Page |1

UNIT 1

(unit 1) फॅ शन विपणन हे जावहरात मोवहमे च े व्यिस्थापन आवण फॅ शन ब्रँ ड आवण उत्पादने

विक्रीसाठी के ले ल्य ा जावहराती च ीं े व्यिस्थापन आहे . जरी बहुते क लोक फॅ शन उद्योगाबद्दल विचार करतात
ते व्ह ा ते त्वररत फॅ शन वडझाइनचा विचार करतात, परीं तु त्यापे क्ष ाही निीन वडझाइन तयार करण्याच्या बाबतीत
असे बरे च काही घडण्याची गरज आहे जे त्याीं न ा पररधान करतील. वडझाइनसस न ा अशा प्रकारे योग्य प्रकारे
ग्राहकाीं स मोर त्याीं च ी वनवमस त ी घे णे आिश्यक आहे जे णे क रुन अशा लोकाीं न ा ते विकत घे ऊ इच्छितील. सीं भ ाव्य
ग्राहकाीं न ा आिाहन करण्याच्या पद्धतीने फॅ शन उत्पादने सादर करण्यासाठी आिश्यक असले ल्य ा प्रयत्नास
फॅ शन माके व ीं ग म्हणतात. फॅ शनच्या व्यिसायातील हा एक महत्वाचा भाग आहे .

फॅ शन माके व ीं ग म्हणजे काय?

नक्की काय फॅ शन विपणन आहे आवण त्यात काय गु ीं त ले ल े आहे ? फॅ शन विपणन आवण फॅ शन विपणन
व्यिस्थापन सीं भ ाव्य ग्राहकाीं न ा जावहरात ब्रँ ड आवण फॅ शन उत्पादनाीं च ा सराि आहे . इतर कोणत्याही प्रकारच्या
विपणनाीं प्र माणे च , आपल्याला िे ग िे ग ळ्या प्रे क्ष काीं च्य ा पसीं त ी ब
ीं द्दल सीं श ोधन करािे लागे ल आवण अशा प्रकारे
उत्पादने सादर करण्याचा सजस न शील मागस शोधािा लागे ल ज्यामु ळे ग्राहकाीं न ा खरे दी करण्यास प्रे र णा वमळे ल.

फॅ शन उद्योगाच्या िे ग ाने फॅ शन विपणन आवण व्यिस्थापन िै व शष्ट्यपू णस आहे . आपण कदावचत इतर
उद्योगाीं म ध्ये बर्‍य ाच िर्ाां प ासू न समान वकीं िा तत्सम विपणन मोवहम चालविण्यास सक्षम असाल, फॅ शन उद्योग
अगदी लहान चक्रात वफरतो, म्हणू न फॅ शन विक्रे त्याीं न ा निीनतम र ें ड ठे िणे आिश्यक आहे आवण त्याीं च्य ा
निीनतम उत्पादनाीं च ी जावहरात करण्यासाठी सतत सजस न शील मागस तयार करणे आिश्यक आहे . . फॅ शन
विक्रे त्याीं न ा वक्रएव व्ह आवण त्याीं च्य ा लच्छित ग्राहकाीं च्य ा अनु र् ीं ग ाने डर ाइच्छव्हीं ग विक्री आवण नफ्याच्या उद्दीष्टाने
फॅ शनच्या व्यिसायाकडे दे खील लक्ष कें वित के ले पावहजे . चाीं ग ले के ले असल्यास, फॅ शन विपणन फॅ शनच्या
सजस न शील बाजू च ी ग्राहकाीं च्य ा गरजा आवण इिा आवण नफा वमळिण्याच्या गरजे स ह सीं तु व लत करते .

माके व ीं ग कशी वडझाइन करते ?

फॅ शन विपणक फॅ शन वडझायनर नसला तरीही फॅ शन माके र अद्याप फॅ शन ब्रँ ड च्या उत्पादनाीं ि र आवण
वडझाईन्सिर प्रभाि पाडतात. फॅ शन माके र फॅ शन र ें ड आवण त्याीं च ा व्यिसाय पररणाम समजतो. कोणत्या
शै ल ी सिास व धक विकल्या जात आहे त ? कोण नाही? फॅ शन विपणन के िळ फॅ शन वडझाइनसस च्य ा कायास स
चालना दे ण्यासारखे नसते , तर ते व्यिसायातील कामवगरीिर आवण बाजाराच्या र ें डिर आधाररत
वडझाइनिरही प्रभाि ाकू शकते .

फॅ शन माके र काय करते ?

फॅ शन माके ी ग ीं मॅ न े ज र बर्‍य ाच ोपी घालतो. वदिस-दररोज फॅ शन माके र काय करू शके ल? माके
ररसचस आवण मीवडया प्लॅ व नीं ग तसे च ब्रँ व डीं ग, प्रॉडक्ट वडस्प्ले , अ‍ॅड वक्रएव व्ह आवण फो ोग्राफी हे सिस फॅ शन
माके ी गीं च्या कक्षे त ये ते . फॅ शन विक्रे ते दे खील जनसीं प कास त सामील होऊ शकतात. फॅ शन माके रच्या काही
प्रमु ख जबाबदा for् याीं ब द्दल िाचा.

बाजारपे ठ सीं श ोधन आवण विश्ले र् ण

आपण कोणाकडे विक्री करीत आहात हे जाणू न घे णे कोणत्याही प्रकारच्या विपणनातील एक महत्त्वाचे पवहले
पाऊल आहे . फॅ शन विक्रे ते फॅ शन र ें ड आवण फॅ शन उत्पादने खरे दी करू शकतील अशा लोकाीं च े जीिन
आवण िागणू क याीं च े गु ण ात्मक आवण पररमाणात्मक सीं श ोधन करण्यास सक्षम असणे आिश्यक आहे . फॅ शन
वडझाईन आवण व्यिसायविर्यक वक्रयाकलापाीं व िर्यी महत्त्वपू णस वनणस य घे ण्य ासाठी बाजारपे ठ सीं श ोधन सादर
के ले जाते आवण िापरले जाते .

ब्रँ ड वडझाईन आवण विकास

 Page |2

फॅ शन विपणनकत्याां क डू न ब्रँ ड च्या मागे कथा तयार करण्याचे शु ल्क आकारले जाते जे णे क रून ग्राहक
िै य च्छिकररत्या सीं ब ीं व धत होतील आवण स्वत: ला वडझाइन पररधान के ले ल े पाहू शकतील. लोगो, कॉपी आवण
प्रवतमा या सिाां न ा फॅ शन ब्रँ ड ने प्रवतवनवधत्व के ले ल ी प्रवतमा आवण जीिनशै ल ीनु स ार राहणे आिश्यक आहे
आवण लि ग्राहकाीं श ी िै य च्छिक कने क्श न तयार करणे आिश्यक आहे .

जावहरात कॅ म्प विकवसत करा आवण व्यिस्थावपत करा

फॅ शन विपणक त्याीं च्य ा लि प्रे क्ष काीं स ह प्रवतध्वनी करणार्‍य ा आकर्स क जावहराती तयार करण्यासाठी
बाजारपे ठे तील सीं श ोधनासह त्याीं च ी सजस न शीलता िापरतात. जावहराती च ीं े अनु सू व चत वितरण वनवित
करण्यासाठी ते मीवडया वनयोजन दे खील व्यिस्थावपत करतात. यात िृ त्त पत्रे आवण मावसके , े वलच्छव्हजन आवण
सोशल मीवडयासारख्या वडवज ल स्वरूपात जावहराती च ीं ा समािे श असू शकतो.

वकीं मत आवण वितरण

वकीं मत आवण वितरण वनणस य दे खील फॅ शन विपणनाचा एक भाग आहे त . यात जास्तीत जास्त नफा
वमळिण्याच्या उद्दीष्ट्यासह, वकरकोळ वकीं िा ऑनलाइन वितरण िावहन्ाीं म धू न उत्पादने कशी विकली जातात
आवण फॅ शन उत्पादने कोठे ि कोणत्या वकीं मतीने विकली पावहजे त हे वनवित करणे आवण त्याीं च े सीं श ोधन
आवण विश्ले र् ण यात सामील आहे .

फॅ शन माके र कसे व्हािे

फॅ शन माके र होण्यासाठी, फील्डमध्ये पदिी सहसा प्रिे श -स्तरीय पदाीं स ाठी आिश्यक असते . एलआयएम
फॅ शन माके ी ग ीं मध्ये पदव्यु त्त र पदिी तसे च कॅ म्पसमध्ये वकीं िा ऑनलाइन ऑफर के ले ल्य ा फॅ शन
माके व ीं गमध्ये पदव्यु त्त र पदिी प्रदान करते . बहुते क प्रकरणाीं म ध्ये , हाताने अनु भ ि वकीं िा इीं नस व शप घे त ल्याने
फॅ शन विपणन नोकरीसाठी उमे द िार अवधक आकर्स क बनतात, म्हणू न च एलआयएम कॉले ज च्या
कायस क्र माीं म ध्ये िगस - अभ्यास आवण िास्तविक जीिनातील अनु भ िाीं च े वमश्रण असते .

एक चाीं ग ला वफ कोण आहे ?

फॅ शन विपणनासाठी फॅ शन से न्स आवण व्यिसाय कौशल्य दोन्ही आिश्यक असतात. फॅ शन माके ी ग ीं च्या
पदाीं स ाठी उमे द िार लच्छित प्रे क्ष काीं ब द्दल जाणू न घे ण्य ासाठी पररमाणात्मक आवण गु ण ात्मक दोन्ही कौशल्ये
िापरण्यास तयार असािे त आवण विक्री चालविण्याचे सजस न शील मागस तयार करू शकतील. चाीं ग ले फॅ शन
विपणक एक आव्हान तयार करण्यासाठी सजस न शील असतात आवण िे ग िान िातािरणात काम करण्यास
इिु क असतात. जसे आपण एलआयएम महाविद्यालयात म्हणतो तसे हे कररअर आहे जे थ े बु स ी‍ हन विमा‍
ले :

फॅशन मार्केट िं ग म्हणजे र्काय?

फॅशन टिपणन व्याख्या
फॅशन माकेव ीं ग ही विपणनाची एक शाखा आहे ज्यात उद्योग लच्छित ग्राहकाीं ना कपडे आवण िस्तूींच्या िस्तूींच्या
जावहरातीींच्या मोवहम आवण जावहरातीींच्या जावहरातीींबरोबर व्यिहार करतो.
वप्रीं माध्यमाीं द्वारे वकींिा ऑनलाइन प्लॅ फॉमसद्वारे फॅशन विपणन करता येते.
फॅशन टिपणन अर्थ (MEANING)
सिससाधारणपणे फॅशन विपणन फॅशन उद्योगाच्या विपणनाशी सींबींवधत आहे जेथे लोकसींख्याशास्त्राच्या िेगिेगळ्या क्षेत्राीं ना
ध्यानात घेऊन कपड्ाीं ची आवण िस्तूींच्या िस्तूींची विक्री केली जाते . आता फॅशन विपणनासाठी विविध पद्धती आहे त.
जास्तीत जास्त ग्राहकाीं पयांत पोहोचण्यासाठी एखादा ऑफलाइन आवण ऑनलाइन माकेव ीं ग धोरण िापरू
शकतो. ऑफलाइन मोडमध्ये , विविध पयास य उपलब्ध आहे त. हे ितसमानपत्र, मावसके यासारख्या मुवित माध्यमाीं च्या रूपात
असू शकतात; े म्पले स इत्यादीवशिाय दू रदशसन आवण रे वडओ प्रसारण दे खील फॅशन जावहरातीच्या ऑफलाइन
मोडमध्ये समाविष्ट केले गेले आहे त. आता जावहरातीींच्या ऑनलाइन पद्धतीनुसार , इीं रने बर्‍याच सोशल मीवडया
साइ ससह प्रदान करते , मुख्यत: फेसबुक वकींिा वि रिर जास्तीत जास्त िापरकत्याां ची सींख्या असते . तर या ऑनलाइन
 Page |3

साइ सच्या मदतीने फॅशन माकेव ीं ग करता येईल. फॅशन माकेव ीं गची प्रथा फॅशन ब्रँड आवण त्याीं च्या उत्पादनाींची जावहरात
लच्छित ग्राहकाीं ना केली जाते जे कदावचत अखेरीस सींभाव्य खरे दीदार होऊ शकतात. आता, हे फॅशन विपणन इतर
विपणन पद्धतीींपेक्षा वभन्न आहे . दु सर्‍या प्रकारच्या विपणन सींशोधन एका विवशष्ट लच्छित ग्राहकात केले जाते आवण त्यानींतर
लच्छित ग्राहकाीं ना ध्यानात ठे िून जावहराती वदली जाते. परीं तु फॅशन माकेव ीं गच्या बाबतीत, तेथे लच्छित ग्राहक आहे त परीं तु
लच्छित ग्राहकाीं चा एकच ग नाही. खरीं तर, लच्छित ग्राहकाीं चे अनेक वभन्न ग आहे त. फॅशन उद्योग कपडे आवण इतर
िस्तू विकतो जो या पृथ्वीिरील प्रत्येक व्यिीद्वारे पररधान केला जातो. तर फॅशन माके ीींगसाठी, विपणन जावहरातदार
लोकसींख्याशास्त्राच्या एका सींचािर लक्ष केंवित करू शकत नाहीत. त्याऐिजी वभन्न पॅरामी ससच्या आधारे त्याीं ना सिस
लोकसींख्याशास्त्र विचारात घेऊन त्या सिाां ना विभागणे आिश्यक आहे . येथे वनिडलेले पॅरामी सस वलींग, िय, वपढी,
वठकाण, प्रसींग, उत्पन्न इ. इत्यादी आहे त. आधी या पॅरामी ससच्या आधारे कींपन्ाीं ना लोकसींख्याशास्त्र विभागले जािे लागेल
आवण मग ते ज्या श्रेणीिर अिलींबून असतील त्याीं च्या आधारे त्याीं च्याकडे जातील. .
सिंबिंटित: श्रेणीबद्ध सिंस्र्ा: व्याख्या, प्रर्कार, फायदे आटण तो े
म्हणून आिश्यक असलेल्या विस्तृत सींशोधनासह, अत्यींत विचारपूिसक वनयोजन केले पावहजे जेणेकरुन
लोकसींख्याशास्त्राच्या प्रत्येक भागाकडे अशा प्रकारे सींपकस साधता येईल की ते शेि ी लच्छित ग्राहकाीं मध्ये
बदलतील. सींशोधन करताना एखाद्याने त्या िस्तुच्छस्थतीची काळजी घेणे आिश्यक आहे की त्याीं नी त्याीं च्या प्रेक्षकाीं च्या
पसींतीचा दे खील विचार केला आवण नींतर नाविन्पूणस कल्पना आवण ग्राहकाीं समोर त्याीं ची उत्पादने सादर करण्यासाठी
इतर सजसनशील मागस दे खील आणले. दृष्टीकोन असा असािा की ग्राहकाीं ना ती उत्पादने खरे दी करण्यासाठी पुरेसे प्रिृत्त
केले जािे .
इतर टिपणन उद्योगािंपेक्षा फॅशन टिपणन र्कसे िेगळे आहे ?
फॅशन उद्योगाच्या या िेगिान गतीने , फॅशन विपणन अगदी अनन् बनले आहे . तसेच विपणनाच्या इतर क्षेत्राीं मध्ये /
उद्योगाीं मध्ये िर्ास नुिर्े अशीच विपणन रणनीती िापरली जाऊ शकते जी त्याींच्या ग्राहकाीं शी दीघसकालीन नातेसींबींध
जोडण्यास मदत करते . फॅशन माकेव ीं गच्या बाबतीत, उल सत्य आहे . फॅशन इीं डस्ट्र ीमध्ये खूप झेप घेतली जाते आवण
तीदे खील अगदी कमी कालािधीत. इतर विपणन उद्योगाीं च्या तुलनेत फॅशन विपणनाचे चक्र खूपच लहान मानले जाते.
फॅशन माके ीींगमध्ये , माके सस आवण जावहरातदाराीं ना त्याीं च्या ब्रँडसची जावहरात करण्यासाठी निीन कल्पना आवण निीन
थीम शोधत रहािे अन्था ते जुन्ा काळाचे वकींिा कालबाह्य होऊ शकते . हे एक आव्हानात्मक कायस बनिण्यासाठी फॅशन
विपणन मध्ये वनयवमत बदल आिश्यक आहे . अशा प्रकारे इतर विपणन उद्योगात िर्ास नुिर्े समान मोहीम राबविली जाऊ
शकते , फॅशन विपणन क्षेत्रात ही मुळीच लागू नाही. फॅशन माके ीींगला निीनतम र ें ड ठे िािे लागतील आवण प्रत्येक िेळी
सजसनशील कल्पना आणून त्याीं च्या जावहरात धोरणात िारीं िार बदल घडिािे लागतील. निीनतम र ें डबरोबरच फॅशन
माकेव ीं गला फॅशन इीं डस्ट्र ीच्या व्यिसायातील भागािरही लक्ष केंवित करताीं ना त्याींच्या लच्छित ग्राहकाीं शी समन्वय साधणे
आिश्यक आहे . सिास त महत्त्वाचे म्हणजे , िाढलेली विक्री आवण नफ्याच्या फरकाच्या कालािधीत वनयवमतपणे लक्षणीय
िाढ होत असल्याचे त्याीं नी सुवनवित केले पावहजे . या मागाां नी, फॅशन विपणन त्याीं च्या नफा लक्षात ठे िून फॅशनच्या
सजसनशील पैलू तसेच िापरकत्याां च्या मागणी या दोन्ही गोष्टीींमध्ये सींतुलन साधण्यास सक्षम आहे .
फॅशन टिपणनाचे महत्त्व र्काय आहे ?
योग्य प्रकारचे फॅशन विपणन फॅशन उद्योगाच्या िाढीमध्ये आवण घडामोडीम ीं ध्ये महत्त्वाची भूवमका बजािते . फॅशन
माके ीींगच्या मदतीने जगातील विविध भागाीं मधील फॅशन वडझायनससची वनवमसती ग्राहक आवण खरे दीदाराीं च्या आसपास
आणली जाते. सींबींवधत: आपण आपल्या कमसचार्‍याीं ना दे ऊ शकता अशा कमसचार्‍याीं च्या फायद्याची एक सींपूणस यादी जेव्हा
हे फॅशन विपणन योग्य पध्दतीने केले जाते तेव्हा त्या विवशष्ट फॅशनच्या त्या विवशष्ट ब्रँडमध्ये बर्‍याच प्रमाणात यश
वमळण्याची शक्यता एक क्का शक्यता असते. अशा प्रकारे फॅशन इीं डस्ट्र ीला चाीं गली विकवसत होण्यासाठी वजतके
महत्वाचे वडझाइन असणे आिश्यक आहे वततकेच माके ीींगचे योग्य प्रकार दे खील आहे त जेणेकरून ते कायसक्षम पररणाम
आणू शकेल. आता फॅशन माकेव ीं ग दे खील महत्त्वपूणस आहे कारण ते ब्रँडसला भािवनक आवण रणनीवतकदृष्ट्या ब्रँडसशी
कनेक्ट होण्यास मदत करते . हे असे आहे कारण फॅशन केिळ कपड्ाीं विर्यीच नाही. हे त्यामागील कथा आवण त्याद्वारे
वडझाइनरला पोहचिायचा असा सींदेश दे खील आहे . हे त्या त्या कींपनीबद्दल दे खील आहे जे फॅशन उत्पादनाीं ची ती विवशष्ट
ओळ तयार करते. या विपणन विक्री विक्रीचे मूल्य िाढविण्यापेक्षा बरे च काही करते . हे त्याच्या ग्राहकाीं ना आवण त्याउल
भािवनकररत्या ब्रँडला जोडते. तसेच, फॅशन विपणन महत्त्वपूणस आहे कारण अशा प्रकारे त्या विवशष्ट कींपनीची सािसजवनक
प्रवतमा िवधसत करण्यासाठी ब्रँड वनष्ठा िाढविण्यात मदत होते.
फॅशन मार्के रच्या टिटिि भूटमर्का र्काय आहेत?
आता फॅशन विपणन कायस क्षमतेने पार पाडण्यासाठी फॅशन माके रची भूवमका खूप महत्वाची आहे . फॅशन विक्रेत्याीं ना
कींपनी आवण बाजार या दोन्ही गोष्टीींचे ज्ञान असणे आिश्यक आहे ज्यामध्ये ते इतर तत्सम ब्रँडशी स्पधास करणार
आहे त. ब्रँड व्हॅ ल्यू कायम ठे िली जाते हे सुवनवित करण्यासाठी फॅशन माके र दररोज अनेक कामे करतो. ते मीवडया
 Page |4

वनयोजन आवण ब्रँवडीं गमध्ये सामील आहे त, ते उत्पादनाीं च्या प्रदशसनाची काळजी घेतात, ते जावहरात सजसनशीलता
आवण छायावचत्रण आवण इतर अनेक काये दे खील साीं भाळतात. अशा प्रकारे फॅशन माके र बहु-आयामी असणे
आिश्यक आहे आवण फॅशन विपणनाचे दे खील त्याीं ना चाीं गले ज्ञान असणे आिश्यक आहे .
िेगिेगळ्या आिश्यर्क बाबी र्काय आहेत?
फॅशन विपणन विपणन उद्योगातील एक शाखा आहे जी विपणन आवण जावहरात फॅशन ब्रँडशी सींबींवधत आहे . हे
सजसनशील जावहरात मोवहमेच्या मदतीने केले जाते . आता फॅशन विपणनातील सिास त महत्वाची बाब म्हणजे कींपन्ाीं नी
त्याीं चे लच्छित ग्राहक ओळखण्यास सक्षम असािे. आता फॅशन इीं डस्ट्र ी सिाां साठी असल्याने . परीं तु लोकसींख्याशास्त्राच्या
वभन्न विभागाीं साठी फॅशनची एक िेगळी ओळ आहे . उदाहरणाथस , मुलाीं साठी फॅशन उद्योग प्रौढाीं पेक्षा वभन्न असेल. नर ि
मादी याीं च्यासाठी ते वभन्न असेल. ज्येष्ठ नागररक आवण तरूणाीं साठी ते वभन्न असेल. लोकसींख्याशास्त्राला यशस्वीररत्या
अनेक ग ाीं मध्ये विभागणे आवण नींतर त्याीं चे लच्छित ग्राहक कोण आहे त हे ओळखणे हे विपणन उद्योगातील एक महत्त्वाचा
पैलू आहे .
सिंबिंटित: टिस्पोजेबल फोन निंबर र्कसा टमळिायचा?
एकदा त्याीं नी त्याीं चे लच्छित ग्राहक ओळखले की ते कोणत्या गोष्टीची मागणी करीत आहे त, ग्राहकाीं च्या त्या क्षेत्रासाठी
निीनतम र ें ड काय आहे हे सहजपणे वनधास ररत करण्यास सक्षम होतील. अशाप्रकारे त्याीं चे लच्छित ग्राहक पररभावर्त
करून, ते कोणाकडे लि करीत आहे त हे त्याीं ना कळे ल. अशा प्रकारे वकींमत वनवित करण्यात दे खील त्याीं ना मदत होईल
जेणेकरुन उत्पादने त्याींना परिडतील. अशा प्रकारे त्याीं ची विक्री िाढे ल म्हणून कींपनीला नफा वमळे ल. दु सरी महत्त्वाची
बाब म्हणजे त्याीं नी उत्पादनाीं ना कोणत्या प्रकारे प्रदवशस त करता येईल हे समजून घेतले पावहजे . येथे सजसनशीलता आवण
जावहरातदाराीं चे विपणन आवण विपणक एक गेम चेंजर असू शकतात. जर योग्य मागास ने िापरले तर ते कींपन्ाीं ना निीन
उीं चीिर नेऊ शकते. वतसरे महत्त्वाचे पैलू म्हणजे फॅशन माके ीींगमध्ये गुींतलेल्या लोकाीं ना व्यिसाय क्षेत्र आवण विपणन क्षेत्र
या दोन्ही गोष्टीींमध्ये ज्ञान असणे आिश्यक आहे . माकसर इतके कायसक्षम असले पावहजेत की ते वनयोजन, जावहरातीींचे
वडझाइन आवण समन्वय साधू शकतील जेणेकरुन ते जास्तीत जास्त ग्राहकाीं पयांत पोहोचू शकतील आवण त्याीं ची उत्पादने
खरे दी करण्यास प्रोत्सावहत करतील.
MARKETING ENVIRONMENT MICRO AND MACRO
विपणन पयास िरण काय आहे
विपणन पयास िरण हे एखाद्या फमसच्या बाह्य आवण अींतगसत िातािरणाच्या प्रभािाीं मधील वकींिा पररितसनाीं शी सींबींवधत आहे जे
ग्राहकाीं शी भरभरा सींबींध बनिण्यास आवण जपण्यासाठी विपणन व्यिस्थापनाची क्षमता वनयींवत्रत करते . पयास िरणीय
दलाीं ची िगीकरण कींपनीच्या विपणन व्यिस्थेिर पररणाम करते . त्यापैकी काही राज्य करण्यायोग्य आहेत तर काही
व्यिस्थावपत नसतात. बदलत्या िातािरणासह कींपनीचे धोरण सुधाररत करणे हे विपणन व्यिस्थापकाचे कायस आहे . मॅक्रो
आवण मायक्रो िातािरणात विपणन िातािरणाची रचना असते .
विपणन िातािरणाची व्याख्या:
वफवलप को लरच्या मते ,
"कींपनीच्या विपणन िातािरणामध्ये अींतगसत घ क आवण शिी असते , जे कींपनीच्या लच्छित ग्राहकाीं शी यशस्वी व्यिहार
आवण सींबींध विकवसत करण्यास आवण दे खरे खीसाठी कींपनीच्या क्षमतेिर पररणाम करतात."
एकींदरीत बाजार िातािरण
एकींदरीत विपणन िातािरण म्हणजे त्या पैलूींचा स्नोबॉवलींग प्रकार ज्यामुळे ग्राहकाीं मध्ये बींधन ठे िण्याच्या णकची क्षमता
तसेच णकातील विकासाचा चालक म्हणून उत्पादनाची ताकद िाढते . व्यापक सामावजक प्रावधकरणाीं चा समािेश असलेला
मॅक्रो-पयास िरण आवण कींपनीशी सींबींवधत प्रभाि समाविष्ट करणारे सूक्ष्म िातािरण, एकवत्रतपणे कींपनीचे सामान् विपणन
िातािरण तयार करतात.
विपणन क्षेत्रातील मायक्रो आवण मॅक्रो पयास िरण
विपणन मध्ये मायक्रो पयास िरण
सूक्ष्म-िातािरणीय घ क फमसच्या जिळ आहे त आवण पुरिठादार, शोकेवसींग प्रवतवनधी, ग्राहक बाजार, सािसजवनक, स्पधास
आवण विपणन मध्यस्थ याीं चा समािेश करतात. सूक्ष्म िातािरण तसेच सींस्थेच्या अींतगसत िातािरणाची वचींता करते आवण
विपणनािर तसेच व्यिस्थापन, अनुसींधान ि विकास, वित्त, मानिी मालमत्ता, खरे दी, ऑपरे शन आवण बुककीवपीं ग या सिस
विभागाीं िर पररणाम करते .
विपणन मध्ये मॅक्रो पयास िरण
मॅक्रो पयास िरण हे कींपनीचे अवनयींवत्रत घ क आहे . या कारणास्ति, या घ काीं नी ठरविलेल्या मयास देत त्याचे धोरण तयार
करािे लागेल. बाजारातील लोकसींख्याशास्त्रीय, आवथसक, ताीं वत्रक, नैसवगसक, सामावजक-साीं स्कृवतक आवण राजकीय-
कायदे शीर पयास िरणीय बाबीींशी सींबींवधत सींपूणसपणे मॅक्रो-पयास िरण. चला या घ काीं चा तपशीलिारपणे शोध घेऊ या.
 Page |5

1. लोकसींख्याशास्त्र
मानिी लोकसींख्येची आवण त्या प्रसाराची िास्तविक तपासणी असे त्याचे िैवशष्ट्य आहे . हे सिास त प्रभािी व्हे ररएबल्समध्ये
उभे राहते कारण ते ज्या व्यिसायात रचना करतात अशा व्यिीींचे व्यिस्थापन करतात. एखाद्या सींस्थेने विपणनाची रणनीती
वनिडण्यापूिी त्यातील लोक, त्याचे प्रिाह, िय आवण इतर गोष्टीींचा अभ्यास केला पावहजे . लोकसींख्येचा प्रत्येक ग वभन्न
घ काीं िर अिलींबून असतो, उदाहरणाथस िय, च्छस्थती इत्यादी. जर हे व्हे ररएबल्स मोजले गेले तर एखादी कींपनी केिळ अशी
उत्पादने तयार करू शकते जे खरे दीदाराीं च्या गरजेनुसार अनुकूल असतील. या सीं दभास त असे म्ह ले जाते की ‘व्यिसाय
क्षेत्राचे आकलन करण्यासाठी तुम्ही त्यातील लोकसींख्याशास्त्र समजून घेतले पावहजे ’.
2. आवथसक िातािरण
आवथसक घ क हे सिससाधारण आवथसक मूल्य, गुींतिणूकीचे दर, विवनमय दर, चलनिाढीचा दर, आवथकस रणनीती, दे यतेची
वशल्लक आवण इतर काही आहे त. जेव्हा एखाद्या व्यिीकडे खचस करण्यासाठी पुरेसे रोख असते तेव्हाच एखादी सींस्था
प्रभािीपणे आपली उत्पादने ऑफर करू शकते . आवथसक िातािरण एखाद्या ग्राहकाच्या त्याच्या वडस्पोजेबल उत्पन्नाचा
विस्तार करून वकींिा तो कमी करून खरे दी करण्याच्या िागण्यािर पररणाम करते . उदा. महागाईच्या काळात पैशाचे मूल्य
कमी होते . अशा प्रकारे , अवधक उत्पादने खरे दी करणे त्याीं ना त्रासदायक आहे . त्याचप्रमाणे ग्राहकाच्या उत्पन्नाचादे खील
विचार केला पावहजे. उदा: अशा व्यिसाय क्षेत्रात जेथे पत्नी ि पती दोघेही काम करतात, त्याीं ची वमळिण्याची शिी जास्त
असेल. पररणामी, सींस्था त्याीं ची उत्पादने सहजतेने ऑफर करू शकतात.
3. शारीररक िातािरण
या घ काीं मध्ये हिामान, िातािरण, पयास िरणीय बदल, पाण्याची उपलब्धता, कच्च्च्या मालाची प्रिेशयोग्यता आवण इतर
गोष्टीींचा समािेश आहे . एखाद्या कींपनीला वनसगास ने ठरिलेल्या वनबांधाीं द्वारे आपली धोरणे अींमलात आणाव्या लागतात. माणूस
वनसगास ची िाढ करू शकतो, तथावप, यासाठी पयास य शोधू शकत नाही. वनसगस मयास वदत मागास ने सींसाधने ऑफर करतो.
उत्पादन व्यिस्थापकाला ते कुशलतेने िापरािे लागेल. प्रिेश करण्यायोग्य मालमत्तेच्या उत्पादक िापरासाठी कींपन्ाीं नी
उत्पादनाीं चे सिोत्तम वमश्रण शोधणे आिश्यक आहे . अन्था, ते सींसाधनाच्या तीव्र कमतरतेस सामोरे जाऊ शकतात.
4. ताीं वत्रक घ क
तींत्रज्ञानाच्या चलाीं मध्ये नाविन्पूणस कायस, रोबोव झेशन, िेबचा विकास आवण इतर सींचार निकल्पना, नाविन्पूणस प्रेरणा
आवण तींत्रज्ञानामधील अडथळे याीं चा समािेश आहे . ग्राहकाीं च्या दृष्टीकोनातून, नािीन्पूणस बदल म्हणजे जीिनमानात बदल.
या सींदभास त असे म्ह ले जाते की ‘तींत्रज्ञान एखाद्या व्यिीचे जीिन’ ठरिते . प्रत्येक निकल्पना दु सरा व्यिसाय आवण
ग्राहकाीं चा दु सरा ग तयार करतो. आणखी एक नािीन्पूणस जीिनशैली िाढिते आवण त्यादरम्यान असींख्य समस्या वनमास ण
करतात. उदा: िॉवशींग मशीन, ब्लेंडर अशा िेगिेगळ्या खरे दीदाराीं च्या आविष्काराने आपल्या जीिनशैलीत सुधारणा केली
आहे परीं तु तरीही िीज कमी होण्यासारख्या गींभीर बाबी वनमास ण केल्या आहे त, त्याचप्रमाणे ऑ ोमधील नाविन्ने िाहतुकीत
िाढ केली आहे , तथावप, ते आणले आहे हिा आवण ध्वनी दू वर्त होणे , अवधक अपघात इत्यादी बाबीींबद्दल स्पष्ट शब्ाीं त
साीं गायचे तर, बाजारािरील ताीं वत्रक बाबीींचा पुढील पररणाम:
निीन िासना वनमास ण करणे
निीन उद्योग वनवमसती
जुने उद्योग पुसून ाकू शकतात
आर अँड डीिरील खचस िाढिू शकेल.
Social. सामावजक ि साीं स्कृवतक घ क
आपल्यातील बहुसींख्य लोक साीं स्कृवतक आवण सामावजक घ काीं च्या प्रभािाच्या प्रकाशात खरे दी करतात.
जीिनशैली, गुण, विश्वास आवण इतर गोष्टी आपण ज्या समाजात राहत आहोत त्या व्यवतररि इतर सिस काही मृत आहे त.
प्रत्येक समाजाची स्वतःची सींस्कृती असते . सींस्कृती ही िेगिेगळ्या पररितसनाीं चे वमश्रण आहे ज्याची स्थापना अवधक युग ि
अदलाबदल केली जाते . आपले आचरण आपल्या जीिनशैली, कौ ुीं वबक, उपदे शात्मक पाया, पो भार्ा इत्यादीद्वारे
मागसदशसन केले जाते . सामावजक घ क हे साीं स्कृवतक आवण सामावजक दृष्टीकोन आहे त, ज्यात आरोग्याविर्यी मावहती,
लोकसींख्या िाढीचा दर, िय वितरण, कररअरचा दृष्टीकोन आवण सुरक्षेचे महत्त्व याीं चा समािेश आहे .
समाजात विविध सींस्कृती आवण उपसींस्कृती असलेल्या विविध ग ाीं चे वमश्रण आहे . प्रत्येक समाजात त्याचे आचरण असते.
एखाद्या कींपनीच्या विपणन व्यिस्थापकास तो ज्या समाजात कायस करतो त्या सींस्थेचा अभ्यास केला पावहजे . उदा: भारतात
आपल्याकडे काच्छिरी, पींजाबी, आसामी िगैरे विवशष्ट साीं स्कृवतक ग आहे त. विपणन योजना अींवतम करण्यापूिी एखाद्या
कींपनीच्या माके ीींगच्या व्यिस्थापकाने हे िेगळे पण पाळले पावहजे .
विपणन सींशोधन व्याख्या:(marketing research)
 Page |6

विपणन सींशोधन वित्तीय उत्पादने आवण सेिाीं च्या विक्री आवण वितरणाशी सींबींवधत डे ाचे पद्धतशीर सींग्रह आवण विश्लेर्ण
आहे . माके ररसचस ही माके ीींग प्रवक्रयेची एक प्रारीं वभक पायरी आहे आवण त्यात निीन उत्पादन, वकींिा विद्यमान
उत्पादनाीं साठी बाजाराच्या मागणीचे विश्लेर्ण तसेच त्या उत्पादनाीं चे वितरण करण्याच्या योग्य पद्धतीींचा समािेश आहे .
बाजारपेठेतील सींशोधनाच्या तींत्रामध्ये े वलफोन मतदान आवण ग्राहकाीं चा दृष्टीकोन, वकींमतीींची सींिेदनशीलता आवण वितरण
पयास याीं चा िापर करण्याची तयारी यािर लक्ष केंवित करण्यासाठी मुलाखतीींचा समािेश आहे . बरयाच मोठ्या बँकाीं मध्ये त्याीं चे
स्वतःचे माके ररसचस विभाग असतात जे केिळ उत्पादनाीं चेच मूल्याीं कन करीत नाहीत, परीं तु त्याीं चे वब्रक आवण मो ास र शाखा
बँवकींग ने िकस ज्याद्वारे बहुतेक बँवकींग उत्पादने विकली जातात. विपणन सींशोधन उत्पादकाकडून ग्राहकाीं कडे िस्तू वकींिा
सेिाीं च्या हालचालीींबद्दल मावहती गोळा करणे आवण विश्लेवर्त करणे होय. विपणन सींशोधन तीन विस्तृत क्षेत्राीं चा समािेश
करते : बाजार विश्लेर्ण, जे बाजारपेठेबद्दल मावहती दे ते; उत्पादन सींशोधन, जे उत्पादनाची िैवशष्ट्ये आवण त्याीं च्या
इिे बद्दल मावहती दे ते; आवण ग्राहक सींशोधन, जे ग्राहकाीं च्या गरजा आवण प्रेरणा याबद्दल मावहती दे ते. विपणन सींशोधन हे
उत्पादक ते ग्राहकाीं कडे िस्तू वकींिा सेिाींच्या हालचालीींबद्दल मावहती गोळा करणे आवण विश्लेर्णावशिाय काही नाही.
विपणन सींशोधन तीन विस्तृत क्षेत्राीं चा समािेश करते: बाजार विश्लेर्ण, जे बाजारपेठेबद्दल मावहती दे ते; उत्पादन सींशोधन,
जे उत्पादनाची िैवशष्ट्ये आवण त्याीं च्या इिे बद्दल मावहती दे ते; आवण ग्राहक सींशोधन, जे ग्राहकाीं च्या गरजा आवण प्रेरणा
याबद्दल मावहती दे ते. विपणन सींशोधनाचे वनकाल विपणन वनणसय घेण्यासाठी आिश्यक असणारी तथ्ये पुरितील आवण
उत्पादनाचे वकींिा सेिेचे माके चे प्रमाण आवण स्थान वनवित करे ल. उत्पादनाच्या चक्राीं ना गती दे णे, उत्पादने आवण
सेिाीं िरील मावहतीिर सहज प्रिेश करणे , अत्यींत वििेकी ग्राहक आवण कींपन्ाीं मधील तीव्र स्पधास ही व्यिसायातील जगात
िास्ति आहे . बरयाच कींपन्ा अत्यल्प ग्राहकाीं चा पाठलाग करत आहे त. माकेव ीं ग गुरू आवण नॉथसिेस्ट्नस युवनव्हवसस ीच्या
केलॉग ग्रॅज्युए स्कूल ऑफ मॅनेजमें चे प्रोफेसर, वफवलप को लर, “माके कसे बनिायचे , विन आवण डोवमने माके स”
या त्याीं च्या पुस्तकात, व्यिसाय यशस्वी होण्यासाठी व्यिसाय काय करािा लागेल यािर चचास करतात. त्याीं नी वलवहले,
“प्रीवमयम त्या कींपन्ाीं कडे जाईल जे त्याीं च्या लि बाजाराला मूल्य तयार करण्यासाठी, सींिाद साधण्यासाठी आवण वितररत
करण्यासाठी निीन मागस शोधतात.” आपल्या लि बाजारास जाणून घेणे, समजून घेणे आवण त्यास प्रवतसाद दे णे पूिीपेक्षा
अवधक महत्वाचे आहे . आवण यासाठी मावहती चाीं गली मावहती आिश्यक आहे . चाीं गली मावहती यशस्वी उत्पादने आवण सेिा
वमळिू शकते . चाीं गली मावहती बाजारपेठेतील सींशोधनाचा पररणाम आहे .

माके ीींग ररसचस असोवसएशन (2000) च्या मते , माकेव ीं ग ’ररसचसची व्याख्या खालीलप्रमाणे आहे -“ माकेव ीं ग ररसचस असे
कायस आहे जे ग्राहक, ग्राहक आवण लोक याीं ना माके रला मावहतीद्वारे - विपणन सींधी आवण समस्या ओळखण्यासाठी आवण
पररभावर्त करण्यासाठी िापरली जाणारी मावहती; विपणन वक्रयाीं ची वनवमसती, पररष्करण आवण मूल्याीं कन करा; विपणन
कामवगरी वनरीक्षण; आवण प्रवक्रयेच्या रूपात विपणनाची समज सुधारते . ”
“विपणन सींशोधन या समस्याीं चे वनराकरण करण्यासाठी आिश्यक मावहती वनवदस ष्ट करते ; मावहती गोळा करण्याची पद्धत
वडझाइन करते; डे ा सींग्रह प्रवक्रया व्यिस्थावपत करते आवण अींमलबजािणी करते ; पररणाम विश्लेर्ण; आवण वनष्कर्स ,
वशफारसी आवण त्याीं चे पररणाम सींप्रेवर्त करते . " विपणन सींशोधन हा िर्ास काठी 1.3 अब्ज डॉलसस डॉलससचा उद्योग आहे .
उद्योग दरिर्ी 10 क्कक्याीं हून अवधक िाढत आहे आवण त्याच पातळीिर नफा चालला आहे . विपणन सींशोधन ग्राहकाीं ना
त्याीं ची उत्पादने आवण सेिा कशा पाहतात आवण ग्राहकाीं च्या गरजा चाीं गल्या प्रकारे कशा पूणस करू शकतात यािर
उत्पादकाीं ना मावहती पुरिते , विश्लेर्ण करते आवण त्याचा अथस लािते . अींवतम ध्येय म्हणजे ग्राहकाीं चा व्यिसाय
वमळविण्यासाठी वकींिा ठे िण्यासाठी ग्राहकाीं ना आनींवदत करणे . अमेररकेची अथसव्यिस्था उत्पादनाद्वारे चालणा from्या
दे शातून बाजारपेठेिर चालणा .्या दे शाीं कडे िळली गेल्याने विपणन सींशोधन विकवसत झाले. िस्तू आवण सेिाींचे अमेररकन
उत्पादन, तसेच आयात यामुळे अमेररकन मागणीिर पररणाम होऊ लागला, तेव्हा विपणनकत्याां नी त्याींची उत्पादने िाढत्या
वििेकी लोकाीं च्या गरजा ि आिडीनुसार कशा तयार करता येतील हे वशकणे आिश्यक होते . या वशिणकामामुळे
बाजारपेठेतील मागणी िाढली आवण यशस्वी कींपन्ाीं साठी माके शेअर िाढला. विपणन सींशोधन हे विपणन उत्पादने आवण
सेिाीं शी सींबींवधत मुद्द्ाीं विर्यी पद्धतशीरपणे एकवत्रकरण, रे कॉवडां ग आवण डे ाचे विश्लेर्ण आहे . हा शब् सामान्पणे
बाजार सींशोधनात बदलला जातो; तथावप, तज्ञ वचवकत्सक िेगळे पणा दाखिू इच्छित असतील, त्यामध्ये बाजारपेठेतील
सींशोधन विशेर्त: बाजारपेठेशी सींबींवधत असते तर विपणन सींशोधन विपणन
प्रवक्रयेबद्दल विशेर्तः सींबींवधत असते माके ररसचस हे माके ीींग ररसचसपेक्षा िेगळे आहे . िास्तविक आवण सींभाव्य
खरे दीदाराीं चे - कोण, काय, कोठे , कधी, का आवण कसे याबद्दल बाजाराविर्यी तथ्य असल्यास माके ररसचस हा एक
पद्धतशीर अभ्यास आहे . दु सरीकडे विपणन सींशोधनाची व्याप्ती इतकी विस्तृत आहे की त्यामध्ये बाजारासह विपणनाच्या
सिस कायसक्षेत्राीं चा समािेश आहे .
२. विपणन सींशोधनाची व्याप्ती:(SCOPE)
 Page |7

विपणन सींशोधनाची व्याप्ती ग्राहकाीं च्या गरजेपेक्षा जास्त आहे आवण ग्राहकाीं च्या समाधानाचे मूल्याीं कन करणे आिश्यक
आहे . यात ग्राहक, उत्पादने , विक्री, वितरण, जावहरात, वकींमत आवण विक्रीच्या अींदाज सींबींवधत सींशोधनाचा समािेश आहे .
विपणन सींशोधन वक्रयाकलापाीं चे खालील िगीकरण करून व्याप्ती विपणन सींशोधनाचे स्पष्ट दृश्य प्राप्त केले जाऊ शकते.
ग्राहकाीं ना भे ण्याच्या तत्त्वाच्या आसपास विपणन धुराचा सींपूणस दृष्टीकोन. ग्राहकाला काय हिीं आहे हे समजून घेणे
आिश्यक आहे , त्याने उत्पादन (सेिा) कसे जाणिले, उत्पादनातून (सेिे) नेमक्या कोणत्या गोष्टी (उत्पन्नाच्या) रूपात
घ्याियाच्या आहे त ते / ती ब्रँडची वनिड कशी करते वनणसय, मावहती आवण प्रभाि प्रवक्रया इत्यादीींचे स्रोत काय आहे त इ.
वनणसय घेण्यासाठी कोणताही विक्रेता सतत अशा मावहतीिर लक्ष ठे िेल आवण माके मधील र ें डचा सतत अवभप्राय प्राप्त
करे ल. जसे की, विपणन सींशोधन हे ग्राहकाीं च्या आकाींक्षा, र े ड चॅनेलचे ितसन, स्पधास त्मक वक्रया इत्यादी मोजण्यासाठी एक
प्रभािी साधन आहे . हे कॉपोरे िातािरण आवण विपणन सींस्था याीं च्यात एक सींबींध प्रदान करते . विपणन सींशोधन, अशा
प्रकारे , विपणनातील अडचणी सोडविण्यासाठी सहाय्य म्हणून िापरले जाणारे एक महत्त्वपूणस साधन म्हणून पावहले जाऊ
शकते .
. टिपणन सिंशोिनाची उद्दीष्टे:
विपणन सींशोधन विपणन कायसकाररणीस विपणन उद्दीष्टे गाठण्यासाठी सिस विपणन योजना, धोरणे , कायसक्रम आवण
कायसपद्धती तयार करण्यात मदत करते . जेव्हा िरील साीं वगतलेली योजना, धोरणे आवण कायसक्रमाीं चे भार्ाीं तर कृतीत केले
जाते तेव्हा विपणन सींशोधन मूल्यमापन हे तूींसाठी िापरले जाते . विपणन सींशोधनाचा मुख्य जोर विक्री, जावहरात, जावहरात
आवण वितरण यािर आहे , यामुळे सिस कचरा आवण अनािश्यक विपणन खचस कमी करण्यात िापरला जातो. पुढे, विपणन
सींशोधनाचे कायस फमसच्या अच्छस्तत्व आवण िाढीसाठी विमा सींरक्षण म्हणून कायस करते . विपणन सींशोधन उत्पादनाीं साठी
शोधते .
(i) त्याचे ग्राहक कुठे आहे त?
(ii) त्याीं ना काय हिे आहे ?
(iii) त्याीं ना ते पावहजे असेल तेव्हा आवण?
(iv) ते कोठे ि वकती दे य दे ण्यास तयार आहे त?
म्हणूनच, विपणन सींशोधनातून, विपणन व्यिस्थापन योग्य कमसचारयाीं च्या मदतीने योग्य योजना, धोरण आवण कायस क्रम तयार
करून योग्य वठकाणी योग्य ग्राहकाीं ना योग्य वठकाणी वितरणाच्या योग्य िावहन्ाीं द्वारे आवण योग्य वकींमतीला विकू शकते.
थोडक्यात, विपणन सींशोधन उत्पादक, वितरक आवण जावहरातदाराीं ना उत्पादन वकींिा विपणनात वकींिा त्या प्रमाणात काही
प्रमाणात चुका ाळण्यास वकींिा त्या प्रमाणात व्यिसायातील विफलता कमी करण्यास मदत करते .
Marketing. टिपणन सिंशोिनाचे महत्त्व:(IMPORTANCE)
आजकालच्या स्पधास त्मक सींदभास त विपणन सींशोधन इतके महत्त्वपूणस झाले आहे की आज बहुतेक सिस कींपन्ाीं चे
स्वतींत्र सींशोधन ि विकास विभाग आहे त वकींिा ते या क्षेत्रातील व्यािसावयकाीं ना हे कायस आउ सोवसांग करीत आहे त.
विपणन सींशोधनाचे िाढते महत्त्व खाली नमूद केलेल्या तीन र ें डिर आधाररत आहे :
1. राष्टरीय ते ग्लोबल मार्के पयंत व्यिसायाचा टिस्तार:
आजकाल बाजारपेठेतील स्थान व किून ठे िण्यासाठी कींपन्ाीं कडून पूिीप्रमाणेच आपली कामे चालू ठे िणे अशक्य आहे ,
जागवतक बाजारपेठेच्या अपेक्षेप्रमाणे त्याीं ची उत्पादने ि सेिा सुधारणे आिश्यक आहे . निीन बाजारपेठेच्या विस्तारासाठी
वकींिा निीन उत्पादने बाजारात आणण्यासाठी आिश्यक मावहती माके ीींग ररसचसद्वारे गोळा केली जाऊ शकते .
२. ग्राहकाीं च्या गरजा िरून ग्राहकाीं च्या इिे पयांत सींक्रमण:
आता ग्राहकाीं ना उत्पादनाीं च्या खरे दीचे मूल्य अपेवक्षत आहे . आवथसक िातािरणात झालेल्या बदलाीं नुसार उत्पादने आवण
सेिाीं मध्ये बदल केले पावहजेत. ग्राहकाीं च्या री े न्शनसाठी आवण उच्च ब्रँडच्या वनष्ठे च्या विकासासाठी, विपणन सींशोधनाच्या
मदतीने ग्राहकाीं च्या बदलत्या िागणुकीशी सींबींवधत मावहती वमळविणे आिश्यक आहे .

3. वकींमत स्पधेतून वकींमत नसलेल्या स्पधेत वशफ्टः

उत्पन्नाच्या पातळीत िाढ झाल्याने ग्राहकाीं ची खरे दी करण्याची शिी िाढत आहे म्हणून त्याीं ना योग्य वकींमतीत उच्च प्रतीची
उत्पादने हिी आहे त. विक्री पदोन्नतीची साधने विवशष्ट ब्रँडसाठी ग्राहकाीं ना आकवर्सत करण्यासाठी खूप उपयुि आहे त परीं तु
त्यास उत्पादनाींच्या गुणधमस आवण ग्राहकाीं च्या खरे दी व्यिहाराविर्यी मावहती आिश्यक आहे . विपणन सींशोधनाच्या मदतीने
विपणन या साधनाीं शी सींबींवधत आिश्यक मावहती सींकवलत करू शकतो
. माके ररसचस म्हणजे काय? (
DEFINITION)
 Page |8

बाजार सींशोधन हे विपणन सींशोधन प्रवक्रयेचा एक महत्त्वाचा घ क आहे . विपणन सींशोधनात बाजाराचे सींपूणस विश्लेर्ण
समाविष्ट केले जाते. िेगिेगळ्या बाजाराचे स्वरूप, आकार, सींघ नाीं चे नफा, बाजारपेठाीं मधील बदल आवण विविध घ क-
आवथसक, सामावजक आवण राजकीय-त्या-त्या-पररणामाीं ना प्रभावित करणा-या बदलाीं विर्यी मावहतीचा जोरदार अभ्यास केला
जातो. बाजारपेठेतील सींशोधनाचा मुख्य हे तू म्हणजे ग्राहक आवण त्यािरील उत्पादने वकींिा सेिाीं च्या बाजारपेठाीं विर्यी जाणून
घेणे.
घर
व्यिसाय
आयात आवण वनयास त
वनयास त वकींमत | अथस | उद्दीष्टे | महत्त्व
अनुक्रमटणर्का [show]
एक्सपो थ प्राइटसिंग म्हणजे र्काय?
वनयास तदार ज्या िस्तू विदे शात विक्री करण्याचा विचार करतात अशा वनयास त उत्पादनाीं ना वकींिा सेिाीं साठी ठरविलेल्या
वकींमतीला वनयास त वकींमत असे म्हणतात. वदलेल्या उत्पादनाची वनयास त वकींमत अनेक घ काीं द्वारे वनधास ररत केली
जाते. वनयास तीत खचस करण्याच्या उद्दे शाने बर्‍याच पद्धती िापरल्या जातात. या पद्धती तीन ग ाीं मध्ये विभागल्या आहे त.

टनयाथत टर्किंमत - अर्थ, उद्दीष्टे, महत्त्व

a. नोकरी वकींिा बॅचची वकींमत ;
b. प्रवक्रया खचस ; आवण
c. प्रमावणत वकींमत .
वनयास त वकींमतीसाठी मावजसनल कॉस्ट्
दृष्टीकोन दे खील एक महत्त्वाचा
दृष्टीकोन आहे .
टनयाथत टर्किंमतीची उद्दीष्टे
वनयास त वकींमत हे विदे शी बाजारपेठेत वनयास त आवण विक्री करण्याच्या उद्दे शाने िस्तू ि सेिाीं च्या वकींमती वनवित करण्याचे
तींत्र आहे . दे शाीं तगसत वकींमतीपेक्षा वनयास त वकींमत अवधक अिघड आहे , कारण वनयास तकाला केिळ उत्पादन खचसच नव्हे तर
आीं तरराष्टरीय बाजारपेठेतील पररच्छस्थतीचा प्रभाि आवण पररणामदे खील विचारात घ्यािे लागतात.
म्हणून वनयास त वकींमत ही केिळ अींकगवणत गणना नाही तर बाजार पररच्छस्थतीिर आधाररत व्यािहाररक प्रस्ताि आहे . वनयास त
फमसचे यश त्याच्या प्रभािी वकींमतीिर अिलींबून असते .
वनयास त वकींमतीची मुख्य उवद्दष्टे खालीलप्रमाणे आहे त.
1. सर्व्ाथयर्व्ल
एखाद्या वनयास तकास केिळ त्याच्या सहकारी वनयास तकत्याां कडूनच नव्हे तर इतर दे शातील वनयास तदाराीं कडून दे खील स्पधेचा
सामना करािा लागतो. बर्‍याच स्पधास त्मक बाजारपेठाीं मध्ये , माके ीींग साधनाीं पैकी एक जे वनयास तदाराीं ना स्पधेत व किून ठे िू
शकेल ते मूल्य आहे .
वकींमत स्पधास त्मक बनविणे , त्यायोगे व कून राहण्यासाठी कमी नफा कमविणे ही वकींमती ठरविण्याच्या उद्दीष्टाीं पैकी एक
असू शकते . वकींमती प्रवतस्पधी ठे िणे आवण कमी वकींमती राखणे हे अल्प-मुदतीचे उद्दीष्ट आहे , कारण प्रत्येक वनयास तक
नींतरच्या प्प्यात नफा िाढविण्याचे उद्दीष्ट ठे िते .
2. र्कमाल टिक्री िाढ
एक वनयास तक स्पधेत व कून रावहल्यामुळे, उद्दीष्टात जास्तीत जास्त विक्रीची िाढ होते . बाजाराच्या प्रवतस्पधास आवण
सींिेदनशीलता यािर अिलींबून अींवतम वकींमतीचा वनणसय घेणे आिश्यक आहे . या उद्दे शाने दोन पयास य उपलब्ध आहे त.
1. परदे शी खरे दीदाराीं ना कमी वकींमती से केल्याने विक्रीचे प्रमाण जास्त होते , ज्यायोगे अवधक नफा वमळतो. या
कारणासाठी, बाजारपेठेतील वकींमत अत्यींत सींिेदनशील असािी. अशा कमी वकींमतीींमुळे स्पधास वनरुत्सावहत होते , त्याद्वारे
विक्री आणखी िाढते.
2. उत्पादनाची उत्कृष्ट गुणित्ता दशसविण्यासाठी जास्त वकींमती से करणे . असे सीं केत ग्राहकाीं ना प्रवतस्पध्याां च्या तुलनेत
उत्पादनाीं ना जास्त दर दे तात. या समजानुसार, उत्पादनाची विक्री खींड िाढते .
3. जास्तीत जास्त नफा
वनयास तक जास्तीत जास्त नफा वमळिण्याचा त्याचा उद्दे श ठरिू शकतो. अशी नफा कमविणारी वकींमत स्थावपत केली
जािी. या उद्दे शासाठी, खचस आवण मागणीची सींपूणस मावहती असणे आिश्यक आहे . जास्तीत जास्त रोख प्रिाह
 Page |9

वकींिा परताव्याचा उच्च दर वनमास ण करू शकणारी वकींमत वनवित केली जाते . परीं तु हा उद्दे श अल्प मुदतीच्या स्वरूपाचा
आहे आवण त्याची कामवगरी नफ्यािर आधाररत आहे जी वनयास त बाजारात धोकादायक ठरतील.
Lead. नेतृत्व स्र्ापन र्करणे
वकींमतीमागील आणखी एक उद्दीष्ट म्हणजे केिळ उत्कृष्ट प्रतीची प्रवतमा स्थावपत करणे नव्हे तर वनयास त बाजारात नेतृत्व
वकींिा प्रथम स्थानािर दे खील जोर दे णे. जास्त वकींमत आकारून आवण प्रवतस्पध्याां च्या तुलनेत वकींमतीत लक्षणीय फरक
आणल्यास हे उद्दीष्ट पूणस होऊ शकते .
टनयाथत टर्किंमतीचे महत्त्व
वकींमत विपणन वमश्रणामधील एक महत्त्वाचा घ क आहे आवण हे वनयास त विपणनाचे एक नाजूक क्षेत्र आहे . यशस्वी वनयास त
रणनीतीमध्ये याला एक महत्त्वाचा घ क मानले जाते . वनयास त वकींमतीींचे महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे .
1. ग्राहक गुणित्ता आवण उत्पादनाच्या वकींमतीबद्दल अत्यींत सींिेदनशील असतात. जर वकींमत योग्यररत्या से केली गेली
नाही तर आीं तरराष्टरीय बाजारपेठेतील फमसचे यश सींशयास्पद होते .
२. विक्री धोरण आवण बाजारपेठेतील मागणी ही वकींमत धोरणाीं िर अिलींबून असते .
Foreign. परदे शी बाजारपेठेत स्पधास त्मक क्षमता वनवित केलेल्या वकींमतीिर अिलींबून असते .
Export. हे वनयास तीच्या प्रयत्नाीं चे यश आवण अपयश ठरिते .
Ex. वनयास त वकींमत बाजारपे ठेत सद्भािना वनमास ण करते .
Ex. वनयास त वकींमत परकीय बाजार पकडण्यास मदत करते .
7. ब्रँड प्रवतमा आवण उत्पादनाीं मध्ये फरक विकवसत करते .
P. वकींमती बाजारपेठेत प्रिेश कमी करण्यास मदत करते आवण सुरुिातीला कमी ठे िून हळू हळू िाढिते .
9. वकींमत ठरिणे केिळ नफा िाढविण्यात आवण महसूल िाढविण्यातच नव्हे तर उत्पादनाची बाजारपेठ िाढिण्यासही
मदत करते .
१०. मूल्यवनधास रण विविधता, सींशोधन आवण विकास इत्यादीसाठी चाीं गली नफा वमळिू न मदत करते .
टर्किंमत िोरणः अर्थ , उद्दीष्टे आटण घ र्क (price policics)
या लेखात आपण याबद्दल चचाथ र्करू: - 1. मूल्यटनिाथरण िोरणाचा अर्थ 2. टर्किंमती ठरटिण्याच्या
िोरणात गुिंतलेली बाबी Ob. उद्दीष्टे olved. यात सामील घ र्क.
टर्किंमती िंच्या िोरणाचा अर्थ :
वकींमतीचे धोरण आिती प्रश्नाचे उभे उत्तर असते . वकींमत ठरविण्याच्या पद्धतशीर दृवष्टकोनानुसार िैयच्छिक वकींमतीची
पररच्छस्थती सामान् केली जाते आवण सिस मूलभूत वकींमतीच्या समस्याीं च्या पॉवलसी कव्हरे जमध्ये कोवडीं ग केले जाते. धोरणे
विविध स्पधास त्मक पररच्छस्थतीनुसार तयार केली जाऊ शकतात आवण त्यानुसार केली जाऊ शकतात. विक्री
वक्रयाकलापाीं साठी सामान् असणारा धोरणात्मक दृष्टीकोन तुलनात्मकदृष्ट्या दु वमसळ आहे .
बर्‍याच व्यिच्छस्थत व्यिस्थावपत मॅन्ुफॅक्चररीं ग एीं रप्राईजेसचे क्लीअर क अ‍ॅडव्ह ास यवझींग पॉवलसी, प्रॉडक्ट ग्राहक पॉवलसी
आवण वडस्ट्र ीब्यूशन-चॅनेल पॉवलसी असते. परीं तु वकींमतीींचा वनणसय हा तात्काळ वनणस य घेण्याचे काम आहे . बर्‍याच बाबतीत,
व्यिच्छस्थत व्यिस्थावपत झालेल्या कींपन्ाीं मध्ये वकींमतीच्या धोरणास सींक ाच्या आधारे डील करण्यात आली
आहे . आपत्तीद्वारे या प्रकारचे मूल्य व्यिस्थापन स्पष्ट क वकींमतीच्या धोरणाीं साठी आिश्यक अशा प्रकारच्या पद्धतशीर
विश्लेर्णास वनराश करते .
मूल्य टनिाथरण िोरण तयार र्करण्यामध्ये समाटिष्ट असलेल्या बाबी :
जावहराती:
टर्किंमत िोरण तयार र्करण्यात खालील बाबी िंचा समािेश आहे :
(i) स्पिाथत्मर्क पररस्स्र्तीः
बाजारातील स्पधास त्मक पररच्छस्थतीच्या प्रकाशात वकींमत धोरण वनवित केले जािे . आम्हाला हे जाणून घ्यािे लागेल की फमस
पररपूणस स्पधास घेत आहे की अपूणस स्पधास आहे . पररपूणस स्पधेत, उत्पादकाीं िर वकींमतीिर कोणतेही वनयींत्रण नसते . केिळ
अपूणस स्पधेअींतगसत मूल्य वनधास रण धोरणाला विशेर् महत्त्व असते .
(ii) नफा आटण टिक्रीचे उद्दीष्ट:
जावहराती:
व्यािसावयक जास्तीत जास्त नफा वमळिण्यासाठी या वकींमतीचा िापर करतात. त्याीं नी फायदे शीर सींयोजन विक्रीस उत्तेजन
दे खील द्यािे. कोणत्याही पररच्छस्थतीत, विक्रीमुळे फमसला अवधक नफा वमळाला पावहजे .
(iii) फमथचे दीघथ श्रेणी र्कल्याण:
 P a g e | 10

सामान्त: व्यापारी या उत्पादनासाठी जास्त वकींमत घे ण्यास नाखूर् असतात कारण यामुळे अवधक उत्पादकाीं ना उद्योगात
आणले जाऊ शकते. िास्तविक जीिनात, कींपन्ाीं ना प्रवतस्पधींचा प्रिेश रोखू इच्छित असतात. वकींमतीत कींपनीच्या
दीघसकालीन कल्याणची काळजी घेतली पावहजे .
(iv) लिटचर्कता:
जावहराती:
विविध ग्राहक उद्योगाीं च्या आवथसक पररच्छस्थतीत होणा meet्या बदलाीं ची पूतसता करण्यासाठी वकींमतीची पॉवलसी पुरेसे
लिवचक असािी. जर एखादी फमस आपले उत्पादन अत्यींत स्पधास त्मक बाजारात विकत असेल तर त्यास वकींमत
वििेकबुद्धीला कमी िाि वमळे ल. चक्रीय वभन्नतेची काळजी घेण्यासाठी वकींमती दे खील लिवचक असाव्यात.
(v) सरर्कारी िोरणः
उच्च वकींमत वनवित करण्यासाठी सरकार कींपन्ाीं ना जोड्ा बनविण्यापासून रोखू शकते . ग्राहकाीं चे शोर्ण रोखण्यासाठी
अनेकदा सरकार जीिनािश्यक िस्तूींच्या वकींमतीींिर वनयींत्रण ठे िण्यास प्राधान् दे तात. वकींमतीींच्या प्रवक्रयेत सरकारची नोींद
ही वकींमत वनवित करण्याच्या बाबतीत राजकारणाला इीं जेक्शन दे ते.
(vi) व्यिसायातील एर्कूण उटद्दष्टे:
मूल्य वनधास रण स्वतःच सींपत नाही तर शेि होण्याचे साधन आहे . मूल्यवनधास रण करण्यासाठी मूलभूत मागसदशस क, म्हणूनच,
फमस एकींदर लि आहे त. त्यातील व्यापक अच्छस्तत्व आहे . अवधक विवशष्ट स्तरािर, उद्दीष्टे िाढीचा दर, बाजाराचा िा ा,
वनयींत्रणाची दे खभाल आवण शेि ी नफ्याशी सींबींवधत असतात. विविध उवद्दष्टे नेहमीच सुसींगत नसतात. इतर धोरणाीं िर
आवण पद्धतीींिर होणारा पररणाम विचारात घेतल्यावशिाय वकींमतीचे धोरण कधीही स्थावपत केले जाऊ नये .
(vii) टर्किंमत सिंिेदनशीलता:
वकींमतीींच्या बदलाीं विर्यी असींिेदनशीलता वनमास ण करणारे विविध घ क म्हणजे ग्राहकाीं च्या िागण्यात बदल, विपणन
प्रयत्नाची प्रभािीता, उत्पादनाच्या स्वरुपाचे , विक्रीनींतर से िेचे महत्त्व इत्यादी. व्यापारी बहुतेकदा वकींमतीींच्या सींिेदनशीलतेचे
महत्त्व अवतशयोिी करतात आवण बर्‍याच गोष्टीींकडे दु लसक्ष करतात ते कमी करण्याकडे कल असलेले ओळखण्यायोग्य
घ क
(viii) टर्किंमतीचे टनयटमत र्कायथः
एखाद्या कींपनीला अनेक वकींमती वनणसय घ्यािे लागू शकतात. जर मागणी आवण वकींमतीिरील डे ा अत्यींत अनुमावनत असेल
तर, फमसला काही याीं वत्रक सूत्रािर अिलींबून रहािे लागेल. जर एखादी फमस आपले उत्पादन अत्यींत स्पधास त्मक बाजारात
विकत असेल तर त्याला वकींमत वििेकबुद्धीला कमी िाि असेल. यात वनयत वकींमतीचे मागस असतील.
टर्किंमतीच्या िोरणाची उद्दीष्टे:
जावहराती:
फमसचे मूल्य धोरण त्याच्या उद्दीष्टानुसार णक ते फमस िेगिेगळे असू शकते . प्रत्यक्ष व्यिहारात, आम्हाला घाऊक वकींमत,
वकरकोळ वकींमत, प्रकावशत वकींमत, को वकींमत, िास्तविक वकींमत इत्यादीसारख्या फमसच्या उत्पादनासाठी बर्‍याच
वकींमती आढळतात.
विशेर् सिलत, विशेर् ऑफर, दे यकाच्या पद्धती, खरे दी केलेली रक्कम आवण िाहतुकीचे शुल्क, र े ड-इन मूल्ये इत्यादी.
उत्पादनाच्या वकींमतीत बदल करण्याचे काही स्त्रोत आहे त. वकींमतीच्या वनणसयासाठी एखाद्याला उत्पादनाची वकींमत अत्यींत
काळजीपूिसक पररभावर्त करािी लागते .
सिससाधारणपणे एखाद्या फमसच्या वकींमतीच्या वनणसयािर त्याच्या विपणन धोरणाीं िर लक्षणीय पररणाम वदसून येतील. याचा
अथस असा होतो की जे व्हा फमस वकींमतीबद्दल वनणसय घेते तेव्हा त्याच्या सीं पूणस विपणन प्रयत्नाीं चा विचार केला
पावहजे . मूल्यवनधास रण वनणसय सामान्त: व्यापक पररभावर्त उद्दीष्ट साध्य करण्यासाठी सामान् रणनीतीचा एक भाग मानला
जातो.
टर्किंमत टनटित र्करताना, फमथ खालील उटद्दष्टािंिर लक्ष ठे िू शर्कते:
जावहराती:
(i) टर्किंमत-नफा समािानी:
मागणी ि खचास तील बदल विचारात न घेता कींपन्ाीं ना विवशष्ट कालािधीत त्याीं ची वकींमत च्छस्थर ठे िण्यात रस असतो,
जेणेकरून त्याीं ना अपेवक्षत नफा वमळे ल.
(ii) टिक्री अटिर्कतमता आटण िाढ:
फमसला वकींमत ठरिािी लागते जे उत्पादनाच्या जास्तीत जास्त विक्रीचे आश्वासन दे ते. फमाां नी एक वकींमत से केली जी
सींपूणस उत्पादन लाइनची विक्री िाढिते . तरच ती िाढीस प्राप्त करू शकते .
जावहराती:
(iii) पैसे र्कमटिणे :
 P a g e | 11

काही कींपन्ाीं ना प्रीवमयमिर उत्पादन विकून उद्योगात आपली खास च्छस्थती िापरण्याची आवण शक्य वततक्या िुत नफा
कमिायचा आहे .
(iv) प्रटतबिंटित स्पिाथ :
प्रवतबींवधत प्रवतस्पधास आवण वनयोजनाचा अभाि यामुळे सींसाधनाीं च्या कचर्‍याची नक्कल होऊ शकते . स्पधास त्मक
अथसव्यिस्थेतील वकींमत प्रणाली कदावचत समाजाच्या िास्तविक गरजा प्रवतवबींवबत करू शकत नाही. योग्य वकींमत धोरण
अिलींबल्यास फमस प्रवतस्पध्यास च्या प्रिेशास प्रवतबींवधत करू शकते .
जावहराती:
(v) बाजारभाि:
कींपनीला योग्य वकींमतीच्या धोरणाचे अनुसरण करून बाजारात मोठा िा ा वमळिायचा आहे . हे बाजारात एक प्रमुख नेतृत्व
स्थान प्राप्त करू इच्छित आहे . बर्‍याच व्यिस्थापकाीं चा असा विश्वास आहे की महसूल जास्तीत जास्त केल्याने दीघसकाळ
नफा िाढिणे आवण बाजारातील िा ा िाढीस कारणीभू त ठरे ल.
(vi) सर्व्ाथयर्व्ल:
तीव्र स्पधास आवण व्यिसाय अवनविततेच्या या वदिसात, फमसला वकींमत वनवित करणे आिश्यक आहे जे फमसचे कल्याण
करे ल. एक णक नेहमी त्याच्या अच्छस्तत्वाच्या अिस्थेत असते . त्याच्या सतत अच्छस्तत्वासाठी, प्रवतस्पध्याां कडून होणारे सिस
प्रकारचे अडथळे आवण आव्हाने सहन करणे आिश्यक आहे .
(vii) बाजार पेठ:
काही कींपन्ाीं ना युवन ची विक्री जास्तीत जास्त िाढिायची आहे . त्याीं चा असा विश्वास आहे की विक्रीचे प्रमाण जास्त झाल्याने
युवन खचस कमी होईल आवण दीघस नफा होईल. बाजारभाि सींिेदनशील आहे असे गृहीत धरून त्याीं नी सिास त कमी वकींमत
से केली. याला बाजारपेठेत प्रिेश वकींमत असे म्हणतात.
(viii) टिपणन स्िटमिंग:
बर्‍याच कींपन्ा बाजारात 'च्छस्कम' करण्यासाठी जास्त दर वनवित करण्यास अनु कूल आहे त. ड्ुपॉन्ट हा बाजारातील
च्छस्कवमींग प्राइवसींग प्राइम प्रॅच्छक्टशनर आहे . प्रत्येक निीन शोधासह, उपलब्ध पयास याीं च्या विरूद्ध त्याच्या निीन उत्पादनाच्या
तुलनात्मक फायद्याीं मुळे ते आकारू शकतात त्या सिोच्च वकींमतीचा अींदाज लाितात.
(ix) लिर्कर रोख पुनप्राथप्ती:
काही कींपन्ाीं नी वकींमत वनवित केली जी उत्पादनासाठी िेड लािणारा आवण लिकर रोख रक्कम िसूल करे ल. भविष्यातील
अवनविततेविरूद्ध सािधवगरी बाळगण्यासाठी ते कमी वकींमत दे खील ठरिू शकतात.
(x) परताव्याचा समािानर्कारर्क दर:
बर्‍याच कींपन्ा वकींमत वनवित करण्याचा प्रयत्न करतात जी सध्याच्या नफ्यात जास्तीत जास्त होईल. िैकच्छल्पक वकींमतीींशी
सींबींवधत मागणी आवण वकींमतीींचा अींदाज लािण्यासाठी ते त्या वकींमतीची वनिड करतात ज्यायोगे जास्तीत जास्त नफा, रोख
प्रिाह वकींिा गुींतिणूकीिरील परतािा दर.
टर्किंमत िोरणात सामील घ र्क:
उत्पादनािंच्या टर्किंमती िंमध्ये खालील घ र्कािंचा टिचार र्केला जातो:
(i) वकींमत डे ा
(ii) वडमाीं ड फॅक्टर.
(iii) ग्राहक मानसशास्त्र.
(iv) स्पधास .
(v) नफा
(vi) सरकारी धोरण
(i) टर्किंमतीत िे ा
वकींमत डे ा प्रवक्रयेमध्ये खचस डे ा महत्त्वपूणस स्थान व्यापतो. उत्पादनाच्या उत्पादन आवण विपणनामध्ये विविध प्रकारचे खचस
केले जातात. उत्पादन खचस , जावहरात खचस वकींिा िैयच्छिक विक्री तसेच कर आकारणी इत्यादीींचा प्रचार खचस.
त्याीं ना वकींमत िाढिून दे ण्याची आिश्यकता असू शकते . उदाहरणाथस , क्रूड िाहतूक, शुद्धीकरण इत्यादी कच्च्च्या मालाच्या
वकींमतीत िाढ झाल्यामुळे पे र ोल आवण गॅसच्या वकींमती िाढत आहे त. जर वकींमती िाढल्या तर वकींमती िाढिणे न्ाय्य ठरू
शकते . तथावप, वकींमतीच्या वनणसयाशी त्याीं ची प्रासींवगकता कमी लेखली जाऊ नये वकींिा अवतशयोिी केली जाऊ
नये . वकींमती व्यवतररि वकींमती ठरविण्याकररता, इतर अनेक घ काीं चा विचार केला पावहजे. ते मागणी आवण स्पधास आहे त.
खचथ दोन प्रर्कारचे आहेत:
 P a g e | 12

वनवित खचस आवण चल खचस. छोया कालािधीत, म्हणजेच ज्या कालािधीत एखाद्या कींपनीला स्वत: ला स्थावपत करायचे
असते , ती फमस वनवित खचास ची भरपाई करू शकत नाही परीं तु त्यामध्ये चल खचस समाविष्ट करणे आिश्यक आहे . परीं तु
दीघसकाळापयांत, सिस खचस समाविष्ट केले जाणे आिश्यक आहे . जर सींपूणस खचस न झाकला तर वनमास ता उत्पादन थाीं बिते .
त्यानींतर, पुरिठा कमी केला जातो, ज्यायोगे, जास्त दर ये ऊ शकतात. जर खचस भागविला गेला नाही तर उत्पादक उत्पादन
थाीं बिते . त्यानींतर, पुरिठा कमी केला जातो, ज्यायोगे, जास्त दर येऊ शकतात. जर वकींमती ठरिायच्या असतील तर बर्‍याच
कींपन्ा तोयाचा अहिाल का दे त आहे त?
एक उत्पादक आवण दु सरा उत्पादक याीं च्यात वकींमतीींमध्ये फरक आहे . तरीही िस्तुच्छस्थती अशी आहे की काही समान
उत्पादनासाठी वकींमती अगदी जिळ आहे त. वकींमती ही वकींमत ठरविणारे घ क नाहीत या िस्तुच्छस्थतीचा हा अगदी उत्तम
पुरािा आहे . खरीं तर, वकींमत एक र ायपॉड सारखे आहे . त्याचे तीन पाय आहे त. खचास व्यवतररि, बाजारपेठेतील मागणी
आवण स्पधाां चे आणखी दोन पाय आहे त. या पैकी एक वकींिा दु सयास दोन पै की एका र ायपॉडला आधार दे ण्याऐिजी एका
पायाने वकींमत वनवित केल्यापेक्षा हे वनवित करते की हे साीं गणे शक्य नाही.
वकींमती वनणसय केिळ खचस लेखा डे ािर आधाररत असू शकत नाहीत जे केिळ इवतहासास हातभार लाितात तर भविष्यात
वकींमतीींना काम करािे लागते . पुन्हा खचस अचूकपणे मोजणे फार अिघड आहे . खचास चा पररमाणाीं िर पररणाम होतो आवण
व्हॉल्यूमचा वकींमतीिर पररणाम होतो.
व्यिस्थापनाने खचस वनवित करण्यासाठी काही इच्छित मूल्य-खींड सींबींध गृवहत धरले पावहजेत. म्हणूनच, जुन्ा उत्पादनाीं पेक्षा
निीन उत्पादनाीं च्या बाबतीत खचस कमी महत्वाची भूवमका वनभाितात. जोपयांत बाजाराचा वनणसय घेतला जात नाही आवण
व्हॉल्यूमबद्दल काही कल्पना प्राप्त केली जात नाही तोपयांत वकींमत वनवित करणे शक्य नाही.
वकींमतीींच्या वकींमतीींच्या भूवमकेबद्दल वनक्सरन याीं चे म्हणणे आहे की वकींमत केिळ मागणी आवण वकींमतीचे सूचक म्हणून
मानली जाऊ शकते. ते पुढे म्हणतात की कोणत्याही िे ळी केलेली वकींमत ही वकींमत कमी करण्याच्या प्रवतकार वबींदूचे
प्रवतवनवधत्व करते. पुन्हा, उत्पादन आउ पु च्या विविध स्तराीं िर नफा मावजसन वनवित करतात.
वकींमतीची गणना ज्या उत्पादनाची वकींमत त्याच्या मागणीनुसार वनधास ररत केली जाते त्या उत्पादनास उत्पादनामध्ये समाविष्ट
केले जािे की नाही हे ठरविण्यात दे खील मदत होऊ शकते . काय वकींमत ठरिते ते वकींमत नाही, परीं तु उत्पादन फायदे शीर
उत्पादन करता येते की नाही हे खूप महत्वाचे आहे .
सिंबिंटित खचथः
हा प्रश्न नैसवगसकररत्या उद्भितो: “मग वकींमतीच्या वनणसयासाठी सींबींवधत खचस काय? जरी दीघस कालािधीत, सिस खचस कव्हर
केले जाणे आिश्यक आहे , थोड्ा काळामध्ये व्यिस्थापकीय वनणसयाीं साठी, थे खचस सींबींवधत आहे त. एका उत्पादनाच्या
कींपनीत व्यिस्थापन सिस खचस भागविण्याचा प्रयत्न करे ल. ”
एका मल्टी-प्रॉडक्ट फमसमध्ये समस्या अवधक जव ल असतात. वकींमतीच्या वनणसयासाठी, सींबींवधत खचस त्या वकींमती आहे त
जे एखाद्या स्वतींत्र उत्पादनास थे शोधल्या जाऊ शकतात. साधारणतया, विक्री वकींमत उत्पादनास श्रेयस्कर सिस थे
खचास ची वकींमत मोजायलाच हिी. याव्यवतररि, त्यास सामान् वकींमतीत आवण नफ्याच्या प्राप्तीसाठी योगदान दे णे
आिश्यक आहे . जर अल्पािधीत वकींमत वकींमतीपेक्षा कमी असेल तर, ही वकींमत बदलत्या वकींमतीला व्यापते की नाही हा
प्रश्न उद्भित आहे . जर त्यामध्ये चल वकींमतीचा समािेश असेल तर कमी वकींमत स्वीकारली जाईल.
परीं तु दीघस काळापयांत, फमस वकींमतीपेक्षा कमी वकींमतीत विक्री करू शकत नाही. उत्पादन वकींमतीचा वनणसय वकींमतीपेक्षा
कमी असािा. म्हणूनच उत्पादन वकींमतीचा वनणसय दीघस काळ कींपनीच्या नफ्यात जास्तीत जास्त िाढिण्याच्या दृष्टीने केला
जािा.
(ii) टर्किंमतीमध्ये टिमािंि फॅक्टर:
उत्पादनाची वकींमत ठरिताना मागणीने खूप महत्वाचे स्थान व्यापले आहे . खरीं तर, प्रभािी विक्रीसाठी मागणी अवधक
महत्वाची आहे . उत्पादनाची वकींमत वनवित करण्यात मागणीची लिवचकता ओळखली पावहजे . जर उत्पादनाची मागणी
अवप्रय असेल तर णक उच्च वकींमत वनवित करू शकते . दु सरीकडे , मागणी लिवचक असल्यास ती कमी वकींमत वनवित
करािी लागेल.
अगदी अल्प कालािधीत, वकींमतीिरचा मुख्य प्रभाि सामान्त: मागणीिर असतो. व काऊ िस्तूींचे उत्पादक विक्रीिर
पररणाम होत असले तरीही नेहमीच उच्च वकींमत ठरितात. जर वकींमत खूप जास्त असेल तर त्याचा पररणाम उत्पादनाीं च्या
मागणीिरही होऊ शकतो. ते प्रवतस्पधी वकींमतीसह प्रवतस्पधी उत्पादनाच्या आगमनाच्या प्रतीक्षेत असतात. म्हणूनच,
वकींमतीींच्या बदलाीं साठी उत्पादनाची मागणी अत्यींत सींिेदनशील आहे .
(iii) टर्किंमतीत ग्राहर्क मानसशास्त्र:
उत्पादनाची मागणी ही ग्राहकाीं च्या मानसशास्त्रािर अिलींबून असते . वकींमतीत बदल होण्याची सींिेदनशीलता ग्राहकाीं पेक्षा
वभन्न असू शकते. विवशष्ट पररच्छस्थतीत, एका व्यिीचे ितसन दु सर्‍या व्यिीसारखे नसते . खरीं तर, वकींमतीच्या वनणसयािर
 P a g e | 13

साध्या लिवचकतेपेक्षा अवधक विवचत्र युच्छििादािर विसींबून राहणे आिश्यक आहे . असे ग्राहक आहे त जे उत्पादन खरे दी
करतात ज्याची गुणित्ता जास्त असेल.
सामान्त: उत्पादनाची गुणित्ता, उत्पादनाची प्रवतमा, ग्राहक सेिा आवण जावहरात वक्रयाकलाप वकींमतीपे क्षा बर्‍याच
ग्राहकाीं ना प्रभावित करतात. हे घ क गुणात्मक आवण सींवदग्ध आहे त. ग्राहकाीं च्या दृष्टीकोनातून, वकींमती पररमाणात्मक
आवण अस्पष्ट आहे त.
जेव्हा तो खूपच कमी असतो तेव्हाच वकींमत खूप कमी असताना मागणीसाठी अडथळा वनमास ण करते . एका विवशष्ट
वकींमतीपेक्षा जास्त, उत्पादन खूप महाग आवण दु सर्‍या वकींमतीपेक्षा कमी मानले जाते , कारण पुरेसे मूल्य न दे ण्याचा धोका
असतो. जर वकींमत खूपच कमी असेल तर, वनकृष्ट दजास चे उत्पादन दे ण्यात येत आहे असा ग्राहकाीं चा विचार आहे .
उत्पन्नामध्ये सुधारणा झाल्यामुळे, सामान् ग्राहक गुणित्ता जागरूक बनतो. यामुळे व काऊ िस्तूींच्या मागणीत िाढ होऊ
शकते . उच्च उत्पन्न असणारे लोक त्याीं च्या वकींमती जास्त असले तरीही उत्पादने खरे दी करतात. समृद्ध समाजात वकींमत ही
गुणित्तेचे सूचक असते.
जावहरात केलेल्या उत्पादनाीं ची मागणी िाढविण्यात जावहरात आवण विक्री जावहरात दे खील खूप योगदान दे तात. कारण
ग्राहकाला असे िा ते की जावहरात केलेली उत्पादने चाीं गल्या प्रतीची आहे त. ग्राहकाचे उत्पन्न, राहणीमान आवण वकींमती
घ क समाजातील विविध उत्पादनाीं च्या मागणीिर पररणाम करतात.
(iv) टर्किंमतीत स्पिाथ घ र्क:
वकींमतीची वकींमत बाजारपे ठेतील पररच्छस्थती प्रभािी ठरिते . प्राइवसींग पॉवलसीमध्ये व्यिस्थापकीय वििेकबुद्धी असते वजथे
स्पधेत बर्‍याच प्रमाणात अपू णसता असते . पररपूणस स्पधेत, िैयच्छिक उत्पादकाीं ना वकींमतीत कोणताही वििेक नसतो. त्याीं ना
मागणी आवण पुरिठ्याद्वारे वनवित केलेली वकींमत स्वीकारािी लागेल.
मिेदारीमध्ये उत्पादक त्याच्या उत्पादनासाठी उच्च वकींमत वनवित करते . ऑवलगोपाली आवण मिेदारी स्पधेसारख्या
अन् बाजाराच्या पररच्छस्थतीत, िैयच्छिक उत्पादक त्याीं ची वकींमत वनवित करण्यात प्रवतस्पधी उत्पादनाीं च्या वकींमती
घेतात. जर स्पधास त्मक च्छस्थतीत वकींमतीतील बदलाचे प्राथवमक वनधास रक हे बाजारपे ठ असेल तर वकींमत धोरण कमीतकमी
स्पधास आधाररत वकींमतीनुसार िगीकृत केले जाऊ शकते .
(v) टर्किंमतीत नफा घ र्क:
उत्पादनाीं ची वकींमत वनवित करताना उत्पादक मुख्यत: नफ्याच्या पै लूिर विचार करतात. प्रत्येक उत्पादकाचे नफा
िाढिण्याचे उद्दीष्ट असते . उद्दीष्ट नफा िाढिणे असल्यास, महत्त्वपूणस वनयम म्हणजे एमआर = एमसी वकींमत
वनिडणे . सामान्त: वकींमत धोरण िाजिी नफा वमळविण्याच्या उद्दीष्ट्यािर आधाररत असते . बहुतेक व्यािसावयकाीं ना
वकींमत च्छस्थर स्तरािर धरायची असते .
त्याीं ना िारीं िार वकींमतीतील चढउतार करण्याची इिा नसते . वकींमत ठरविण्याचा नफा जास्तीत जास्त करण्याचा दृष्टीकोन
तावकसक आहे कारण वनणसय घेणा forces्याीं ना उत्पादन, खचस , महसूल आवण नफ्यातील वकींमतीत झालेल्या कोणत्याही
बदलाशी सींबींवधत असलेल्या बदलाीं िर आपले लक्ष केंवित करण्यास भाग पाडले आहे . वकींमतीची कडकपणा ही अनेक
उत्पादकाीं ची प्रथा आहे . कठोरपणाचा अथस असाच नाही. याचा अथस असा की वकींमती वदलेल्या कालािधीपेक्षा च्छस्थर आहे त.
(vi) टर्किंमतीत सरर्कारी िोरणः
बाजार अथसव्यिस्थेत, सरकार सामान्त: अथसव्यिस्थेच्या आवथसक वनणसयाीं मध्ये हस्तक्षेप करत नाही. हे केिळ वनयोवजत
अथसव्यिस्थाीं मध्ये आहे , सरकारचा हस्तक्षेप खूप आहे . पारीं पाररक आवथसक वसद्धाीं तानुसार, खरे दीदार आवण विक्रेते केिळ
वकींमत वनवित करतात. प्रत्यक्षात, इतर काही पक्ष दे खील वकींमतीच्या प्रवक्रयेत सामील आहे त. त्या स्पधास आवण सरकार
आहे त.
सरकारच्या व्यािहाररक वनयामक वकींमतीची वकींमत, वकमान दर आवण दु प्प वकींमती यािर कमाल मयास दा
आहे त. भारतासारख्या वमश्र अथसव्यिस्थेत सरकार वकींमतीींिर वनयींत्रण ठे िते . महागाई िाढीस रोखण्यासाठी आवण
वकींमतीींमध्ये होणारी असामान् िाढ रोखण्यासाठी व्यापारी सींस्थाीं ना सापेक्ष वकींमतीींिर वनयींत्रण ठे िण्यासाठी सरकारच्या
वकींमतीची धोरणे अिलींबली पावहजे
UNIT 2
प्रस्तावना (INTRODUCTION)
विज्ञानाच्या प्रगतीनुसार उत्पादन प्रवियेतही खूप काही बदल झाले. उत्पावदत केलेली िस्तू उपभोग्य व्हािी
यासाठी प्रयत्न केले जाऊ लागले. उत्पावदत केलेल्या िस्तुला स्थळ, िेळ ि स्वरुप इ. उपयोवगता विळािी
म्हणुन िोठे प्रयत्न करण्यात आले. या सिव प्रवियेस ‘विपणन’ असे म्हणतात. विपणन हे एक प्रगत असे
शास्त्र आहे . पुिीच्या काळी विपणन हे िावणज्य ि व्यापाराचा एक भाग सिजला जात असे . पण आधुवनक
काळात एक िहत्त्वपुणव शास्त्र म्हणून ओळखले जात आहे .
 P a g e | 14

व्याख्या(DEFINATION)
’विपणन’ या शब्दाच्या व्याख्या तज्ज्ाां नी विविध प्रकारे केलेल्या आहे त. त्यापैकी काही िहत्वाच्या
व्याख्या पुढीलप्रिाणे
 "विपणन ही ग्राहकाच्या िागणीचा पाठपुरािा करणारी प्रविया आहे . बाजारात िसतूांना ि सेिाां ना
िागणी असते. वतच्या आधारे स्वतःसाठी नफा आवण उपभोक्त्ाां साठी गरजाां ची पुतवता विपणनातून साध्य
होते."
- इ.एफ.एल.ब्रे च
 "विपणन ही प्रविया आहे की ज्यािधून सिाजाला अवधक उच्च प्रकाराचे राहणीिान उपलब्ध केले
जाते."
पॉल मसुर (Masur)
 "विपणन प्रविया ही प्रत्येक व्यिसायाची सुरुिात आवण शेिट असतो."
-फफफलप कोटलर
 "िस्तू आवण सेिा याां चे एका व्यक्तीकडून वकांिा सांस्थेकडून दु सर् या व्यक्तीकडे वकांिा सांस्थेकडे दु सर् या
व्यक्तीकडे वकांिा सांस्थेकडे होणारे हस्ताां तर, िस्तूांच्या िालकीचे हस्ताां तर शक्य करणार् या सिव कृती म्हणजे
विपणन होय."
अमेररकन माकेट ींग असोफसएशन
िाकेटीांग या सांकल्पनेतून विविध काये, एकवित स्वरुपाची सुवचत केली जातात, ज्या कायाां ची वदशा
िागणीला प्रोत्साहन दे ण्याची असते आवण वनिाव ण झालेली िागणी पुतवता करण्याचा प्रयत्नही त्या प्रवियेत
असतो.
१.१.४ फवपणनाचे महत्त्व
विपणन ही एक ‘कायाव चा सिूह’ (Group of Activities) दशवविणारी सांकल्पना आहे . उत्पादक
आवण वितरक िस्तूांच्या प्रभािीपणे वििीसाठी काही काये सांयुक्तपणे आवण काही काये स्वांितपणे पार पाडत
असतात, िाि असे असले तरी अांवति ध्येय दोघाां च्याही बाबतीत एकच असते . ’अवधकावधक
वििी’ आवण ’ ’अवधकावधक नफा’ याबाबत दोघेही आपापल्या परीने स्वप्नपुती करीत असतात. व्यिसातून
नफा विळवितात. यािधूनच विपणनाला (Marketing) िहत्त्व प्राप्त होते . विपणनाचे िहत्त्व प्रकारे स्पष्ट
करता येईल.
(१) रोजगारसींध त वाढ : काही जाणकार तज्ज्ाां च्या िते विपणन
काये (बाां धणी, साठिण, िाहतूक, जावहरात प्रवसध्दी इ.) अनेक औद्योवगक आवण व्यािसावयक सांस्थातून
रोजगार वनिाव ण करतात. कुशल त्याचप्रिाणे वनम्नकुशल तसेच अकुशल किवचार् याां साठी रोजगार उपलब्ध
होतो. एका अांदाजाप्रिाणे सुिारे ४० किवचारी विविध विपणन प्रवियाां शी सांबवधत असतात. जिवनी, जपान
ि सांयुक्त सांस्थाने या दे शाां तून जावहरात ि प्रवसध्दी सांस्था, िाहतूक वििा व्यिसाय, साठिण, घाउक आवण
वकरकोळ व्यापार करणार् या सांस्था याां िधून फार िोठा रोजगार उपलब्ध होतो. वििय कला ि जावहरात
या क्षेिात तरुण, होतकरु व्यक्तीांना आपले सुप्त गुण प्रकट करण्याची सांधी विळते . विपणन काये हजारोांच्या
उपवजविकेच्या साधने बनतात.
(२) प्रमाफणत आफण दजेदार वस्ततींचे फवतरण : विपणन प्रवियेत प्रिाणीकरण आवण प्रतिारी ही काये
सिाविष्ट होतात. प्रिाणीकरणाचे काये औद्योवगक िस्तूांच्या बाबतीत तर प्रतिारीचे कायव शेती उत्पादनाां च्या
बाबतीत केले जाते . हलक्या प्रतीच्या िस्तू बाजारात येण्यापासून प्रतिारी आवण प्रिाणीकरण कायाव ने प्रवतबांध
केला जातो. आजकाल पुष्कळशा उत्पादनाां िर I.S.I Maark आनी 'AGMAARK' दशवविलेला असतो. अशी
वचन्हे िस्तूांचा दजाव स्पष्ट करतात. दजेदार िस्तूच बाजारात आल्याने त्याां ना स्वतांि जावहरात करािी लागत
नाही. अशी उत्पादने आपली ओळख आपोआप पटवितात. दजेदार गुणित्ता धारण करणारी उत्पादने
विकल्याने वििेत्याची प्रवतष्ठा तर िाढतेच पण नागररकाां ची राहणीिान पातळी उां चािण्यास साहाय्य विळते .
(३) राष्ट्र य उत्पनात भर : विपणन यांिणा जर प्रभािी असेल तर वििीला योग्य अशी िातािरणवनविवती
आपोआप होते. िस्तू आवण सेिाां च्या िागणीत सतत िाढ होते . िस्तू आवण सेिा याां च्या उत्पादनात िाढ
करािी लागते या सिाां चा पररणाि म्हणजे राष्टरीय उत्पादनात िाढ होते. एकूण
अथवव्यिस्थेचे (आवथवक) वहतसांबांध पाहता राष्टरीय उत्पन्नात भर पडण्याला विशेष िहत्त्व असते .
 P a g e | 15

(४) व्यापारचक्रापासतन (मींद पासतन) सींरक्षण : व्यापरचि सतत उलट -सुलट गतीने , वदशेने बाजारपेठेत
कायवरत असते. व्यापारचिाच्या गतीचे - वदशेचे पररणाि सिव व्यािसावयकाां ना किी - अवधक प्रिाणािर
जाणितात. याचे कारण पुष्कळसे व्यिसाय परस्पराां िर अिलांवबत असतात. विपणन कये िांदीच्या प्रिृत्तीस
रोखून धरतात. विपणन कायाव िूळे (जावहरात, प्रवसध्दी. वििय कला इत्यादी) सिाजात एक प्रकाराची
जाणीि - जागृती वनिाव ण होते . सिाजाला आपल्या गरजाां ची सतत जाणीि करून वदली जाते. यातून
िागणी िाढते. उत्पादन िाढते आवण व्यािसावयक ि उत्पादनसांस्थाां ची घसरण (Depression or Downword
Trend) रोखून धरली जाते . िांदीच्या काळात पुष्कळसे छोटे उद्योग बांद
पडतात, किवचार् याां िर ’नोकरकपाती’ ची आपत्ती येते. िोठ्या औद्योवगक सांस्थाां कडून पुरेशी िागणी विळत
नाही. विपणन काये म्हणजे ’सािूवहक कृती’ व्यापारचिापासून सांरक्षण पुरविते .
(५) फवतरण खचाात बचत : विपणन कायाव िुळे वितरण खचाव त बचत होते . उदा., िाहतूककायव यासाठी
जलद, िेगिान आवण सुरवक्षत िाहतूक साधने िापरली जातात. रे ल्वे -िाहतूक, िालटर क याां तून जास्तीत
जास्त िालाची िाहतूक केली जाते . जावहरात आवण प्रवसध्दी या कायाव िुळेसुध्दा वितरण खचाव त बचत
होते. प्रत्येक िस्तूिागचा सरासरी वितरण खचव किी होतो. सुरुिातीस जरी वितरणखचव जास्त िाटला तरी
कालाां तराने िागणी जसजशी िाढत जाते तसातसा वितरण खचव किी होतो. िाि हा विपणन कायाव चा
दीघवकाळातच विळणारा फायदा आहे .

व्यािसावयक सांस्था, सिाज, ग्राहक ि उत्पादक याां च्या दृष्टीने उत्पादनाचे िहत्त्व पुढीलप्रिाणे -
(१) व्यिसायाचे वनयोजन आवण वनणवय घेण्याच्या कािी िदत विळते . विशषतत्वे उत्पादन ि सग्रहण
याां विषयी नेिकी कोणती धोरणे ठारविता ये तात. वििीविषयक अनुिान (Sales Forecast) करता
येते. जेिढ्या प्रिाणात िस्तू विकल्या जाण्याची शक्यता आहे तेिढ्याच प्रिाणात उत्पादन करण्याचा वनणवय
सांस्था घेते. खरे दी, वित्तपुरिठा ि गुांतिणूक यासांबांधीचे वनणवयसुध्दा विपणन कायाव शी दु रान्वये सांबांवधत
असतात.
(२) नफ्याचे वकांिा लाभाचे प्रिाण िाढविण्याकररतासुध्दा विपणन कायाव चा उपयोग होतो. वििी
खचाव त (Selling Cost) बचत होते. जावहरात ि प्रवसध्दीने िागणीत िाढ होते त्यािुळे सांस्थेचा लाभ होतो.
(३) विपणन काये उत्पादनसांस्थेचा बाह्य जगाशी सांपकव दु िा ठरतात. जावहरात सांस्था, िाहतूक
सांस्था, सांग्रहण सेिा दे णार् या सांस्था, बाां धणी सावहत्य पुरविणार् या सांस्था याां च्याशी उत्पादकसांस्थेचा सांबांध
येतो. घाउक व्यापारी, वकरकोळ व्यापारी ि वनयाव त सांस्थेशी घवनष्ठ स्वरूपाचे जिळू न सांबांध
येतात. िध्यस्त यांिणेचा िापर करण्याचे ितवन, स्पधवकाां ची उत्पादने ि स्पधवकाां ची वकांित धोरणे याां विषयी
िावहती कळते.
समाजाच्या दृष्ट् ने फवपणनाचे महत्त्व
(१) राहण मान उीं चावते : विपणनािुळे उत्पादनाां ना िागणी वनिाव ण होते आवण लोकाां चे राहणीिान
उां चािते . निीन तांिज्ञानाच्या िस्तू ि सेिा ग्राहकाां ना उपलबध्द झाल्याने एकूण सिाजाच्या जीिनशैलीचा
दजाव ही बदलतो. पॉल मझर त याां च्या िते , "विपणन म्हणजे सिाजाच्या जीिनिानाची वनविवती होय."
(२) फवपणनामुळे रोजगारफनफमात होते : विपणन सांशोधन, घाउक ि वकरकोळ
व्यापार, िाहतूक, दळणिळण, साठिण, सांग्रहण ि प्रवसध्दी िैगेरे असां ख्य कािाां िध्ये विपणनािुळे रोजगार
प्राप्त होतो.
(३) फवतरण खचाात कपात : अवधकावधक ग्राहकाां पयांत िस्तू वकांिा सेिाां चा पुरिठा करताना वितरण खचव
किी करणे हे विपणनाचे ध्येय असते . वितरण खचव किी झाल्याने उत्पादनाच्या वििी वकांितीतही घट
करता येते ि सिाजाची उपभोग पातळी िाढविता येते. वितरण खचाव त घट झाल्यािुळे िस्तू स्वस्त वकांितीला
विकता येतात.त्यािुळे सिाजातील दु बवल घटकालाही या िस्तू खरे दीचा फायदा घेता येतो वकांिा िस्तूच्या
वितरण खचाव त होउनही वििी वकांित किी केली नाही तर व्यिसायसांस्थेचा नफा िाढतो आवण हा िाढलेला
नफा कािगार किवचार् याां ना पगारात िाढ ि भागधारकाां ना अवधक लाभाां श याद्वारे पुन्हा सिाजाला दे ता येतो.
(४) राष्ट्र य उत्पनात वाढ : विपणनािुळे अथवव्यिस्थेत चैतन्य वनिाव ण होते . सिाजाचे राहणीिान आवण
त्यािुळे कायवक्षिता उां चािते ि त्याचा फायदा राष्टरीय उत्पादनिाढीत होतो.

ग्राहकाींच्या दृष्ट् ने फवपणनाचे महत्त्व

 P a g e | 16

(१) ग्राहकाींना फशक्षण फमळते : विपणन प्रविया जेिढी सिृध्द, प्रगत ि विकसनशील असते ते िढे ग्राहक
वशक्षण होण्याचे प्रिाण अवधक असते. प्रगत विपणन तांिािुळे सिाजाचे एक प्रकारे वशक्षण होत
असते . वनरोगी विपणन स्पधेिुळे ग्राहकाचे ज्ञान अवधक उां चािते . नव्या तांिप्रणालीची िावहती त्याल विळते .
(२) फकींमत चा फायदा : विपणन प्रगत नसते तर दू रिर िस्तू न पोहोचता त्या उपलब्ध असतील तेथून
असेल त्या वकितीस ग्राहकाां ना खरे दी कराव्या लागल्या असत्या; परां तु प्रगत विपणनािुळे अगदी जिळच्या
अांतरािर ि योग्य वकितीस िस्तू उपलब्ध होतात.
(३) आवड प्रमाणे वस्ततींचा उपलब्धता : विपणनािुळे विविध प्रकारच्या, नव्या फॅशनच्या ि निीन रां ग-
रूप-गांध-आकाराां च्या िस्तू बाजारपेठेत उपलब्ध होतात. त्यािुळे ग्राहकाां ना आपल्या आिडीच्या िस्तू खरे दी
करता येतात.
(४) वस्ततसेवाींच उपलब्धता : विपणनािुळे ग्राहकाां ना त्याां च्या गरजेनुसार हव्या असणार् या िस्तू िा सेिा
सहज उपलब्ध होउ शकतात. विपणनािुळे विविध दे शाां त तयार होणार् या िस्तू ग्राहकाां पयां त पोहोचतात.
(५) ग्राहकाींच फसवणतक होत नाह : प्रगत विपणनािुळे अनेक िस्तू बाजारपेठेत उपलब्ध
होतात. वशिाय िस्तूांच्या वकांितीत खूप िोठी तफाित राहत नाही. त्यािुळे ग्राहकाां ची फसिणूक होत
नाही.

उत्पादकाींच्या दृष्ट् ने फवपणनाचे महत्त्व

(१) नफा वाढतो : प्रगत विपणनािूळॆ व्यिसायसांस्थेचा िस्तू िा सेिा ग्राहकाां पयांत पोहोचतात. विपणन
व्यिस्थेिुळे व्यिसायसांस्था िहत्ति नफ्याचे आपले उवदष्ट गाठू शकते . एका बाजूने विपणनािुळे वििी
वकांितीत घट करता ये ते तर दु सर् या बाजूने जावहरात ि विियिृध्दीच्या साहाय्याने वििीचे प्रिाण िाढिून
एकूण नफ्यात िाढ साधता येते.
(२) सींदेशवहनाचे काया : विपणनािुळे ग्राहकाां ना नव्या उत्पादनाां ची, तांिज्ञानाची िवहती
विळते . उत्पादकाां ला ग्राहकाां च्या बदलत्या आिडी - वनिडीची िावहती विळते. िध्यस्थाां ना ग्राहक ि
उत्पादक दोन्ही बाजूांकडून िावहती विळते.
(३) सींदेशवहनाचे काया : विपणनािुळे ग्राहकाां ची सांख्या िाढते . िध्यस्थाां शी व्यापार िाढतो. त्यािुळे
व्यिसायसांस्थेची सांघटनात्मक बाां धणी भक्कि होते . नफ्यात िाढ होते , उत्पादन िाढते , कािगाराां ना
पगारिाढ करता येते तर भागधारकाां ना चाां गला लाभाां श दे ता येतो त्यािुळे व्यिसायास स्थैयव प्राप्त होते .
(४) फनयोजन व फनणाय प्रफक्रयेस साहाय्य : व्यिसायसांस्थेच्या सांदभाव तील वनयोजन ि वनणवय प्रवियेस
विपणन साहाय्यय्यकारी ठरते. सध्याच्या काळात वििीच्या अांदाजािरून वकती उत्पादन करायचे हे ठरविता
येते.

फवपणनाचे फायदे
1) विपणनािुळे िूळ उत्पादक ि अांवति उप्भोक्ता याां ची साखळी जोडली जाते . त्यािुळे विवनिय प्रविया
सुलभ होउन वतला चालना विळते .
2) विपणनािुळे सांग्रहण कायव होते. सां ग्रहणािुळे हां गािी उत्पादन असणार् या िस्तूसुध्दा िषवभर ग्राहकाां ना
उपलब्ध होउ शकतात.
3) विपणनािुळे अथवव्यिस्थेत चैतन्य प्राप्त होते. अथवचिास गवतिान ठे िण्याचे कायव विपणनािुळे सुरळीत
होते.
4) उत्पादनािुळे रूप स्वरूपात (Form Utility) उपयुक्तता िूल्य वनिाव ण होते . विपणनािुळे
स्थळ, काळ ि िालकी वकांिा ताबा या सांदभाव तील उपयुक्तता िूल्याची वनविवती होते .
5) विपणनािुळे िस्तू िा सेिाां चे भौवतक वितरण ि िालकी हस्ताां तरण सुलभ होते .
6) विपणनािुळेच िस्तूच्या प्रिाणीकरणास प्रोत्साहन विळते . रां ग, िजन, दजाव , चि ि आकार इत्यादी
विविध घटकाां च्या आधारािर प्रिाणीकरण होते . त्यािुळे िस्तूची वनिड करणे ग्राहकाां ना सुलभ होते .
7) विपणनािुळे उद्योजकता विकासास चालना विळते .
8) विपणनािुळे िावहतीचे आदान - प्रदान सुलभ होते . बाजारपेठेविषयक िावहतीच्या गतीिुळे
व्यापारी - िध्यस्थ, ग्राहक ि उत्पादन अशा सिाां ना फायदा होतो.
 P a g e | 17

9) विपणनािुळे िाहतूक, जावहरात, िध्यस्थ, सांग्रहण, बाजारपेठ, सां शोधन ि दळणिळन अशा विविध
क्षेिाां त निीन रोजगावनवविवती होत राहते.
10) विपणनािुळे िागणीची िृत्ती प्रबळ होते. त्यािुळे विकसनशील दे शाां तील आवथवक ि सािावजक
अवभसरणास िेग येतो.

१.१.५ फवपणनाच्या मयाादा

व्यािसावयक सांस्थेचे वकांिा उत्पादकसांस्थेचे स्वरूप कोणत्याही प्रकारचे असो विपणन कायव अटळ स्वरूपाचे
असते . या कायाव च्या अभािी कोणत्याही िस्तू वकांिा सेिा बाजारपेठेत पररणािकारकपणे ग्राहकाां पयांत नेत
येत नावहत आवण िस्तू वििीचे उवदष्ट साध्य करता येत नाही. प्रत्येक उत्पादकाला (शेतीक्षे ि आवण
औद्योवगक क्षेि यातील वनिाव ता व्यक्ती वकांिा सांस्था) िगीकरण, प्रिाणीकरण, प्रतिारी, सांिेष्टन, वनवित
वकांित ि जावहरात ही काये करािीच लागतात, पण अशी सिव काये केिळ उत्पादक एकटाच करू शकत
नाही. असे केले तर त्याचे उत्पादन कायाव िरचे लक्ष विकेंद्रीत होइल. उत्पादक याकररता विविध व्यक्ती ांची
वकांिा सांस्थाां ची िदत घेतो. तरीसुध्दा विपणन कायव सुरळीतपणे पार पडे लच असे साां गता येत नाही. विपणन
कायाव च्या ियाव दा पुढीलप्रिाणे जाणितात.
(१) आफथाक स्वरूपाच मयाादा : विविध विपणन करण्याकररता उत्पादकाां चा पैसा खचव करािा
लागतो. बाां धणी कायव, साठिण कायव, िाहतूक, जावहरात आवण विविध आवण अवभकत्याां च्या सेिा या
सिाां चा विळू न एकूण होणारा खचव िोठ्या प्रिाणात असतो. छोटे उद्योजक आवण कारखानदार यासाठी
स्वतांि आवथवक व्यिस्था करू शकत नावहत. त्याां ना खेळत्या भाां डिलाची कितरता भासते . जर या
कायाां साठी त्याां नी पैसा खचव केला तर उत्पादन कायाव साठी पुरेसे भाां डिल वशल्लक राहत नाही.
(२) व्यावफसयकाींचे परवलींफबत्व : विपणन कायाव च्या बाबतीत दु सरी ियाव दा म्हणजे उत्पादकाां चे वकांिा
व्यािसावयकाां चे पराविलांवबत्व िाढते . विविध सांस्था आवण िध्यस्थ याां ची िनधरणी करािी लागते . प्रसांगी
जास्त वकांितही िोजािी लागते. उदाहरणाथव , िाहतूक सांस्थेच्या सेिा जर रे ल्वे वकांिा िोटार िाहतू क क्षेिात
सांपाचे वकांिा बांदचे िातािरण असेल तर िाहतूक व्यिस्थेअभािी बाजारात िस्तू वितररत करता ये त नावहत.
(३) सींस्थात्मक प्रगत चा अभाव : भारतासरख्या दे शात विशषतत्वे ग्रािीण भागात िध्यस्थ सांस्थाां चा विकास
अल्प प्रिाणात झालेला वदसतो. जावहरात सांस्था, साठिण व्यिस्था, िध्यस्थ सेिा (Agency
Service) सांस्था, शहराां िध्ये वजतक्या विकवसत अिस्थेत आहे त तेिढा विकास ग्रािीण भागात वकांिा शहराां च्या
उपनगरात झालेल्या नाही. तसेच या विविध सांस्था आपल्या सेिा खचाव त (Service Charges0 सतत िाढ
करतात त्यािुळे उत्पादकाचा खचव िाढतो. हा खचव िस्तूांच्या वकांितीतून पुष्कळदा भरून काढणे शक्य
नसते . कारण िस्तूांच्या वकांिती िाढविल्या तर िस्तूांची स्पधाव क्षिता किी होते .
(४) बदलते तींत्रज्ञान : व्यिसायाच्या सिवच क्षेिाां िध्ये सातत्याने सुधारणा होत आहे त. निीन ज्ञानाची आवण
पध्दतीची भर पडते आहे . गवतिान अशा स्वरूपात बाह्य पयाव िरण बदलत असताना प्रत्येक सां योजक या
बदलाां शी लगेच विळिून घेउ शकत नाही. तांिज्ञान आत्मसात करण्याकररता प्रवशक्षणाची गरज असते , पण
प्रत्येक सांयोजक त्यासाठी स्वतांि िेळ दे उ शकत नाही. यािुळे पुष्कळसे उद्योजक पुणवतः िध्यस्थ सांस्थाां िर
अिलांबून राहतात ज्याचा गैरफायदा घे तला जाणे शक्य असते .
(५) फवकास आफण सींशोधन : विपणन कायव हे वचरस्थायी स्वरूपाचे नावह. बदलत्या काळाप्रिाणे विविध
क्षेिाां त निीन साधनाां ची आवण तांिाची भर पडत आहे . स्पधाव त्मक िातािरणात आपला व्यिसाय वटकिून
धरण्याकररता आधूवनकता आवण याां विकीकरण यािर भर द्यािा लागतो. व्यािसावयकाला ि उद्योजकाला
बदलत्या पररस्स्थतीिर सतत लक्ष ठे िािे लागते. सातत्याने िवहती गोळा करािी लागते . स्पधवकाां च्या िस्तूांचा
विश्लेषणात्मक अभ्यास करािा लागतो. विकास आवण सांशोधन विभाग स्वतांिपणे स्थापन करािे
लागतात. व्यिसायातील गुांतिणूकीचे प्रिाण िाढिािे लागते . जे सिव उद्योजकाां ना सहजपणे शक्य होत
नाही.

१.२ फवपणन - सींकल्पना

१.२.१ फवपणनाच जुन (पारीं पररक) आफण नव (आधुफनक) सींकल्पना
 P a g e | 18

विपणनाची जुनी कल्पना ’उत्पादनावभिुखी’ (Product Oriented) होती तर नव्या कल्पनेत ग्राहक
त्याच्या गरजा केंद्रस्थानी कल्पून सिव यांिणा त्याभोिती वफरत असते असे खालील आकृतीिरून स्पष्ट दोन
गोष्टी असतात.
(१) ग्राहकाां ची सांख्या िाढविणे हा हे तू (२) सांतुष्ट ग्राहकाां चे, एकूण ग्राहकाां त प्रिाण िाढविणे . पु िीच्या
सांकल्पनेप्रिाणे (Old Marketing Concept) िस्तू जास्तीत जास्त खपविण्यािर भर होता. ग्राहकाां चे
वहत, सिाधान या गोष्टी त्यािानाने किी िहत्त्वाच्या होत्या. ग्राहकाला फक्त िस्तू विकणे हीच वििीची
पध्दती होती. पु ष्कळसा सांबांध थेट ग्राहकाां शी येत असे . वििेत्याां ची याकािी िदत िहत्त्वाची सिजली
जात असे. आताच्या काळात विपणनाची विविध अांगे उत्पादकाच्या साहाय्याला असतात. खालील आकृती
याचेच िुख्यत्वे स्पष्टीकरण करते .
विपणन जुनी सांकल्पन
१.४.४ उत्पादनाचे स्थान
उत्पादनाचे स्थान (Product Position) : उत्पादनािरील प्रगतीबाबत कोणत्या कृती घेतल्या जातात
त्यािर उत्पादनाचे स्थान ठरले. ग्राहकाां च्या िनात जो उत्पादनाचा दजाव असतो तो वनिाव ण करने , राखणे
या ि अशा कृती होत. उत्पादनाचे स्थान वनिाव ण करण्यािधील प्रिुख उद्दे श असा की उत्पादनाचे ग्राहकाच्या
िनात सातत्याने स्थान विळविले पावहजे . यालाच िनातील जागा भाड्याने घेणे म्हणतात. म्हणजेच ती
जागा पक्की होउन इतर कुणी ती जागा बळकािता कािा नये .
हे स्थान Unique Selling Proposotion (USP) म्हणजेच एकिेि वििय विधान; िग ते उत्पादनाचे
िैवशष्ट्य असेल, विपणनाचे एकिेि िैवशष्ट्य असेल वकांिा स्पधेचे असे ल, पण ती प्रिुख सांकल्पना होउन
त्या िैवशष्ट्यािुळे उत्पादन विपणनािध्ये स्थान विळिून बसेल.
हे उत्पादन काय आहे ? याचे िैवशष्ट्य कोणते ? याचे उत्तर त्या उत्पादनाच्या स्थानािध्येच आहे
आवण त्यािुळेच विपणक त्या उत्पादनाचे इतर उत्पादनाां पेक्षा असलेले िेगळे पण वनवदव ष्ट करू शकओ. ‘बूस्ट’,
‘हॉवलवक्स’, ‘कॉम्प्लान’ याां नी ‘आरोग्यिवधवनी’ म्हणून स्थान विळविले आहे , ‘अिूल विल्क
पािडरने ’ सोईस्कर ि दु धाच्या जागी तयार पयाव य म्हणून ‘वलम्प्का’ ने तहान भागिणारे पेय म्हणून,
‘‘रसना’ हे वितव्ययी ि सोयीस्कर पेय, ‘सफव’ चाां गल्या दजाव ची धुलाई साबण पािडर या ‘हाय पॉिर
सफव’ शुभ्रति धुलाईकररता, ‘वििल फॅविक्स’ फॅशनसाठी तसेच आकषवक आवण अद्ययाित फॅशनसाठी,
‘िारुती कार’ आरािदायी ि इां धन क्षितेसाठी स्थान विलिून आहे त. थोडक्यात, एकिेि वििय-स्थानासाठी
काही ठरािीक घटक आहे त. उदा., ऐषाआराि, िेगळे पणा, सोय, नािीन्य, उपयोवगता इत्यादी.
ग्राहकाचा प्रािावणक वनणवय हा त्या उत्पादनाचा िूल्य (वकांित ि दजाव ) आवण प्रवतिा यािर आधाररत
असतो, तसेच स्वत:चे व्यस्क्तित्व, पत सोय, फॅशन, सुलभ प्राप्यता, सिाधान, वितव्यय, खािी ि हिी
इत्यादीचा सुध्दा त्यात सिािेश असतो.
१.४.५ लक्ष्य फवपणन (Target Marketing)
लक्ष्य-विपणन म्हणजे एक वकांिा अनेक विपणन-विभाग वनिडून नांतर त्यायोग्य उत्पादने वनिाव ण करण्याची
ि ती त्या विभागासाठी विपणन व्यिस्थेत सादर करण्याची प्रविया ि विपणन-विभागाां चे िुल्याां कन हे
आकारिान, िृध्दी, लाभदायकता, वितव्यिता, किी जोखि ि इतर याां िर आधाररत असते . कांपनीचे
दु कानदार/ग्राहक याां ना लक्ष्य न करता असांतुष्ट ग्राहकाां चे लक्ष्य ठे िािे . ‘विभागाची वनिड’ आवण ‘उत्पादनाचे
स्थान’ याां च्यािधील ‘लक्ष्य विपणन’ ही कडी होय. ही सिव प्रविया अशी-
उदा., पीटर इां ग्लांड कांपनीने भारतीय विपणन व्यिस्थेिध्ये अलीकडे च शटाां ची विविधता प्रस्तुत केली
आहे . शटाां ची वकांित रु.३४५ ते रे .४९५ असून २२ ते ३५ असा पुरुषाांचा ियोगट लक्ष्य केला आहे . दोन
लाख शटव एका िषाव त वििी करण्याचे कांपनीचे लक्ष्य असल्यािुळे कांपनी रु. ५ कोटी जावहरात आवण
पुरस्कार िृध्दी करण्यासाठी खचव करीत आहे . विपणन-विभाग प्रवियेिुळे विपणकाां ना त्याां चे उत्पादन एखाद्या
ठरािीक विभागासाठी केंवद्रत काणे सोईचे ठरते ; तो विभाग असा की जो विपणन लक्ष्य करू
शकतो. विपणन पध्दतीप्रिाणे रचलेले असते.
विपणाच्या रचनाकौशल्यािध्ये नेिलेले लक्ष्य अगदी पारदशव क आवण वनवित असािे . एकाच िेळी सिव
प्रकारच्या ग्राहकाां िर पररणािकारक होईल अशा योजनेचा आराखडा करणे योग्य नसते . ‘ग्राहक’ अनेक
असतात, सिवदूर पसरलेले असतात आवण उत्पादन सािान्यतः प्रयेक ग्राहकाच्या योग्यतेचे नसू
शकते . त्यािुळे ‘विपणन-विभागा’चे िैवशषय वकांिा घटक या आधारे विश्लेषण करणे आिश्यक
 P a g e | 19

ठरते. पररणाितः ज्यािर विपणन प्रविया केंवद्रत केल्या जातात, असे विपणन-विभाग ‘लक्ष्य’ बनू
शकतात.
उदा., एखादा शीतपेय उत्पादक असा विचार करू शकतो की तो सांपूणव विपणनक्षेि लक्ष्य म्हणून
व्यापू शकेल आवण त्यासाठी तो सिूह-विपणन व्यिस्थेचे सिाधान करू शकेल. शक्य असलेल्या सिव
ग्राहकाां पयांत पोहोचण्यासाठी तो िोठ्या प्रिाणािरील उत्पादन करील, िहावितरणाचे व्यिस्थापन करील आवण
त्याचे उत्पादन सिाां पयांत पोहोचण्याजोगी उत्पादनिाढ वनिाव ण करील. याउलट हे शीतपेय-उत्पादक एखाद्या
ठरािीक विभागाला वकांिा सिूहविभागाला लक्ष्य करू शकतो आवण असा हा विभाग अशा प्रकारच्या उत्पादनाचा
ग्राहकसिूह बनू शकतो. शीतपेय उत्पादक जेव्हा अशाप्रकारे विपणन व्यिस्था करतो तेव्हा तो
विभाग ‘विपणन-विभाग व्यिस्था’ वकांिा ‘लक्ष्य-विपणन’ असे सांबोधले जाते .
१.४.६ बाजारपेठ फवभाजनाचे फायदे
(१) उत्पादनाचे समायोजन व आवाहने (Appeals) : विपणन विभागीकरणािुळे वििेत्यास
विपणनाचे स्वरूप सिजण्यास सांधी विळते . वििेआ त्या विविध प्रवसध्दी िाध्यिाां तून ि आिाहनातून जास्तीत
जास्त सांख्येचे ग्राहक आकवषवत करून स्वतःच्या तृष्णेने सिायोजन (Adjustment of Thurst) करू शकतो.
(२) जाग च फवक्र करण्याच सींध : उत्पादक त्याच्या वििीच्या प्रिाणाचा अांदाज बाां धू शकतो
ि त्याची वििी िाढविण्याची शक्यता वनिाव ण करू शकतो. ज्या भागात ग्राहकाां चा प्रवतसाद फार किी
असेल त्या भागात ग्राहकाां शी सांपकव साधण्याचा दृवष्टकोन पररस्स्थतीनुसार बदलला जातो ि वििी िाढविली
जाते.
(३) फवपणनाच्या अींदाजपत्रकाच जुळवण : विपणनाच्या विभागीनुसार विपणन
अांदाजपिकाची जुळिणी विवशष्ट भागाबाबत वकांिा स्थानाबाबत केली जाते . ज्या स्थानात वििी ियाव वदत
असते , त्या स्थानात प्रचांड अांदाजपिकाचे िाटप करण्यात काहीच अथव नसतो.
(४) प्रभाव पणे स्पधेला तोींड दे णे : विपणन विभागीकरणािुळे उत्पादकास प्रवतस्पध्याव शी स्पधाव
सिथवपणे करता येते.
(५) पररणामकारक फवक्र - कायाक्रम : उत्पादकास वििीचा कायविि प्रभािीपणे हाताळता
येतो ि तुलनेने किी खिाव त ग्राहकाां ना सेिा दे ता येते.
अशा प्रकारे विपणन-विभागीकाणािुळे उत्पादकास उत्पादनाची वििीची क्षिता शोधून काढता येते ि
वििीच्या क्षितेची तुलना करता येते. उत्पादकास फायदे शीररीत्या िस्तूची जुळिाजुळि (Adjustment) करून
साधनाां चा िापर करता येतो. ज्या िेळी उत्पावदत िस्तू वनरुपयोगी होते , त्या िेळेस उत्पादन रे षेचे (Product
Line) िैविध्यीकरण केले जाते वकांिा ती खांवडत (Discontinued) केली जाते .
१.४.७ बाजारपेठ फवभाजनाच्या मयाादा
(१) केिळ विवशष्ट सिूहािर लक्ष केंवद्रत केल्यािुळे दु सर् या सिूहाकाडे दु लवक्ष होते. त्यािुळे पयाव याने
व्यिसायाचे नुकसानच होते .
(२) शास्त्रशुध्द पध्दतीने विभागणी न झाल्यास अनेक सिस्ाां ना तोांड द्यािे लागते .
(३) बाजारपेठेची विभागणी ही खचीक पध्दत आहे . छोया व्यािसावयकाला ती उपयुक्त ठरत नाही.
(४) ‘हाता-तोांडाची खरे दी’ (Hand to mouth Buying) च्या बाबतीत या विभाजनाला उपयोग होत नाही.
(५) विपणन प्रवियेत काही वनणवय ताबतोड कायवस्थळािर घ्यािे लागतात. त्वररत घेतलेले वनणवय हे
अांतफुतीच्या आधारे घेतले जात असतात. िाि बाजारपेठ विभाजनािर आधाररत वनणवय घेण्यासाठी िेळेची
ियाव दा असते. असा िे ळ व्यिस्थापनाजिळ वकती उपलब्ध आहे , यािर या पध्दतीचे यशापशय अिलांबून
असते .
४.१ बाजारपेठ फवभाजनाचा अथा व प्रफक्रया
बाजारपेठ विभागीकरण अथव : बाजारपेठ विभागणीिुळे एक वकांिा अवधक ग्राहकाां च्या सिूहाला चाां गले
सिाधान दे ता येते, हे च बाजारपेठ विभागणीचे प्रिुख उवद्दष्ट असते .
बाजारपेठ विभाजन म्हणजे ज्यािुळे सांघटना प्रभािीपणे िस्तूांचा पाठपुरािा करू शकेल अशा
लोकसांख्येतील एका सिूहािर केंवद्रत केलेला विकासाचा आवण उत्पादनाचा पाठपुरािा करणारा विपणनाचा
कायविि होय.
फफफलप कोटलर याां च्या िते, बाजारातील खरे दीदाराां ची त्याां च्या विविध िस्तूांच्या गरजेनुसार विविध
िस्तूांच्या गरजेनुसार विविध गटात केलेली विभागणी म्हणजेच ‘बाजारपेठ विभागणी’ होय.
 P a g e | 20

बाजारपेठ विभागणीद्वारे ग्राहकाां चा जास्त जिळू न पररचय करून घेता येतो. त्याां च्या आिडी-
वनिडी, त्याांच्या गरजाां ची तीव्रता ि त्यातील वभन्नत्व जाणून घेता येते.
बाजारपेठ फवभागण चे प्रकार.
(क) ग्राहकोपयोग वस्ततींकररता फवपणन फवभागण
(१) भौगोफलक फवभागण : बाजारपेठेची विभागणी भौगोवलक प्रदे शानुसार केली जाते . उदा.,
- दे श, राज्य, प्रदे श ि शहरे इत्यादीांच्या आधारे बाजारपेठेची क्षेिे ठरविली जातात.
(२) ग्राहक वगाानुसार फवभागण : या पध्दतीत ग्राहकाचे िय, वलांग, कुटुां ब, कुटुां बाचा
आकार, आयुष्य, उत्पन्न, वशक्षण, धिव, जात ि राष्टरीयत्व इत्यादीांच्या आधारे विभागणी करता येते.
(३) ग्राहकाच राहण मानानुसार फवभागण : गभवश्रीिां, श्रीिांत, िध्यििगीय ि गरीब इत्यादी बाबीांच्या
आधारािर बाजारपेठेची विभागणी करता येते.
(४) मानशास्त्र य दृफष्ट्कोनाततन फवभागण : व्यक्तीचे व्यस्क्तित्व, सािावजक िगव ि राहण्याच्या पध्दती
इत्यादी आधारे विभाजन केले जाते .
(५) वतानानुसार फवभागण : या पध्दतीत ग्राहकाचे ज्ञान, प्रिृत्ती, कल, वनष्ठा ि प्रशांसा यानुसार
बाजारपेठेची विभागणी केली जाते .
(ख) उत्पाफदत वस्ततींकररता फवपणन फवभागण
(१) औद्योफगक ग्राहक वगाानुसार फवभागण : औद्योवगक ग्राहकाचा, उद्योग, ग्राहकाचा
उद्योग, उद्योगसिूह, उद्योगाचा आकार, व्याप, विस्तार ि उद्योगाने व्यापलेल्या भौगोवलक प्रदे श इत्यादी
आधारे .
(२) ताींफत्रक बदलानुसार : ग्राहकाला हिे असलेले तांिज्ञान, ताां विक ज्ञान, ताां विक सेिा या सेिेची
तीव्रता ि आिश्यक इत्यादी आधारे .
(३) खरे द प्रणाल फवचारा घेउन फवभागण : औद्योवगक ग्राहकाची खरे दी क्षिता, खरे दी धोरण, खरे दी
करातील अटी, खरे दीदाराशी असलेले सां बांध, रोख ि उधारीचे प्रिाण, खरे दीदाराला हिी असलेली गुणित्ता
ि सेिा इत्यादी बाबी विचारात घेउन बाजारपेठेचे विभाजन केले जाते .
(४) प्रासींफगक फवभागण : औद्योवगक ग्राहकाच्या गरजेची तीव्रता, ग्राहकाला आिश्यक असलेली तत्पर
सेिा ि िुल्याच्या दृष्टीने आदे शाचा आकार इत्यादी गोष्टी.
(५) व्यक्तिगत वैफशष्ट्ाींवर फवभागण : वििेता खरे दीदाराचे सांबांध, परस्पर साहाय्याची
भूविका, जोखीि, परस्पराां िरील विश्वास आवण वनष्ठा इत्यादी िस्तूांच्या बाजारपेठेची विभागणी केली जाते .
विल्यि स्टॅ न्टट या तज्ञ लेखकाने प्रवतपादन केल्याप्रिाणे िस्तूसाठी प्रथि विविधता पूणव असलेली
ढोबळिानाने बाजारपेठ (Hetrogeneous Market) लक्षात घेतली जाते अवण नांतर त्या अांतगवत ग्राहकाां चे
अथवपुणव असे गट पाडले जातात. बाजारपेठेचे छोटे -छोटे भाग (Sub Market) कस्ल्पले जातात. या प्रत्येक
छोया बाजारपेठेची पुष्कळशी िैवशष्ट्ये सिान असतात. विवशष्ट गटातील सिव ग्राहकाां त सािाईक गुणिैवशष्ट्ये
सापडतात. अशा िेळी िस्तू वितरण अवधक सु लभ बनते .
आर.एस.दािर याां नी आपल्या विपणन आवण वििय कला या पु स्तकात निूद केल्याप्रिाणे ग्राहकाां चे
सिान गुणधिाव नुसार विविध गट बनविणे म्हणजेच बाजारपेठेचे विभाजन होय.
प्रत्येक व्यिसायाची स्वतांि अशी बाजारपेठ असतेच. स्वतःचा असा बाां धीलकी आवण ऋणानुबांध वनिाव ण
केलेला ग्राहकाां चा सांच असतो. उत्पादक वकांिा त्याां ना हिखास ग्राहक सिजतो ते िस्तू शी आवण त्याच्या
उत्पादकाशी एकवनष्ठ असतात ि सहसा सोडून जात नाहीत. हिखास िागणी आवण हिखास पुरिठा
असतो; पण त्यािर अल्पसांतुष्ट राहणे वहतकारक नसते असे ित व्यक्त केले आहे . दु रदृष्टी असणारा
वििेता, प्रत्येक ‘भािी ग्राहक’ पकडून ठे िण्याचा प्रयत्न करओ. त्याची इच्छा ि अपेक्षा पूणव करण्याचा
प्रयत्न करतो. पण असे कराताना तो ग्राहकाां ची िगविारी करतो. ‘व्यक्ती वततक्या पकृती’ हा वनयि
ग्राहकाां च्या बाबतीत लागू पडतो. वििेता वकांिा उत्पादक, िय शैक्षवणक पातळी ि ग्राहकाचे राहण्याचे
वठकाण या वनकषानुसार िागविारी करतो. स्त्री-पुरुष ग्राहक ग्रािीण ि शहरी ग्राहक असे विभाग पाडले
जातात. आजकाल विपणनाची जिळपास सिव काये ग्राहक हा केंद्रवबांदू िानून केली जातात. वििेता वकांिा
उत्पादक कोणत्याच ग्राहकास किी लेखू शकत नाही. सिाां ना सिान पातळीिरून िागणूक द्यािी
लागते . पण ग्राहकाां चे गट पाडले की, तो थोडाफार तरी ‘भेदजन्य नीतीचा’ (Discriminating Policy) िापर
करू शकतो.
 P a g e | 21

वििेत्यास आपली वििय कला कुशलतेने िापरता येते. पररणािकारक आवण यशस्वी िस्तू -सेिा
विपणनासाठी भािी ग्राहकाबद्दलचे वचि जास्तीत जास्त स्पष्ट हिे , म्हणजे त्याप्रिाणे तो प्रयत्नाां ची वदशा वनवित
करू शकतो. वलांभेद, शैक्षवणक पातळी, राहणीिान, िानवसक बैठक, ियोिान ि वनिासाचे वठकाण
याप्रिाणे प्रत्येक ग्राहकाला त्याची खास अशी ‘अांगभूत िैवशष्ट्ये’ (Original Qualities) वचकटलेली
असतात. उपचार करण्यापुिी नेिका रो जाणून घेणे जसे िैद्यकशास्त्रात िहत्त्वाचे असते , तद्वत ग्राहकास
सािोरे जाण्यापुिी त्याला नेिके सिजून घेण्याचाप्रयत्न वििेत्यास करािा लगतो. गुण-िैवशष्ट्यानुसार ग्राहका-
ग्राहकाां त फरक करणे या कृतीसच ‘बाजारपेठ विभाजन’ असे म्हणतात.
बाजारपेठे फवभाजन प्रफक्रया
िस्तूच्या जलद वितरणाकररता आवण त्या योग्य उपभोक्त्ाच्या हाती पडण्याकररता बाजारपेठेचे विभाजन
करािे लागते, ही आता सिवसािान्य अशा स्वरूपाची गोष्ट झाली आहे . पण बाजारपेठेचे विभाजन पुणवपणे
आदशव स्वरूपाचे करणे ही गोष्ट खरोखरच अिघड अशी आहे . बाजारपे ठेच्या विभाजनाची प्रविया त्यासाठी
िावहत असािी लागते. बाजारपेठेच्या विभाजन प्रवियेत िुख्य भर सांशोधनािर द्यािा लगतो. बाजारपेठेतील
बदलाां चे सतत वनरीक्षण करािे लागते. आिडी-वनिडी, फॅशन्स, खरे दीच्या प्रिृत्ती खरे दीस प्रेरणा दे णारे
घटक याां चा बारकाईने अभ्यास करािा लागतो. खालील पध्दतीचा अिलांब करून अवधक उपयुक्त असे
बाजारपेठेचे विभाजन करता येते.
(१) वस्ततसाठ मुख्य फकींवा प्रमुख बाजारपेठेचा शोध घेणे : व्यिसायाच्या उवद्दष्टानुसार िुख्य िस्तूची
वििीची बाजारपेठ शोधताना उत्पावदत िस्तूसाठी कोण ग्राहक असू शकतील याचा शोध घ्यािा लागेल.
(२) ग्राहकाींच्या अत्यींत प्रभाव गरजाींच याद करणे : ज्या बाजारपेठेत िस्तूची वििी कराियाची अहे
अशा बाजारपेठेतील ग्राहकाां च्या सांभाव्य गरजाां ची यादी तयार करािी लागेल.
(३) सींभाव्य बाजारपेठेचा शोध घेणे : गरजाां च्या तीव्रतेतून त्याां चे िहत्त्व विचारात घेउन त्याप्रिाणे
बाजारपेठेची एक चौकट तयार करािी लागेल.
(४) गरजाींचे महत्त्व फनफित करणे : गरजाांची तीव्रता, गरजाां चे आकारिान ि गरजाां चे िोजिाप करून
त्याां ची तीव्रता लक्षात घेउन त्याचप्रिाणे त्याां चे िहत्त्व ठरविणे .
(५) प्रत्येक वस्ततच्या बाजारपेठेचा आकार ठरफवण्याचा आराखडा तयार करणे : व्यिसायाच्या
उत्पादन धोरणानुसार आवण प्रवतफलाच्या धोरणानुसार बाजारपेठेसांबांधी वनणव य घेणे ििप्राप्त ठरते .
(६) वेगवेगळ्या गरजाींनुसार छो्ा-छो्ा समतहार फवभाजन करणे : ग्राहकाां च्या गरजाां नुसार
ग्राहकाां ची विभागणी करािी लागेल आवण ही विभागणी पुन्हा त्याां च्या विवभन्न गरजाां नुसार िेगिेगळ्या सिूहात
करािी लागेल.
(७) ग्राहकवगा फनफित करणे : बाजारपेठेतील काही अांदाज, अनुिान, अहिाल ि साां स्ख्यकी िावहती
इत्यादीांचा विचार करून विभाजनातील बदल विचारात घेउन ग्राहकिगव वनवित करािा लागेल.
१.४.२ बाजारपेठ फवभाजनाचे महत्त्व फकींवा उपयुिता
ग्राहकाां चा अभ्यास आजकाल वििेते आवण उत्पादक दोघेही िहत्त्वाचा सिजतात. ग्राहकाां ची योग्य
रीतीने विभागणी िहत्त्वाची िाटते . याची कारणे पुढीलप्रिाणे आहे त. िस्तूत आिश्यक ते फेराफार करता
येतात. त्याचप्रिाणे ग्राहकास आिाहन करण्याची पध्दत बदलता ये ते. ग्राहकाला न
दु खािता, कुशलतेने, टप्प्याटप्प्याने तो भािवनक आिाहन करतो आवण िस्तूची त्याच्या घराला वकती गरज
आहे ते पटिू शकतो. प्रवसध्दी िाध्यिाां चा तो कुशलतेने िापर करू शकतो. उत्पादकाला बाजारपेठ
विभागणीिुळे वििीचे योग्य अनुिान काढता येते, त्याचप्रिाणे त्याला बाजारपेठेचे स्वरूप कळू शकते . वििीत
िाढ व्हाियाची शक्यता अजिािता येते. एखाद्या बाजारात वििी किी व्हाियाची शक्यता असेल तर िेळीच
वििी धोरणात फेरफार करता येतात. ग्राहकानु सार अांदाजपिक आखणीत फेरफार करता येतात. िस्तूांचे
निूने िाटणे, िस्तूांचे प्रात्यवक्षके दशवन घडविणे , खरे दीिर आकषवक भेटिस्तू दे णे, अशा प्रकारच्या तरतूदी
िस्तू अवधक लोकवप्रय करण्याकररता करणे शक्य बनते . अांदाजपिकी तरतूदीचे योग्य कारणाकररता वनयोजन
करता येते. बाजारपेठ विभागणीिुळे स्पधाव यशस्वीपणे करता येते. स्पधवक उद्योजकाां च्या वििी-धोरणाां चा
नेिका पयाव य शोधता ये तो. युध्दातील डािपेच, रणनीती जशी असते तशीच रणनीती सांरक्षणात्मक वकांिा
आििक ओद्योजकाला, बाजारपेठेनुसार अिलांवबता येते. पररणािकारक आवण अवधक उपयु क्त अशा
विपणनाचा कायविि आखता येतो. किीत किी पैसा खचव करून ग्राहक िगाव त जास्तीत जास्त सेिा कशा
 P a g e | 22

दे ता येतील याचा विचार करता ये तो. ग्राहकाां च्या प्रिृत्ती अभ्यासून िेगिे गळ्या प्रिृत्तीांच्या ग्राहकाां कररता तो
िेगिेगळे उपिि राबिू शकतो.
उत्पादनात, िस्तूांच्या वकितीत थोडाफार बदल करून जास्ती जास्त ग्राहकाां ना सिाधानी ि सांतुष्ट
ठे िण्याचा प्रयन तो करतो. उदा., श्रीिांत ग्राहकाां ना हलक्या दजाव च्या िस्तू नको असतात. चाां गल्या
प्रतीच्या िालास चाां गली वकांित िोजाियास ते तयार असतात, तर िध्यििगीय ग्राहकाची ियाव वदत उत्पन्नात
सिव गरजा पूणव करण्याची धडपड असते . याकररता उत्पादक िेगिेगळ्या प्रतीचा िाल कारखान्यात काढू
शकतो. विपणनविषयक कायाव त गरजेप्रिाणे लिचीकता राखता येते. थोडक्यात, ग्राहकाां ची ि बाजारपेठाां ची
विभागणी केल्यािुळे उत्पादक पररस्स्थती अनुकूल प्रवतकूल बनेल तशी रणनीती बदलतो. यािूळे व्यिसायाला
आपले अस्स्तत्व वटकविता येते. विपणन कायाव चे सतत िूल्यिापन करत रावहल्याने ज्यािूळे अपयश आले
अशा धोरणाां चा तो त्याग करू शकतो.

१.४.३ बाजारपेठ फवभाजनाचे आधार फकींवा घटक

बाजारपेठेची विभागणी उत्पादक आवण वििेयाां ना अांवति वहताची असते हे आपण पवहले . कुशल
सेनापती जसा युध्दक्षेिाचा प्रथि अभ्यास करतो नांतर आपली रणनीती ठरितो तसेच कुशल वििी व्यिस्थापकाचे
असते . उपलब्ध साधनसािग्रीचा जास्तीत जास्त वकफायतशीर िापर करण्यास तो धडपडतो. ग्राहकाां चे
िेगिेगळे गट करून, प्रत्येकासाठी िेगिेगळी धोरणे (ग्राहकाां चे कच्चे दु िे हे रून) तो िापरतो. यािुळे
किीत किी श्रिात जास्तीत जास्त यश सांपादन करता येतो.
(१) भौगोफलक फवभागण : पुिव विभाग, पविि विभाग, उत्तर विभाग आवण दवक्षण विभाग असे
भारताचे चार प्रिुख भौगोवलक विभाग पाडता येतात, त्यानांतर प्रत्येक विभागाची विभागणी ही त्यात िोडणार् या
राज्याां िरून केली जाते . याचीच विभागणी प्रत्येक राज्यातील वजल्हह्याां त केली जाते . राज्यातील ग्रािीण विभाग
आवण शहरी विभागही पाडले जातात. अशीच विभागणी व्यापार-व्यिसायाबाबत ि िस्तू वितरणासाठी केली
जाते. कोणकोणत्या वििेत्याला कोणकोणत्या विभागात पाठिायचे हे यािरून वनवित करता येते. वििी
प्रवतवनधी, एररया िॅनेजर, विभागीय अवधकारी अशा चढत्या ििाने व्यापारपेठ विभाग प्रत्येक प्रकारच्या
वििी-प्रवतवनधीला वदले जातात. व्यापार/व्यिसाय, िस्तू वितरण करण्याची ही सिवसािान्य पध्दत असते
आवण वतचा िापर केला जातो. बाजारपेठ विभागणीसाठी भौगोवलक विभाग हा िहत्त्वाचा घटक िानला
जातो.
(२) ग्राहकाींच्या वैफशष्ट्ानुसार फवभागण : विपणनीय कायवपध्दतीत ग्राहक-लोकसांख्या हा िहत्त्वाचा
घटक असतो. काही गृहीत तत्वाां नुसार लोकसांख्येची विभागणी करता येते. ियोगटानुसार लहान
िुलाां चा, तरूण लोकाां चा, प्रौढ लोकाां चा आवण िृध्द लोकाां चा ग्राहक िगव अशी विभागणी करता यी. हीच
विभागणी िवहला िगाव ची बाजारपेठ, पुरुषाां ची बाजारपॆठ याप्रिाणेही करता येते. सुवशवक्षत, अवशवक्षत ग्राहक
गरीब, िध्यि िगव, उच्च, श्रीिांत ग्राहक िगव अशीही विभागणी करता ये ते. सिान गुणधिाव नुसार ग्राहकाची
िगविारी हे तत्त्व िस्तू वितरन आवण बाजारपेठ विभाणीत अिलात आणले जाते . स्त्री-पुरुष भेदािर आधारलेले
बाजार पेठ विभागणी तत्त्व याबाबत फार उपयु क्त असते . विवशष्ट प्रकारच्या ग्राहकाां शी सांपकव ठे िणे यािुळे
शक्य होते . िस्तू वितरण कायाव त कोणता ग्राहक िगव ियाव वदत आहे , कोणता ग्राहक िगव विस्ताररत आहे
याविषयी विचार केला जातो. बाजारपेठ विभागणीसाठी हा िुलभूत घटक िानला जातो.
(३) सामाफजक-मानफसक फवभागण : ग्राहक-सिाज हा सिाजाचाच एक विभाग असतो. या
ग्राहकसिाजाचे गृहीत तत्त्वानुसार िगीकरण करता येते. वहां दू, िुस्िि ि वििन याप्रिाणे विभागणी करता
यी. विविध धिाां च्या काही विवशष्ट धाविवक परां परा, विवशष्ट सण ि विविध परां परा असतात. यातील काही
दे िभोळे , अांधश्रद्धाळू पोथीवनष्ठ तर काही आधुवनक विचारसरणीचे असतात. ग्राहक-सिाजात काही ग्राहक
काही विचार न करता बेधडक खरे दी वनणवय घेणारे असतात. िस्तूची वकांित जास्त अहे की किी याविषयी
विचार न करता िस्तूची गरज आहे , आिश्यकता आहे म्हणून खरे दी वनणवय घेतात. याउलट काही ग्राहक
वकितीबाबत साशांक असतात. वििेत्याां नी साां वगतलेल्या वकितीिर त्याां चा विश्वास नसतो. असे ग्राहक
योग्यता-अयोग्यता बघून, विचार करून खरे दी वनणवय घेतात. ग्राहक-सिाज आपल्या आिडी-
वनिडी, परां परा, विचारसरणीत बसणार् या दु कानाची वनविती करतो. िेगिेगळ्या ग्राहक-सिाजाां ची
खरे दीक्षिता िेगिेगळ्या प्रकारची असते .
 P a g e | 23

(४) मतलभतत गरजेनुसार वगीकरण : जेव्हा ग्राहकाला एखाद्या िस्तूची गरज भासते तेव्हा तो बाजारपेठेत
जातो. वकरकोळ वििेता वकांिा घाउक वििेता आपण कोणत्या भौगोवलक विभागात राहतो याची जाणीि
ठे ितो. आपला ग्राहक िगव गरीब, श्रीिांत तसेच सुवशवक्षत आहे की अवशवक्षत याचीही जाणीि
असते . आपल्या पररसरातील बहुसां ख्य ग्राहकाां ना कोणत्या िस्तूांची नेहिीच गरज भासते याचीही कल्पना
त्याला आलेली असते. ग्राहकाां च्या गरजा ओळखून तशा िस्तू ठे िण्याचा प्रयत्न केला जातो. उदा., स्त्री-
ग्राहक िगाव स काटकसरीची खरे दी िहत्त्वाची िाटते . अशा िध्यििगीय स्त्री-ग्राहक असांख्य असतात.
(५) खरे द प्रमाणानुसार वगीकरण : एकच िस्तू भरपूर प्रिाणात िापरणारा ग्राहक, एकच िस्तू
काटकसरीने िापरणारा ग्राहक, एखाद्या िस्तूचा केव्हातरी उपयोग करणारा ग्राहक आवण एखादी िस्तू कधीच
न घेणारा ग्राहक अशी विभागणीदे खील करता येते. भरपूर प्रिाणात उपयोग करणारा ग्राहक िोठ्या प्रिाणात
खरे दी करतो. काही ग्राहक िध्यि प्रिाणात तर काही ियाव वदत प्रिाणात खरे दी करतात. वििेत्यास दोन्ही
प्रकारचे ग्राहक सारखेच िहत्त्वाचे िानािे लागतात. वकरकोळ पण रोख खरे दीने व्यिसायात सतत पैसा
खेळता राहतो; खरे दीच्या प्रिाणानुसार िगीकरण, वििीविषयक धोरणाचा आधार बनतो.
(६) वस्ततनुसार बाजारपेठ फवभाजन : बाजारपेठ विभागणी अनेक िुलाधारानुसार केली जाते . ही तत्त्वे
उत्पादनानुसार बदलणारी असतात. एखादे तत्त्व एका िस्तूसाठी उपयु क्त असेल ते दु सर् यासाठी उपयुक्त
असेलच असे नाही. कारण, ग्राहकाची सांिेदनशीलता ही कधीच सारखी नसते . वनकडीच्या िस्तू , चैनीच्या
व्स्स्तू, प्रवतष्ठे च्या िस्तू व्यस्क्तगत पातळीिरून खरे दी केल्या जातात. आपली िस्तू प्रथि कोणत्या गटात येते
याचा विचार करून त्यानांतरच बाजारपेठेचा शोध घेता येतो. विविध वनकषाां च्या आधारे िस्तूकररता भािी
बाजारपेठ कशी असेल याचा आराखडा, अांदाज त्याला बाां धता कशी असे ल याचा आराखडा, अांदाज बाां धता
येतो.

टिपणन र्काये : क्लाकस अँड क्लाकस याीं नी विपणनकायास चे केलेले िगीकरण आता सिसमान् झालेले आहे . त्याीं नी विवनमयाची
काये, िस्तु -पुरिठ्याची काये आवण साहाय्यक काये असे विपणनकायास चे प्रमुख तीन विभाग पाडून, पुढे प्रत्येक कायास त
कोणत्या दु य्यम कायास चा समािेश होतो, हे स्पष्ट केलेले आहे . विवनमयकायास त प्रामुख्याने विक्री ि खरे दी याीं चा समािेश होतो.
सींभाव्य ग्राहकाचे मन िळिून त्याीं नी विवशष्ट िस्तूची खरे दी करािी, ह्यासाठी विविध पातळ्याीं िर करण्यात येणार्या सिस
वक्रयाीं चा विक्रीकायास मध्ये समािेश होतो. विक्रीकायास त िस्तू -वनयोजन ि विकास, सींभाव्य ग्राहकाीं शी सींपकस साधण्याची वक्रया,
मागणीची वनवमसती, विक्री कराराच्या अ ी ि त्या प्रत्यक्षात आणण्याच्या वक्रया विशे र् महत्त्वाच्या मानल्या जातात. विपणन
व्यिस्थापनाचा जो भाग िस्तूींची विक्री पररणामकारकपणे घडिून आणण्याच्या प्रयत्नाीं शी असतो, त्याला ‘विक्रीव्यिस्थापन’
असे म्हणतात. विवक्रव्यिस्थापनाला आपले विक्रीधोरण ठरिािे लागते ि तदनुसार विक्रीचे इष्टाीं क साध्य करण्यासाठी
कराव्या लागणार्या प्रयत्नाीं ना ‘विक्रीवनयोजन’ असे म्हणतात. यात प्रामुख्याने विक्रीचे उवद्दष्ट साध्य करण्यासाठी व्यापक
कायसक्रमाीं ची आखणी करणे , कायसप्रणाली वनवित करणे , विक्रीसींघ नेच्या प्रत्येक घ काीं चे कायस ठरविणे आवण या सिस
घ काीं च्या प्रयत्नाीं मध्ये समन्वय साधणे ह्या बाबीींचा समािेश होतो. विक्री-वनयोजनाचे यश बर्याच अींशी विक्री-वनयींत्रणािर
अिलींबून असते. विपणनविर्यक धोरणे ि विक्रीयोजना कायास च्छन्वत करण्यासाठी अहिालाद्वारे तसेच साीं च्छख्यकीय विश्लेर्ण,
पत्रव्यिहार आवण व्यच्छिगत सींपकास च्या माध्यमाने पयस िेक्षण करण्याच्या पद्धतीला ‘विक्री-वनयींत्रण’ असे म्ह ले जाते. विक्री-
वनयींत्रणामध्ये पूिसवनधास ररत प्रमाणाीं च्या आधारािर विक्रीकायास चे मूल्याीं कन करण्यासाठी होणार्या सिस प्रयत्नाीं चा समािेश
होतो.
िस्तूींची मालकी एका व्यिीकडून दु सर्या व्यिीकडे हस्ताीं तररत होण्यासाठी विक्रीप्रमाणेच खरे दीच्या कायास चेही तेिढे च
महत्त्व आहे . विवनमयाचा व्यिहार पूणस होण्यासाठी विक्रेत्याची जेिढी गरज असते , तेिढीच ग्राहकाीं चीही असते . विपणनामध्ये
‘खरे दी’ या सींज्ञेचा अथस फि प्रत्यक्ष उपभोगासाठी केलेली िस्तूींची खरे दी एिढाच होत नाही. उपभोक्त्याप्रमाणेच मध्यस्थ,
व्यापारी ि कारखानदार याीं नी विविध िस्तू वमळविण्यासाठी केलेले सिस व्यिहारसुद्धा खरे दीमध्ये समाविष्ट होतात. खरे दीच्या
कायास त िस्तूींचा पुरिठा होऊ शकेल असा योग्य स्त्रोत वनवित करणे , खरे दीिस्तूींची मात्रा वनवित करणे , गुण, श्रेणी, पद्धती ि
आकार ह्याीं बाबतीत वनिड करणे या विविध वक्रयाीं चा समािेश होतो. खरे दीच्या व्यिहारामध्ये खरे दी-अींदाजपत्रक तयार
करणे , िेगिेगळ्या विक्रत्याींशी सींपकस साधणे , िस्तूींच्या पुरिठयाीं चे स्त्रोत अभ्यासणे , िस्तूींचे एकत्रीकरण करणे , खरे दीच्या
शती ि अ ी वनवित करणे , खरे दीकराराची अींमलबजािणी करून िस्तूींचा ताबा घेणे ि त्याीं ची वकींमत अदा करणे अशा
विविध अिस्थाीं चा समािेश होतो. विपणनप्रणालीमध्ये िस्तुविवनमयाच्या खालोखाल प्रत्यक्ष िस्तूची साठिण ि िाहतूक या
कायास चे महत्त्व असते. साठिण ि िाहतूक ही दोन्ही काये िस्तूींच्या हस्ताीं रणाला साहाय्य करीत असतात. भविष्यकाळात
उपयोगी पडणार्या िस्तूींना सुरवक्षत ठे िण्याच्या वक्रयेला ‘साठिण’ (िेअर हाउवसींग) असे म्हणतात. िस्तूींची साठिण
केल्यामुळे बाजारातील विवशष्ट िस्तूींची मागणी ि पुरिठा याीं मध्ये समन्वय वनमास ण होतो. वकींमतीमधील चढउतार कमी
 P a g e | 24

होतात. अवतररि िस्तूींचा गरजेनुसार केव्हाही उपयोग करता येतो ि विपणनाची तर कायेही कायसक्षमतेने पार पाडता येतात.
मालाची साठिण करण्यासाठी खाजगी, सािसजवनक, सरकारी ि बींवदस्त गोदामे असतात. उत्पावदत िस्तू उपभोक्त्याीं पयांत
िाहून नेण्याच्या दृष्टीने िाहतूक हे एक महत्त्वाचे विपणनकायस मानले जाते . िाहतुकीच्या विविध साधनाीं चा विकास हा आवथसक
विकासाचा िेग ठरविणारा एक वनणास यक स्वरूपाचा घ क असतोच, वशिाय विपणनाच्या विकासालाही तो कारणीभूत
ठरतो.
साहाय्यक अशा विपणनकायास मध्ये अथसपुरिठा, जोखमीचे व्यिस्थापन, बाजार-समाचार ि प्रमाणीकरण या प्रमुख कायास चा
समािेश होतो. अथसपुरिठा हा विपणनकायास चा आधार असून त्यामुळे विवनमयवक्रया सुरळीतपणे पार पाडण्यास मदत होते .
आधुवनक विपणनव्यिस्थेसाठी जमीन, इमारत, फवनसचर इ. स्वरूपाची च्छस्थर गुींतिणूक करािी लागते ि त्यावशिाय खेळते
भाीं डिलही मोठ्या प्रमाणािर लागते . आिश्यक ते भाीं डिल जमा करणे ि विपणनकायास साठी ते उपलब्ध करणे या दोन्ही
वक्रया अथसपुरिठ्यात अवभप्रेत असतात. विपणनाच्या क्षेत्रात अींगभूत असलेल्या अवनविततेमुळे ह्या क्षेत्रात वभन्नवभन्न काये
करणार्या व्यिी ींना ज जोखीम उचलािी लागते, वतला ‘विपणन-जोखीम’ असे म्हणतात. विपणनव्यिस्थेत नैसवगसक वकींिा
मानिी घ काीं मुळे वनमास ण होणारी अशी अनेक प्रकारची जोखीम पतकरािी लागते . विपणनव्यिस्थेचे यश या सिस जोखमीींचे
व्यिस्थापन करण्याकररता केलेल्या प्रयत्नाीं च्या पररणामकारकतेिर अिलींबून असते . जोखीम-व्यिस्थापनात ती
ाळण्यासाठी करािे लागणारे ि ती अ ळ असल्यास कमी करण्यासाठी करािे लागणारे प्रयत्न याीं चा समािेश असतो.
विपणनाचे यश िेळेिर ि अचूक वनणसय घेण्यािर अिलींबून असते . या दृष्टीने बाजारपेठेतील मावहती ि आकडे िारी सींकवलत
केली जाते , तसेच वतचे विश्लेर्ण करून ि अथस लािून त्या आधारे वनणसय घेतले जातात. अशी मावहती अनेक मागाां नी जमा
करता येते. परीं तु ती अचूक, पुरेशी ि अद्ययाित असली पावहजे . विपणनाच्या साहाय्यक कायास मध्ये प्रमाणीकरण
(स्ट्ँ डडास यझेशन) आवण श्रेणीकरण (ग्रेडेशन) याीं चे स्थान महत्त्वाचे असते . एखाद्या िस्तूच्या अींगभूत भौवतक लक्षणाीं च्या िा
गुणाीं च्या आधारािर त्या िस्तूींच्या बाबतीत प्रमाणे वनधास ररत करण्याच्या वक्रयेला ‘प्रमाणीकरण’ असे म्हणतात.
प्रमाणीकरणामुळे िस्तूचे श्रे णीकरण वकींिा प्रतिारी करणे सोयीचे होते त्यामुळे श्रेणीचा उल्लेख करून खरे दी-विक्रीचे सौदे
केले जाऊ शकतात ि खरे दी –विक्रीच्या व्यिहारामध्ये सुलभता येते. भारतात कारखान्ातील िस्तूींच्या प्रमाणीकरणाचे कायस
⇨भारतीय मानक सींस्थेच्या (इीं वडयन स्ट्ँ डडस इच्छि यू ) माफसत करण्यात येते. ज्याीं चे ‘ISI’ हे वचन्ह प्रवसद्ध आहे .
दु धदु भत्यासह शेतीमध्ये उत्पावदत होणार्या प्रमाणीकृत िस्तूींची बाजारपेठेत विक्री करताना डब्यािर वकींिा सींिेष्टनािर
लािण्यात येणारे वचन्ह ⇨ॲगमाकस ह्या नािाने प्रवसद्ध आहे .
टिपणन व्यिस्र्ापन : विपणनाच्या क्षेत्रामध्ये व्यिस्थापनाची तत्त्वे ि पद्धती याीं चा अिलींब करण्याच्या प्रवक्रये ला ‘विपणन
व्यिस्थापन’ असे म्हणता येईल. सींपूणस विक्रय मोवहमेमधील सिस अिस्थाीं मध्ये केली जाणारी योजनाीं ची आखणी ि त्याीं ची
अींमलबजािणी ि वक्रयाीं चा अींतभास ि विक्रय व्यिस्थापनात होतो. विपणनकायस करणार्या सींस्थेची उवद्दष्टे गाठण्याच्या हे तने
विपणनाच्या दोन्ही बाजूींना लाभकारक ठरतील असे विवनमयाचे व्यिहार करण्याकररता आवण बाजारपे ठाीं शी सींबींध
प्रस्थावपत करण्याकररता, तसेच त्याीं चे सींिधसन ि जतन करण्याकररता आखण्यात आलेल्या कायस क्रमाीं चे वनयोजन,
अींमलबजािणी, विश्लेर्ण ि वनयींत्रण म्हणजे ‘विपणन व्यिस्थापन’ अशी व्याख्या वफवलप को लर याीं नी केली आहे . विपणन
व्यिस्थापनामध्ये ग्राहकाीं च्या गरजा, इिा, जावणिा तसेच अग्रक्रम याीं च्या पद्धतशीर विश्लेर्णािर भर वदला जातो. या
विश्लेर्णाच्या आधारे िस्तूचे स्वरूप ि मूल्यवनधास रण, दळणिळण आवण वितरण ही काये केली जातात. सींस्थे ची उवद्दष्टे
गाठण्यासाठी मागणीची पातळी, मागणीवनवमसतीचा काळ आवण मागणीचे स्वरूप वनयींवत्रत करणे हे विपणन व्यिस्थापनाचे
महत्त्वाचे कायस मानता येईल. बाजारपेठाीं मधील सीं धीचा अचूक अींदाज घेणे ि त्यानुसार विपणन-वनयोजन करणे , विपणन
सींस्थेची उभारणी करणे , विपणनकायास चे सींचालन ि वनयींत्रण करणे या प्रमुख बाबीींचा विपणन व्यिस्थापनामध्ये अींतभास ि
होतो.
पहा : खरे दी बाजारपेठ विक्रय व्यिस्थापन.
टिपणन योजनेची अर्थ आटण व्याख्या (PRODUCTPLANNING)
विपणन योजना ही एक व्यापक ब्ल्यू वप्रीं आहे जी सीं स्थेच्या एकूण विपणन प्रयत्नाीं ची रूपरे र्ा दे ते. याचा सामान्त: विपणन
धोरणाचा पररणाम होतो ज्याचा उपयोग त्या व्यिसायात विक्री िाढविण्यासाठी केला जाऊ शकतो. काही नामाीं वकत
विद्वानाीं नी वदलेल्या विपणन वनयोजनाची व्याख्या खाली वदली आहे :
स्टीफन मोसथ :
"विपणन वनयोजन उपलब्ध असलेल्या स्त्रोताीं च्या ओळख आवण विवशष्ट उवद्दष्टे पूणस करण्यासाठी त्याीं च्या िा पाशी सींबींवधत आहे ."
टहिंदी मध्ये अनुिाद; "विपणन वनयोजन विवशष्ट उद्दीष्टाीं ची पूतसता करण्यासाठी उपलब्ध असलेल्या आवण िा प केलेल्या
सींसाधनाीं च्या ओळखीशी सीं बींवधत आहे ."
उपरोि व्याख्येच्या आधारे , विपणन योजना म्हणजे लि बाजार वनिडण्यासाठी आवण नींतर ग्राहकाीं चे समाधान
करण्यासाठी सींस्थेचा रस्ता नकाशा. ही एक अखींड प्रवक्रया असते ज्यात एखाद्या एीं रप्राइझचे विपणन उद्दीष्ट वनवित केले
जातात आवण विपणन सींशोधन, विक्रीचे अींदाज, उत्पादन वनयोजन आवण विकास, वकींमत, जावहरात आवण विक्री
 P a g e | 25

यासारख्या विपणन वक्रया करण्यासाठी अनेक धोरण आवण प्रवक्रया से केल्या जातात. ती जाते . जावहरात, शारीररक
वितरण आवण विक्री सेिा नींतर इ.
# टिपणन योजनेची िैटशष्ट्ये:
विपणन योजनेमध्ये खालील विवशष्ट िैवशष्ट्ये / िैवशष्ट्ये आहे त:

 यश मानिी ितसन आवण प्रवतवक्रयेिर मोठ्या प्रमाणात अिलींबून असते .

 ते वनसगास ने जव ल आहे त.
 विपणन वनणसयाचा फमसच्या कायसक्षमतेिर, नफािर आवण बाजारािर दीघसकाळ प्रभाि पडतो.
 सिस विपणन वक्रया - उत्पादनाची च्छस्थती, वकींमती, वितरण िावहन्ा इत्यादीींचे वनयोजन करण्यासाठी विपणन
योजना औपचाररक आवण पद्धतशीर पध्दत असते .
 विपणन वनयोजन, तकससीं गत वक्रयाकलाप म्हणून विचार करणे आिश्यक आहे ; कल्पनाशिी आवण
दू रदृष्टी. बाजार विश्लेर्ण, बाजार प्रोजेक्शन, ग्राहकाीं चे ितसन विश्लेर्ण आवण विपणन-वनदे वशत वनष्कर्स अींतगसत
आवण बाह्य िातािरणातून घेतलेल्या डे ा आवण मोजमापाीं िर आधाररत आहे त.
 विपणन वनयोजन ही एक अग्रगण्य आवण गवतमान प्रवक्रया आहे जी बाजार-केंवित वकींिा ग्राहक-केंवित व्यिसाय
कायाां ना प्रोत्साहन दे ण्यासाठी वडझाइन केलेली आहे .
 वनयोजन दोन गोष्टीींशी सींबींवधत आहे : (i) चुकीचे कायस करणे ाळणे आवण (ii) सीं धीींचा फायदा घेण्यात अयशस्वी
होण्याची िारीं िारता कमी करणे . अशा प्रकारे , विपणन वनयोजनात आशािादी आवण वनराशािादी घ क असतात.
 पणन योजना माके ीींग विभागामाफसत केली जाते. विभागाीं तगसत असलेले विविध उप-विभाग आवण विभाग त्याीं चे
प्रस्ताि तयार करतात, त्या आधारे एकूणच कींपनी विपणन योजना विकवसत आवण वडझाइन केल्या आहे त.
 काय करािे आवण कसे करािे हे आधीच ठरविण्याची प्रवक्रया म्हणजे योजना. जर माके ीींग प्लॅनरला भविष्यातील
तारखेला लि बाजार वमळिायचे असेल आवण काय करािे आवण कसे करािे याचा वनणसय घेण्यासाठी काही िे ळ
आिश्यक असल्यास, कारिाई करण्यापूिी त्याने आिश्यक विपणन वनणसय घेणे आिश्यक आहे .
 मुळात वनयोजन ही वनणसय घेण्याची प्रवक्रया असते . विपणन योजना हा भविष्याशी सींबींवधत विपणन-आधाररत
वक्रयाीं चा कायस क्रम आहे जो जोखीम आवण अवनवितता कमी करतो आवण परस्परसींबींवधत वनणस याचा एक सीं च
तयार करतो.
 त्ािंचा (टिपणन योजना) र्काय अर्थ आहे ?

विपणन योजना ही कोणत्याही व्यिसायातील उपक्रमाची भूवमका असते . भविष्यात आपण काय करणार आहोत याची
योजना सध्या योजना आखत आहे . यात केिळ वनणसयाीं च्या पररणामाचा अींदाज घेऊन सडणे समाविष्ट आहे , परीं तु
व्यिसायािर पररणाम होण्याची शक्यता असलेल्या घ नाीं चा दे खील अींदाज आहे . विपणन योजना कींपनीच्या विपणन
प्रयत्नाीं ना आवण स्रोताीं ना सध्याच्या विपणन उद्दीष्टाीं कडे जसे की िाढ, अच्छस्तत्व, जोखीम कमी करणे , च्छस्थती कायम राखणे ,
जास्तीत जास्त नफा वमळिणे , ग्राहकाीं ची सेिा दे णे, विविधता आवण प्रवतमा वनमास ण करणे यासाठी वनदे वशत करणे आहे .
"विपणन योजना" हे विपणन सींकल्पना राबविण्याचे एक साधन आहे ; हे एक आहे जे फमस आवण बाजाराीं ना जोडते ; सिस
कॉपोरे योजना आवण योजना याीं चा हा पाया आहे . विपणन योजना हे भविष्यातील वक्रयेचे दस्तऐिज आहे जे विपणनाचे
उद्दीष्ट साध्य करण्यासाठी फमसच्या आदे शानुसार सींसाधने कशा तैनात करायच्या हे िणसन करते . सामान्पणे म्ह ले आहे
की, विपणन योजना ही एक लेखी दस्तऐिज असते ज्यात फमसच्या विपणनाची उद्दीष्टे आवण हे उद्दीष्ट साध्य करण्यासाठी
विपणन व्यिस्थापन कीं र ोल करण्यायोग्य विपणन साधनाीं चा िापर करते जसे उत्पादन वडझाइन, चॅनेल, जावहराती आवण
वकींमती. करे ल. विपणन प्रयत्नाीं चे वदग्दशसन आवण समन्वय साधण्यासाठी हे एक केंिीय साधन आहे . हे विपणनाची उद्दीष्टे
साध्य करण्यासाठी विक्री उद्दीष्टे आवण रचना कायसनीती आवण प्रोग्राम याीं च्याशी सींबींवधत आहे . विपणन वक्रयेसाठी हा एक
खाका आहे . हे पूिस-वनधास ररत उद्दीष्टे प्राप्त करण्याच्या धोरणासह लेखी दस्तऐिज आहे .
विपणन योजना: सींकल्पना, िैवशष्ट्ये आवण महत्त्व, विपणन योजना: सींकल्पना, िैवशष्ट्ये आवण महत्त्व, # वपक्सबे.
टिपणन योजनेचे महत्त्व
विपणन कायसनीती विपणन योजना तयार करण्यासाठी एक पद्धतशीर आवण वशस्तबद्ध सराि आहे . विपणन योजना सींपूणस
वकींिा सींघ नेशी सींबींवधत असू शकते वकींिा एसबीयू (रणनीवतक व्यिसाय युवन स). विपणन वनयोजन ही एक अग्रगामी
सराि आहे जी सीं स्थेचे उत्पादन विकास, बाजार विकास, चॅनेल वडझाइन, विक्री जावहरात आवण नफा या दृष्टीने भविष्यातील
रणनीती ठरिते .
आता आम्ही खालील बाबीींमध्ये विपणन योजनेचे महत्त्व थोडक्यात साीं गू शकतो:
 P a g e | 26

 हे भविष्यातील अवनवितता ाळण्यास मदत करते .

 हे उद्दीष्टाीं द्वारे व्यिस्थापनास मदत करते .
 हे उवद्दष्टे साध्य करण्यात मदत करते .
 हे विभागाीं मधील समन्वय आवण सींिाद साधण्यास मदत करते .
 हे वनयींवत्रत करण्यास मदत करते .
 हे ग्राहकाीं ना पूणस समाधान वमळविण्यात मदत करते .

र्कायथक्षमता िाढिते:

विपणन वनयोजन फमसची व्यिस्थापकीय कायसक्षमता िाढविण्यात मदत करते . सीं साधनाीं चे कायसक्षम िा प आवण उपयोग
सुवनवित करणे हे आहे . हे सींस्थेची कायसक्षमता सुवनवित करण्यासाठी ठरविलेल्या मानकाीं शी पररणामाीं ची तु लना दे खील
करते . हे फमसच्या सिस व्यिस्थापकीय वक्रयाकलापाीं चे मागसदशसन करते आवण या वक्रयाकलापाीं िर वनयीं त्रण ठे िते . हे फमसच्या
सिस कमसचार्‍याीं ची कतसव्ये, हक्क आवण दावयत्वे पररभावर्त करून व्यिस्थापकीय अवधका honest्याीं मध्ये
प्रामावणकपणाची आवण जबाबदारीची भािना विकवसत करते ज्यामुळे फमसची कायस क्षमता िाढते .

टनयिंत्रण र्कायथ सहाय्यर्क:

विपणन वनयोजन कायसक्षमतेचे मानके ठरिते आवण त्याीं ची तुलना वभन्न विभागाीं च्या िास्तविक कामवगरीशी करते. जर या
आिृत्त्या सुसींगत असतील तर त्याीं ची दे खभाल करण्यासाठी प्रयत्न केले जातील आवण जर हे बदल प्रवतकूल असतील तर
त्या दू र करण्याचा प्रयत्न केला जाईल.
बाजारािंचे िगीर्करण — पारिं पाररर्क(CLASSIFICATION)
बाजारपेठा िेगिेगळ्या तळाीं िर िगीकृत केल्या जाऊ शकतात ज्यापैकी बहुते क सामान् तळ आहे त: क्षे त्र, िेळ, व्यिहार,
वनयमन आवण व्यिसायाचे प्रमाण, िस्तूींचे स्वरूप आवण स्पधेचे स्वरूप, मागणी आवण पुरिठा शती. हे िगीकरण
पारीं पाररक दृवष्टकोनाचे प्रदशसन आहे .
पारीं पाररकपणे , बाजारपेठ एक भौवतक जागा होती जे थे खरे दीदार आवण विक्रेते िस्तू खरे दी करण्यासाठी आवण विक्री
करण्यासाठी जमले होते. अथसशास्त्रज्ञ बाजाराचे िणसन सीं कलन खरे दीदार आवण विक्रेते म्हणून करतात जे विवशष्ट उत्पादन
वकींिा उत्पादन िगास िर व्यिहार करतात.
उत्तर क्षेत्राच्या पायािर:
क्षेत्रफळ िापरुन स्थावनक, प्रादे वशक, राष्टरीय आवण आीं तरराष्टरीय बाजारपेठ असू शकतात. स्थावनक बाजारपे ठ ही मासे,
फुले, भाज्या, अींडी, दू ध आवण इतराीं सारख्या नाशिींत आवण अधस-नाशिींत िस्तूीं मध्ये व्यापार करते .
जावहराती:
प्रादे वशक बाजारामध्ये विस्तृ त क्षेत्र व्यापलेला वजल्हा, एक राज्य वकींिा आीं तरराज्य असू शकते ज्यामुळे व काऊ िस्तू ग्राहक
आवण नॉन व काऊ िस्तू आवण शेती उत्पादनाीं सह औद्योवगक उत्पादने असू शकतात.
राष्टरीय बाजाराच्या बाबतीत हे क्षेत्र व काऊ आवण व काऊ ग्राहक िस्तू , औद्योवगक िस्तू , धातू , िन उत्पादने , शेती
उत्पादनाीं मध्ये व्यापत असलेल्या राष्टरीय सीमा आहे त.
जागवतक वकींिा आीं तरराष्टरीय बाजाराच्या बाबतीत िस्तूींची हालचाल जगभर व्यापक आहे , ज्यामुळे ते एकच बाजार आहे . हे
नोींद घ्यािे की िाहतूक, स्ट्ोरे ज आवण पॅकेवजीं गच्या अद्ययाित तींत्रज्ञानामुळे अगदी नाशिींत िस्तू जगभर विकल्या जातात,
केिळ व काऊ िस्तूच नाहीत.
ब. िेळेच्या आधारे :
िेळ कालािधी घ क आहे . त्यानुसार, अल्प कालािधी आवण दीघस कालािधीचे बाजार असू शकतात. अल्प-काळातील
बाजारपेठा सिस प्रकारच्या नाशिींत िस्तूींसाठी असतात आवण दीघस कालीन बाजारपेठा म्हणजे वनरवनराळ्या िाणाीं चे व काऊ
िस्तू तयार वकींिा उत्पावदत केल्या जातात.
सी. व्यिहाराीं च्या आधारे :
जावहराती:
 P a g e | 27

व्यिहाराचे स्वरूप घेतल्यास ही 'स्पॉ ' आवण 'भविष्यातील' बाजारपेठ असू शकते . 'स्पॉ ' माके मध्ये एकदा व्यिहार
झाल्यािर, वितरण होते, तर भविष्यातील बाजारपेठेच्या बाबतीत, व्यिहाराीं ना अींवतम वितरण ि भविष्यातील तारखाीं ची
भरपाई वनवित केली जाते .
डी. वनयमाीं च्या आधारे :
वनयमन घेतल्यास बाजार वनयींवत्रत आवण नॉन-वनयमन केले जाऊ शकतात. एक 'रे ग्युले े ड माके ' असे आहे ज्यामध्ये
व्यिसाय वनयम, गुणित्ता, वकींमत, स्त्रोत बदल इत्यादीींशी सींबींवधत वनयम ि वनयमाीं नुसार व्यिहार होतात.
हे कृर्ी उत्पादने वकींिा उत्पादन आवण वसक्युरर ीजमध्ये असू शकतात. दु सरीकडे , वनयमन नसलेली बाजारपेठ एक मुि
बाजार आहे वजथे कोणतेही वनयम ि कायदे नसतात; ते ते थे असले तरीही, विवनमय पक्षाीं च्या आिश्यकतानुसार त्या सुधाररत
केल्या जातात.
ई. व्यिसायाच्या खींडाच्या आधारािर:
व्यिसायाचा आधार म्हणून, बाजारात दोन प्रकार असू शकतात, “घाऊक” आवण “वकरकोळ”. घाऊक बाजारात मोठ्या
प्रमाणात व्यिसाय आवण घाऊक विक्रेते िैवशष्ट्यीकृत आहे त.
जावहराती:
दु सरीकडे , 'रर े ल' बाजारपेठ ही अशी आहे वजथे खरे दी केलेली आवण विक्री केलेली रक्कम लहान प्रमाणात आहे . विक्रेते
वकरकोळ विक्रेते आहे त जे घाऊक विक्रेत्याीं कडून खरे दी करतात आवण ग्राहकाीं ना परत विक्री करतात.
एफ. िस्तूींच्या स्वरुपाच्या आधारे :
िस्तूींचे स्वरूप घेतल्यास िस्तू बाजार, भाीं डिली बाजार असू शकतात. 'कमोवड ी' बाजारपेठेतील िस्तू, उत्पादन, उत्पावदत
िस्तूींच्या बाजूने व्यिहार करतात आवण ग्राहक ि औद्योवगक ि सराफा बाजारात मौल्यिान धातूींचा व्यापार होऊ शकतो.
'कॅवप ल' बाजार हा अथस हा एक बाजार आहे . ही बाजारपेठ कजस दे ण्यामध्ये आवण पैशाच्या उधारात घे णार्‍या 'मनी'
माके मध्ये विभागली जाऊ शकते ; 'वसक्युरर ीज' माके वकींिा 'स्ट्ॉक' बाजाराचे शेअसस आवण वडबेंचससची खरे दी-विक्री
आवण 'परकीय चलन' बाजार जेथे परकीय चलनाीं ची खरे दी-विक्री व्यिहार करीत असेल तर ते कठोर वकींिा मऊ असू
शकते .
जी स्पधेच्या स्वरूपाच्या आधारे : जी.
स्पधास वकींिा स्पधास त्मक शिीींच्या आधारे , उत्पादन वकींिा सेिेसाठी बाजारपेठ विविध असू शकतात. तथावप, केिळ दोनच
सिास त पररपूणस आवण अपूणस आहे त.
एर्क 'पररपूणथ' बाजारपेठ ही िैटशष्ट्यीर्कृत आहे :
(अ) खरे दीदार आवण विक्रेते मोठ्या सींख्येने
(ब) उत्पादनाीं साठी एकसमान सिास त कमी वकींमतीचे प्रमाण 'एकसमान' आहे .
(क) खरे दीदार आवण विक्रेते याीं च्याकडून अचूक ज्ञान
(ड) बाजारात फमाां ची विनामूल्य प्रिेश ि वनगसमन. बाजारासाठी असे प्रकार अिघ्या अच्छस्तत्वात आहे त.
इतर एर्क 'अपूणथ' आहे ज्याद्वारे िैटशष्ट्यीर्कृतः
(अ) उत्पादने समान असू शकतात परीं तु एकसारखी नसतात
(ब) एका िगास च्या िस्तूींच्या िेगिेगळ्या वकींमती
(क) िस्तूींच्या हालचालीिर शारीररक आवण मानवसक अडथळ्याीं चा अच्छस्तत्व
(ड) खरे दीदार आवण विक्रेते याीं च्याकडून उत्पादनाीं विर्यी आवण इतर पररमाणाीं ची पररपूणस मावहती नाही.
मागणी ि पुरिठ्याच्या आधारे एच.
जावहराती:
मागणी आवण पुरिठा अ ीींच्या आधारे वकींिा खरे दीदार आवण विक्रेत्याीं च्या होल्डिर आधाररत, विक्रेते ि खरे दीदाराीं चे बाजार
असू शकतात. विक्रेता बाजारपेठ असे असते जेथे विक्रेते डरायव्हरच्या आसनािर असतात आवण खरे दीदार त्याीं चे शेि चे
ोक असतात.
दु सर्‍या शब्ाीं त साीं गायचे तर अशी पररच्छस्थती आहे जेव्हा िस्तूींची मागणी पुरिठा ओलाीं डते . दु सरीकडे , खरे दीदाराची
बाजारपेठ अशी आहे जेथे खरे दीदार कमाीं वडीं ग च्छस्थतीत असतात. म्हणजेच, पुरिठा मालाच्या मागणीपेक्षा जास्त आहे .
बाजाराीं चे िगीकरण — आधुवनकः
आधुवनक िगीकरण ग्राहकाीं च्या अवभमुखतेिर आधाररत आहे कारण आधुवनक आवथसक प्रणालीमध्ये ग्राहक वकींग-वपन
आवण वनणास यक िाहन चालविणारी शिी आहे .
त्यानुसार विपणन तज्ञाीं नी ग्राहक, व्यिसाय, जागवतक आवण नानफा आवण सरकारी बाजारपेठ अशा ब्रॉड-बेस्ड
िगीकरणािर आधाररत माके स ओळखले आहे त.
 P a g e | 28

ग्राहक बाजारपेठा :
जावहराती:
या बाजारपेठाीं मध्ये उत्कृष्ट ग्राहक प्रवतमा स्थावपत करण्याच्या प्रयत्नात मोठ्या प्रमाणात ग्राहक व काऊ आवण नॉनड्ुरेबल
उत्पादने आवण सेिा विकण्यात खास कौशल्य आहे . या िस्तू शूज, कपडे , कपडे , घरगुती िस्तू जसे की दू रदशसन, साऊींड
वसस्ट्म, िॉवशींग मशीन, पीं खे, एकीकडे आवण चहा, कॉफी, चहा पािडर, कॉफी पािडर, वबच्छस्क े , ब्रेड स्प्रेडस, डें ल
मलई, पससनल केअर ब्यु ी-एडस , ताीं दूळ, गहू, ओ , उत्कृष्ठ अन्नाची पारख करणारा ि त्याचा आनींद लु णारा वमवश्रत
आवण इतर. ब्रँडची बरीच शिी एक उत्कृष्ट उत्पादन आवण पॅकेवजींग विकवसत करण्यािर अिलींबून असते, त्याची
उपलब्धता सुवनवित करते आवण आकर्सक सींप्रेर्ण आवण विश्वासाहस सेिेचे समथसन करते . प्रवतमा तयार करण्याचे हे कायस
खरोखरच गुींतागुींतीचे आहे कारण ग्राहक बाजार काळाच्या कालािधीत त्याचा रीं ग बदलत राहतो.
व्यिसाय बाजारपेठा :
हा व्यिसाय खरे दीदार आवण विक्रेत्याीं चा बाजार आहे . व्यिसाय खरे दीदार नफा दे ऊन इतराीं ना उत्पादन तयार
करण्यासाठी वकींिा पुनविसक्री करण्याच्या उद्दे शाने िस्तू खरे दी करतात. म्हणूनच, व्यिसाय विक्रेते प्रभािीपणे हे दशसवितात
की त्याीं ची उत्पादने खरे दीदाराीं ना अवधक महसू ल वकींिा कमी खचस वमळविण्यात कशी मदत करतात.
म्हणूनच, व्यािसावयक िस्तू आवण सेिा विकणार्‍या कींपन्ा सहसा स्पधास त्मक ऑफरचे मूल्याीं कन करण्याचे कौशल्य
असलेल्या चाीं गल्या प्रवशवक्षत आवण सु प्रवसद्ध व्यािसावयक खरे दीदाराीं ना तोींड दे तात.
या बाजारपेठाीं मध्ये कच्चा माल, बनाि ी िस्तू , उपकरणे , उपकरणे , पुरिठा आवण सेिाीं चा व्यिहार होतो जे व्यिसाय
ग्राहकाीं च्या शेि च्या उत्पादनाीं चा भाग बनतात. जावहरात ही त्याची योग्य भूवमका वनभािते .
तथावप, िैयच्छिक विक्रीचा िरचा हात आहे . उत्पादनाची वकींमत, गुणित्ता आवण व्यिसाय पुरिठादाराीं च्या प्रवतष्ठे मध्ये
महत्त्वपूणस भूवमका आहे .
जागवतक बाजारपेठा :
जागवतक बाजारपेठाीं मध्ये जगभरातील खरे दीदार आवण विक्रेते असतात. जागवतक बाजारपेठेत िस्तू ि से िाीं ची विक्री
करणार्‍या कींपन्ा वनणसय आवण आव्हानाीं चा समािेश करून जागवतक वमळकत खे ळतात.
यशस्वी होण्यासाठी त्याीं नी कोणत्या दे शात प्रिेश करायचा हे ठरिले पावहजे ?
प्रत्येक दे शात कसा प्रिेश करािा?
म्हणजेच, वनयास तदार म्हणून, सींयुि व्यिसायाचा परिाना भागीदार, कराराचा वनमास ता वकींिा केिळ वनमास ता म्हणून, त्याीं चे
उत्पादन आवण स्त्रोत िैवशष्ट्ये प्रत्येक दे शाशी कसे जु ळिायची?
िेगिेगळ्या दे शाीं मध्ये त्याीं च्या उत्पादनाीं ची वकींमत कशी घ्यािी?
आवण त्याीं चे सींप्रेर्ण विविध दे शाीं च्या वभन्न सींस्कृतीींमध्ये कसे जुळिून घ्यािे ?
हे वनणसय वभन्न सींस्कृती, भार्ा आवण कायदे शीर आवण राजकीय प्रणालीींच्या अींतगसत मालमत्ता खरे दी करणे , िा ाघा ी
करणे , मालकी करणे आवण विल्हे िा लािण्याच्या िेगिेगळ्या आिश्यकताीं चा सामना करािा लागतो; आवण परकीय चलन
ज्याचे त्याचे स्वत: चे पररणाम आहे त. हे साीं गणे आिश्यक नाही की हे माल आवण से िा दोन्ही ग्राहक आवण औद्योवगक वकींिा
व्यिसाय या दोन्ही सेिा आहे त.
ना-नफा आवण सरकारी बाजारपेठा :
कींपन्ा त्याीं ची उत्पादने आवण सेिा मींवदरे , चचस , विद्यापीठे , सेिाभािी सींस्था आवण स्थावनक, राज्य आवण केंि स्तरािरील
सरकारी विभागाीं ना विकतात. ज्या कींपन्ा त्याीं ची उत्पादने आवण सेिा बाजारात आणतात त्याीं ना वकींमतीच्या पैलूचा विचार
करणे आिश्यक आहे कारण या खरे दीदाराीं ना खरे दी करण्याची मयास दा कमी आहे .
पुन्हा, अशी ऑफर तयार करण्याचा प्रयत्न केल्यास कमी वकींमतीींचा उत्पादनाीं ची आवण सेिाीं च्या िैवशष्ट्याीं िर आवण
गुणित्तेिर िाई पररणाम होतो.
म्हणूनच, कोणताही पयास य नसल्यामुळे या खरे दीदार कमी बोली लािल्या जात असलेल्या बोलीिर खरे दी करतात. त्याीं ना
पत कालािधी दे खील आिश्यक आहे .
उत्पादन टिर्कसर्क (DEVELOPMENT OF FASHION PRODUCTS)

फॅशन / रर े ल कींपनीच्या वडझाईन आवण प्रॉडक्शन विभागाीं सह बसून, उत्पादन विकसक सामान्त: उत्पादन
विकास व्यिस्थापकात अहिाल दे ईल. उत्पादन विकसकाच्या नोकरीसाठी प्राधान्ाने फॅशन आवण वकरकोळ
िातािरणामध्ये वडझाइनची पाश्वसभूमी आिश्यक असते. फॅशन उद्योगात उत्पादन विकासाच्या कारकीदीसाठी आपण
उत्पादक आवण वकरकोळ विक्रेत्याीं साठी फॅशनेबल िस्तू विकवसत करण्यात गुींतलेले असणे आिश्यक आहे . यात आपण
ज्या फॅशन वकींिा वकरकोळ कींपनीसाठी काम करत आहात त्या विवशष्ट माकेसाठी फॅशन-केंवित उत्पादनाीं चे वनयोजन,
विकास आवण सादर करणे समाविष्ट आहे . वडझाइन आवण ताीं वत्रक कायससींघासह लक्षपूिसक कायस करणे, उत्पादन विकसक
 P a g e | 29

वडझाइन सींकल्पनेपासून ते नमुना पयांत हीं गामी सीं ग्रह विकवसत करण्यात सामील आहे . अनेकदा यात फॅशन र ें ड, स्त्रोत
कपडे , मेन्सिेअर, वचल्डरिेअरिेअर, फॅशन अ‍ॅक्सेसरीज, पादत्राणे वकींिा अींतिसस्त्रासाठी आहे की नाही या कल्पनाीं साठी
स्त्रोत आवण परदे शी व र प्स गुींतविल्या जातील. फॅशन आवण वकरकोळ िातािरणामध्ये प्रॉडक्ट डे व्हलपरच्या नोकरीच्या
भूवमकेत तपशीलिार े क पॅक तयार करणे आवण सुरुिातीच्या रे खाीं कनापासून अींवतम नमुनापयांत उत्पादनाीं चा पूणस
विकास करणे , कारखान्ाीं शी खो े बोलणे आवण प्रगतीचे अनुसरण करण्यासाठी ऑफशोर कारखान्ाीं मध्ये प्रिास करणे,
उत्पादन तपासणे, सोवसांग व र म आवण फॅवब्रक्स, कच्चा माल ऑडस र करणे आवण विक्रेत्याीं शी सींप्रेर्ण करणे . प्रॉडक्ट
डे व्हलपर बनण्यासाठी, आपल्याला फॅशन िातािरणात समाविष्ट असलेल्या वडझाइन प्रवक्रयेची चाीं गली समज असणे
आिश्यक आहे , िस्त्र आवण प्रवतमेचे सौींदयसशास्त्र, फॅशन ग्राहक खचस , लि बाजारपेठ आवण जागवतक अथसव्यिस्थेमध्ये
कापड आवण कपड्ाीं ची भूवमका समजून घ्यािी लागेल. फॅशन उद्योगातील उत्पादन विकसकाीं ना सामग्रीची िैवशष्ट्ये
मावहत असणे आवण वकींमतीचे विश्लेर्ण करणे आिश्यक आहे . उत्पादन विकसकाचे कायस उत्पादनास दजेदार आवण
स्तरािर विकवसत करणे आिश्यक आहे , जे आपण ज्या फॅशन / वकरकोळ कींपनीसाठी काम करत आहात त्याचे
उत्पादक आवण ग्राहक दोघाीं नाही आनींवदत करते .
फॅशन मार्केट िं ग महत्वाचे र्का आहे ?(IMPOETANCE OF FASHION PRODUCTS)

फॅशन माकेव ीं ग हा फॅशन उद्योगाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे . हे जगभरातील फॅशन वडझायनससची वनवमसती घाऊक
खरे दीदार आवण ग्राहकाीं पयां त पोहोचिते . जेव्हा योग्यररत्या अींमलात आणले जाते ते व्हा उत्पादनाच्या ओळीचे विपणन आवण
ब्राीं वडीं ग शेि ी वडझाइनरला यश वमळिून दे ते. वडझाइनचे कायसक्षम विपणन वडझाइन स्वतःच वततकेच महत्वाचे आहे .
फॅशन विपणनाचा आणखी एक फायदा म्हणजे तो खरे दीदाराीं ना खरोखरच ब्रँडशी कनेक्ट होण्यास मदत करतो. फॅशन
फि कपड्ाीं पेक्षा नसते , ती कपड्ाीं मागील कथा, वडझाइनर आवण कपड्ाीं ची वनवमसती करणारया कींपनीचा सींदेश असतो.
विपणन विक्री िाढण्यापेक्षा बरे च काही करते ; हे ग्राहकाीं मधील ब्रँड वनष्ठास प्रोत्सावहत करते , जी कींपनीची सािसजवनक प्रवतमा
पूणसपणे सुधारते .
फॅशन उद्योग (THE FASHION INDUSTRY)
जागवतक फॅशन उद्योगाची कल्पना ही आधुवनक युगाची वनवमसती आहे . १ thव्या शतकाच्या मध्यभागी बहुतेक
कपडे सानुकूवलत होते . हे घरगुती उत्पादन म्हणून वकींिा डरेसमेकर आवण े लरच्या ऑडस रिरून व्यिीींसाठी हाताने
बनविलेले होते. विसाव्या शतकाच्या सुरूिातीस - वशिणकामाच्या मशीनसारख्या निीन तींत्रज्ञानाची िाढ, जागवतक
भाीं डिलशाहीचा उदय आवण उत्पादन कारखाना यींत्रणेचा विकास आवण वडपा स में स्ट्ोअसससारख्या वकरकोळ दु कानाीं ची
िाढ-कपड्ाीं मध्ये िाढ होत गेली. प्रमावणत आकारात मोठ्या प्रमाणात उत्पावदत केले जािे आवण वनवित वकींमतीला विकले
जािे .जरी फॅशन उद्योग प्रथम युरोप आवण अमेररकेत विकवसत झाला, २०१ 2017, हा आीं तरराष्टरीय आवण उच्च
जागवतकीकरण असलेला उद्योग आहे , ज्यात बहुतेक िेळा कपड्ाीं चे उत्पादन एका दे शात केले जाते, दु सर्‍या दे शात बनिले
जाते आवण जगभरात विकले जाते . उदाहरणाथस , अमेररकन फॅशन कींपनी चीनमध्ये फॅवब्रक तयार करू शकते आवण
च्छव्हएतनाममध्ये कपडे तयार केली जाईल, इ लीमध्ये सींपली असेल आवण आीं तरराष्टरीय स्तरािर वकरकोळ दु कानात वितरण
करण्यासाठी अमेररकेच्या कोठारात पाठिले जाईल. फॅशन उद्योग अमेररकेत बर्‍याच वदिसाीं पासून सिास त मोठा मालक
होता. आवण तो २१ व्या शतकात अजूनही आहे . तथावप, उत्पादन िाढत्या परदे शात, विशेर्त: चीनकडे सरकल्याने
अमेररकेतील रोजगारात घ झाली आहे . फॅशन उद्योगातील डे ा सामान्त: राष्टरीय अथसव्यिस्थाीं कररता नोींदविला जातो
आवण उद्योगाच्या िेगिेगळ्या क्षेत्राीं नुसार व्यि केला जातो , िस्त्रे आवण कपड्ाीं च्या जागवतक उत्पादनासाठी एकवत्रत
आकडे िारी वमळविणे अिघड आहे . तथावप, कोणत्याही उपाययोजनाीं नुसार, कपड्ाीं च्या उद्योगात जगातील आवथसक
उत्पादनात लक्षणीय िा ा आहे . फॅशन उद्योगात चार स्तर असतात:
1. कच्च्च्या मालाचे उत्पादन, प्रामुख्याने तींतू आवण कापड परीं तु चामड्ाचे आवण फरचे उत्पादन.
2. वडझाइनर, उत्पादक, कींत्रा दार आवण इतराीं द्वारे फॅशन िस्तूींचे उत्पादन.
3. वकरकोळ विक्री.
4. जावहरात आवण जावहरातीचे विविध प्रकार.
या स्तराीं मध्ये बर्‍याच िेगळ्या परीं तु परस्परािलींबी विभागाीं चा समािेश आहे . हे क्षेत्र म्हणजे े क्स ाईल वडझाईन आवण
उत्पादन, फॅशन वडझाईन आवण उत्पादन, फॅशन रर े वलींग, माकेव ीं ग आवण मचेंडायवझींग, फॅशन शो , आवण मीवडया आवण
विपणन. उद्योग क्षेत्रातील सहभागीींना नफ्यािर कायस करण्यास सक्षम करणार्‍या पररच्छस्थतीनुसार पररधानाीं ची ग्राहकाीं ची
मागणी समाधानकारक करण्याच्या उद्दे शाने प्रत्येक क्षेत्र समवपसत आहे .
 P a g e | 30

फॅशनचे स्वरूप (THE NATURE OF FATION PRODUCTS)

फॅशन आिक:
आम्ही पररधान केलेले कपडे
आम्ही नृत्य करतो
आम्ही ज्या गाड्ा चालवितो
ज्या प्रकारे आम्ही आपले केस कापतो
फॅशन - विवशष्ट लोकाीं च्या विवशष्ट ग ाने विवशष्ट िेळी पररधान केलेल्या कपड्ाीं ची आवण िस्तूींची शैली वकींिा शैली.
फॅशन सींदेश एक सींदेश
ग्राहक - िस्तूींचा सींभाव्य ग्राहक
ग्राहक - िस्तूींचा वकींिा सेिाींचा िापर करणारा
शैली - कपड्ाीं चे एक िैवशष्ट्यपूणस वकींिा विवशष्ट स्वरूप आहे - अशा िैवशष्ट्याीं चे सींयोजन जे त्यास अवद्वतीय आवण इतर
कपड्ाीं पेक्षा िेगळे करते .
काही लोक अशी शैली अिलींबतात जी स्वत: ची िैयच्छिक शैली बनते .
काही शैली कालािधी शै ली आहे त:
1900 च्या सुरुिातीच्या वजबसन गलस
1920 चे फ्लॅपर एरा

उत्पादन टिर्कास (NEW PRODUCT DEVELOPMENT)

उत्पादन विकासाची व्याख्या सींकल्पना तयार करणे , वडझाइन करणे , तयार करणे , तयार करणे , सादर करणे आवण
ग्राहकाीं ना निीन उत्पादने आवण सेिा वितररत करणे वकींिा जुन्ा लोकाीं िर सुधारणे या प्रवक्रयेच्या रूपात पररभावर्त केले
जाते. निीन शैलीचा पररचय दे ण्याचा हा पवहलाच प्पा आहे . उत्पादन विकास ही अशी प्रवक्रया आहे वजथे ते सिस ताीं वत्रक
आवण सौींदयास चा दृवष्टकोन डोळ्यासमोर ठे िून स्केच वकींिा वडझाइन 3 डी फॉमस कपड्ात रूपाीं तररत केले जाते. उत्पादन
विकास प्रवक्रयेचा हे तू हा आहे की हे प्रमावणत करणे आहे की पुरिठादार विवशष्ट उत्पादनासाठी स्थावपत केलेल्या
िैवशष्ट्याीं स समजतो आवण त्याचे पालन करतो.

कींपनीच्या उत्पादनाच्या ओळीत पुढील उत्पादन तयार करण्यासाठी, एक वडझाइन कायससींघ उत्पादन विकास प्रवक्रयेच्या
चरणात जातो. उत्पादनाच्या कल्पनाीं सह प्रारीं भ करून, कायस तयार करण्यासाठी आिश्यक तपशील आवण दस्तऐिज
व्युत्पन्न करण्यासाठी कायस सींघ वकत्येक प्प्याीं मधून प्रिास करतो. निीन उत्पादन विकास प्रवक्रया त्याच चरणाीं तून जाते,
तथावप, हे उत्पादन यापूिी सींघाने विकवसत केलेले नाही, निीन जोखीम आवण अवनवितता सादर केली जाते आवण
बरयाचदा अवतररि मावहतीचे दस्तऐिजीकरण केले जाते आवण उत्पादनासह सामावयक केले जाते. िस्त्र
उद्योगातील विवशष्ट उत्पादन विकास प्रवक्रयेचा प्रिाह आकृतीमध्ये प्रदान केला जातो, उत्पादनाच्या विकासाच्या सिस
श्रेणीींमध्ये हे सामान् राहते. िस्त्र उद्योगात, एकदा बाजारपेठेतील सींभाव्यता, कलर, वसल्हहू , फॅवब्रक आवण वडझाईन पैलू
यासारख्या ग्राहकाीं च्या गरजा फॅशन फोरकॉच्छस्ट्ींग प्रवक्रयेद्वारे मूल्यमापन केल्या जातात, सींकल्पनात्मक वडझाइन
वडझाइनरने कागदािर 2 डी रूपात विकवसत केले आहे . एकदा वडझाइन वनवित झाल्यानींतर, वडझाइनर
आवण मचेंिायझर कपड्ाीं च्या िैवशष्ट्य आवण ताीं वत्रक बाबीींना अींवतम रूप दे ण्यासाठी एकत्र बसतील. येथे, ते त्याीं चे ज्ञान
त्याीं च्या बाजारपेठेत आवण उत्पादनासह त्याीं च्या मागील अनुभिािरून िापरे ल.
1.उत्पादर्काद्वारे निीन उत्पादन
मचेंडायझरसह मॅन्ुफॅक्चररीं ग ऑगसनायझेशनची वडझाइन ीम त्याीं च्या खरे दीदारासाठी निीन उत्पादने विकवसत
करण्यासाठी िापरते. उत्पादन विकास हे सींस्थेचे व्यिसाय धोरण असते ज्यात सीं स्थेमध्ये निीन वडझाइन आवण शैलीींचा
विकास समाविष्ट असतो. ही प्रवक्रया सींस्थेला अवधक व्यिसाय प्रदान करते , ग्राहक / खरे दीदाराीं च्या गरजा आवण गरजा
जाणून घेऊन वडझाइन डे व्हलपमें प्रवक्रयेत कृतीशीलता दशसिून आवण ग्राहकाीं ना प्रभावित करण्यास मदत
करते . उत्पादन मचेंडायझरने सींस्थेद्वारे केलेल्या उत्पादनाीं च्या विकासाविर्यी खरे दीदारास िेळोिेळी अद्यतवनत करणे
आिश्यक आहे . फॅक्टरीला भे दे णारा खरे दीदार त्यातील एक महत्त्वाचा वक्रयाकलाप आहे , ज्यात व्यापारी त्याीं ची सुविधा
आवण वडझाइनर सींघ दशसिून कींपनीबद्दल काही सकारात्मक मत विकवसत करू शकतात. हे खरे दीदारास स्वतः कायस
करण्याऐिजी सींस्थेस वडझाइन विकास दे ण्यास प्रिृत्त करते . जेव्हा जेव्हा खरे दीदार सींस्थेला भे दे ईल तेव्हा त्याीं ना निीन
रीं ग, वप्रीं स, भरतकाम नमुन्ाीं ची आवण डे स्क लूम घडामोडी उत्पादनाीं च्या विक्रेत्याद्वारे सादर करण्याची आिश्यकता
 P a g e | 31

आहे . सादर केलेल्या सादरीकरणातील टिझाइन वनिडण्यासाठी मचेंडायझरने खरे दीदारािर प्रभाि पाडला
पावहजे . उत्पादन मचेंडायझरची खूप चाीं गली सादरीकरणाची आवण खात्रीची क्षमता सींस्थेमध्ये अवधक व्यिसाय आणते.
2.खरे दीदाराचे निीन उत्पादन
एकदा अींदाज, प्रवक्रया, ग्राहक, उत्पादन वडझाईन, बाजाराची आिश्यकता इत्यादी सिस क्षेत्रात पूणस झाल्यािर, वसल्हहू
विकास आवण फॅवब्रक वनिडीची पवहली पायरी िेगिेगळ्या वडझाइनसस आवण कींपन्ाीं द्वारे िेगिेगळ्या प्रकारे सीं पकस साधली
जातात. बरयाच कींपन्ा फॅवब्रक आवण वप्रीं वडझाईन्सच्या भोिती आधार दे तात. त्याीं चे वडझाइनर फॅवब्रक्स वनिडून प्रारीं भ
करतात आवण नींतर त्या कपड्ाीं साठी वसल्हहू तयार करतात. हे वडझाइनर फॅवब्रक चावलत आहे त. इतर वडझाइनर
वसल्हहू चावलत वडझाईन्स आहे त आवण खरे दीदाराने उत्पादनाीं चे तपशील विकवसत केले आहे त आवण उत्पादन नमुना
विकवसत करण्यासाठी मॅन्ुफॅक्चररीं ग मचेंडायझरला सिस आिश्यक मावहती प्रदान केली जाईल.

RANGE PLANNING PRODUCT LINE POLICIES

फॅशन िल्डस हे एक उच्च पेस िातािरण आहे वजथे कायसक्षमता आवण नाविन्पूणसतेचा सिोच्च कारभार आहे . कोणतेही ध्येय
साध्य करण्यासाठी आपल्याकडे योजना असणे आिश्यक आहे आवण या व्यिसायात त्याला अपिाद नाही. मागील
आठिड्ात आम्ही व्यिसाय योजनाीं बद्दल बोललो, या आठिड्ात आम्ही शोधतो की उत्कृष्ट वडझाइनससना श्रेणी
योजनाीं बद्दल का ठाम समज असणे आिश्यक आहे .
श्रेणी योजना हे सिस वडझाइन आवण आवथसक मापदीं डाीं सह आपल्या सींग्रहातील विहीं गािलोकन आहे . योजनेत आपल्या
सींग्रहातील विवशष्ट गोष्टीींची रूपरे र्ा आहे ; आपल्याकडे वकती शैली असतील, कोणत्या फॅवब्रक्स आवण कोलोरिे िापरले
जातील. आपण मोठ्या प्रमाणात उत्पादनामध्ये जाण्यापूिी याचा िापर केला जातो. आपल्यासाठी वडझाइनर म्हणून
अनुसरण करणे हे अविश्वसनीयपणे उपयुि आहे परीं तु मुख्य म्हणजे हे सिंभाव्य खरे दीदारािंना आपल्या दृष्टी स्पष्टतेने
समजते .

श्रेणी योजनाीं मध्ये सामान्त:

 एकूण कपड्ाीं ची सींख्या

 प्रत्येक कपड्ाीं चे स्पष्टीकरण वकींिा सपा रे खावचत्र
 िेगिेगळ्या कपड्ाीं च्या प्रकाराीं चे प्रमाण (उत्कृष्ट / शस्त्रे / कपडे )
 विवशष्ट कपड्ाीं च्या शै ली
 प्रत्येक कपड्ाीं साठी वभन्न फॅवब्रक्स आवण कॉलरिे
 प्रवत कपडाची वकींमत
 प्रवत कपडा विक्री
 प्रवत शैली ऑडस र प्रमाणात
 आकार
 उत्पादक तपशील

हे जबरदस्त िा ू शकते तरी ते माझ्याकडून घ्या, तसे होत नाही. आपल्यास श्रेणी योजनेसाठी मदत करण्यासाठी बर्‍याच
सींसाधने ऑनलाईन आहे त, म्हणूनच मी आपल्याला त्यातून घेण्यात रस घेत नाही. परीं तु पवहल्याीं दा आपल्यास कशाची
आिश्यकता आहे यािर मी एक िुत क ाक्ष पाहू इच्छित आहे , म्हणून केिळ हे तू न ठे िता आपण खरोखर आपल्या
व्यिसायाची पकड वमळिू शकता आवण यशासाठी स्वत: ला उभे करू शकता.
 P a g e | 32

1. टिझाइन
हजार मैलाीं चा प्रिास एका पायरयाने सुरू होतो आवण कोणत्याही महान रे र्ा वकींिा सींकलनासाठीची पवहली पायरी
एक सुसींगत दृष्टी असते. त्याीं नी पररधान केले ल्या कपड्ाीं मधून सींपूणस सभ्यतेची कहाणी वदली जाऊ
शकते . आपल्या वडझाइनची कथा आवण त्या प्रवतवबींवबत करतात त्या सीं स्कृतीबद्दल विचार करा. आपल्या विचाराीं ना
एकवत्रत करण्याचा एक प्रयत्न केले ला आवण खरा मागस म्हणजे एक मूि बोिथ स्थावपत करणे, त्यात विविध
स्त्रोताीं कडील रीं ग पॅ ले , पोत आवण थीम असतात. आपल्याकडे आपल्या ओळीची एकींदर सीं कल्पना असल्यास,
आपण ज्या बाजारात विक्री करीत आहात त्याकडे पहात आहात. आपला ब्रँ ड आवण तो सेिा दे ईल अशा लोकाीं चा
विशेर् विचार करा. विवशष्ट वमळिा - आपले एकूण बाजारपे ठ अरुींद करा. उत्पन्नाचे स्तर, वलीं ग, िय आवण विवशष्ट
समूह त्याीं च्या िे र्भूर्ाचे कायस म्हणून काय शोधत आहे याचा विचार करा. याचा केिळ आपल्या ओळीच्या
विपणनािरच नव्हे तर त्यािरील उत्पादनािरही मोठा पररणाम होईल.

आपल्या ाके बाजाराचा आपल्या उत्पादन वनिडीिर अफा पररणाम होईल. #range #plan
2. टिटििता
वडझाइनर कले क्शन पाहताना विव्हळ होणे सोपे आहे आवण असे िा ते की आपल्याला प्रवत सींग्रह पूणसपणे वभन्न िस्त्रे तयार
करण्याची आिश्यकता आहे . हे फि प्रकरण नाही. लक्षात ठे िा, नमु ना िर वकरकोळ तपशील बदलणे, वकींिा वभन्न फॅवब्रक िापरणे
वकींिा फि एक वभन्न रीं ग िापरल्याने कपड्ाचा अनुभि पूणसपणे बदलू शकतो. खरे दीदार बहुतेक िेळा त्या शै लीमध्ये काही की
शै ली आवण पयास याीं ची सींख्या पसींत करतात जे णेकरून ते त्याीं च्या ग्राहकाीं ना सिास त योग्य बसतील. हे आपल्या कामािरील भार
मोठ्या प्रमाणात कमी करते. कव ीं ग ग्लासने ररक ओव्हन्स रनिे कले क्शनचे विश्लेर्ण करून "सींख्या सींख्येने" छान काम केले
आहे , हे दशस विते की वकती शै ली वभन्न आहे त वकींिा फि वभन्न रीं ग वकींिा फॅवब्रकमध्ये. हे खरोखर खरोखर श्रे णी सींदभास त ठे िते.
3. टर्किंमत

सुव्यिच्छस्थत श्रेणी योजनेचा पाया घालणे ही अनेक कारणाीं पैकी एक महत्त्वाची कारण म्हणजे प्रत्येक भागाचा पररणाम
इतराीं िर होतो. जेव्हा आपण प्रथम आपली योजना सुरू केली, ते व्हा मी नमूद केले की आपण सेिा दे त असलेले कोनाडे
बाजार पाहणे आवण समजणे महत्वाचे आहे . हे मुख्यतः असे आहे कारण जेव्हा आपण टर्किंमत ठरटिण्याबद्दल विचार करता
तेव्हा आपण कोणते कोना लि करीत आहात हे आपण वनिडलेल्या नीती वनवित करू शकता. आपले लि बाजार वकती
पैसे खचस करण्यास तयार आहे हे जाणून घेणे फॅवब्रक्स आवण उत्पादन पद्धती वनिडताना आवण त्याउल वनःसींशयपणे एक
घ क असे ल. आपल्या लाइनची वकींमत ठरिताना सिास त मोठे घ क म्हणजे कच्चा माल आवण उत्पादन खचस . लक्षात ठे िा,
जर एखाद्या कपड्ात अवधक गुींतागुींतीची पध्दत असेल वकींिा एकत्र वशिणकाम खूपच श्रमशील असेल तर आपले उत्पादन
जास्त िेळ घेईल, म्हणजे खचस जास्त होतील. आपण हे ऑफसे कसे करािे याबद्दल विचार करू शकता. उदाहरणाथस,
आपल्याकडे सींग्रहात एक वकींिा दोन अवधक गुींतागुींतीचे तुकडे असल्यास, आपल्याकडे काही खरोखर सोया वडझाईन्स
असू शकतात ज्या बनविण्यास िुत आहे त. फॅवब्रक्स वनिडण्यासाठी हे च होते. आपल्याला काही स्वस्त रे र्ाीं सह काही लक्कझरी
फॅवब्रक्स िापरू इच्छित असतील जेणेकरून आपण एकूणच बजे वचक िू शकाल. वकींिा जर आपण केिळ उच्चतम
गुणित्तेचे फॅवब्रक्स िापरण्याचा विचार करीत असाल तर आपल्याला उच्च बाजारात पोहोचण्यासाठी स्पष्ट रणनीती
आिश्यक आहे .

सोटसंग

आपल्या रें ज योजनेचा आणखी एक महत्त्वाचा भाग असा आहे की आपण वजथे आपले फॅवब्रक सोसस करीत आहात वतथे
असणे आिश्यक आहे . ऑफसे िेअरहाऊस , फॅवब्रक शॉपचे सींचालक म्हणून, आपण फॅवब्रक कोठून येत आहात हे जाणून
घेणे वकती आिश्यक आहे हे साीं गू शकत नाही आवण आपण उत्पादनामध्ये जायचे असल्यास आपण ज्या फॅवब्रकचा िापर
करू इच्छित आहात ते अद्याप स्ट्ॉकमध्ये आहे याची खात्री करुन घेऊ शकत नाही. मयास वदत सींस्करण वकींिा रे खा
फॅवब्रकच्या शेि ी एक नमुना तयार करण्याचा कोणताही उपयोग नाही जो आपल्याला पुन्हा वमळणार नाही. फॅवब्रक चालू
स्ट्ॉक लाइन आहे की नाही हे तपासण्यासाठी फि िुत चौकशी होते . आपल्या स्त्रोताीं सह दृढ नातेसींबींध जोपासणे ही एक
यशस्वी ओळ आहे . तसेच, आपण ज्या गोष्टी शोधत आहात त्याबद्दल फॅवब्रक ररप्स आवण एजीं ाीं शी बोलताना तयार रहा
आवण घाऊर्क दर विचारण्यास टिसरू नर्का . प्रवत मी र फॅवब्रकची वकींमत आपण वजतक्या अवधक खरे दी करता वततक्या
कमी होईल. आपल्या श्रेणी योजनेत आपल्याला हे वनवितपणे लक्षात घेण्याची गरज आहे , म्हणून फि प्रारीं वभक वकींमतीकडे
पाहू नका. ऑफसे िेअरहाऊसमध्ये आम्ही आमच्या फॅवब्रक्सिर ायडस प्राइवसींग वसस्ट्म समाविष्ट करतो जेणेकरुन
आपल्याला मोठ्या प्रमाणात खरे दी करणे वकती स्वस्त आहे हे थे फलींदाजाच्या बाहे र मावहत असेल. उदाहरणाथस
 P a g e | 33

या सतीनला घ्या, जर आपण 50 मी र विकत घेतले तर आपण प्रवत मी र तब्बल 50% बचत केली! याचा अथस असा की
आपण वजतक्या अवधक कपड्ाीं सह अवधक कपड्ाीं ची वकींमत कमी होईल.

आपल्या श्रेणी योजनेत दे खील भौवतक फॅवब्रकच्या नमुन्ाीं चा समािेश करण्याबद्दल विचार करा, यामुळे खरे दीदाराीं ना आवण
आपल्या सींग्रहाबद्दल अवधक चाीं गले समज आवण भािना वमळे ल.
सिंसािने
तर वतथे आपल्याकडे श्रे णी योजना तयार करण्यामागील मूलभूत गोष्टी आहे त. व्यिसायाच्या योजने प्रमाणेच एक
श्रेणी योजना दे खील प्रामुख्याने आपल्यासाठी असते, म्हणून आपल्यास आिश्यक असलेल्या गोष्टी समाविष्ट
करा. परीं तु हे सिस जरा जबरदस्त असल्यास, आपण प्रारीं भ करण्यापूिी आपले दात बुडविण्यासाठी पुष्कळ
सींसाधने ऑनलाईन आहे त. आपल्या पवहल्या सीं ग्रहासाठी आपण ज्या े म्प्प्ले सिर कायस करू शकता त्यात
भरमसाठ गोींधळ आहे त आवण एकदा आपल्याला ती ल कल्यानींतर आपण आपल्यास सुशोवभत करण्याचा आवण
आपली श्रेणी योजना आपल्यासाठी अनन् करण्याचा आत्मविश्वास िाढे ल.

फॅशन उत्पादन जीिन चक्रे (FASHION RELATED LIFE CYCLES)

फॅशन उद्योग हा िेगिान िेगिान, व्यिसायाची सतत बदलणारी रे र्ा आहे ज्यायोगे र ें वडीं ग फॅशन पररधान सतत कमी
कालािधीत उत्पादनाच्या जीिन चक्रात विकवसत होत आहे . वफवलप को लर ए अल (माके ीींगचे तत्त्वे) याीं नी स्पष्ट
केल्यानुसार, उत्पादनाच्या जीिनाची चक्र प्रास्ताविक, िाढ, पररपक्वता आवण घ 4 चरण प्रवक्रयेच्या आधारे बसली आहे
वजथे वकरकोळ विक्रीसींबींधीचा विचार केला गेला पावहजे . ; मुलभूत गोष्टी, फॅशन, फॅड आवण शैली.

फॅशन उत्पादनाीं साठी जीिन चक्र र ें ड सहज आवण सहज तुलनासाठी ग्रावफक स्वरूपात पावहले जाऊ शकतात.

मूलभूत

मूलभूत कपड्ाीं ची सायकलची लाीं बी सिास त लाीं ब असते आवण वडझाइनमध्ये थोडासा फरक झाल्यामुळे क्ववचतच मरतो.
साध्या, साध्या क ीश स सारख्या मूलभूत उत्पादनाीं ची विक्री करणार्‍या कपड्ाीं च्या कींपनीकडे एक लाीं ब आवण अींतरीं ग
उत्पादन जीिन चक्र असेल कारण समान ग्राहक िारीं िार आिश्यक कपड्ाीं िर पुन्हा आळा घालतील. मूलभूत िाढ आवण
गडी बाद होण्याचा घीं ा आकाराचे िक्र अनुसरण करतात, पररणामी ते उत्पादन जीिन चक्र िक्र म्हणून ओळखले जातात.
पररचय प्प्यात विक्री कमी होईल आवण कींपनीच्या उत्पादनाीं चा प्रचार करण्यािर भर आहे . जेव्हा िस्त्राीं चा स्वीकार केला
जातो तेव्हा ग्राहक नफा िाढू लागतात आवण िाढीची अिस्था उद्भिते आवण जेव्हा ग्राहकाीं मध्ये सवक्रय रस असतो, जेव्हा
उद्योगात स्पधास वदसून येते तेव्हा असे होते . मॅच्युरर ी हा सिास त जास्त विक्रीचा मुद्दा आहे , हे वडझाइनर वकींिा कींपनीसाठी
उत्पादन येथून कोठे जाईल या प्रश्नास प्रश्न वनमास ण करते . त्याीं नी एकतर उत्पादन सुधाररत करणे , बाजार सुधारणे वकींिा
विपणन वमश्रण सुधाररत करण्याचा वनणसय घेतला पावहजे . मूलभूत गोष्टीींसह, उत्पादनात कमीतकमी िाढ केली जाईल कारण
ती साधेपणा आहे जे माके ला परत येण्यास मदत करते . म्हणूनच विक्री सुरू ठे िण्याचे लि म्हणून विपणन वमश्रण सोडले
जाते, बहुतेकदा वकींमती हा बदलाचा लच्छित मुद्दा असतो. वहिाळ्यात, बेस्ट् व्हे स्ट् ॉपच्या वकींमती खाली केल्या जातील
जेणेकरून अद्याप सीझन िेअर बाहे र विक्रीिर आकवर्सत होऊ शकेल. अनुक्रमे, जेथे fashionतू बदलत असल्याने फॅशनचा
विचार केला जातो तेव्हा मूलभूत शैलीींमध्ये बाजारातील रस बदलला जाईल आवण विक्रीत घ होईल ज्यामुळे हीं गाम परत
येईल.

फॅशन

फॅशन्स तत्सम परीं तु लहान उत्पादनाचे जीिन चक्र बेल िक्र अनुसरण करतात. फॅशन बाजारात मोठ्या प्रमाणात स्वीकारले
जातात. या हीं गामात मखमली म्हणजे फॅवब्रक, र ाऊजरपासून को आवण माीं डीपयांत उच्च बू पयां त मऊ कापड ग्राहकाीं च्या
दृष्टीक्षेपात काम करीत आहे . मुख्य फॅशन म्हणजे ‘इलेच्छक्टरकल सजसनशीलता’ लुकसह सुपर चाजस ओव्हर ओव्हर बोल्ड
पररधान करणे . (अल्मासी, एच. २०१)) या र ें डने कॅ िॉक पासून दररोजच्या उच्च स्ट्र ी स्ट्ोअरमध्ये प्रिेश करण्यायोग्य आवण
इच्छित पोशाख केला आहे . मॅच्युरर ीच्या प्प्यात निीन फॅशन्स सुरू केल्याने फॅशन्स िाढतात आवण लोकवप्रय राहतात.
िसींत summerतु ग्रीष्म 2016तू २०१ 2016 मधील फॅशनमध्ये प्रिेश केल्यामुळे आम्ही सजसनशील फॅशनच्या युगाच्या
पडझडीचा अींदाज लािू शकतो.
 P a g e | 34

फॅडस

उत्पादनाीं साठी ग्राहकाीं चा उत्साह कमी होणे आवण चुकल्यामुळे चक्राीं च्या पवहल्या प्रारीं वभक अिस्थेत फॅडस उद्भितात.
उत्पादनाचे प्रारीं वभक प्रक्षेपण त्वररत विक्री िाढीसह आवण जिळजिळ त्वररत वसींकद्वारे पूणस केले जाते . फॅशनमध्ये , फॅडस
हीं गामात येतात आवण जातात आवण सामान्त: वडझाइनच्या शेि ी असतात. उदाहरणाथस , िसींत summerतु ग्रीष्म runतू
२०१ run च्या धािपट्टीिरील प्रचवलत र ें ड हा चमकदार केशरी ोन्ड एन्सेम्बल्सचा एक मुख्य आधार होता, वडझाइनर ब्रँडस
अल्तुझारा आवण डायर याीं च्या आिडीसाठी सींग्रहातील ठळक िैवशष्ट्ये. तथावप, पतन seasonतू या काळात कोणत्याही
सींग्रहात रीं ग अच्छस्तत्त्वात नाही. फॅडसकडे अनुयायीींचा च्छस्थर सींग्रह आहे जो फॅशन उत्पादनामध्ये स्पष्ट वदसणारी अवद्वतीय
आवण निीन िैवशष्ट्ये विकवसत करतो.

िैकच्छल्पकररत्या, फॅडस उद्भिू शकतात जेव्हा ए-यादीतील सेवलवब्र ी कपड्ाच्या तु कड्ात दशसविली जाते ज्यामुळे विक्री
िेगिान होईल परीं तु केिळ एक लहान सायकल राहील. सेन्ग्रे ीज हे वडझाइनरचे सिास त मोठे विपणन साधन असू शकते
जेव्हा सँडरा बैलॉकला अलेक्कझाीं डर मॅकक्वीन रॉयल ब्लू आवण ब्लॅक डरेसमध्ये एसएजी अिॉडस समध्ये केिळ 24 तासाीं त
विकल्या जाण्याचे वचत्र वदले होते . (केन, एस. 2013)

शैली

शैलीच्या अप्रत्यावशत प्रिृत्तीमुळे चक्रातील एखाद्या व्यिीकडे पावहल्याप्रमाणे . शैली येतात आवण जातात आवण म्हणूनच
उत्पादनाच्या जीिनचक्रातील सींपूणस प्प्यात आपल्याला ग्राहकाीं चे वहत पुन्हा नूतनीकरण होत असल्याचे वदसून येत आहे .
जसजसे एक शैली लुप्त होते पुढील वदसते जरी 100% अचूक उत्पादन जीिन चक्र उत्पादन विक्रीसींदभास त भविष्यिाणी
करण्याचा उत्तम मागस नसला तरी ते कसे , केव्हा ि काय विकले जाणे आिश्यक आहे आवण तसेच उत्पादनातील बदल
क्रमाने केले जाणे आिश्यक आहे . सतत विक्री आवण नफा कमविणे . तथावप, बहुते कदा असे घडते की फॅशन कपड्ाचा
वकींिा शैली दशकाीं नींतर परत येईल ज्याचा अींदाज वडझाइनच्या िेळी घेता येणार नाही. उदाहरणाथस , यािर्ी शरद colतूतील
वहिाळ्यातील सींग्रहात लींडन, वमलान आवण पॅररस शोमध्ये वफशने चड्डी, असमवमत क आवण ले े क्स चोरणारे 80 चे
दशक एक विशेर् पुनरुज्जीिन आहे .

उत्पादन टमक्स (PRODUCT MIX)

व्याख्या: प्रॉिक्ट टमक्स ज्याला उत्पादन िगीकरण दे खील म्हणतात, कींपनीने विक्रीसाठी दे ऊ केलेल्या उत्पादनाीं च्या
सींपूणस श्रेणीचा सींदभस दे ते. दु सर्‍या शब्ाीं त साीं गायचे तर, एखाद्या कींपनीने आपल्या ग्राहकाीं कररता असलेल्या उत्पादनािं च्या
ओळी िंची सींख्या उत्पादनास वमश्रण म्हणतात.
प्रॉडक्ट लाइन एका फमसद्वारे उत्पावदत वकींिा माके ीींग केलेल्या सिस सींबींवधत उत्पादनाीं च्या यादीचा सींदभस दे ते. उत्पादनाीं च्या
ओळीतील उत्पादनाीं ची सीं ख्या आय म म्हणून ओळखली जाते आवण हे तींत्रज्ञान, चॅनेल कायसरत, ग्राहकाीं च्या गरजा आवण
आिडी वकींिा इतर कोणत्याही गोष्टीींच्या बाबतीत समान असू शकते . उदाहरणाथस , आय ीसीच्या उत्पादनाच्या ओळी
एफएमसीजी, हॉ े ल्स, पेपर बोडस आवण पॅकेवजींग, ribग्रीवबजनेस आहे त.
उत्पादनाच्या वमश्रणास चार आयाम आहे त: रिंदी , लािंबी, खोली आवण सुसिंगतता . प्रॉिक्ट टमक्सची रू िं दी णक
िाहून नेणार्या विविध प्रकारच्या उत्पादनाच्या ओळी दशसिते . फि, हे उत्पादनाच्या ओळीतील िस्तूींची सींख्या
दशसविते . उत्पादनाच्या वमश्रणाचे हे पररमाण फमसच्या वक्रयाकलापाीं चे विविधीकरण कसे करतात हे दशसिते . खाली वदलेल्या
उदाहरणात, तेथे 4 उत्पादनाीं च्या ओळी आहे त जी आय ीसीची रू ीं दी दशसविते .

प्रॉिक्ट टमक्सची लािंबी उत्पादनाच्या

टमश्रणातील िस्तूींची सींख्या
दशसिते . खाली उदाहरणादाखल लाीं बी ११
आहे . फूड लाईन प्रमाणेच िस्तूींची सींख्या
is आहे , वसगारे मध्ये and आवण अशीच
आहे .. सिस िस्तू जोडल्या गेल्यािर
आपल्याला उत्पादनाची लाीं बी वमळते .
 P a g e | 35

प्रॉिक्ट टमक्सची खोली ही उत्पादनाच्या ओळीतील

प्रत्येक उत्पादनाचे रूप दशसिते . उदाहरणाथस , खालील
उदाहरणात, कढीपत्ता, पे स्ट्, वबरयानी, सींरवक्षत इ.
पदाथाां च्या उत्पादनाच्या ओळीची खोली दशसिते .

उत्पादनातील टमश्रणाची सुसिंगतता हे दशसविते की

उत्पादनाच्या ओळी त्याीं चा शेि चा िापर, वितरण
आिश्यकता, उत्पादन आिश्यकता, वकींमत श्रेणी,
जावहरात माध्यमे इत्यादीींशी एकमेकाीं शी वकती सींबींवधत
आहे त. िरील उदाहरणात हे स्पष्ट आहे आय ीसीच्या
उत्पादनाीं च्या ओळी कमी सुसींगत आहे त कारण या
खरे दीदाराीं साठी वभन्न काये करतात.
उत्पादनातील िगीकरणातील या अ ी उत्पादनाच्या
ओळीत उत्पादनाीं च्या िस्तूींची भर घालण्यासाठी वकींिा
काढण्याबाबत वनणसय घेण्यास प्प्यास मदत
करतात. सामान्त: कींपन्ा विद्यमान उत्पादन लाइनमध्ये
निीन उत्पादन आय म अच्छस्तत्त्वात असलेल्या उत्पादना
ओळीत समाविष्ट करतात कारण विद्यमान उत्पादन
लाइनशी ग्राहकाीं च्या ओळखीमुळे निीन उत्पादनासाठी
ग्राहक समथसन वमळिणे सोपे आहे .

UNIT 3
टिक्री जाटहरात (SALES PROMOTION)

टिक्री सिंििथन हे जावहरातीींच्या वमश्रणातील घ काीं पैकी एक आहे . जावहरात वमश्रणातील प्राथवमक घ क
म्हणजे जावहराती , िैयच्छिक विक्री , थे विपणन आवण प्रवसद्धी / सािसजवनक सींबींध . विक्रीची जावहरात ग्राहकाीं ची मागणी
िाढविण्यासाठी, बाजारपेठेतील मागणीला उत्तेजन दे ण्यासाठी वकींिा उत्पादनाची उपलब्धता सु धारण्यासाठी पूिस-वनधास ररत,
मयास वदत काळासाठी दोन्ही मीवडया आवण गैर-मीवडया विपणन सींप्रेर्णाीं चा िापर
करते . उदाहरणाीं मध्ये स्पधास , कूपन , फ्रीबीज , तो ा नेते , खरे दीचे प्रदशसन वबींदू , प्रीवमयम , बवक्षसे , उत्पादनाीं चे
नमुने आवण सू याीं चा समािेश आहे .
विक्री पदोन्नती एकतर ग्राहक , विक्री कमसचारी वकींिा वितरण चॅनेल सदस्य (जसे वकरकोळ विक्रेते ) येथे वनदे वशत केल्या
जाऊ शकतात. ग्राहकाीं ना लच्छित विक्री जावहरातीींना ग्राहर्क टिक्री जाटहराती म्हणतात. वकरकोळ विक्रेते
आवण घाऊक टिक्रीसाठी लच्छित विक्री जावहरातीींना व्यापार टिक्री पदोन्नती म्हणतात.
विक्री पदोन्नतीमध्ये अनेक सींप्रेर्ण वक्रया समाविष्ट आहे त ज्या ग्राहकाीं ना, घाऊक विक्रेते , वकरकोळ विक्रेते वकींिा इतर
सींस्थात्मक ग्राहकाीं ना त्वररत विक्रीस उत्तेजन दे ण्यासाठी अवतररि मूल्य वकींिा प्रोत्साहन दे ण्याचा प्रयत्न करतात. हे प्रयत्न
उत्पादनाची आिड, चाचणी वकींिा खरे दीला उत्तेजन दे ण्याचा प्रयत्न करतात. विक्री पदोन्नतीसाठी िापरल्या जाणार्‍या
उपकरणाीं च्या उदाहरणाीं मध्ये कूपन, नमुने, प्रीवमयम, पॉईीं -ऑफ-खरे दी (पीओपी) प्रदशसन, स्पधास , सू आवण स्वीपस्ट्ॅ क
याीं चा समािेश आहे .
निीन जावहरातदाराीं ना आकवर्सत करण्यासाठी, उपच्छस्थत ग्राहकाीं ना ठे िण्यासाठी, प्रवतस्पधास ला विरोध करण्यासाठी आवण
बाजारपेठेतील सींशोधनातून प्रक झालेल्या सींधीींचा लाभ घेण्यासाठी विक्री जावहरात लागू केली जाते. हे कींपनीच्या विक्रीत
िाढविण्यासाठी, बाहे रील आवण आतील कामाीं द्वारे बनलेले आहे . बाहे रील विक्री जावहरात वक्रयाकलापाीं मध्ये जावहरात,
प्रवसद्धी, जनसींपकस वक्रयाकलाप आवण विशेर् विक्री इव्हें चा समािेश आहे . आत विक्री जावहरात वक्रयाकलापाीं मध्ये विींडो
प्रदशसन, उत्पादन आवण प्रचारात्मक सावहत्य प्रदशसन आवण प्रीवमयम पुरस्कार आवण स्पधास सारख्या प्रचारात्मक प्रोग्रामचा
समािेश आहे
 P a g e | 36

विक्री जावहराती बर्‍याचदा सू स्वरूपात येतात. सू खरे दी करताना ग्राहकाीं च्या विचार करण्याच्या आवण िागण्याच्या
मागास िर पररणाम करतात. बचतीचा प्रकार आवण त्याचे स्थान ग्राहक उत्पादन पाहण्याच्या पद्धतीिर आवण त्याीं च्या खरे दीच्या
वनणसयािर पररणाम करू शकतात. [२] दोन सिास त सामान् सू म्हणजे वकींमत सू (“विक्री िस्तूींिर”) आवण बोनस पॅक
(“बल्क आय म”). [२] वकींमतीची सू ही मूळ विक्रीत ठराविक क्केिारीने कपात केली जाते तर बोनस पॅ क असे व्यिहार
आहे त ज्यामध्ये ग्राहकाीं ना मूळ वकींमतीसाठी अवधक वकींमत वमळते . [२] अनेक कींपन्ा ग्राहकाीं ना त्याीं ची उत्पादने खरे दी
करण्यास प िून दे तात या आशेने जावहरातीींमध्ये िेगिेगळ्या प्रकारच्या सू दे तात.
सामग्री

विक्री जावहरात: व्याख्या

विक्री जावहरात उत्पादन वकींिा ब्रँडच्या खरे दीस उत्तेजन दे ण्यासाठी िापरल्या जाणार्‍या विविध तींत्राचे प्रवतवनवधत्व
करते . विक्री पदोन्नतीची रणनीती असते , त्याऐिजी विपणन सींप्रेर्ण आवण ब्रँड रणनीतीमध्ये मोक्याच्या भूवमकेऐिजी अल्प
कालािधीत िापरल्या जाणार्‍या जावहरातीींचा एक प्रकार दे खील आहे . फरहीं गमेहर आवण वब्र ो या सींशोधकाीं नी विपणन ग्रींथ
आवण जनसल्समधील विक्रीच्या पदोन्नतीींच्या पररभार्ाीं चा आढािा घेतला आवण यासह विक्री सींिधसनाच्या सामान् िैवशष्ट्याीं चा
एक सींच ओळखला: []]
 अल्पकालीन प्रभाि आवण कालािधी;
 खरे दी प्रवक्रयेच्या केिळ शेि च्या प्प्यािर ऑपरे आवण प्रभाि पाडते ;
 विपणन सींप्रेर्णाच्या इतर प्रकाराीं च्या सींबींधात दु य्यम भूवमकेचे प्रदशसन करते ;
 उत्पादनाीं च्या मूलभूत फायद्याीं बद्दल roleक्सेसरी भूवमका करते
 हे एक तींत्र नाही, उल ते एका विवशष्ट हे तूसाठी िापरल्या जाणारया तींत्राीं चा एक सींच आहे
दोन्ही उत्पादक आवण वकरकोळ विक्रेते विक्रीच्या जावहरातीींचा विस्तृत िापर करतात. वकरकोळ विक्रेता-प्रायोवजत विक्री
जावहराती ग्राहकाीं कडून वनदे वशत केल्या जातात. उत्पादक दोनदा विक्री जावहरात िापरतात, म्हणजेः
१. ग्राहकाीं च्या विक्री जावहराती : ग्राहकाीं ना वकींिा शेि च्या िापरकत्याां ना लच्छित विक्रीच्या जावहराती आवण प्रत्यक्ष
खरे दीला उत्तेजन दे ण्यासाठी वडझाइन केलेले
२. व्यापाराच्या जावहरातीः व्यापारातील लच्छित विक्री जावहराती, विशेर्त: वकरकोळ विक्रेते , वकरकोळ
विक्रेत्याीं कडे विक्री िाढविण्यासाठी वडझाइन केलेले, उत्पादन वकींिा ब्रँड घेऊन जाण्यासाठी वकींिा ग्राहकाीं ना दे णायास
जावहरातीींमध्ये विक्रेत्याला पावठीं बा दे ण्यासाठी
ग्राहक विक्री जावहरात प्रकार
ग्राहक विक्री जावहराती शॉ स मस तींत्र आहे त ज्यात खरे दीला उत्तेजन दे णे, स्ट्ोअर रहदारीस प्रोत्सावहत करणे वकींिा फि
उत्पादन वकींिा ब्रँडसाठी उत्साह िाढिणे यासारखे अल्पकालीन उद्दीष्ट साध्य करण्यासाठी वडझाइन केलेले आहे . पारीं पाररक
विक्री जावहरात तींत्रात हे समाविष्ट आहे :
 वकींमत सौदा: वकींमतीत तात्पुरती कपात, जसे 50% सू .
 वनष्ठािान पुरस्कार कायसक्रमः ग्राहक पॉईीं स, मैल वकींिा खरे दीसाठी क्रेवड जमा करतात आवण त्याीं ना बवक्षसासाठी परत
दे तात.
 सें -ऑफ डील: कमी वकींमतीत ब्रँड ऑफर करते . वकींमत कपात पॅकेजिर वचन्हाीं वकत केलेली क्केिारी असू शकते .
 वकींमत-पॅ क / बोनस पॅक सौदा: पॅकेवजींग ग्राहकाला त्याच वकींमतीसाठी उत्पादनाची काही क्के अवधक वकींमत दे ते
(उदाहरणाथस , 25 क्के जादा). हा आणखी एक प्रकारचा सौदा आहे “ज्यामध्ये ग्राहकाीं ना त्याच वकींमतीसाठी उत्पादनाीं ची
अवधक ऑफर वदली जाते ”. [२] उदाहरणाथस , विक्री कींपनी आपल्या ग्राहकाीं ना बोनस पॅक दे ऊ शकते ज्यात एकाच्या
वकींमतीत त्याीं ना दोन उत्पादने वमळू शकतात. या पररच्छस्थतीमध्ये हा बोनस पॅक एक नफा म्हणून घोवर्त केला गेला आहे
कारण खरे दीदाराीं चा असा विश्वास आहे की ते विनामूल्य उत्पादन घेत आहे त. [२] बोनस पॅक खरे दी करणे मात्र ग्राहकाीं साठी
नेहमीच फायद्याचे ठरत नाही. कधीकधी बोनस पॅक नसता तर ग्राहक सामान्पणे खरे दी नसलेल्या िस्तूिर पैसे खचस
करतात. पररणामी, बोनस पॅकमध्ये खरे दी केलेल्या िस्तू बरयाचदा िाया जातात आवण ग्राहकाला तो ा म्हणून पावहले जाते .
 कूपन: कूपन विक्री जावहरातीींसाठी एक मानक यीं त्रणा बनली आहे त.
 तो ा नेताः अन् फायदे शीर विक्रीला चालना दे ण्यासाठी लोकवप्रय उत्पादनाची वकींमत तात्पुरती वकींमतीपेक्षा कमी केली जाते
 फ्री-स्ट्ँ वडीं ग इन्स स (एफएसआय): कूपन पुच्छस्तका प्रसूतीसाठी स्थावनक िृत्तपत्रात घातली जाते .
 चेकआउ वितरक: चेकआऊ िर ग्राहकास खरे दी केलेल्या उत्पादनाीं िर आधाररत कूपन वदले जाते .
 मोबाइल कूपन: मोबाइल फोनिर कूपन उपलब्ध आहे त. ग्राहक मोबदल्यासाठी विक्रेत्यास मोबाईल फोनिर ऑफर
दाखितात.
 P a g e | 37

 ऑनलाईन परस्परसींिादी जावहरात गेम: ग्राहक जावहरात केलेल्या उत्पादनाशी सींबींवधत परस्पर खेळ खेळतात.
 सू : पािती आवण बारकोड वनमास त्यास मेल केल्यास ग्राहकाीं ना पैसे परत वदले जातात.
 स्पधास / स्वीप े क्स / गेम्स: ग्राहक उत्पादन खरे दी करून आपोआप इव्हें मध्ये दाखल होतो.
 विक्री विक्री दाखितो: -
o आयसल इीं रप्र र: शे ल्फमधून जायची िा मध्ये प्रिे श करणारा एक वचन्ह.
o डें गलरः एखादे वचन्ह जे व्हा एखादे ग्राहक त्या मागास ने चालत जाते ते व्हा िाहते .
o डीं प वबन: उत्पादनाीं मध्ये भरलेला एक डबा आतमध्ये ाकला गे ला.
o वबवडीं ग पो स लः सीं भाव्यता वमळिणे
o ग्लोररफायर: एक लहान प्पा जो उत्पादनास इतर उत्पादनाीं च्या तु लने त उन्नत करतो.
o िु ब्बलर: वजगल्स हा एक वचन्ह.
o वलपच्छस्ट्क बोडस ः एक बोडस ज्यािर सीं देश क्रेयॉन मध्ये वलवहले ले आहे त.
o ने कसस : बा लीच्या 'मान' िर ठे िलेले कूपन.
o ये स यु वन : "आपला अवतररि विक्रेता" एक पु ल-आउ फॅक्टशी आहे .
o इलेक्टरोलामीने सीं ः सौरऊजे िर चालणारा, गतीतील अ्ॅ वनमे े ड लाइ .
 मुले विनामूल्य स्पेशल खातात: खरे दी केलेल्या प्रत्येक वनयवमत जेिणासह 1 विनामूल्य मुलाीं चे जेिण ऑफर करून एकूण
जेिणाच्या वबलािर सू दे ते.
 नमुना: ग्राहकाीं ना चाचणी नींतर एक नमुना विनामूल्य वमळतो आवण मग खरे दी करायची की नाही हे ठरिू शकते .
निीन तींत्रज्ञानाने विक्री जावहरातीींसाठी अनेक निीन सींधी उपलब्ध करुन वदल्या आहे त. लॉयल्टी काडस , िैयच्छिक खरे दी
सहाय्यक, इलेक्टरॉवनक शे ल्फ लेबले आवण इलेक्टरॉवनक जावहरात प्रदशसने खरे दीच्या वठकाणी अवधक िैयच्छिकृत सींप्रेर्णे
आवण अवधक लच्छित मावहतीस अनुमती दे तात. उदाहरणाथस , खरे दीदार विवशष्ट ऑफरसाठी अल स वमळिू शकतात जेव्हा
ते एखाद्या विवशष्ट िाड्ात असलेल्या उत्पादनाकडे जातात. []]
ऑनलाईन सौदे वि. इन-स्ट्ोअर सौदे
स्ट्ोअरमध्ये ऑनलाईन विरुद्ध विविध प्रकारची सू उपलब्ध आहे . ऑन-शेल्फ कूपवनींग: उत्पादन उपलब्ध आहे तेथे कूपन
शेल्फमध्ये उपच्छस्थत आहे त. * ऑनलाईन कूपन: कूपन ऑनलाइन उपलब्ध आहे त. ग्राहक त्याीं ना मुवित करतात आवण त्याीं ना
स्ट्ोअरमध्ये नेतात. तरीही ऑनलाइन आवण स्ट्ोअरमध्ये सू वमळू शकली तरी प्रत्येक वठकाणी खरे दी करताना एक िेगळी
विचारप्रणाली आहे . उदाहरणाथस , “सहजपणे उपलब्ध कमी शोध वकींमत आवण थे वकींमतीींची तुलना यामुळे” ऑनलाइन
खरे दीदार अवधक वकमतीत सींिेदनशील असतात. [२] ग्राहक इतर िेबसाइ िर सहजपणे जाऊ शकतात आवण विविध
स्ट्ोअरमध्ये जाण्यापेक्षा शारीररक सौदे सहज शोधू शकतात . [२] याव्यवतररि, करारात येऊ शकणार्‍या सींशय
(फसिणूक आवण घो ाळ्याीं मुळे) खरे दीदार ऑनलाइन बोनस पॅक खरे दी करण्यापासून परािृत्त करतात. [२] “…
ऑनलाईन प्रवक्रया करण्यासाठी बोनस पॅक वकींमत सू पेक्षा अवधक अिघड आहे त, ते ग्राहकाीं ना समजणे अवधक अिघड
आवण प्रयत्नशील आहे त”. [२] उदाहरणाथस , एखाद्या स्ट्ोअरमध्ये दे ण्यात येणा bon्या बोनस पॅ कपेक्षा िेबसाइ िर खरे दी-
विकत-मुि-मुि खरे दीसाठी अवधक काम आिश्यक आहे . ऑनलाइन, ग्राहकाीं ना पेमें प्रोसेवसीं ग, वशवपींग आवण
हाताळणी फी आवण उत्पादनाीं च्या आगमनाच्या प्रतीक्षेत सामोरे जािे लागते , स्ट्ोअरमध्ये असताना उत्पादने अवतररि कृती
ि विलींब न करता उपलब्ध असतात.
व्यापार विक्री जावहरात तींत्र
 व्यापार भत्ता: वकरकोळ विक्रेत्याला एखाद्या उत्पादनािर साठा करण्यास उदयुि करण्यासाठी अल्प मुदतीची प्रोत्साहन.
 विक्रेता लोडर: एखादा विक्रेता एखाद्या िस्तूची खरे दी ि प्रदशसनासाठी प्रोत्सावहत करते .
 व्यापार स्पधास : सिास वधक उत्पादन विकणारया वकरकोळ विक्रेत्याीं ना बक्षीस दे ण्याची स्पधास .
 पॉईीं -ऑफ-खरे दी दशसवितो: स्पॉ िर आपले उत्पादन खरे दी-विक्री करण्याची इिा वनमास ण करण्यासाठी िापरले.
 प्रवशक्षण कायसक्रमः डीलर कमसचारयाीं ना उत्पादन विक्रीचे प्रवशक्षण वदले जाते .
 पुश मनीः "च्छस्पफ्स" म्हणून दे खील ओळखले जाते . वकरकोळ कमसचारयाीं ना उत्पादनाीं ना धक्का दे ण्यासाठी अवतररि
कवमशन वदले.
व्यापार सू (याला फींक्शनल वडस्काउीं दे खील म्हणतात): हे काही कायस करण्यासाठी वितरण चॅनेल सदस्याीं ना वदलेली
दे यके आहे त.
वकरकोळ याीं वत्रकी
वकरकोळ विक्रेत्याीं कडे 'मॅकेवनक्स' वकरकोळ असतात जे ते वनयवमतपणे निीन विपणन उपक्रमाीं साठी वफरतात वकींिा
वफरतात.
 P a g e | 38

 एक वमळिा एक विनामूल्य वमळिा एक्स गी िाई फ्री उफस बीओजीओएफ खरे दी करा
 दोन दोन
 कमी वकींमतीसाठी एक प्रमाणात खरे दी करा
 आठिड्ाच्या वदिसात x% सिलत वमळिा.
 खरे दीसह विनामूल्य भे
ग्राहर्क टिचार प्रटक्रया (CUSTOMERS FASHION PREFERENCES)
अथसपूणस बचतः प्राप्त वकींिा तो ा
ग्राहकाीं ना उत्पादने खरे दी करताना पैशाची बचत करण्याची कल्पना दे ण्यासाठी अनेक सिलती वडझाइन केल्या आहे त,
परीं तु सिस सिलतीच्या वकींमती खरे दीदाराीं ना अनुकूल िा ल्या जात नाहीत. म्हणूनच, खरे दी करण्यापूिी, ग्राहक खरे दीिर
पैसे गमािण्याचा धोका ाळण्यासाठी त्याीं चा फायदा एकतर नफा वकींिा तो ा म्हणून विचारू शकतात. []] खरे दीच्या
पररणामी “वमळिणे” दृश्य सींधीनुसार घेण्यास प्राप्त होते []] उदाहरणाथस , फायदे शीर िा णारी खरे दी-िन-गे -दीड-ऑफ
सिलत असल्यास, एक दु कानदार उत्पादन खरे दी करे ल. दु सरीकडे , “तो ा” या दृवष्टकोनामुळे ग्राहकाीं ना कोणतीही शक्यता
न घेता रोखता येते. []] उदाहरणाथस , ग्राहकाीं ना करारातून फायदा होणार नसल्याचा विश्वास असल्यास ते तीन-गे -दीड-
ऑफ-सिलतीच्या सिलतीतून पास होतील. विशेर्त: ग्राहक त्याीं च्या पयास याीं चा विचार करतील कारण “… तो ा झाल्याची
खळबळ त्याच मूल्याच्या फायद्याच्या उत्तेजनापेक्षा 2.5 प जास्त आहे ”
प्रेरणा खरे दी
एखादे उत्पादन खरे दी करण्यापूिी ग्राहकाीं च्या पयास याीं चे िजन कमी करण्यात अयशस्वी झाल्याचे पररणाम विकत
घेणे. प्रेरणा खरे दी ही "खरे दीदाराने केलेली योजना अशी नसलेली योजना आहे ... [आवण ती अचानक आवण त्वररत
आहे ". [२] उदाहरणाथस, जर एखाद्या स्ट्ोअरमध्ये प्रिेश करण्यापूिी एखाद्या ग्राहकाचा एखादा उत्पादन घेण्याचा कोणताही
हे तू नसतो, परीं तु पूिास नुमान न घेता एखादी िस्तू खरे दी केली तर ती खरे दी म्हणजे आिेग खरे दी. उत्पादनाीं मध्ये उत्पादकाीं ना
ग्राहकाीं मध्ये त्वररत खरे दीच्या प्रेरणेची आवण प्रोत्सावहत करण्याची इिा आहे . जेव्हा एखादा उत्पादन चाीं गला व्यिहार
असल्याचे समजले जाते तेव्हा त्याच्या पररणामाबद्दल विचार न करता खरे दीदार खरे दी करण्यास िुत असू
शकतात. [२] म्हणूनच, विक्री कींपन्ा विक्री आवण नफा िाढविण्यासाठी “ग्राहकाीं च्या प्रेरणा खरे दी व्यिहारास चालना
दे ण्यास प्रभािी ठरणार्‍या प्रचार मोवहमा िाढत्या अींमलात आणतात. [२]
वकींमती तुलना
बरे च ग्राहक डािीकडून उजिीकडे िाचतात आवण म्हणूनच वकींमतीींची तशाच प्रकारे तुलना करतात. []] उदाहरणाथस,
एखाद्या उत्पादनाची वकींमत $ is and आवण विक्री वकींमत $ is असल्यास लोक पवहल्याीं दा डाव्या अींकाीं ची (digit आवण))
तुलना करतात आवण दोन अींकी फरक लक्षात घेतात. []] तथावप, या नेहमीच्या िागण्यामुळे, “ग्राहकाीं ना $ and and आवण
$$ मधील फरक ($ 14) पेक्षा $ than and आवण $ between between मधील (greater 14) फरक जाणू
शकेल. []] पररणामी, ग्राहक बहुधा चुकून असा विश्वास करतात की ते पूणसपणे डाव्या अींकाीं च्या आधारािर वकींमतीींच्या
पवहल्या से िर अवधक चाीं गला व्यिहार करीत आहे त. []] त्या सामान् गैरसमजाीं मुळे कींपन्ा विक्री िाढविण्यापेक्षा या विक्री
वकींमतीच्या धोरणािर अवधक िेळा भाीं डिल करतात.
उजिा अींक प्रभाि
जेव्हा डािा अींक समान असतो तेव्हा उजिा अींक प्रभाि वकींमतीच्या योग्य अींकाीं िर केंवित करतो. []] दु सर्‍या शब्ाीं त, $ 45
आवण like 42 सारख्या वकींमती प्राप्त सू वनवित करण्यासाठी ग्राहकाीं ना योग्य अीं काीं िर अवधक लक्ष दे ण्यास भाग पाडतात
(2 आवण 5). या पररणामाचा अथस असा आहे की मोठ्या सींख्येच्या शेि च्या ोकाीं पेक्षा ग्राहकाीं ना लहान उजव्या अींकी
समाच्छप्त असलेल्या वकींमतीींसाठी मोठ्या प्रमाणात सू वदसेल. []] उदाहरणाथस ,-32-ते -$ 31 वकींमत कपात, ग्राहकाीं ना विश्वास
आहे की reduction 39-ते-price 38 वकींमत कपात करण्यापेक्षा जास्त डील प्राप्त झाली आहे . याचा पररणाम म्हणून कींपन्ा
ग्राहकाीं ना अवधक चाीं गला डील वमळिून आवण नफा िाढित आहे त या विचारात चुकीच्या मागास ने आणण्यासाठी छोया
छोया अींकाीं सह सू िापरु शकतात. तथावप, कुख्यात 9 समाप्त होणार्‍या वकींमतीींमुळे ग्राहकाीं ची फसिणूक दे खील
होते. []] “योग्य अींकी प्रभाि [दे खील] 9-शेि ी वकींमती विक्री (वनयवमत ऐिजी) वकींमती म्हणून ओळखणे वकींिा त्याीं ना
सिलतीत जोडण्यासाठी ग्राहकाीं च्या प्रिृत्तीशी सींबींवधत आहे . []] उदाहरणाथस , वनयवमतपणे price 199 ची वकींमत चुकून
ग्राहकाीं कडून विक्री वकींिा सू म्हणून पावहले जाते . विक्री कींपन्ा सामान्त: हा दृष्टीकोन िापरतात कारण ग्राहकाीं च्या
चुकीच्या स्पष्टीकरणानींतर सामान्त: विक्री आवण नफ्यात िाढ होते .
फ्रेवमींग प्रभाि
फ्रेवमींग इफेक्ट "समस्या उद्भिण्याच्या मागास मुळे उद्भिणार्‍या दोन वकींिा अवधक विकल्पाीं मधील एखाद्या व्यिीच्या पसींतीत
बदल झाल्यास उद्भिणारी घ ना" आहे . []] दु सर्‍या शब्ाीं त, ज्या स्वरूपात काहीतरी सादर केले गेले आहे त्या व्यिीच्या
 P a g e | 39

दृवष्टकोनािर पररणाम करे ल. या वसद्धाीं तात तीन उपश्रेणी आहे तः जोखमीची वनिड फ्रेवमींग, fव र ब्यू फ्रेवमींग आवण ध्येय
फ्रेवमींग. []] धोकादायक वनिड फ्रेमिकस सींदभस ग्राहकाीं च्या फायद्याचे वकींिा तो ा विचार प्रवक्रयेकडे . []] []] पररच्छस्थती
त्याीं च्यासाठी फायदे शीर असल्यास ग्राहक शक्यता घे तात आवण तसे नसल्यास सींधी घेणे ाळतात. ग्राहक शॉवपीं गला प्रेरणा
दे ण्यािर भर दे ण्यात आलेल्या वकींमतीच्या सू च्या एका मुख्य िाक्याीं शासह वकींिा िैवशष्ट्याीं सह फ्रेवमींग सौद्याीं ची
विशेर्ता. []] उदाहरणाथस, खरे दीदाराीं ना उत्पादन खरे दी करण्यासाठी आवमर् दाखविण्यासाठी “मुि” आवण “चाीं गल्या” या
शब्ाचा िापर सामान्पणे केला जातो. ध्येय तयार करणे खरे दीदाराीं िर त्वरे ने कायस करण्यासाठी दबाि ठरिते वकींिा वनवित
वकींमत कपात न केल्याच्या पररणामास सामोरे जाते . []] एक “मयास वदत िेळ” (एल ीओ) करार, उदाहरणाथस , िेळ
सींपण्यापूिी खरे दीदाराीं ना प कन खरे दी करण्यास उदयुि करण्याचा वकींिा प्रेरणा घेण्याचा प्रयत्न करतो. []]
बाहे रील सैन्
ग्राहकाीं च्या खरे दी व्यिहाराचे वनधास रण करणारे असे अनेक पैलू आहे त, परीं तु खरे दी करण्याच्या खरे दीदाराच्या वनणसयािर
पररणाम करणारे बरे च बाह्य घ क आहे त. उदाहरणाथस , एखाद्या उत्पादनाची वकींमत सू वदली गेली असली तरीही त्या
उत्पादनाची गुणित्ता ग्राहकास ती िस्तू घेण्यापासून परािृत्त करू शकते . []] उत्पादनाकडे ग्राहकाीं चे कमी पुनरािलोकन
असल्यास वकींिा त्याचे आयुष्य कमी असेल तर, खरे दीदार त्या खरे दीस तो ा मानतील आवण त्यािर सींधी घेण्यास
ाळतील. ग्राहकाीं चे मागील अनुभि आवण अपेक्षाीं मुळे उत्पादन दे खील नकारात्मकतेने पावहले जाऊ
शकते . []] उदाहरणाथस, एखाद्या उत्पादनाचा आकार वदशाभूल करीत असल्यास, खरे दीदार ते खरे दी करु इच्छित
नाहीत. “प्रचींड” म्हणून जावहरात केलेली एखादी िस्तू, परीं तु ती केिळ एक इीं च उीं च आहे , जे ग्राहकाीं ना दू र ठे िेल. तसेच,
“ग्राहकाीं चे वलींग, व्यच्छिवनष्ठ मानदीं ड आवण आिेगजन् यासारख्या िैयच्छिक िैवशष्ट्याीं चा प्रभाि” ग्राहकाीं च्या खरे दीच्या
हे तूिरही पररणाम करू शकतो. [२] उदाहरणाथस , मवहला सामान्त: पुरुर्ाीं पेक्षा कॉस्मेव क उत्पादन अवधक िे ळा खरे दी
करते . याव्यवतररि, “काही… खरे दीदार आवथसक उत्पादनाीं मुळे [उत्पादन] विकत घेऊ शकत नाहीत”. [२] सिलतीच्या
वकींमतीत वकींिा बोनस पॅ कमध्ये ग्राहकाीं ना उत्पादन परिडत नसल्यास त्याीं ना मोवहत करण्याची क्षमता नाही.
राजकीय समस्या
अमेररकेचा उल्लेखनीय अपिाद िगळता बर्‍याच प्रगत औद्योवगक दे शाीं मध्ये विक्रीच्या जावहरातीींचे वनयमन पारीं पाररकपणे
केले जाते . उदाहरणाथस, युनाय े ड वकींगडम यापूिी पुनविसक्रीच्या वकींमती दे खभाल वनयमाीं तगसत चालविला जात होता ज्यात
उत्पादक अक्षरशः सिस िस्तूींच्या वकमान पुनविसक्रीची वकींमत कायदे शीरपणे लागू करू शकत होते ; ही प्रथा 1964 मध्ये रद्द
केली गेली. []]
बहुतेक युरोवपयन दे शाीं चे िे ळापत्रक आवण परिानगीच्या प्रकारच्या विक्रीच्या जावहरातीींिरही वनयींत्रण असते कारण त्या
दे शाीं मध्ये त्याीं ना अनुवचत व्यिसाय पद्धतीींिर आधाररत मानले जाते . अत्यींत का े कोर वनयम पाळल्यामुळे जमसनी कुख्यात
आहे . प्रवसद्ध उदाहरणाीं मध्ये कार िॉश ज्यास वनयवमत ग्राहकाीं ना मोफत कार िॉश दे ण्यास मनाई होती आवण 10 पेक्षा जास्त
रोल्स खरे दी केलेल्या ग्राहकाीं ना विनामूल्य कपड्ाीं ची वपशिी दे ऊ शकत नाही असा बेकर.

फॅशन अॅॅ िर्व् ाथयटझिंग (FASHION ADVERTISING)

फॅशन जावहरातीींमध्ये स्वत: चे शैलीकृत पद्धती आवण उत्पादन आवण उपभोगाचे क्षेत्र असतात ज्यात शब् आवण प्रवतमेचा
एकमेकाीं शी सींबींध असतो. तरीही, कपडे आवण वकरकोळ विक्रीत ताीं वत्रक आवण सामावजक बदल आवण िगस, वलींग आवण
िींशातील राजकारणाचा पररणाम दे खील विचारात घ्यािा लागेल. अठराव्या शतकात सुरू झालेल्या फॅशन प्रमोशनचे
प्रारीं वभक रूप, उदाहरणाथस , शहरी सींस्कृती आवण खरे दीच्या उदयासह आिावदत आहे त आवण विविध प्रकारच्या
जावहरातीींचा स्वीकार केला आहे , त्यातील काही कदावचत आज कदावचत आपल्याला जावहराती म्हणून का े कोरपणे
ओळखता येत नाहीत. पवहल्या प्रसींगी, बरीच वकरकोळ विक्रेते एक मोहक दु कान आकवर्सत करण्यासाठी आवण योग्य
ग्राहक स्थावपत करण्यासाठी पुरेसे साधन म्हणून भुरळ पाडणारे दु कान आवण इीं ीररयर तयार करणे मानतात. हे नींतर
हँ डवबल आवण र े ड काडस च्या अवभसरण द्वारे पूरक ठरे ल आवण काही प्रमाणात प्रेसच्या जावहरातीींद्वारे , या सिस गोष्टी विवशष्ट
िस्तूींच्या विक्रीिर प्रवसद्धी करण्याऐिजी प्रश्नािरील दु कानातील प्रवतष्ठा आणखी मजबूत करण्यासाठी िापरली जातील. 24
एवप्रल 1741 च्या लींडन इव्हवनींग पोस्ट्मध्ये उदाहरणाथस , हॅ बरडॅ शर जॉन स्ट्ॅीं न याीं नी एक जावहरात ठे िली, ज्यामध्ये त्याने
विकल्या जाणा public्या िस्तूींबद्दल लोकाीं ना साीं गण्यासाठी नव्हे तर व्यापार पत्त्यात बदल केल्याची मावहती
वदली. अन्था, मोठ्या प्रमाणािर वकरकोळ विक्रेते आवण उत्पादक कधीकधी िृत्तपत्राीं च्या जावहराती वनवित वकींमतीींिर
निीन आवण वद्वतीय िस्तूींच्या जावहरातीसाठी िापरत असत आवण १6060० च्या दशकात े लरनेही नर ि मादी कपड्ाीं च्या
िेगिेगळ्या िस्तूींची जावहरात करण्यास सुरिात केली. अशा प्रवसद्धीचा जोर हा छापील शब् होता आवण सामान् स्वरुपाची
यादी होती, ऑफरिरील िस्तूींची गणना करुन त्याीं ची वकींमत वकती होती. याउल , निीनतम फॅशन्सची अवधक आकर्सक
 P a g e | 40

वचत्रे सादर केली गेली होती, मुवित विक्रेत्याीं च्या विींडोजमध्ये विक्रीसाठी प्रदवशसत केलेली आवण हे डेलहॉफच्या गॅलरी ऑफ
फॅशन (1794-1802) सारख्या खींडाीं मध्ये आवण लेडीज सारख्या वनयतकावलकाीं त मधूनमधून एकवत्रत केली गेली. मावसका.

18 ि 19 शतर्कातील फॅशन पस्िर्केशन

अठराव्या शतकाच्या उत्तराधास त आवण एकोवणसाव्या शतकाच्या उत्तराधास त, फॅशन वसस्ट्ममधील रोलँड बाथेसने प्रवतमा-
कपडे आवण वलच्छखत कपड्ाीं चा उल्लेख केला त्यातील सींबींध फ्रेंच आवण वब्रव श प्रकाशनात जसे की कॅवबने डे स मोडस,
ला बेले असेंब्ली आवण ermanकरमॅन याीं च्यात अवधक स्पष्ट झाले. कला भाीं डार , जेथे फॅशनच्या शैलीतील बदलाीं शी
सींबींवधत मथळे आवण सींपादकीय सह वचत्रण होते . हे शीर्सके इलस्ट्रे े ड लींडन न्ूज (आयएलएन), ग्रावफक, लेडी
वपक्चरल आवण लेडीज होम जनसल अशा लोकवप्रय सवचत्र साप्तावहकाीं च्या अग्रेसर धािप ू होत्या, ज्यात अ लाीं व कच्या
दोन्ही बाजूींनी एकोवणसाव्या शतकाच्या मध्यापयांत िाढ झाली होती. मध्यमिगीय िाचकाीं ना आवण ज्यात कपड्ाीं च्या
विक्रेत्याीं साठी प्रथम स्पष्टपणे ओळखण्यायोग्य अल्फा-वचत्रात्मक जावहराती वदसू लागल्या. यापैकी बर्‍याच पदोन्नती, त्याीं च्या
पूिसजाीं च्या "कारणास्ति" स्वरुपाच्या दृवष्टकोनातून समान होते कारण त्याीं च्यात स्त्री-पुरुर् आवण कपड्ाीं च्या पररधान
केलेल्या कपड्ाीं सह कपड्ाीं च्या कपड्ाीं ची वकींमत दशसविणारी आवण त्याीं च्या कपड्ाीं च्या वकींमतीशी सींबींवधत असलेल्या
कपड्ाीं ची सरळ सरळ लाकडी प्रवतमा कोरलेली होती. वजथे ते विकत घेतले जाऊ शकते . कधीकधी जावहरातीचे अवधक
सूचक वकींिा िातािरणीय प्रकार, ज्यात उत्पादन पररच्छस्थतीजन् सींदभास त वदसले, वपकले. अशा प्रकारे 1880 आवण 1890
च्या दशकात लेडी वपक्चरल अँड ग्रावफक मधील "माय क्वीन" िेल-िे ल या डरेस मेवकींगच्या मखमलीच्या प्रेस जावहरातीींनी
ग्राहक म्हणून क्वीन च्छव्हक्टोररयाच्या र ॉपचा आधार घेतला. त्याीं च्यामध्ये ती घरगुती सेव ीं गमध्ये मूवतस मींत आहे कारण एक
विक्री मवहला वतच्या समोर फॅवब्रक वफ्रफल करते . तरीही, च्छव्हक्टोररयाचे अवलप्त क लािून पाहणे आवण िागणे भौवतक
पररच्छस्थतीपेक्षा जास्त आहे आवण ती वतच्या ऐवहक आभास आहे जी प्रवतकृतीने फॅवब्रकला अनुकूलतेने दशसविते आवण त्यास
मूल्यिान गुींतिणूक करते .
सींबींवधत लेख
 स्ट्ीव्हन मीझेल

 हे ल्म लाँ ग
 फॅशन आवण कपड्ाीं मध्ये व्यािसावयक सींघ ना

फॅशन पोस्टसथ
शतकाच्या अखेरीस, फ्रान्समधील ज्युलस चारे याीं नी पुढाकार घेतलेला कलर वलथोग्रावफक पोस्ट्र आीं तरराष्टरीय स्तरािर
जावहरात दे ण्याचे लोकवप्रय प्रकारही बनले होते, जरी फॅशनच्या जावहरातीींशी प्रत्यक्ष वकींिा केिळ सींबींवधत काही उदाहरणे
आहे त. उदाहरणाथस १ 00 ०० मध्ये , एचजी ग्रेने पॅररसमधील वडपा स में स्ट्ोअर वप्रक्स युवनक येथे विक्रीिरील निीनतम
फॅशन्सच्या प्रवसद्धीसाठी एक पोस्ट्र तयार केले. काही उत्पादकाीं च्या प्रवसद्धीमध्ये दु हेरी प्रतीकात्मकतेचे स्वरूप दे खील
होते; म्हणूनच, न्ू होम वसलाई मशीन या अमेररकन कींपनीचे १ Machine pos85 चे पोस्ट्र, त्याीं च्या निीन कपड्ाीं मध्ये माीं
वचत्रकला आवण एक मुलगी माीं डीचे प्रवतवनवधत्व करणारी मुलगी असे दशसविते , ज्यामुळे अशा प्रकारच्या घरगुती तींत्रज्ञानाने
सक्षम असलेल्या उत्पादनाीं चेच प्रवतवनवधत्व केले नाही तर त्याीं ना मध्यमिगास साठी विसािा घेण्याची िेळही वमळाली. मवहला.

र्कपड्ािंसाठी जाटहराती िंचे आगमन

फॅशन जावहरातीींच्या आधुवनक, िातािरणीय स्वरूपाचे वबयाणे म्हणूनच एकोवणसाव्या शतकाच्या उत्तराधास त पेरले
गेले. विसाव्या शतकापयांत आवण विशेर्त: मध्ययुगीन काळापयांत नव्हे तर च्छस्त्रया आवण पुरुर्ाीं च्या फॅशन आवण कपड्ाीं ना
प्रोत्साहन दे ण्यासाठी स्पष्ट पररमाणात्मक आवण गुणात्मक बदल झाला. हे पररधान आवण बेस्पोक माके च्या विस्तारासाठी
तसेच जावहरातीींच्या स्वतःच व्यािसावयकतेच्या व्यिसायासाठी अगदी कमी प्रमाणात होते कारण बाजारपेठेच्या
विभाजनामध्ये अवधक व्यिच्छस्थत गुींतणे सुरू झाले आहे आवण कोणत्या प्रकारची चौकशी केली गेली आहे . ग्राहकाीं चे वलींग,
िय आवण िगस यासारख्या गोष्टी घडतात. त्याच िेळी, आधुवनकतािादी सौींदयास चा प्रभाि, कॉपीराय रची भूवमका आवण
अ‍व्हॅ ें -गाडे वडझाइनर आवण फो ोग्राफरच्या तैनातीमुळे फॅशनच्या जावहरातीींमध्ये ही मोठ्या प्रमाणात बदल झाले.
प्रुवशयामध्ये जन्मलेला हीं स श्लेगर (ऊफस झुरे) बहुधा व्यािसावयक कलाकाराीं च्या या निीन जातीतील सिास त प्रवसद्ध होता
आवण त्याने युरोप आवण अमेररकेतही काम केले. १ 25 २ and ते १ 29 २ Bet या कालािधीत न्ूयॉकसच्या आउ वफ र िेबर
आवण हे लब्रोनर याीं नी त्याीं च्या जावहरातीच्या मोवहमेचे रूपाीं तर करण्यासाठी त्याला वनयुि केले. यासाठी त्याीं नी प्रेस
जावहराती तयार केल्या ज्या गवतशीलतेने लय आवण प्रमाण समजािून साीं गतात, जसे की ला वकींिा पाचरच्या स्वरुपात
असमवमत वकींिा अथसपूणस प्रकाराीं ची माीं डणी वचत्रे वकींिा छायावचत्राीं च्या आकार आवण वदशात्मक जोराीं नी पूरक असते. १ 29
२ In मध्ये त्याीं नी अग्रणी वब्र ीश जावहरात एजन्सी डब्ल्यूएस क्रॉफडस (१ 14 १14 ची स्थापना) याीं च्याशी सींबींध जोडला, ज्यात
 P a g e | 41

िॉल्सी होझरी आवण जेगर याीं चा समािेश होता. कॉपीराइ र जी.एच. सॅक्सन वमलस याीं च्या सहकायास ने काम करून, त्याीं नी
चानॉसक्स कॉसे साठी 1930 च्या दशकात व्होगमध्ये वदसू लागलेल्या कल्पनारक जावहराती तयार केल्या आवण स्पोव ां ग
रूपकाीं चा िापर करून आरोग्य आवण स्वातींत्र्य या कल्पनेिर जोर दे ण्यात आवण अींडरगारमें स पररधान केले.

फॅशन फो ो आटण जाटहरात

सन १ 14 १s च्या दशकाच्या सुरुिातीच्या काळात अमेररकेने फो ोग्रावफक जावहरातीींच्या उत्क्ाीं तीसाठी पुढाकार घेतला,
क्लॅरेन्स व्हाई याीं नी, ज्याींनी १ 14 १ in मध्ये न्ूयॉकस येथे स्वत: च्या नािाने फो ोग्राफीची एक शाळा स्थापन केली आवण १
21 २१ मध्ये आ स सें र, त्याबद्दलचे पवहले माफीशास्त्रज्ञ बनले. त्याचा अनुप्रयोग. त्याीं नी ज्या आधुवनक शै लीची िवकली केली
ती तीक्ष्ण फोकस, साधी भूवमती आवण वतरकस दृष्टीकोन यािर आधाररत होती आवण शाळे तील सिास त नामाीं वकत पदिीधर
एडिडस स्ट्ीचेन आवण पॉल आउ रवब्रज याीं च्या छायावचत्रणात स्वतः प्रक झाली. यापूिी याने १ 27 २ and ते १ between
between between च्या दरम्यान लेडीज होम होम जनसलमधील रे ल्सवकल होझरीसाठी जावहरात मोवहमाीं मध्ये सरळ
छायावचत्रण करण्याची कल्पना वदली आवण त्यापैकी एकाने आयडी श स कॉलरसाठी केलेल्या मोवहमेमध्ये , ज्याला
चेकबोडस च्या विरूद्ध पूणसपणे अवलप्तपणे फो ो काढले गेले आवण व्हॅ वन ी फेअरमध्ये प्रकावशत केले गेले. नोव्हें बर १ 22
२२ मध्ये . युरोपमध्ये , न्ू साचवलचकी (न्ू ऑब्जेच्छक्टच्छव्ह ी) च्या स्थापनेनींतर 1920 च्या दशकात अशाच कल्पनाीं नी मूळ
घेतला. अशाप्रकारे , "हाऊ फो ोग्राफी च्छव्हच्छव्हजन च्छव्हजन" (१ 33 3333) मध्ये लेझल्ले मोहोली-नगी याीं नी फो ोमॉन्टे ज
आवण फो ोग्राम यासह विविध तींत्राची बॅ री वदली आवण सिास त मोठ्या विरोधाभास ओळखण्यासारख्या िस्तूकडे वभन्न
शैलीत्मक दृवष्टकोन ठे िले. , पोत आवण सींरचनेचा िापर आवण "स्पेसचे निीन अनुभि" दे णार्‍या वभन्न वकींिा अपररवचत
दृष्टीकोनींचा िापर. या सिस औपचाररक वचींतेचा विर्य १ 33. In मध्ये पींच येथे झालेल्या ऑच्छस्ट्न रीड श स साठीच्या
सावहत्याच्या गाठी ींचा रीं गीत छायावचत्र असलेल्या जावहरातीींमधून स्पष्ट झाला आहे , जो आपल्याला दररोजच्या िस्तूींिर नव्याने
विचार करण्याकररता आमींवत्रत करतो.
फॅशन जावहरातीींचे छायावचत्रण फॉमस ज्याने 1930 च्या दशकात हाताने रे खा लेल्या वचत्राीं चा उपयोग करणे सु रू केले होते
ते दु सरे महायुद्धानींतरही कायम रावहले. १ 50 .० च्या दशकाच्या मध्यापयांत वकशोरियीन आवण तरूणाीं च्या फॅशनच्या
बाजाराने बर्‍याच जावहरातीींच्या लैंवगक वचत्राीं िरही पररणाम केला होता. १ 60 during० च्या दशकात मॅरी क्वाीं आवण
डायरसारख्या वडझाइनर आवण वमनीस्क स पासून को आवण पायघोळ र ाऊझरपयांतचे िस्त्र हे प्रेस जावहरातीींचे सामान्
उद्दीष्ट होते. १ 61 and१ ते १ 63 weenween च्या दरम्यान ू ल ब्रॅण्डला प्रोत्साहन दे ण्यासाठी पोस्ट्र आवण प्रेस
जावहरातीींमध्ये पुरुर्ाची श स घातलेली "मुलगी" च्या डे च्छव्हड ऑवलन्सची छायावचत्रेदेखील लािण्यात आली होती. त्याच िेळी,
पुरुर् ग्राहक इिे च्या या शोभेच्या क्षेत्रात ओढले गेले आवण 1960 च्या दशकात न्ूमन कपड्ाीं च्या जावहरातीींमध्ये त्याला
घेरणा the्या प्रेमळ मवहला प्रशींसकाीं चे ऑब्जेक्ट म्हणून दशसविले गेले. परीं तु हा तकस करणे चुकीचे ठरे ल की यापूिी
पुरुर्ाीं नी अशा प्रकारे आक्षेप घेतला नव्हता; 1911-1912 मध्ये पोप आवण ब्रॅडली याीं च्या पोस्ट्र जावहरातीींमध्ये आवण 1930
च्या दशकात ॉम पुरविस याीं नी ऑच्छस्ट्न रीडसाठी तसेच पन्नास वशवलींग े लसस सारख्या एकावधक े लरसाठी दाबा
जावहरातीींमध्ये , फॅशनेबल मोर एखाद्याला िळिू शकला असे म्हणून जोडले गेले होते . मवहला प्रमुख

आिुटनर्क र्कपड्ािंच्या जाटहराती

१ 60 s० च्या दशकापासून हे कदावचत डरेसचे अवधक प्रासींवगक प्रकार आहे आवण विशेर्त: जीन्स, ज्याने लैंवगक इिे च्या
सींदभास त े वलच्छव्हजनिर आवण प्रेसमध्ये पुरुर् आवण च्छस्त्रया दोघाीं नाही आिाहन केले आहे . १ 1970 s० च्या उत्तराधास त आवण
१ 1980 s० च्या उत्तराधास त ब्रॅण्डस आवण वडझायनर लेबल याीं च्यात स्पधास िाढत असताना, जावहरातदाराीं नी डे वनमच्या
समोच्च-वमठीच्या स्वरूपाचे िणसन करण्यास सुरिात केली. अशा प्रकारे केच्छिन क्लेन, ज्यात ब्रूक वशल्डस असलेली
िैवशष्ट्ये आवण जीरडाचेसाठी जीन्समध्ये पररधान केलेल्या प स वनतींबाीं च्या क्लोजअप्सिर व्यिहार केले गेले यासाठी
जावहराती दाबा. या रििावहनीत, लेिी's०१ च्या (ब्रॅ ल, बोगले आवण हे गा ी याीं चा मास्ट्रमाइीं ड केलेला आवण १ 5 5--१ 6
in in मध्ये प्रदवशसत केलेला) रे र ो वब्र ीश े वलच्छव्हजन मोवहमेने वनक कामेनला त्याच्या बॉक्सर चड्डीिर उतरुन सोडले होते.
लैंवगक आक्षेप
विशेर् म्हणजे, लेव्हीचे जगभर विकले गेले असले तरी, बहुराष्टरीय स्तरािर या ब्रँडसाठी प्रवसद्धी दे ण्यात आली नाही. १ 1980
s० च्या दशकातील रर र ोस्ट्े ड वब्र ीश े वलच्छव्हजन आवण प्रेस मोवहमेच्या तुलनेत, उदाहरणाथस , अमेररकेत "1०१ ब्लूज"
े वलच्छव्हजन जावहरातीींचे उत्पादन समकालीन स्ट्र ी -स्मा स व्यिी आवण ब्लूज सींगीताशी जोडले गेले. अग्रभागी जीन्सची
कल्पना अवधक परीं परागत वकींिा "कारण-का" पातळीिर विरीं गुळा घालण्याची कल्पना पुरुर्ाीं च्या पूल खेळण्याच्या वकींिा
शवनिार ि रवििारसाठी डरेवसींगच्या प्रवतमाीं सह. त्याच िे ळी, जपानमध्ये , लेव्ही आवण 1950 च्या रे र ो असोवसएशनचे प्रतीक
जेम्स डीनच्या प्रवतमाीं नी दशसविले होते .
 P a g e | 42

बहुराष्टरीय स्तरािर स्वत: ची जावहरात करणारी एक कींपनी बेने न आहे आवण असे केल्याने कपड्ाीं ना प्रवसद्धी दे ण्याच्या
मागास ने त्याचे रूपाीं तर झाले आहे . "युनाय े ड कलसस ऑफ बेने ॉन" या बॅनरखाली कींपनीचे कलात्मक वदग्दशसक
ओवलच्छव्हएरो त्सकानी याीं नी िींश आवण राष्टरीय ओळख, धमस आवण एचआयव्ही / एडस यासारख्या विस्तीणस विर्याीं च्या
ऐवतहावसक आवण िैचाररक चेतनाला चालना दे ण्यासाठी फॅशन जावहराती एकवत्रत केल्या. १ 198 and5 ते १ 1 199 १
दरम्यान त्याीं नी जातीय सवहष्णुतेला उत्तेजन दे ण्याच्या आशेने वभन्न जातीय िींशाच्या तरुणाीं ना त्रास वदला आवण त्या
काळापासून त्याने मावफयाीं नी गोळ्या घातलेल्या माणसासारख्या ितसमान बातम्याीं च्या फो ोींची छे डछाड केली आहे , वकींिा
त्याच्यासारख्या राजकीय प्रवतमा तयार केल्या आहे त. राष्टरीय आवण आीं तरराष्टरीय सामींजस्याचा समान सींदेश साीं गण्यासाठी
सबस-क्रो सींघर्ास त मृत सैवनकाने घातलेल्या रिाने डागलेल्या कपड्ाीं चा फो ो. अशा घ नाीं चा प्रवत बेने ॉनशी फारसा
सींबींध नाही वकींिा काही नाही, ज्याीं चे शोर्ण करणार्‍या उत्पादन पद्धती स्वतः नैवतक तपासणीच्या अधीन रावहल्या आहे त
आवण ज्या मुद्द्ाीं विर्यी ते बोलत होते त्याबद्दल जागरूकता िाढिण्याऐिजी ते कींपनीकडे अवधक लक्ष िेधतात की नाही हे
िादग्रस्त आहे . सींबींवधत तथावप, बेने नची जावहरात कलात्मक आवण िैचाररकदृष्ट्या अत्यींत महत्त्वाची आहे आवण यामुळे
इतर फॅशन जावहरातदाराीं ना लैंवगक आवण िाीं वशक ओळखीच्या अस्पष्टतेचा सामना करण्यास प्रोत्सावहत केले आहे .
सहस्र िर्ास च्या शेि ी कपड्ाीं ना बढती दे णारी ली मोव ि, म्हणूनच, स्त्रीत्व आवण पुरुर्त्व याीं चे राीं गडे पणा आहे , जसे की
नेत्रदीपक आनींद आवण क लािून पाहण्याची मूलभूत गवतमानता ले मो ीव्ह समस्याग्रस्त आहे (वजतकी ती पूिीच्या
विसाव्या शतकात होती) अ‍ॅरो श स कॉलरसाठी जेसी लेन्डेंकर याीं नी वडझाइन केलेल्या होमोजेरोव क जावहरातीींमध्ये ). १
1990 1990 ० च्या दशकापासून या प्रकारच्या जावहरात करण्याच्या मुख्य उदाहरणाीं मध्ये व्हसास स, कॅच्छल्हव्हन क्ले न, डॉल्से
आवण गॅबाना, वडझेल, बेन शमसन, नॉथसिे शूज आवण वमस साठ या जावहरातीींचा समािेश आहे , या सिस गोष्टी पुरुर् आवण
च्छस्त्रयाीं साठी सरळ आवण समवलींगी ओळखाीं मधील तणािाचे शोर्ण करतात, आवण पाीं ढरे आवण गोींधळ प्रेक्षक
एकसारखेच. त्याच िेळी, च्छव्हच्छव्हने िेस्ट्िुड आवण यिेस सें लॉरे न्ट सारख्या काही वडझाइनसस आवण वडझेलसारख्या
कींपन्ाीं नी सुप्रवसद्ध कला वकींिा मीवडया सेवलवब्र ी आवण त्याीं च्या स्वत: च्या उत्पादनाींमधील आधुवनक-नींतरचे आीं तरसींबींवधत
सींदभस केिळ अथास चा उलगडा करण्यासाठी नाही. िैयच्छिक ओळख पण फॅशनचे प्रवतवनवधत्व आवण िास्ति याीं च्यातील
फरक कमी
टिक्री जाटहरात: अर्थ , पररभाषा, उद्दीष्टे आटण टिक्री पदोन्नतीचे महत्त्व(OBJECTIVES)
टिक्री जाटहरात: अर्थ , पररभाषा, उद्दीष्टे आटण टिक्री पदोन्नतीचे महत्त्व!
अर्थ आटण व्याख्या:
विक्री जावहरात 'ग्राहक शो आवण प्रदशसनाीं ना उत्तेजन दे णार्‍या विपणन वक्रया सीं दवभसत करते .

खरे दी आवण विक्रेता प्रभािीपणा जसे की प्रदशसन, प्रात्यवक्षक आवण विविध नॉन-रे कॉवडां ग सामान् प्रयत्न सामान् वदनक्रमात
नसतात. ”एएचआर डे लन्स याीं च्या मते :“ विक्री बढती म्हणजे िाढती विक्री वमळविण्याच्या उद्दे शाने घेतलेली कोणतीही
पािले. बर्‍याचदा हा शब् खासकरुन विक्रीच्या प्रयत्नाींना सींदवभसत करतो जे िैयच्छिक विक्री आवण जावहरातीींना पूरक
बनविण्यासाठी तयार केलेले असतात आवण समन्वय करून त्याीं ना अवधक प्रभािी होण्यास मदत करतात. "
रॉजर ए स्ट्र ॉींगच्या शब्ात, “विक्री जावहरातीत िैयच्छिक विक्रीशी सींबींवधत वक्रयाकलापाीं व्यवतररि सिस प्रकारच्या प्रायोवजत
सींिादाचा समािेश आहे . यात र े ड शो ि प्रदशसन, सींयोजन, नमुना, प्रीवमयम, व्यापार, भत्ते , विक्री ि वडलर प्रोत्साहन, पॅकचा
से , ग्राहक वशक्षण ि प्रात्यवक्षक उपक्रम, सू , बोनस, पॅक, खरे दी सावहत्य ि थे मेल याीं चा समािेश आहे . ”
टिक्री पदोन्नतीची उद्दीष्टे :
विक्री जावहरात हा एक महत्वाचा पूल आहे वकींिा िैयच्छिक विक्री आवण जावहरात याीं च्यात जोडणारा दु िा आहे .
टिक्री उद्दीष्ट उपक्रम पुढील उद्दीष्टे साध्य र्करण्यासाठी हाती घेण्यात येतातः
1. प्रसारमाद्वारे प्रवसद्धीद्वारे विक्री िाढविणे जे प्रेस आवण पोस्ट्र जावहराती पूरक आहे त.
२. विक्रेते , विक्रेते इत्यादीींद्वारे मावहती प्रसाररत करणे , जेणेकरून अींवतम ग्राहकाीं कडून उत्पादनाचे समाधानकारक उपयोग
होईल.
Customers. खरे दीच्या वठकाणी खरे दी करण्यास ग्राहकाीं ना उत्तेजन दे णे.
Existing. विद्यमान ग्राहकाीं ना अवधक खरे दी करण्यास प्रिृत्त करणे .
5. निीन उत्पादने सादर करणे .
New. निीन ग्राहकाीं ना आकवर्सत करणे .
7. प्रभािीपणे इतराीं कडून स्पधास पूणस करण्यासाठी.
8. विक्रीच्या प्रमाणात हीं गामी घ थाीं बविणे .
टिक्री पदोन्नतीचे महत्त्व :
 P a g e | 43

आधुवनक काळात विक्री बढतीचे महत्त्व प्रचींड िाढले आहे . आपल्या दे शात आवण जगातील इतर दे शाीं मध्ये ग्राहकाीं ना
आकवर्सत करण्यासाठी विक्रीच्या जावहरातीींिर लाखो रुपये खचस केले जात आहे त.
काही मोठ्या कींपन्ाीं नी विविध जावहरात साधने हाताळण्यासाठी विक्री जावहरात व्यिस्थापकाीं ची नेमणूक दे खील सुरू
केली आहे . या सिस तथ्ये दशस वित आहे त की िेगिान दराने विक्री जावहरात उपक्रमाीं चे महत्त्व िाढत आहे .
टिक्री जाटहरात: अर्थ , पररभाषा, उद्दीष्टे आटण टिक्री पदोन्नतीचे महत्त्व (PERSONAL SELLING )
टिक्री जाटहरात: अर्थ , पररभाषा, उद्दीष्टे आटण टिक्री पदोन्नतीचे महत्त्व!
अथस आवण व्याख्या:
विक्री जावहरात 'ग्राहक शो आवण प्रदशसनाीं ना उत्तेजन दे णार्‍या विपणन वक्रया सीं दवभसत करते .
खरे दी आवण विक्रेता प्रभािीपणा जसे की प्रदशसन, प्रात्यवक्षक आवण विविध नॉन-रे कॉवडां ग सामान् प्रयत्न सामान् वदनक्रमात
नसतात. ”एएचआर डे लन्स याीं च्या मते :“ विक्री बढती म्हणजे िाढती विक्री वमळविण्याच्या उद्दे शाने घेतलेली कोणतीही
पािले. बर्‍याचदा हा शब् खासकरुन विक्रीच्या प्रयत्नाींना सींदवभसत करतो जे िैयच्छिक विक्री आवण जावहरातीींना पूरक
बनविण्यासाठी तयार केलेले असतात आवण समन्वय करून त्याीं ना अवधक प्रभािी होण्यास मदत करतात. "
रॉजर ए स्ट्र ॉींगच्या शब्ात, “विक्री जावहरातीत िैयच्छिक विक्रीशी सींबींवधत वक्रयाकलापाीं व्यवतररि सिस प्रकारच्या प्रायोवजत
सींिादाचा समािेश आहे . यात र े ड शो ि प्रदशसन, सींयोजन, नमुना, प्रीवमयम, व्यापार, भत्ते , विक्री ि वडलर प्रोत्साहन, पॅकचा
से , ग्राहक वशक्षण ि प्रात्यवक्षक उपक्रम, सू , बोनस, पॅक, खरे दी सावहत्य ि थे मेल याीं चा समािेश आहे . ”
विक्री पदोन्नतीची उद्दीष्टे :
विक्री जावहरात हा एक महत्वाचा पूल आहे वकींिा िैयच्छिक विक्री आवण जावहरात याीं च्यात जोडणारा दु िा आहे .
टिक्री उद्दीष्ट उपक्रम पुढील उद्दीष्टे साध्य र्करण्यासाठी हाती घेण्यात येतातः
1. प्रसारमाद्वारे प्रवसद्धीद्वारे विक्री िाढविणे जे प्रेस आवण पोस्ट्र जावहराती पूरक आहे त.
२. विक्रेते , विक्रेते इत्यादीींद्वारे मावहती प्रसाररत करणे , जेणेकरून अींवतम ग्राहकाीं कडून उत्पादनाचे समाधानकारक उपयोग
होईल.
Customers. खरे दीच्या वठकाणी खरे दी करण्यास ग्राहकाीं ना उत्तेजन दे णे.
Existing. विद्यमान ग्राहकाीं ना अवधक खरे दी करण्यास प्रिृत्त करणे .
5. निीन उत्पादने सादर करणे .
New. निीन ग्राहकाीं ना आकवर्सत करणे .
7. प्रभािीपणे इतराीं कडून स्पधास पूणस करण्यासाठी.
8. विक्रीच्या प्रमाणात हीं गामी घ थाीं बविणे .
विक्री पदोन्नतीचे महत्त्व :
आधुवनक काळात विक्री बढतीचे महत्त्व प्रचींड िाढले आहे . आपल्या दे शात आवण जगातील इतर दे शाीं मध्ये ग्राहकाीं ना
आकवर्सत करण्यासाठी विक्रीच्या जावहरातीींिर लाखो रुपये खचस केले जात आहे त.
काही मोठ्या कींपन्ाीं नी विविध जावहरात साधने हाताळण्यासाठी विक्री जावहरात व्यिस्थापकाीं ची नेमणूक दे खील सुरू
केली आहे . या सिस तथ्ये दशस वित आहे त की िेगिान दराने विक्री जावहरात उपक्रमाीं चे महत्त्व िाढत आहे .
सींबींवधत लेख:
1. विक्री जावहरात: विक्री पदोन्नतीची घ क, पद्धती आवण फायदे
2. विक्री प्रोत्साहन 30 प्रमुख उद्दीष्टे
व्यिसाय टिपणन अटनिायथ

खरे दीचा टबिंदू - पीओपी(POINT OF PURCHASE)

खरे दीचा टबिंदू म्हणजे र्काय - पीओपी?
खरे दीचा एक वबींदू (पीओपी) हा एक विक्रेते आवण वकरकोळ विक्रेत्याीं द्वारे िापरला जाणारा एक शब् आहे जेव्हा
ग्राहकाीं साठी उत्पादनाीं च्या प्लेसमें ची योजना आखत असतात, जसे की वकराणा दु कानात जाण्यासाठी ठे िण्यात येणा
product्या उत्पादनाीं चे प्रदशसन वकींिा साप्तावहक फ्लायरमध्ये जावहरात केलेले. या सींज्ञेप्रमाणेच पॉईीं ऑफ सेल
(पीओएस) दे खील आहे , जो तो ग्राहक ज्या िेबसाइ िर वकींिा स्ट्ोअर चेकआउ िर उत्पादनाीं साठी खरे दी करतो आवण
पैसे दे तो. पीओपी म्हणजे पॉसच्या सभोितालचे एक क्षेत्र आहे वजथे आपणास बर्‍याचदा प्रचारात्मक वक्रयाकलाप वकींिा
इतर उत्पादने आढळतात.
 P a g e | 44

महत्वाचे मुद्दे

 पॉईीं ऑफ खरे दी (पीओपी) ही एक सींज्ञा विक्रेते आवण वकरकोळ विक्रेत्याीं द्वारे िापरली जाते जेव्हा ग्राहकाीं च्या
उत्पादनाीं च्या वनयोजनाची योजना आखत असतात.
 पीओपी म्हणजे पॉसच्या सभोितालचे एक क्षे त्र आहे वजथे आपणास बरयाचदा प्रचारात्मक वक्रयाकलाप वकींिा इतर
उत्पादने आढळतात.
 एक पीओएस व्यिहार िै यच्छिकररत्या वकींिा ऑनलाइन, वप्रीं मध्ये वकींिा इलेक्टरॉवनकररत्या व्युत्पन्न केले ल्या
पाित्यासह येऊ शकतो.
 पीओएस वसस्ट्म सहसा प्रोग्राम करण्यायोग्य असतात वकींिा तृ तीय-पक्षाच्या सॉफ्टिे अर प्रोग्रामसह िवधसत करण्यास
अनुमती दे तात.
 मेघ-आधाररत पीओएस वसस्ट्म व्यापारयाीं मध्ये अवधक लोकवप्रय होत आहे त.
 पीओएस वसस्ट्म इीं रएच्छक्टि असतात, विशेर्त: आवतथ्य उद्योगात आवण ग्राहकाीं ना ऑडस र आवण आरक्षणे
ठे िण्याची परिानगी दे तात आवण वबले इलेक्टरॉवनक पद्धतीने दे तात.
खरे दीचे समजणे
अवलकडच्या िर्ाां त, उत्पादने आवण सेिा खरे दी करण्याचा वबींदू विक्रेत्याीं साठी एक लक्ष केंवित करणारा विर्य बनला
आहे . िी आवण तोफखाना स्ट्ोअर वकींिा व्हच्युसअलसारख्या पीओपी िास्तविक असू शकतात जसे इलेक्टरॉवनक वकरकोळ
विक्रेता ज्या िस्तू िस्तू ि सेिाीं ची ऑनलाइन विक्री करतात. दोन्ही प्रकरणाीं मध्ये , विक्रेते आवण वकरकोळ विक्रेत्याीं नी त्याींची
उत्पादने आवण सेिा प्रदवशस त करण्याचा सिोत्तम मागस वनवित केला पावहजे .
विक्रीच्या वठकाणी, व्यापारी सामान्त: चलन वकींिा विक्री ऑडस र तयार करतो. दे यक प्राप्त झाल्यानींतर, विक्रेता
ग्राहकासाठी एक पािती तयार करतो. व्यापारी पारीं पाररकपणे मुवित पाित्या, तथावप, आता त्या इलेक्टरॉवनक वितररत
केल्या जातात.
पॉस टसस्टीम
पीओएस वसस्ट्म विवशष्ट उद्योग वकींिा व्यिसायासाठी हाडस िेअर वकींिा सॉफ्टिेअर िापरतात. जरी काही लहान वकरकोळ
विक्रेते दे य रकमेची मोजणी करण्यासाठी ि पािती जारी करण्यासाठी ऑफ-द-शेल्फ कॅश रवजस्ट्र िापरतात, परीं तु
बहुतेक पीओएस वसस्ट्म सीं गणक-आधाररत, वडवज ल असतात आवण वप्रीं र, बार कोड स्कॅनर, स्केल आवण च स्क्रीन
सारख्या इतर वडव्हाइस वकींिा पररघीय िस्तूींचा समािेश करतात. काही प्रकरणाीं मध्ये , ग्राहक फि पूिीच फि चेकआउ
वलवपकाीं द्वारे च केली गेलेली कतसव्ये पार पाडतात जसे की बार कोड स्कॅन करणे , िजनाने विकल्या जाणा items्या िस्तूींचे
िजन करणे , च स्क्रीनिर बो ाीं नी ॅ प करून पॉस वमसनल्स चालिणे आवण क्रेवड काडस स्वाइप करून वकींिा समाविष्ट
करुन पैसे भरणे मशीन मध्ये रोख.
तसेच, वकरकोळ विक्रेते लेखा, िखार , आवण मालमत्ता आवण कमाईचा मागोिा घेण्यासाठी व्यिस्थापन कायाां साठी
पीओएस सॉफ्टिेअर िापरतात. हे सॉफ्टिेअर माल व्यिस्थावपत करण्यासाठी िापरले जाऊ शकते , जेव्हा शे ल्हफ्स कमी
चालतात तेव्हा गोदामाीं ना सतकस करतात वकींिा खरे दी ऑडस र तयार करतात आवण आपोआप त्याीं ना पुरिठादाराीं ना
पाठितात. पीओएस सॉफ्टिेअर चोरी आवण कमसचार्‍याीं च्या फसिणूकीपासून बचाि करण्यासाठी व्यिस्थापनास मदत
करू शकते . वदिसाची विक्री थे कींपनीच्या पु स्तकात प्रविष्ट करण्यासाठी त्यास व्यिसायाच्या लेखा प्रणालीसह एकवत्रत
केले जाऊ शकते .
पॉस इनोर्व्े शन
आधुवनक पीओएस वसस्ट्म सहसा प्रोग्राम करण्यायोग्य असतात वकींिा तृतीय-पक्षाच्या सॉफ्टिेअर प्रोग्रामसह िवधसत
करण्यास अनुमती दे तात. या वसस्ट्म विवशष्ट गरजा पू णस करण्यासाठी तयार केल्या जाऊ शकतात. उदाहरणाथस , बरे च
विक्रेते सदस्यता प्रोग्राम व्यिस्थावपत करण्यासाठी पीओएस प्रणाली िापरतात जे िारीं िार खरे दीदाराीं ना पुरस्कार दे तात
आवण भविष्यातील खरे दीिर सू दे तात.
क्लाऊड-आधाररत पीओएस प्रणाली असींख्य खरे दीचा मागोिा घेण्यासाठी आवण त्यािर प्रवक्रया करण्यासाठी विशेर्तः
मोठ्या ऑनलाइन व्यापा for्याीं साठी िापरत आहे त. क्लाउड-आधाररत वसस्ट्म बर्‍याच व्यिसायाीं साठी पीओएस प्रणाली
लागू करण्याच्या अग्रगण्य वकींमतीींना मोठ्या प्रमाणात कमी करू शकते .
ग्राहक पीओएस प्रणालीींशी थे सींिाद साधू शकतात, विशेर्त: आवतथ्य उद्योगात. स्थान-आधाररत तींत्रज्ञान म्हणून सहसा
सींदवभसत, या प्रणाली ग्राहकाीं च्या वठकाणी व्यिहाराीं िर प्रवक्रया करू शकतात. उदाहरणाथस , बर्‍याच रे स्ट्ॉरीं समध्ये ग्राहक
मेनू पाहू शकतात आवण त्याीं च्या े बलािर असलेल्या वमसनल्सिर ऑडस र दे ऊ शकतात. हॉ े लमध्ये , ग्राहक रूम सेिेसाठी
ऑडस र दे ण्यासाठी वकींिा हॉ े लची वबले भरण्यासाठी समान वमसनल िापरतात.
 P a g e | 45

िास्तटिर्क-जागटतर्क उदाहरण
ग्लोबल पॉईीं ऑफ पचेज (पीओपी) २०१ for च्या वडस्प्ले माके स ररपो स नुसार २०१ 2018 ते २०२ from या कालािधीत
ग्लोबल पॉईीं ऑफ़ वडस्प्ले माके चा कींपाऊींड िावर्सक िाढीचा दर (सीएजीआर) 5..9% होईल अशी अपेक्षा आहे .
ऑनलाइन शॉवपींग असल्यासारखे वदसत आहे . लोकवप्रय खरे दी पयास य, स्ट्ोअरमध्ये खरे दीसाठी ग्राहकाीं चे प्राधान् मजबूत
आहे .
स्पधास त्मक आवण सहाय्य ब्रँडच्या मालकाीं ना त्याीं च्या उत्पादनाीं चा प्रचार करण्यासाठी राहण्यासाठी, पीओपी प्रदशस न
उत्पादक सौींदयसशास्त्र सु धारण्यािर तसेच नाविन्पूणस उत्पादनाीं चे वडझाइन तयार करण्यािर लक्ष केंवित करतात. तसेच,
वकरकोळ उद्योगातील तीव्र स्पधास आवण पररणामी पीओपी वडस्प्लेचा िापर ग्राहकाीं ना उत्पादने खरे दी करण्यास उदयुि
करण्याच्या प्रयत्नाीं मुळे वकरकोळ विक्रेत्याीं ना विविध वकरकोळ सुविधाीं िर विवशष्ट गरजा भागविण्यासाठी सक्षम असलेल्या
िेगिेगळ्या सानुकूवलत प्रदशसनाीं ची मागणी करण्यास प्रोत्सावहत केले आहे . सौींदयसशास्त्र, क्षमता आवण गवतशीलता या
सींदभास त वदलेली सानुकूलने एखाद्या कींपनीच्या ब्रँड आयडें व फाईिर मोठ्या प्रमाणात पररणाम करू शकते .
टिपणन िातािरणाच्या घ र्कािंचा टिपणन टनणथयािर र्कसा पररणाम होतो?
MARKETING ENVIRONMENT WHICH INFLUENCE BUSINESS AND DECISION MARKING?
(UNIT 1)

 1 टिपणन उत्पादने असतात तेर्व्ा इतर दे शािंिर पािात् सिंिृतीत भाग पािण्याचे नर्कारात्मर्क प्रभाि
 2 जाटहरातीची सिाथत सामान्य ीर्का म्हणजे र्काय?
 3 र्किंपन्या त्ािंच्या लक्ष्य बाजाराला र्कसे बाजार र्करतात?
 4 सटक्रय टि.प्रटतटक्रयात्मर्क टिपणन
निीन उत्पादन विकवसत करताना आवण सादर करताना आपल्या कींपनीने विचारात घेणे आिश्यक विपणन िातािरण हे
सिसकाही आहे . विपणन िातािरणाच्या घ काीं मध्ये ग्राहकाीं ची बदलती पसींती, आपली स्पधास , कायदे शीर, राजकीय आवण
वनयामक िातािरण, आपले स्वतःचे स्रोत आवण बजे , सद्य र ें ड आवण एकींदरीत अथसव्यिस्था याीं चा समािेश आहे परीं तु
इतकेच मयास वदत नाही. हे सिस घ क आपल्या विपणन वनणसयािर पररणाम करतात - वकींिा कमीतकमी ते असले पावहजेत,
कारण हे सिस आपल्या सींभाव्यतेिर पररणाम करतात.
चि आवण र ें ड
यशस्वी होण्यासाठी, विपणन योजनेत ग्राहकाीं ची पसींती आवण सध्याच्या बाजाराच्या र ें डिर लक्ष केंवित केले
पावहजे . उदाहरणाथस, बर्‍याच मोठ्या वकरकोळ विक्रेत्याीं नी कॉपोरे वि र अकाउीं स्थावपत करून आवण फेसबुकमध्ये
ऑनलाइन स्ट्ोअरफ्रीं स उघडत सोशल मीवडयािरील ग्राहकाीं च्या िाढत्या उत्साहाशी जुळिून घेण्याचा वनणसय घेतला
आहे . ग्राहकाीं ना यापुढे विकत घेण्यासाठी वकरकोळ विक्रेत्याच्या मुख्य िेबसाइ ला भे दे ण्याची आिश्यकता नाही; काही
प्लॅ फॉमस त्याीं ना कधीही फेसबुक न सोडता खरे दी करण्याची परिानगी दे तात. ज्या कींपन्ा प्रमुख र ें ड विचारात घेत नाहीत
त्याीं ना त्याींची विक्री प्रवतस्पधींपेक्षा मागे पडे ल.
अथससींकल्प आवण अथसव्यिस्था
आपल्या अथससींकल्पात आपल्या विपणन वनणसयामध्ये स्पष्टपणे भूवमका असते . आपण वकती जावहराती खरे दी करता आवण
कोठे ठे िणे परिडे ल यािर हे वनदे वशत करते . एकूणच अथसव्यिस्थेचा तुमच्या विपणन वनणसयािरही मोठा प्रभाि असतो. जर
आपण खाली अथसव्यिस्थेचे माकेव ीं ग करीत असाल तर आपले ग्राहक आपल्या उत्पादनासाठी प्रीवमयम दे ण्यास तयार
नसतील आवण आपली जावहरात कदावचत हे दशसिेल की उत्पादन आपल्या ग्राहकाीं च्या पैशाची बचत करते , आपल्या
प्रवतस्पध्यास च्या उत्पादनापेक्षा कमी वकींमत दे ते वकींिा व कते बराच िेळ आवण म्हणूनच चाीं गले मूल्य आहे . सशि
अथसव्यिस्थेमध्ये आपली रणनीती कदावचत बदलेल. आपण अवधक शुल्क आकारण्यास सक्षम व्हाल आवण आपला
जावहरात सींदेश आपल्या उत्पादनाने आपल्या ग्राहकाीं ना वदलेल्या आनींद वकींिा सोयीिर ताण दे ऊ शकेल.
स्पधसक
वििेकी विपणन वनणसयाचा प्रवतस्पधींचा घ क असणे आिश्यक आहे - आपल्याकडे वकती आहे त आवण ते जे करतात
त्यामध्ये ते वकती चाीं गले आहे त हे आपल्या विपणन योजनाीं िर पररणाम करे ल. उदाहरणाथस , जर आपले प्रवतस्पधी आपले
उत्पादन आपल्यापेक्षा बर्‍याच कमी वकींमतीत दे ण्यास सक्षम असतील तर, आपल्या विपणन धोरणाने आपले उत्पादन उच्च
प्रतीचे आहे की आपली हमी चाीं गली आहे वकींिा आपले उत्पादन जास्त काळ व केल यािर जोर दे णे आिश्यक
आहे . आपल्याकडे स्थावनक वकींिा काही स्पधसक नसल्यास आपण निीन बाजारात विस्तारण्यास मोकळे
आहात. उदाहरणाथस आपण स्पॅवनश भार्ेच्या े वलच्छव्हजन स्ट्े शनिर आपली जावहरात प्रसाररत करणे वनिडू शकता.
कायदे शीर आवण राजकीय
 P a g e | 46

राजकीय आवण कायदे शीर िातािरणात होणारे बदल काही विपणन वक्रया प्रवतबींवधत करू शकतात वकींिा त्याीं चा अींतही
करू शकतात. तींबाखू उद्योग हा एक मुद्दा आहे . अमेररकन सरकारने सिसप्रथम १ 65 in65 मध्ये वसगारे च्या चेतािणी
लेबलाीं ची सिी केली आवण वसगरे चे हावनकारक आरोग्यािर होणारे दु ष्पररणाम िाढत असल्याचा पुरािा म्हणून तींबाखूच्या
उद्योगाला अवधकावधक जोमाने लढा वदला. २०० les च्या कायद्याच्या अीं मलबजािणीनींतर या युद्धाीं चा अींत झाला आवण या
सींघ नेने तींबाखूचे वनयमन करण्याचे अवधकार फेडरल सरकारला वदले, ज्यात त्याचे विपणन आवण लेबवलींग दे खील समाविष्ट
आहे . एखादे उत्पादन दे ण्यापूिी, आपण कायदे शीर वकींिा वनयामक समस्येचा उमेदिार आहे की नाही याचा विचार केला
पावहजे .
टिपणन सिंप्रेषणे (marketing communication)

मार्के ी िंग र्कम्युटनर्केशन्स ( एमसी , मार्कॉथम ), मार्कॉथम ( एस ) एर्कटत्रतपणे वभन्न विपणन चॅनेल आवण साधने
िापरतात: [१] विपणन दळणिळण िावहन्ा आपल्या इच्छित बाजाराकडे वकींिा सिससाधारणपणे बाजारात सींदेश
पाठविणार्‍या कोणत्याही मागास िर लक्ष केंवित करतात. विपणन दळणिळण साधन यापासून काहीही असू
शकते : जावहरात , िैयच्छिक विक्री , थे विपणन , प्रायोजकत्व, सींप्रेर्ण आवण सािसजवनक सींबींधाीं ना पदोन्नती. [१]
एमसी विपणन वमश्रणाने बनलेले असते जे 4 पी च्या वकींमतीपासून बनविलेले असते : वकींमत, बढती, वठकाण आवण उत्पादन,
विक्री करणार्‍या व्यिसायासाठी आवण 7 पीचे असतेः वकींमत, बढती, वठकाण, उत्पादन, लोक, शारीररक पुरािे आवण प्रवक्रया,
सेिा आधाररत व्यिसायासाठी. [२]
सामग्री
टिहिंगािलोर्कन सिंपादन
विपणन सींप्रेर्णाीं मध्ये जावहरात , जावहराती, विक्री, ब्रँवडीं ग आवण ऑनलाइन जावहरात समाविष्ट आहे . []] प्रवक्रयेमुळे लोकाीं ना
एक ब्राीं ड मावहत वकींिा समजण्याची अनुमती वमळते . यशस्वी ब्रँवडीं गमध्ये सींस्थेच्या विपणन कायसक्रमाचे कौतु क करणारे
प्रेक्षक लच्छित करणे समाविष्ट आहे .
जावहरात करणे विपणन सींप्रेर्णाीं चा एक छो ा परीं तु महत्वाचा भाग आहे ; विपणन सींप्रेर्ण वमश्रण हे साधनाीं चा एक सींच आहे
जो प्रेक्षकाीं ना लि करण्यासाठी स्पष्ट आवण सातत्यपूणस सींदेश दे ण्यासाठी िापरला जाऊ शकतो. याला सामान्तः
प्रचारात्मक वमश्रण दे खील म्ह ले जाते . क्रोवसयर (१ 1990 1990 ०) असे नमूद करते की 4ps च्या सींदभास त सिस अ ीींचे
समान अथस आहे त: उत्पादन, वकींमत, वठकाण आवण जावहरात. [1] वकींमत लि प्रेक्षकाीं ना एक सींदेश पाठिू
शकते . उदाहरणाथस, bag 50 च्या बॅगची 10 डॉलरच्या बॅगशी तु लना केल्यास, आधीची लक्कझरी वकींिा अवधक व काऊ िस्तू
म्हणून पावहली जाऊ शकते .
 सींप्रेर्ण अडथळे : सींप्रेर्ण अडथळे हे असे घ क आहे त जे विपणन सींप्रेर्णाच्या उद्दीष्टाीं ना अडथळा आणतात. मुख्य
सींप्रेर्ण अडथळे आहे त: गोींगा आवण गोींधळ, ग्राहक उदासीनता, ब्रँड पॅरर ी आवण कमकुित सजसनशील कल्पना वकींिा
रणनीती. आिाज हा एक असींबींवधत सींिेदी प्रेरणा आहे जो ग्राहकाीं ना विपणन सींदेशापासून विचवलत करतो (उदाहरणाथस ,
जिळपासचे लोक रे वडओची जावहरात ऐकणे कठीण बनितात). गोींधळ म्हणजे ग्राहकाीं ना कोणत्याही िेळी सादर केलेल्या
जावहरातीींची उच्च सींख्या आवण एकाग्रता. लक्ष विभावजत केले जाऊ शकत नाही म्हणून, त्यात वकती प्रवक्रया केली
जाण्याची आवण प्रवक्रया करण्याची मयास दा आहे , याचा अथस असा की मजबूत विपणन सींप्रेर्णामुळे गोींधळाच्या बाहे र उभे
राहणे आिश्यक आहे आवण आिाजाच्या आिाजाच्या कानािर ऐकू येणे आिश्यक आहे . (अँग, २०१.. "इीं व ग्रे े ड माकेव ीं ग
कम्युवनके घर
 यादृस्िर्क
 जिळच
 लॉग इन र्करा
 सेट िं ग्ज
 स्वयींचवलत भार्ाीं तर
 योगदान द्या
मार्के ी िंग र्कम्युटनर्केशन्स ( एमसी , मार्कॉथम ), मार्कॉथम ( एस ) एर्कटत्रतपणे वभन्न विपणन चॅनेल आवण साधने
िापरतात: [१] विपणन दळणिळण िावहन्ा आपल्या इच्छित बाजाराकडे वकींिा सिससाधारणपणे बाजारात सींदेश
पाठविणार्‍या कोणत्याही मागास िर लक्ष केंवित करतात. विपणन दळणिळण साधन यापासून काहीही असू
शकते : जावहरात , िैयच्छिक विक्री , थे विपणन , प्रायोजकत्व, सींप्रेर्ण आवण सािसजवनक सींबींधाीं ना पदोन्नती. [१]
 P a g e | 47

एमसी विपणन वमश्रणाने बनलेले असते जे 4 पी च्या वकींमतीपासून बनविलेले असते : वकींमत, बढती, वठकाण आवण उत्पादन,
विक्री करणार्‍या व्यिसायासाठी आवण 7 पीचे असतेः वकींमत, बढती, वठकाण, उत्पादन, लोक, शारीररक पुरािे आवण प्रवक्रया,
सेिा आधाररत व्यिसायासाठी. [२]
सामग्री

टिहिंगािलोर्कन
विपणन सींप्रेर्णाीं मध्ये जावहरात , जावहराती, विक्री, ब्रँवडीं ग आवण ऑनलाइन जावहरात समाविष्ट आहे . []] प्रवक्रयेमुळे लोकाीं ना
एक ब्राीं ड मावहत वकींिा समजण्याची अनुमती वमळते . यशस्वी ब्रँवडीं गमध्ये सींस्थेच्या विपणन कायसक्रमाचे कौतु क करणारे
प्रेक्षक लच्छित करणे समाविष्ट आहे .
जावहरात करणे विपणन सींप्रेर्णाीं चा एक छो ा परीं तु महत्वाचा भाग आहे ; विपणन सींप्रेर्ण वमश्रण हे साधनाीं चा एक सींच आहे
जो प्रेक्षकाीं ना लि करण्यासाठी स्पष्ट आवण सातत्यपूणस सींदेश दे ण्यासाठी िापरला जाऊ शकतो. याला सामान्तः
प्रचारात्मक वमश्रण दे खील म्ह ले जाते . क्रोवसयर (१ 1990 1990 ०) असे नमूद करते की 4ps च्या सींदभास त सिस अ ीींचे
समान अथस आहे त: उत्पादन, वकींमत, वठकाण आवण जावहरात. [1] वकींमत लि प्रेक्षकाीं ना एक सींदेश पाठिू
शकते . उदाहरणाथस, bag 50 च्या बॅगची 10 डॉलरच्या बॅगशी तु लना केल्यास, आधीची लक्कझरी वकींिा अवधक व काऊ िस्तू
म्हणून पावहली जाऊ शकते .
विपणन योजना मुख्य सीं धी, धमक्या, दु बसलता आवण सामथ्यस ओळखते , उद्दीष्टे ठरिते आवण विपणनाची उद्दीष्टे साध्य
करण्यासाठी कृती योजना विकवसत करते . 4 पीचा प्रत्येक विभाग स्वतःचा ऑब्जेक्ट से करतो; उदाहरणाथस , वकींमतीचे
उवद्दष्ट कदावचत त्याीं च्या स्वत: च्या उत्पादन वकींिा सेिा प्रवतस्पधींपेक्षा कमी वकींमतीद्वारे विवशष्ट भौगोवलक बाजारात विक्री
िाढिणे असू शकते. हे बाजारामध्ये महत्त्वपूणस बदल घडिते कारण लि बाजारपेठेतील अवधक लोक आपल्या
प्रवतस्पध्याां पेक्षा आपल्या सींस्थेसह व्यिसाय करण्याचे उद्दीष्ट ठे ितात, कारण माकेव ीं गच्या वकींमतीींपैकी एक महत्त्वपू णस
वकींमत आहे जी सींपूणस बाजार सकारात्मक आवण वकींिा नकारात्मक दृष्टीने बदलू शकते .
व्याख्या
 सींप्रेर्ण अडथळे : सींप्रेर्ण अडथळे हे असे घ क आहे त जे विपणन सींप्रेर्णाच्या उद्दीष्टाीं ना अडथळा आणतात. मुख्य सींप्रेर्ण
अडथळे आहे त: गोींगा आवण गोींधळ, ग्राहक उदासीनता, ब्रँड पॅरर ी आवण कमकुित सजसनशील कल्पना वकींिा
रणनीती. आिाज हा एक असींबींवधत सींिेदी प्रेरणा आहे जो ग्राहकाीं ना विपणन सींदेशापासून विचवलत करतो (उदाहरणाथस ,
जिळपासचे लोक रे वडओची जावहरात ऐकणे कठीण बनितात). गोींधळ म्हणजे ग्राहकाीं ना कोणत्याही िेळी सादर केलेल्या
जावहरातीींची उच्च सींख्या आवण एकाग्रता. लक्ष विभावजत केले जाऊ शकत नाही म्हणू न, त्यात वकती प्रवक्रया केली जाण्याची
आवण प्रवक्रया करण्याची मयास दा आहे , याचा अथस असा की मजबूत विपणन सींप्रेर्णामुळे गोींधळाच्या बाहे र उभे राहणे
आिश्यक आहे आवण आिाजाच्या आिाजाच्या कानािर ऐकू येणे आिश्यक आहे . (अँग, २०१.. "इीं व ग्रे े ड माकेव ीं ग
कम्युवनकेशन्सची तत्त्वे". पृष्ठ ११.)
 ग्राहकाीं ची उदासीनता म्हणजे विपणन सींप्रेर्ण ाळण्यासाठी ग्राहकाीं चा कल. ग्राहकाीं ना स्वारस्य असू शकत नाही वकींिा
स्वत: ला “बाजारामध्ये” मानू शकत नाही आवण असीं बद्ध विपणन उत्तेजन दे णे बींद करण्याचा प्रयत्न म्हणून; हे वनिडक लक्ष
म्हणून ओळखले जाते . िैकच्छल्पकररत्या, ग्राहक "माके मध्ये " असू शकतो, परीं तु अद्याप त्या ब्रँड वकींिा उत्पादनाीं च्या
अच्छस्तत्वाविर्यी वकींिा त्याबद्दल मावहती नसते . ग्राहक पररवचत ब्रॅण्ड खरे दी करतात आवण पयास य शोधण्यासाठी प्रेररत होणार
नाहीत. औदासीन् दू र करण्यासाठी एक दृष्टीकोन विक्रेता िापरतात प्रवतस्पधी वकींमत वकींिा वनष्ठा बक्षीस यासारखे प्रोत्साहन
दे णे. (अँग, २०१.. "इीं व ग्रे े ड माकेव ीं ग कम्युवनकेशन्सची तत्त्वे". पृष्ठ ११.)
 ब्रँड पॅरर ी म्हणजे एक ब्रँड त्याच्या स्पधेत लक्षणीय वभन्न नाही. िेगळ्या मूल्याच्या प्रस्तािावशिाय, ग्राहक ब्रँड प्राधान् वकींिा
असोवसएशन विकवसत करत नाहीत आवण त्याऐिजी पूणसपणे वकींमतीच्या आधारे खरे दी करतात (इीं ग्रजी, २०१.. "इीं व ग्रे े ड
माकेव ीं ग कम्युवनकेशन्सचे तत्त्वे". पृष्ठ १२). हे आदशस नाही, कारण प्रभािी विपणन सींप्रेर्णामुळे ब्रँड इच्छक्व ी िाढते . माके ीींग
कम्युवनकेशन्सचे एक महत्त्वाचे उद्दीष्ट अशी की एक मजबूत, अवद्वतीय ब्रँड ओळख विकवसत करणे जे या ब्रँडला त्याच्या
स्पधेतून िेगळे ठे िण्यास अनुमती दे ते.
 माके ीींग वमक्स विपणन धोरणाचा सिास त महत्वाचा भाग आहे , जो "विपणन व्यिस्थावपत करण्यासाठी आवण त्यास
व्यिसायाच्या सींदभास त समाविष्ट करण्याचा फ्रेमिकस आहे [4] ".
 विपणन धोरण: व्यिसाय त्याीं चे विपणन उद्दीष्ट कसे साध्य करते . विपणन धोरण साध्य करण्यासाठी प्रारीं वभक पायरी म्हणजे
बाजाराचे लि ओळखणे आवण व्यिसायाद्वारे अींमलात येऊ शकणारी योजना तयार करणे . []]
 विपणन सींशोधनात अींवतम अनुमान पररणामी चरणाीं ची वसद्ध क्रम समाविष्ट नसते . ही पुनरािृत्ती प्रवक्रया आहे ज्यात विस्तृत
दृष्टीकोन आिश्यक आहे . कधीकधी प्रकल्पाीं ना सखोलपणे जाण्याची आवण सीं पूणस प्रवक्रया बदलण्याची आिश्यकता असू
 P a g e | 48

शकते . आपण नोवकयाचे उदाहरण घेऊया, जेव्हा ते स्मा स फोनच्या बाजाराविरूद्ध स्पधास करण्यास तयार होते. नोव्हें बर
२०११ मध्ये, त्याीं नी काहीतरी निीन घेऊन येण्याचा वनणसय घेतला, विशेर्त: वफवनश स्मा स फोनिर च्छस्वच करणार्‍या तरुणाीं ना
लि केले. या च्छस्वच ओव्हर इन ब्रँड फींडामें ल्सपासून इन-हाऊस सींघाीं ना प्रवशक्षण दे णे, उत्पादनाच्या प्रगतीकडे लक्ष
िेधण्यापासून आवण प्रवतभािान विपणन लोकाीं ना निीन कल्पकतेकडे नेण्यापासून वकत्येक बदल करण्याची आिश्यकता
आहे . []]
सिंप्रेषण
सींप्रेर्ण हे विपणन वमश्रणाचे एक महत्त्वाचे पैलू आहे . []] विपणन दळणिळण हा बहुतेक िेळेस कींपनीमधील सींिादाचा
सिास त मोठा घ क असतो, जो गुींतिणूकदार, ग्राहक वकींिा सामान् लोकाीं ना कींपनीची मूल्ये, उवद्दष्टे वकींिा विवशष्ट उत्पादने
आवण सेिा सादर करणे असू शकतो. 21 व्या शतकात, सींप्रेर्ण उद्दीष्ट अवधक सानुकूवलत सींदेशाीं िर लक्ष केंवित करतात,
ग्राहकाीं ना वकींिा व्यिीींना उच्च प्रवतसाद आवण अवधक मोठे सींिाद तयार करण्यासाठी लि करतात. []]
इीं रने , मोबाईल फोन आवण सोशल मीवडयापयांत अवधकावधक प्रिेशासह व्यिसाय जसजसे िाढत चालला आहे तसतसे
लच्छित परदे शी बाजारपेठेतील लोकाीं ना मावहती दे ण्यासाठी निीन आव्हाने अच्छस्तत्वात आहे त. जागवतक अथसव्यिस्थेत बदल
आवण निीन बाजारपेठाीं मध्ये प्रिेश यामुळे उत्पादनाच्या वशवपींग आवण सींबींवधत सेिाीं साठी मोठ्या प्रमाणात मागणी होऊ
शकते . प्रभािी होण्यासाठी सींप्रेर्णाची रणनीती विपणन उद्दे शाने एकवत्रत करणे आिश्यक आहे , तसेच स्थावनक भार्ा,
बोलीभार्ा आवण साीं स्कृवतक मानदीं डाीं चा दे खील वहशेब ठे ितात.
बाह्य सींप्रेर्णाीं मध्ये माके ररसचस प्रश्नािली, ऑवफस िेबसाइ , हमी, कींपनीचा िावर्सक अहिाल आवण गुींतिणूकदाराीं साठी
सादरीकरणे याीं चा समािेश असू शकतो. अींतगसत सींप्रेर्ण विपणन सावहत्य, वकींमत यादी, उत्पादनाीं ची कॅ लॉग, विक्री
सादरीकरणे आवण व्यिस्थापन सींप्रेर्ण असू शकते . दु सरीकडे , प्रत्येक बाजार विविध प्रकारच्या सींप्रेर्णाची मागणी
करतो. उदाहरणाथस, औद्योवगक बाजार अवधक िैयच्छिक सींप्रेर्णाची मागणी करतो परीं तु ग्राहक बाजारात िैयच्छिक-
सींप्रेर्णाची मागणी केली जाते . []]
सींिादाचे 4 वभन्न मूलभूत प्रकार दे खील आहे त.
 एक ते अनेक: या प्रकारचा सींप्रेर्ण सिास त मूळ सींप्रेर्ण आहे . हे "एकाच प्रक्षेपण वबींदूतून व्युत्पन्न केले गेले आहे आवण नींतर
एअरिेव्हिर वकींिा मास वप्रीं रनमध्ये [6] उपलब्ध आहे ". या प्रकारचे सींप्रेर्ण सामान्त: बातमी वितरणाशी जु ळिून घेतले
जाते जे विवशष्ट नसते तर परस्परसींिादी दे खील नसते . जसे की एखाद्या उद्योगात प्रसाररत होण्यापासून एअरिेव्हिर त्वररत
सूचना बजािणे, ही सिससाधारण घोर्णेस उपयुि ठरते .
 अनेक-ते-एक: अनेक-ते-एक सहसा एक ते अनेक सींप्रेर्णाशी जोडलेले असते . []] उदाहरणाथस , आपल्या ईमेल बॉक्समधील
उत्तर ब ण, स्पाकसकडून खरे दी केलेला प्रीपेड नींबर. मास कम्युवनकेशन्समधून वद्व-वदशात्मक सींप्रेर्णासह सिस सींप्रेर्ण तींत्र
लोकाीं कडे गेले. []]
 िन ू िन: हे एक ते एका स्तरािरील सिास त गहन आवण परस्पर सींिाद आहे . []] विक्री सादरीकरणासारखी बरीच उदाहरणे
आहे त; बाजारातील िा ाघा ी वकींिा थे वितरण हे एक ते एक सींिादािर आधाररत आहे . यातील बहुते क सींप्रेर्ण
समोरासमोर आहे . परीं तु इीं रने च्या विकासात, ईमेल आवण ऑनलाइन शॉवपींगमुळे लोकाीं ना सामोरे जाण्याची सींधी वमळत
आहे . जे विक्रेते आवण खरे दीदाराीं ना अवधक थे बोलण्याची सींधी प्रदान करते . दु सरे महत्त्वाचे म्हणजे िेचॅ आवण फेसबुक
सारखे इिीं मेसेज 'चॅ ' चॅनेल, जे व्यिसायात अत्यींत लोकवप्रय होत आहे . []]
 बरे च-ते -बरे च: अत्यींत विकवसत इीं रने च्या पाश्वसभूमीिर, बर्‍याच-ते -सींप्रेर्ण ऑनलाइन चॅ रूम, 'ब्लॉवगींग'
िेबसाइ ससारखे िाढत आहे त. []] बहुसींख्य सींप्रेर्ण म्हणजे सहभागी त्याीं च्या कल्पना आवण अनुभिाीं चे आदान प्रदान
करण्यास सक्षम असतात.
एक ते एक अवधक त्वररत आहे , तर अनेक-मे-चॅनल्स तातडीची असू शकतात परीं तु दीघस दीघास युष्यासह असतात. []]
सिंप्रेषणाचे मानसशास्त्र
माकेव ीं ग सींप्रेर्णाचे मुख्य लि म्हणजे एकतर ब्रँड, उत्पादन वकींिा सेिेबद्दल त्याीं च्या समज बदलून वकींिा उत्पादन वकींिा
सेिा खरे दीसाठी (वकींिा विकत घेण्यासाठी प्रिृत्त / प्रलोभन िा णे ) करून त्याीं चे मन िळिणे . "इलेररएशन सींभाव्यतेचे
मॉडे ल" चा कसा उपयोग होतो हे दशसविण्यासाठी िापरले जाते. जेव्हा विपणन सींप्रेर्ण सींदेश पाठविला जातो ते व्हा प्रथम ते
स्वीकारले पावहजे आवण प्राप्तकत्यास ने त्याला हजेरी लािािी. विपणन सींप्रेर्णाकडे त्याीं चे लक्ष वदल्यास, ग्राहक सींदेशािर
प्रवक्रया करण्यास आवण समजण्यास सुरिात करतात. मन िळिण्याचे दोन मागस आहे त: मध्य आवण गौण. मध्यिती मागस
प्रवक्रयेचा उपयोग उच्च-सहभाग खरे दी वनणसयाीं मध्ये केला जातो. या क्ववचतच, उच्च-जोखमीच्या खरे दी असतात, ज्यामध्ये
सामान्त: मोठ्या प्रमाणात पैसे आवण महत्त्वपूणस िेळ असतो (उदाहरणाथस , घर वकींिा कार खरे दी करणे ). हे खरे दी वनणसय
उच्च जोखमीचे असल्याने उपलब्ध असलेला सिास त तावकसक आवण मौल्यिान पयास य तकसशुद्धपणे वनिडण्यासाठी मोठा
सींज्ञानात्मक प्रयत्न केला जातो. या विपणन सींदेशाीं मध्ये , उत्पादन वकींिा सेिा स्वतः मावहती अवधक मूल्यिान असते . गौण मागस
 P a g e | 49

प्रवक्रया कमी गुींतिणू कीच्या खरे दीच्या वनणसयामध्ये कायसरत आहे . ही िारीं िार, कमी जोखीम खरे दी असते , सामान्त: कमी
वकींिा मध्यम वकींमतीची, ज्यामध्ये सींज्ञानात्मक (वकींिा तकससींगत) मूल्याीं पेक्षा भािनात्मक (वकींिा भािना आधाररत) मूल्याीं िर
अवधक वनिड केली जाते . यामुळे, विपणन सींदेश अवधक कथाकथन आवण प्रवतमा िापरतात, उत्पादन वकींिा सेिा एखाद्याला
कसे िा ते आवण त्याच्याकडे असलेल्या िैवशष्ट्याीं ऐिजी त्यामधील सींबद्धता आवण त्यािरील सींबद्धता यािर लक्ष केंवित
करते .
सिंप्रेषण प्रटक्रया

सींप्रेर्णाचे र ान्झॅक्शनल मॉडे ल

एक वकींिा अवधक लोकाीं ना मावहती पुरिण्यासाठी सींप्रेर्ण , शब्, ध्वनी
वकींिा च्छव्हज्युअल सींकेत िापरण्याची प्रवक्रया म्हणून पररभावर्त केले जाऊ
शकते . []] एक सींप्रेर्ण प्रवक्रया अशी मावहती म्हणून पररभावर्त केली
जाते जी ररसीव्हरला व्यिसायाने पाठविण्याचा हे तू असलेला सीं देश
प्राप्तकतास समजत असलेल्या हे तूने सामावयक केली जाते . []] सींप्रेर्णाच्या
प्रवक्रयेमध्ये एकदा सींदेशाचा स्त्रोत असल्याचा विचार केला जात होता, जो
नींतर एन्कोड केला जातो , तो वनिडलेल्या सींप्रेर्ण चॅनेलद्वारे ठे िला जातो,
जो नींतर प्राप्तकत्यास द्वारे डीकोड केला जातो आवण नीं तर प्राप्त केला
जातो. []] चॅनेलच्या मध्यभागी सींपूणस सींदेश पाठविला जात आहे की ध्वनी होण्याची शक्यता आहे . []] एकदा प्राप्तकत्यास स
असा सींदेश वमळाला की त्यानींतर त्याीं नी मूळ स्त्रोतास अवभप्राय वदला, वजथे त्याीं ना मोहीम यशस्वी झाली की नाही ते शोधून
काढले. []]
तींत्रज्ञानाच्या प्रचवलत िापरामुळे ग्राहक खरे दी करण्यापूिी ब्रँड, उत्पादने आवण व्यिसाय याबद्दल मावहती शोधत
आहे त. [१०] याचा अथस असा आहे की सींप्रेर्ण प्रवक्रयेमध्ये अवतररि चॅनेलची आिश्यकता आहे , जेणेकरून हे सध्याच्या
व्यिसाय िातािरणाचे अवधक अचूक प्रवतवनवधत्व आहे . व्यिसायाीं ना आता हे विचारात घ्यािे लागेल की आजचे समाज आवण
त्याीं चे मत याीं च्यािर मोठा प्रभाि पाडणारे दोन्ही नेते आवण मते तयार करणारे दोघेही आहे त. म्हणून सींदेश प्राप्त होण्यापूिी
त्याीं ना सींप्रेर्ण प्रवक्रयेत समाविष्ट करािे लागेल. [11]
हे मॉडे ल अवधक प्रभािी असते जेव्हा प्रेर्क आवण प्राप्तकते याीं च्यात समान आधार असते जेणेकरून ते प्रभािीपणे सींिाद
साधू शकतील. योग्य स्त्रोत वनिडणे हा सींदेश विकवसत करण्यात आवण लच्छित प्रेक्षकाीं ना अपील करण्यास मदत करते. जर
ते लि प्रेक्षकाीं शी सींबींवधत असतील तर स्त्रोत अवधक प्रभािी होईल. हे समजण्याचे क्षेत्र आिावदत मींडळाीं नी प्रवतवनवधत्व
केले आहे . ते ज्याला लि करीत आहे त त्याबद्दल स्त्रोताला वजतके अवधक ज्ञान असेल वततके ते समजून घेतात की
प्राप्तकत्यास ने सींदेशाचे अथस कसे िणसन केले वकींिा प्रवतवक्रया कशी वदली. [१२]
व्यिहार मॉडे लचे घ क आहे तः
 स्त्रोत: स्त्रोत एक व्यिी वकींिा सींस्था आहे ज्यात सामावयक करण्यासाठी मावहती असते . स्रोत (वकींिा प्रेर्क) दु सर्‍या
व्यिीस वकींिा लोकाीं च्या ग ास मावहती तयार आवण पाठिते . स्त्रोत कदावचत एखादी व्यिी (उदा. विक्री व्यिी वकींिा
प्रििा) वकींिा एक िैयच्छिक-िैयच्छिक ओळख (उदा. कॉपोरे शन वकींिा सींस्था). सीं प्रेर्णाची प्रवक्रया स्त्रोतापासू न सुरू होते,
विक्रेत्याीं नी काळजीपूिसक स्त्रोत वनिडणे आिश्यक आहे कारण लि प्रेक्षकाीं द्वारे सींदेश कसा जाणिेल यािर पररणाम
होतो. [१२]
 एन्कोटििं गः हा सींदेश दशसविण्यासाठी शब्ाीं चा अथस, वचन्ह वकींिा वचत्राीं सह सींदेशाचा हे तू अथस स्थानाीं तररत करीत
आहे . एन्कोवडीं ग म्हणजे सींदेशाचा विकास आहे ज्यात स्त्रोत साीं गण्याची आशा करीत असलेली मावहती आहे . हे विचार,
कल्पना आवण मावहती एकवत्रत करीत आहे जे प्राप्तकत्यास द्वारे प्रसाररत केले आवण समजले जाऊ शकते . [१२] सीं देश एन्कोड
करणे ही सींप्रेर्ण प्रवक्रयेची दु सरी पायरी आहे . एन्कोवडीं ग प्रवक्रयेमुळे एखाद्या सीं देशाचा विकास होतो ज्यामध्ये मावहती असते
वकींिा स्त्रोत साीं गण्याची आशा करतो. एन्कोवडीं ग अत्यींत महत्वाचे आहे , जेव्हा मेंदूला एखादा ब्रँड सींदेश वकींिा अथस
कळिण्यासाठी िापरला जाणारा कल्पना समजते तेव्हा प्रभािी होते : मेंदू वक्रयाकलाप, शब्, रीं ग, वचत्रे, वचन्हे , वचन्हे वकींिा
अगदी सीं गीत. सींदेश मौच्छखक वकींिा अव्यिहारी, तोींडी वकींिा वलच्छखत वकींिा प्रतीकात्मक असू शकतो (उदा. वपतळ बँडचा
आिाज सोया काळाचा वकींिा िारसाकडे दु लसक्ष करणारा आहे ). वकींिा त्यात बर्‍याचदा नायके 'स्वूश' सारख्या 'सींकेत'
समाविष्ट होऊ शकतात जे यशाचे सींकेत दे तात. बर्‍याचदा गोष्टी "एन्कोवडीं ग" आवण "अचूक" एन्कोवडीं गच्या मागास त येऊ
शकतात. प्राप्तकत्यास ने सींदेशाचे योग्य स्पष्टीकरण केले आहे हे सुवनवित करण्यासाठी प्रेर्क िापरू शकतात अशा पद्धती
आहे त ज्यामध्ये या पद्धतीींचा समािेश आहे ; चॅनेल, ग्राहक अींतदृस ष्टी, प्राप्तकतास आवण सींदभस फ्रेमशी समानता (उदा. िय,
 P a g e | 50

मूल्ये, सींस्कृती). []] सरतेशेि ी, प्रेर्कास त्याचा प्राप्तकतास जाणून घेणे अत्यींत महत्वाचे आहे आवण लच्छित धोरणासाठी
सींशोधनातून हे पूणस केले जाते . या सींकल्पना ग्राहकाीं च्या मनातील हे तू तयार करण्यासाठी मदत करतात.
 सिंदेशः सिंदेश एन्कोवडीं ग प्रवक्रयेतून आला आहे , ती सामग्री, अथस वकींिा मावहती आहे जी स्त्रोत साीं गत आहे . सींदेश तोींडी, गैर-
मौच्छखक, तोींडी, वलच्छखत वकींिा प्रतीकात्मक अशा बर्‍याच प्रकाराीं मध्ये असू शकतो. [१२]
 चॅनेल : चॅनेल ही एक पद्धत आहे ज्याद्वारे सींप्रेर्ण स्त्रोत वकींिा प्रेर्काीं कडून प्राप्तकत्यास कडे जाते . []] दोन प्रकारचे चॅनेल
िैयच्छिक आवण िैयच्छिक नसलेले आहे त. सींप्रेर्णाची िैयच्छिक चॅनेल थे आवण स्वतींत्र ग ाीं ना लि करतात. िैयच्छिक
सींप्रेर्ण चॅनेल दोन वकींिा अवधक व्यिीींशी जोडलेले आहे त जे दू रध्वनी, ईमेल वकींिा फॅक्सद्वारे एकमेकाीं शी समोरासमोर,
व्यिी-दर-व्यिी थे सींिाद साधतात. सामावजक चॅनेल दे खील िैयच्छिक सींप्रेर्णाच्या श्रेणीत येतात. वमत्र, शेजारी,
सहकारी, सहकारी वकींिा कु ुीं बातील सदस्य हे सिस सामावजक चॅनेलचे साधन आहे त. []] प्रेर्क आवण प्राप्तकतास याीं च्यात
परस्पर सींपकस न ठे िता सींदेश िाहून नेणे हे सींप्रेर्णाचे िैयच्छिक नसलेले चॅनेल म्हणू न ओळखले जाते . मास मीवडया वकींिा
मास कम्युवनकेशन्स ही िैयच्छिक नसलेल्या िावहन्ाीं ची उदाहरणे आहे त कारण एकाच िेळी बर्‍याच लोकाीं ना सींदेश
पाठविला जात आहे . सींप्रेर्णाची विना-िैयच्छिक चॅनेल दोन मुख्य प्रकाराीं मधून बनविली जातात, प्रथम ती वप्रीं आहे . वप्रीं
मीवडयामध्ये ितसमानपत्रे, मावसके, थे मेल आवण वबलबोडस चा समािेश आहे . दु सरा प्रकार प्रसाररत केला जातो; ब्रॉडकास्ट्
मीवडयामध्ये रे वडओ आवण े वलच्छव्हजनचा समािेश आहे . [१]]
 िीर्कोटििं गः प्राप्तकत्यास ने जे काही साीं वगतले जात आहे त्याचे अथस साीं गण्यासाठी प्रतीक उलगडतात. प्रेर्काचा सींदेश पुन्हा
विचारात बदलत आहे . याचा पररणाम प्राप्तकत्यास च्या सींदभस चौक ीिर (वकींिा समजण्याच्या क्षेत्रािर) खूपच पररणाम होतो
ज्यामध्ये सींदेश प्राप्त होताना त्याीं ची मूल्ये, दृष्टीकोन आवण मनाची च्छस्थती याीं चा समािेश असतो. मॉडे ल प्रभािी होण्यासाठी
ररसीव्हरद्वारे डीकोवडीं ग स्त्रोताद्वारे एन्कोवडीं गशी जुळते , म्हणजे त्याीं ना पाठविलेला सींदेश योग्य प्रकारे
समजतो. [१२] डीकोवडीं ग म्हणजे सींदेशाीं चे स्पष्टीकरण करण्याची प्रवक्रया आवण योग्य एन्कोवडीं ग आवण प्रसाररत अथस
डीकोिर क्चर करण्याची प्राप्तकत्यास ची क्षमता यािर अिलींबून असते . जेव्हा सींदेश एक वकींिा अवधक प्राप्तकत्याां च्या सींिेदना
पोहोचतो तेव्हा डीकोवडीं ग होते. ग्राहक े वलच्छव्हजन जावहराती दोन्ही ऐकतात आवण पाहतात, इतर ग्राहक जावहरातीची
ऑफर (उदा. कूपन) हाताळतात (स्पशस करतात) आवण िाचतात (पहा). बेल्हच अँड बेल्हचच्या मते ही प्रवक्रया प्राप्तकत्यास च्या
सींदभस क्षेत्रािर वकींिा अनुभिाच्या क्षेत्रािर खोलिर पररणाम करते , जे सींप्रेर्ण पररच्छस्थतीत आणलेले अनुभि, समज, दृष्टीकोन
आवण मूल्ये या सींदभास त दशसिते . []] प्रभािी सींप्रेर्ण होण्यासाठी, प्राप्तकत्यास ची मेसेज वडकोवडीं ग प्रवक्रया प्रेर्काच्या
एन्कोवडीं गशी जुळणे आिश्यक आहे . या सींपूणस म्हणजे प्राप्तकतास आकलन करतो आवण स्त्रोत सींप्रेर्ण करण्याचा प्रयत्न
करीत आहे त्याचे भार्ाीं तर करतो. जेव्हा दोन पक्षाीं मधील काही समान मैदान असे ल तेव्हा प्रभािी सींप्रेर्ण होण्याची अवधक
शक्यता असते . प्राप्तकत्यास बद्दल प्रेर्काची वजतकी अवधक ओळख असेल वततके प्रेर्क त्याीं च्या गरजा चाीं गल्या प्रकारे समजू
शकेल, त्याीं च्याशी तडजोड करू शकेल आवण सिसत्र अवधक प्रभािीपणे सींप्रेर्ण करे ल.
 प्राप्तर्कताथः स्त्रोत ज्याच्यासह विचार वकींिा मावहती सामावयक करतो. प्राप्तकतास सींदेश ऐकतो, पाहतो वकींिा िाचतो आवण
त्यास डीकोड करतो.
 गोिंगा : या सींिादाच्या प्रवक्रये दरम्यान गोींगा हा बाह्य हस्तक्षेप आहे . कोणतेही बाह्य घ क जे अवनयोवजत विकृती वनमास ण
करतात. ही विकृती प्राप्तकत्यास स एखाद्या सींदेशाचा अथस साीं गू वकींिा अथस सोपविण्यास अिघड बनिते कारण स्त्रोताने त्याचा
हे तू केला होता. सींदेशाच्या एन्कोवडीं गमध्ये आिाजाची उदाहरणे म्हणजे रे वडओ वकींिा े वलच्छव्हजन वसग्नलचा अभाि असू
शकतो. जेव्हा अनुभिाचे प्रेर्क आवण प्राप्तकतास फील्ड ओलाीं डत नाहीत तेव्हा आिाज दे खील उद्भिू शकतो, जर त्याीं च्यात
कोणतीही सामान् जागा नसेल तर सींदेशाच्या अथास चा गैरसमज होऊ शकेल. [१२] सींप्रेर्ण प्रवक्रयेदरम्यान, हा सींदेश
असींबद्ध घ काीं च्या अधीन आहे जो त्याच्या स्वागतामध्ये विकृत वकींिा व्यत्यय आणू शकतो. सींिादाच्या प्रवक्रयेच्या आतील
वकींिा बाहे रून एकतर शारररीक वकींिा मनोिैज्ञावनक मूलभूत तत्त्वे आहे त. गोींगा एक अडथळा म्हणून कायस करतो कारण
सींदेश कमी अचूक, कमी उत्पादनक्षम आवण अस्पष्ट बनवितो. हे सींदेश प्राप्तकत्यास पयांत पोहोचण्यापासून प्रवतबींवधत
करते . शारीररक आिाज बर्‍याचदा िाई प्रकारे बनिलेल्या प्रवतमा वकींिा सींदेशाीं द्वारे (उदा. खराब वप्रीं ची गुणित्ता) वकींिा
विचवलत करण्याचे घ क (उदा. ीव्ही जावहरातीींद्वारे ग्राहक स्क्रोवलींग) द्वारे चालना वदली जाते . मानसशास्त्रीय आिाजाचे
वमवश्रत अथस, स्त्रोताची कमकुित विश्वासाहस ता वकींिा ग्राहकाच्या आिश्यकतेनुसार सींदेशाचे महत्वहीन असू
शकते . ररसीव्हरशी कनेक्शन नसणे आवण सामान् ग्राउीं डमध्ये उणीि यासह सामान्त: हे कारणीभूत असते . यामुळे
सींदेशास अनुवचत एन्कोवडीं ग होऊ शकते ; एखादे वचन्ह, वचन्ह वकींिा शब् िापरणे जे अपररवचत आहे वकींिा प्राप्तकत्यास स
वभन्न अथस आहे (उदा. प्राप्तकत्यास स समजत नसलेल्या परदे शी भार्ेत सींदेश पाठविणे). प्रेर्क आवण प्राप्तकतास याीं च्यात
वजतके सामान् मैदान असेल वततके आिाज आवण सींदेशामध्ये व्यत्यय आणण्यासाठी अडथळे येण्याची शक्यता कमी
आहे . []]
 प्रटतसाद / अटभप्रायः सींदेशास प्राप्तकत्यास ची प्रवतवक्रया प्रेर्कास अवभप्राय प्रदान करते . हा सींदेश पाहणे , ऐकणे वकींिा
िाचल्यानींतर प्रवतवक्रयाीं चा सींच आहे . प्राप्तकत्यास चा प्रवतसाद हा अवभप्राय आहे आवण सींदेश डीकोड कसा झाला आवण प्राप्त
 P a g e | 51

कसा झाला हे प्रेर्काीं ना कळिू दे ते. परस्पर विक्री पररच्छस्थतीत अवभप्रायाचा एक प्रकार सींदेशाबद्दल प्रश्न, व प्पण्या वकींिा
कोणत्याही प्रवतवक्रया (जसे की अवभव्यिी) असू शकतात. सामूवहक माध्यमाीं मध्ये माके ीींग सींप्रेर्ण कसे समजले गेले याचा
सींकेत सींदेश पाठविल्यानींतर विक्रीची रक्कम आहे . िृत्ती बदलणे , स्ट्ोअर भे ी दे णे आवण चौकशी करणे असे अनेक वभन्न
मागस आहे त जे मास मीवडयामध्ये अवभप्राय दे तात. अवभप्राय सींप्रेर्ण प्रवक्रया आवण भविष्यातील सींदेशाीं चे यश सुधारण्यास
मदत करू शकते . [१२] सींदेश पावहल्यानींतर, ऐकून वकींिा िाचल्यानींतर प्राप्तकत्यास च्या विवशष्ट प्रकारच्या प्रवतवक्रयाीं ना
प्रवतसाद म्हणून ओळखले जाते . प्राप्तकत्याां चे प्रवतसाद एकतर न लक्षात येण्यायोग्य वक्रया वकींिा लक्षात घेण्यायोग्य
वक्रयाीं पासून असू शकतात. लक्षात न घेता ये णारी प्रवतवक्रया त्याीं ची मावहती स्मृतीत साठिून ठे िू शकतात आवण सहज लक्षात
येण्यासारख्या प्रवतवक्रया म्हणजे त्वररत कृती जसे की े वलच्छव्हजनिर जावहरात केलेल्या उत्पादनाची मागणी करण्यासाठी
जावहराती क्रमाीं क डायल करणे . सींिादाचे मुख्य लिाीं पैकी एक म्हणजे योग्य ररसीव्हर प्रवतसाद प्राप्त करणे , अवभप्राय
सींप्रेर्णाच्या प्रिाहामधील पळिा बींद करते आवण इच्छित सींदेश कसा डीकोड आवण प्राप्त होत आहे हे प्रेर्कास मॉवन र
करू दे ते. हे लि साध्य करण्यासाठी कोणी अप्रत्यक्ष वकींिा थे प्रवतसादासाठी विचारू शकतो वकींिा प्राप्तकत्यास स प्रवतसाद
दे ण्यास मदत करू शकतो. []] मास मीवडयाच्या माध्यमाीं द्वारे जावहरात करणार्‍या पक्षाीं ना फीड बॅक परत वमळविणे अवधक
अिघड आहे , कारण जावहरातदार त्याीं च्या ग्राहकाीं शी थे सींपकास त नसतात म्हणून त्याीं चे सींदेश कसे प्राप्त झाले आहे त हे
वनधास ररत करण्यासाठी इतर पद्धती शोधल्या पावहजेत. अवभप्रायाचा गींभीर स्वरुप विक्रीद्वारे होतो, परीं तु जावहराती आवण
खरे दीच्या ितसनामध्ये थे सींबींध दशसविणे अनेकदा कठीण असते . म्हणून विक्रेते ; स्ट्ोअरला भे द्या, कूपन विमोचन तपासा,
प्रत्युत्तर काडस िापरा आवण अवभप्राय प्राप्त करण्यासाठी ग्राहकाीं ची चौकशी ऐका. एकदा अवभप्राय / प्रवतसाद अभ्यासाची
महत्त्वपूणस रक्कम जमा झाल्यानींतर जावहरातदाराीं ना त्यानींतर सींप्रेर्ण प्रवक्रयेत यश वकींिा अपयशाची कारणे वनवित
करण्यासाठी पुरेशी मावहती असते आवण तेथून ते योग्य समायोजन करू शकतात.
मत नेते आटण अटभप्राय सिंपादर्क
मत नेते असे ग्राहक आहे त ज्याीं चा इतर ग्राहकाीं च्या खरे दीच्या िागणुकीिर मोठा प्रभाि असतो. [१]] हे समियस्क वकींिा
ख्यातनाम व्यिी असू शकतात आवण बर्‍याचदा प्रभािी ग्राहकाीं च्या दृष्टीने "इच्छित राज्य" चे प्रवतवनवधत्व करतात. अवभप्राय
नेत्याीं च्या उपभोगाच्या पद्धतीींचे अनुसरण करून, ग्राहक समान च्छस्थती वकींिा जीिनशै ली वमळविण्याची आकाीं क्षा बाळगतात
आवण समान प्रवतमा प्रोजे क्ट करतात. यामुळे, मत नेते विपणन सींप्रेर्णाीं चे शच्छिशाली घ क आहे त. मताचे नेते एखाद्या
ब्रँडला मान्ता दे ण्यामुळे ब्राीं ड जागरूकता आवण विक्री िाढू शकते . यामुळे, मोठ्या कींपन्ा त्याीं च्या उत्पादनाीं ना मान्ता
दे ण्यासाठी अत्यवधक प्रभािी सेवलवब्र ीींना पैसे दे तात.
आपण पेड जावहरात, सोशल मीवडया, ब्लॉग्ज वकींिा इतर कोणत्याही प्रकारच्या लेखी माध्यमाीं द्वारे अवभप्राय नेत्याीं चे विचार
वकींिा उत्पादन / सेिेबद्दलची भािना प्राप्त करू शकता. [१]] हे थे वकींिा अप्रत्यक्ष प्रभाि असू शकतात.
ओवपवनयन फॉमससस असे ग्राहक आहे त ज्याीं ना त्याींच्या वमत्राीं कडून अत्यींत ज्ञानी आवण विश्वासाहस मानले जाते . [१]] त्याीं ना
त्याीं च्या विस्तृत ज्ञानामुळे उच्च गुणित्तेची उत्पादने वनिडण्यात तज्ञ मानले जातात आवण अशा मतप्रणालीचा नेता म्हणून
ओळखल्या जाणार्‍या सेवलब्रे ीचा दजास नसतानाही ते इतर ग्राहकाीं च्या खरे दीच्या िागणुकीिर पररणाम घडवितात. उत्पादन,
सेिा वकींिा व्यिसायाशी सींबींवधत असलेल्या क्षेत्राबद्दल त्याीं ना विशेर् ज्ञान आहे . उदाहरणाथस , हा एखादा और्ध प्रायोवजत
करणारे डॉक्टर वकींिा ग्राहकाीं ना स्पो स स ब्रँडची वशफारस करणारा िैयच्छिक प्रवशक्षक असू शकतो. याचा अथस असा की
दोन्ही मत नेते आवण मत तयार करणारे दोघाीं चेही ग्राहकाीं िर आवण त्याीं च्या व्यिसायाबद्दल, उत्पादनािर वकींिा सेिेकडे
पाहण्याचा दृवष्टकोन मोठा असतो. [१]] जर एखादा ब्रँड मेकअप उत्पादनाीं च्या विक्री आवण उत्पादनात तज्ज्ञ असेल तर त्या
व्यिसायाकडे एखाद्याला मेकअपविर्यी मावहती असलेल्या ज्ञात आवण त्या समुदायामध्ये लोकवप्रय आहे अशा एखाद्या
व्यिीकडे पहायचे आहे जे णेकरून सींदेश त्याीं च्या लि बाजारात शक्य वततके विस्तृत पसरलेले आहे . [१]] मतप्रदशसन नेते
सींप्रेर्ण प्रवक्रयेत आणखी एक दु िा जोडतात, सींदेश प्राप्तकत्याां साठी "अथस वफल्टर" म्हणून काम करतात (डाहलन,
२०१०). सींदेश प्रेर्काकडून पाठविला जातो आवण अवभप्राय नेते लच्छित प्रेक्षकाीं सह आपली मते सामावयक करतात.
सिंप्रेषणािंचे समायोटजत मॉिे ल
सींिादाचे मुख्य मॉडे ल त्याच्या रे र्ेच्या - प्रेर्क, सींदेश, प्राप्तकतास आवण सींरचनात्मक समज नसल्याबद्दल ीका केली गेली
आहे . [१]] तेव्हापासून सींिादाचे एक समायोवजत मॉडे ल विकवसत झाले आहे .
सींिादाचे समायोवजत मॉडे ल विपणन सींदभास त विकवसत केले गेले, जेव्हा विक्रेत्याीं नी पावहले की मास मीवडया (डहे लेन,
२०१०) च्या तुलनेत प्रभािशाली होमोवफलस ग (कु ुीं ब आवण वमत्र) आवण हे रोवफलस ग्रुप (व्यिीच्या ने िकसच्या बाहे र)
लोक अवधक प्रभावित झाले आहे त.
अ‍ड ॅ जेस्ट् केलेले मॉडे ल सींप्रेर्णाच्या मूळ मॉडे लपेक्षा वभन्न आहे कारण त्यात मतप्रदशसन करणारे नेतेदेखील गे कीपर
म्हणून ओळखले जातात.
मास मीटिया
 P a g e | 52

दू रदशथ न
मुख्य लेख: दू रदशसन जावहराती
च्छव्हज्युअल आवण ऑररयल उत्तेजनाच्या सींयोजनामुळे े लीच्छव्हजनच्या प्रारीं भापासून जावहरात माध्यमाीं च्या दृश्यािर िचसस्व
रावहले आहे , ज्यामुळे माध्यमाीं च्या इतर प्रकाराीं पेक्षा अवधक लक्ष िेधून घेण्यात आवण सींदेशाीं चे अवधक प्रभािी प्रसारण होऊ
शकते . त्याचे काही तो े आहे तः े वलच्छव्हजन जावहराती "वझप" आवण झेप्प्ड "होण्यापासून ग्रस्त आहे त. प्रोग्राम्सच्या पूिस
रे कॉवडां ग दरम्यान फास्ट् फॉरिवडां ग कमवशसयल ब्रेक से शन्सला" वझवपींग "असे म्हणतात. बर्‍याचदा दशसक प्रोग्राम पूणसपणे
रे कॉडस करतात जेणेकरून ते पाहता येतील. व्यािसावयक विश्राीं तीवशिाय. "झॅवपींग" हा शब् म्हणजे व्यािसावयकाीं ना ब्रेक
दे ताना चॅनेल बदलण्याची सिय म्हणून वदली जाते . जावहराती पाहणे ाळण्यासाठी दे खील हे केले जाते . े वलच्छव्हजनच्या
जावहराती व्यापक प्रमाणात पोहोचल्यामुळे आवण कोणत्या सामग्रीपयांत हे तू असलेल्या लि बाजारानुसार विभागणी करता
येते. जावहराती िेळ विभागाीं सह काळजीपूिसक जोडल्या जातात आवण / वकींिा योग्य प्रोग्रावमींगसह जोडल्या जातात ज्याला
"मीवडया िाहने" म्हणून ओळखले जाते . हे विपणन सींदेशासह उद्दीष्ट प्रेक्षकाीं पयांत पोचले आहे हे सुवनवित करण्यास मदत
करते . [१]] : 118
दू रदशसन जावहरातीचा प्रारीं वभक उत्पादन खचस जास्त असला तरी, तो मोठ्या प्रमाणात प्रेक्षकाीं पयांत पोहोचण्याची शक्यता
आहे आवण म्हणूनच, प्रवत दशसक कमी वकींमतीची दे खभाल करतो, यामुळे ते कायसक्षम सींप्रेर्ण मींच बनते . [२०]
रे टिओ
मुख्य लेख: रे वडओ जावहरात
रे वडओ बाय डे वफनेशन म्हणजे ध्वनी प्रोग्रॅमचे प्रसारण लोकाीं साठी आहे आवण आज ब्रॉडबँड कनेक्शनद्वारे वकींिा लोकाीं च्या
गाड्ा वकींिा घराीं मध्ये वडवज लररत्या प्रसाररत केले जाऊ शकते . [२१] माध्यम र ान्सवमशनचा सिास त जुना प्रकार अद्याप
िापरला जात असला तरीही, त्याच्या तुलनेने कमी खचस आवण सोयीमुळे (रे वडओ एक्सपोजर र ाच्छन्झ दरम्यान, कामािर
आवण करमणु कीच्या कायास त) ये ऊ शकते . च्छव्हज्युअल पैलूअभािी रे वडओ जावहराती ग्राहकाीं च्या मनात प्रवतमा वनमास ण
करण्याचा प्रयत्न करतात. अन् चॅनेलमध्ये (जसे की े वलच्छव्हजन) सींदेशना सामोरे जाण्यासाठी रे वडओ जावहरात दे खील
अत्यींत प्रभािी आहे . [१]] : १२२ ब्रँडशी सींबींवधत एक पररवचत वजींगल वकींिा आिाज ब्रँड आवण जावहरात जागरूकता
िाढवितो, शेि ी ब्रँड इच्छक्व ी िाढवितो. हे "इीं व ग्रे े ड माकेव ीं ग कम्युवनकेशन्स" चे एक उदाहरण आहे , ज्यामध्ये विपणन
सींदेशाची ताकद आवण पोहोच िाढविण्यासाठी एकावधक विपणन चॅनेल एकाच िेळी िापरल्या जातात. े वलच्छव्हजन प्रमाणे,
रे वडओ विपणनास विवशष्ट िेळ स्लॉ आवण प्रोग्राम वनिडण्याच्या क्षमतेचा फायदा होतो (या प्रकरणात रे वडओ स्ट्े शन आवण
त्यातील विभागाीं च्या स्वरूपात).
भरा आवण अल. [२०] असा युच्छििाद करतो की प्रत्ये क श्रोताीं च्या मनात सींगीत आवण शब्ाीं सारखे दृश्य प्रवतवनवधत्व
करण्यास भाग पाडल्यामुळे रे वडओ सींप्रेर्ण "भािवनक ग्राहक केंवित केंिे " याीं ना प्रोत्साहन दे ते. कींपन्ाीं द्वारे िापरल्या
जाणार्‍या सामान् तींत्रास प्रवतमा हस्ताीं तरण म्हणून ओळखले जाते , वजथे एक पूरक च्छव्हज्युअल े वलच्छव्हजन जावहरात एक-
आयामी रे वडओ जावहरातीसह िापरली जाते ज्यायोगे दोघाीं मध्ये च्छव्हज्युअल सींबद्धता िाढविण्यासाठी समान ऑवडओ र ॅ क
आहे . [२२] सींशोधन असे सुचिते की या उप-वििेक सींबींधी विचार प्रवक्रयेस भविष्यातील ब्रँड ओळख आवण जागरूकताचा
मोठ्या प्रमाणात फायदा होतो. [२०]
रे वडओ इन्फोमेररकल्स बहुधा साधी च्छस्क्रप्ट असते जी सादरीकरणाद्वारे िाचली जाते . हे िुत आहे आवण कमीतकमी उत्पादन
प्रयत्नाीं मुळे व्यापक आघाडी िेळा आिश्यक नसते . [२१]
मुद्रण
मुवित माध्यम हे माध्यमाीं च्या जावहरातीींचे सिास त मूलभूत रूप आहे . सींिेदनाक्षम उत्ते जनाीं च्या कमतरतेमुळे मजबूत प्रवतमा
तयार करणे सिास त आव्हानात्मक आहे परीं तु कायसक्षम, स्पष्ट मावहती सींप्रेर्ण आवण सींदेश वितरणामध्ये प्रभािी ठरू
शकते . जेथे ग्राहक च्छव्हवडओ वकींिा ऑवडओमधील सींदेश गमािू शकतात (कदावचत मोठ्या आिाजात व्यत्यय आला असेल
वकींिा कोणीतरी त्याीं चे दृश्य अिरोवधत करे ल) सींदेश वप्रीं मध्ये अवनवित काळासाठी राहील. आकार, रीं ग आवण शैली
यासारख्या बाबीींचा उपयोग इतर छापील जावहरातीींच्या तुलनेत पररणामकारकता िाढविण्यासाठी केला जाऊ शकतो, जो
एक मूलभूत मीवडया कम्युवनकेशन चॅनेल असूनही महत्त्वाचा आहे , े वलच्छव्हजननींतर वप्रीं हे दु सरे सिास त मोठे माध्यम आहे
(एीं ग, २०१.. "इीं व ग्रे े ड माके ीींगचे तत्त्वे) सींप्रेर्ण ". पृष्ठ 126.).
परीं परे ने , विपणन सींप्रेर्ण व्यािसावयकाीं नी मुवित विपणन सींपावश्वसक वनवमसती आवण अींमलबजािणीिर लक्ष केंवित
केले. पारीं पाररक माध्यम वकींिा काही जण जुन्ा माध्यमाीं चा उल्लेख करतात, विपणन आवण जावहरात जगात बर्‍याच
िर्ाां पासून िापरला जात आहे . [२ 23] पारीं पाररक माध्यमाीं मध्ये जावहरात माध्यमाचे पारीं पाररक फॉमस समाविष्ट असतात जसे
की दू रदशसन, मावसके, ितसमानपत्रे, रे वडओ आवण थे मेल आवण मैदानी. अनेक दशकाीं पासून, विपणकाीं साठी ग्राहक आवण
अन् कींपन्ाीं पयांत पोहोचण्यासाठी या प्रकारचे सींिाद मुख्य स्रोत आहे त. इीं रने नसलेल्या आवण सोशल मीवडयाच्या विपुल
 P a g e | 53

जगात जावहरातीींचे आवण जावहरातीींचे मूळ पारीं पाररक माध्यमाीं मध्ये असते , जेथे जावहरातीींचा थे आवण शारीररक मागस
असतो.
छपाईच्या स्वरूपात जावहरात होण्याद्वारे त्याीं चे सींदेश लि प्रेक्षकाीं पयां त पोहोचविण्यासाठी होवडां ग्ज, मावसके, ितसमानपत्रे
आवण पोस्ट्ससच्या स्वरूपात िापरली जातात. व्यिसाय सहसा ज्या वठकाणी सहज पावहले जाऊ शकतात आवण लच्छित
प्रेक्षक त्याीं चे दै नींवदन वक्रयाकलाप खचस करतात अशा वठकाणी वबलबोडस लाितील. ितसमानपत्रे, मावसके आवण पोस्ट्सस
आकाराने लहान आहे त आवण बर्‍याच वठकाणी आढळू शकतात जे सिससामान्ाीं ना ती िाचण्याची परिानगी दे ते. ज्या
उत्पादनात वकींिा जावहरातीिर जावहरात केली जात आहे त्यािर अिलींबून, विक्रेत्याीं नी त्याीं चे बहुतेक वप्रीं स कोठे जाऊ
शकतात हे वनवदस ष्ट करू शकतात जसे की सलूनमध्ये निीन शैम्पूची जावहरात अवधक सामान् असू शकते .
वप्रीं मीवडया हे अत्यींत सानुकूल करणारे आहे त, मुिण आकार, फॉन्ट, च्छस्थती आवण रीं ग सींयोजनात वभन्न आहे त. िृत्तपत्रे
सामान्त: खडबडीत कागदाचा िापर करतात आवण पु नरुत्पादनाची गुणित्ता चाीं गली नसते तर मावसके िापरल्या गेलेल्या
िजनातील चमकदार कागदामुळे विवशष्ट उत्पादनाचे स्वरूप िाढिू शकतात ज्यामुळे रीं ग चाीं गला अनुिावदत होतो आवण
दीघसकाळ व कणारी गुणित्ता आवण समानता वमळते . [२०] मावसके एक फ्रेम म्हणून काम करतात, एक मनोिैज्ञावनक
वडव्हाइस जे दृष्टीकोन आवण वनणसयािर फेरफार करते . [२]] उदाहरणाथस , व्होग, एक अग्रगण्य पेड सकुसलेशन फॅशन
मावसक, [२ 25] सुींदर प्रवतमे आवण मोहक छायावचत्रणाीं सह जावहरात प्रयत्न प्रकावशत करते , दोघाीं ची सींघ ना आदर आवण
पररष्कृततेची सींप्रेर्ण करते आवण त्याच प्रकाशनात वदसणार्‍या ब्रँडच्या विश्वासाहस तेस प्रोत्साहन दे ते. . उच्च-गुणित्तेच्या
पुनरुत्पादनामुळे, मावसके जास्त काळ व कतात आवण बहुतेकदा हे अर सलून आवण िेव ीं ग रूममध्ये आढळतात. ग्राहक
बर्‍याचदा िैयच्छिक प्रवतमा कापून ाकतात जे सींदेशास अवधक लाीं बिते आवण सीं भाव्य प्रदशसनास िाढिते . या विस्ताररत
काळात सींदेशाची प्रासींवगकता गमािली गेली असली तरीही, ब्राीं ड जागरूकता अजूनही िाढविली जाऊ शकते . [२०]
अवधक जाणून घ्या
या लेखात जास्त पुनरािृत्ती टर्किंिा टनरर्थर्क भाषा असू शर्कते .
मावसके अनेकदा मवहलाीं चे आरोग्य, ऑ ोमोव व्ह वकींिा फॅशन या विर्याद्वारे विभागल्या जातात आवण म्हणूनच विवशष्ट लक्ष
बाजारापयांत प्रभािीपणे पोहोचतात आवण ितसमानपत्राीं द्वारे भौगोवलक प्रदे शाीं िर लक्ष केंवित केले जाते जे व्यापक
प्रवतवनधीींच्या लोकसींख्येच्या नमुन्ास आिाहन करतात आवण म्हणूनच वनिडकतेमध्ये कमी पररणाम दे तात. खालच्या
वकनारपट्टीचा पयास य म्हणून िृत्तपत्रे सहसा साप्तावहक िेळापत्रकात अद्ययाित मावहती आवण स्थावनक कायस क्रम आवण
व्यिसायाीं चे कव्हरे ज ऑफर केल्या जातात. अशा प्रकारच्या छोया ाइपफेसमध्ये असतात आवण त्या काळ्या आवण
पाीं ढर्‍या असतात. [२०]
नार्कारा
पारीं पाररक माध्यम हळू हळू प्रभाि गमाित आहे . [२]] हा बदल दोन मुख्य घ काीं द्वारे चालविला जातो: प्रेक्षक खींवडत होणे
आवण व्यािसावयक सामग्री वनिडण्याची क्षमता. े वलच्छव्हजन, रे वडओ, मावसके आवण ितसमानपत्रे अवधक खींवडत होत आहे त
आवण लहान आवण अवधक वनिडक प्रेक्षकाीं पयांत पोहोचत आहे त. परस्परसींिादी माध्यमाीं मुळे दळणिळणाची िेगिान िाढ,
विशेर्त: इीं रने मुळे माध्यमाीं द्वारे सींिादाच्या िापरामध्ये बदल झाला आहे , ज्यायोगे व्यिसाय अवधक पारीं पाररक माध्यम
पद्धतीींपेक्षा आधुवनक माध्यमाीं चा िापर करण्यास प्राधान् दे तात. सींिादाचे निीन आवण अवभनि मागस ग्राहक ाळू शकत
नाहीत. [२ 23] बर्‍याच विक्रेत्याीं चा असा विश्वास आहे की जावहरातीची पारीं पाररक पद्धती खूपच महाग झाली आहे आवण
आधुवनक माध्यमाीं च्या तु लनेत ती कमी प्रभािी नाही. जावहरातीसारख्या विपणन सींप्रेर्णाचे पारीं पाररक फॉमस वनसगास चे एक
मागस आहे त, तर निीन माध्यम विक्रेत्याीं ना विविध काये करण्यास परिानगी दे तो.
सिंप्रेषण प्लॅ फॉमथ
फेसबुक, वि र, इिाग्राम, स्नॅपचॅ , स्काईप वकींिा इतर प्रकारच्या माध्यमाीं सारखे सींप्रेर्ण प्लॅ फॉमस सींप्रेर्णाचे अत्यींत
महत्त्वाचे माध्यम बनले आहे त. जरी सींचार करण्याच्या अशा अन् पद्धती आहे त ज्याीं चा फि सोशल मीवडयाशी सीं बींध नाही,
परीं तु लोक त्याीं च्या सहका influenced्याीं कडूनही मोठ्या प्रमाणात प्रभावित होऊ शकतात, या प्रवक्रयेस सामावजक
मध्यस्थी म्हणून ओळखले जाते . विपणन सींप्रेर्ण प्लॅ फॉमस ही प्राप्तकत्याां च्या प्रोफाइलिर आधाररत स्वयींचवलत फॅशनमध्ये
विपणन सामग्रीचे िैयच्छिकृत आवण विस्तार करण्यासाठी एक शच्छिशाली क्षमता आहे . [१]]
एक व्यासपीठ सोपा व्याख्या करून एक असण्याचा मजला वकींिा स्ट्े ज आहे . हे विपणन सींप्रेर्णाीं मध्ये , विवशष्ट ब्रँड वकींिा
उत्पादनाबद्दल जागरूकता आवण मावहती प्रदान करण्यासाठी समान तत्त्व म्हणून कायस करते . [२]] विविध सींप्रेर्ण
प्लॅ फॉमसची रणनीवतक वनिड एक मीवडया स्ट्र ॅ े जी म्हणून ओळखली जाते ज्याचा हेतू प्रेक्षकाीं ना अथसपूणस सींभार्णात गुींतिून
ठे िणे आवण पररणामी, एक वचरस्थायी सींबींध वनमास ण करणे होय. [२]] आधुवनक तींत्रज्ञानाने प्लॅ फॉमसच्या िापराचा विस्तार
केला आहे ज्याद्वारे ग्राहक आवण ब्रँड सींिाद साधू शकतात. पररणामी, प्लॅ फॉमसचा सींदभस आवण ते कसे पररभावर्त केले
जातात ते बदलले आहे . [२]] असे अनेक प्लॅ फॉमस आहे त ज्याीं द्वारे सींप्रेर्ण प्रसाररत केले जाते , [20]आवण हे पेड, मालकीचे ,
 P a g e | 54

वमळिलेले आवण सामावयक केलेले म्हणून िगीकृत केले जाऊ शकतात, औपचाररकररत्या ग्रॉन्रोज आवण वलींडबगस-रे पो याीं नी
एकवत्रत सींिाद वत्रकोण म्हणून नाि वदले. []०] प्रभािी असल्याचे समजण्यासाठी सींिाद विश्वसनीय ि विश्वासाहस असणे
आिश्यक आहे हे मॉडे लने कबूल केले. अभ्यासानुसार बरे च ग्राहक पुनरािलोकन मींच पाहतात आवण खरे दी करण्याचा
वनणसय घेण्यापूिी ज्या वमत्राीं िर वकींिा वमत्राीं कडून उत्पादनाीं िर रे व ीं गसाठी त्याींचा विश्वास आहे त्याीं ना विचारतात. [२]] म्हणून,
प्रभािी सींप्रेर्ण एक वमतीय आवण परस्पर प्लॅ फॉमसच्या समाकवलत दृवष्टकोनािर अिलींबून आहे . []१]
स्पष्टपणे वनयोवजत बाजारपे ठेची सामग्री िैयच्छिकृत नसलेल्या सींप्रेर्ण प्लॅ फॉमसद्वारे वदली जाते . []२] प्लॅ फॉमस, सींदेश
सामग्री, िारीं िारता आवण सीं प्रेर्ण सींदेशाची पुनरािृत्ती या ब्रँडच्या वनयींत्रणाखाली आहे . [] 33] हे सामान्त: पारीं पाररक पेड
प्लॅ फॉमसद्वारे पूणस केले जाते , जसे की, वप्रीं , इलेक्टरॉवनक, मैदानी आवण िैकच्छल्पक माध्यम, ज्याचे लि लि बाजाराच्या
िस्तुमान भागाला लि करणे आहे . []२]
आिाजाच्या इतर बाबीींमुळे सींदेशाीं च्या आत प्रिेशाची प्रभािीता कमी होते , उदाहरणाथस , बहुतेक पेड कम्यु वनकेशन
प्लॅ फॉमस, वप्रीं आवण इलेक्टरॉवनक मीवडया विपणन आवण जावहरातीींच्या सींदेशाीं नी भरलेले असतात आवण गोींधळाच्या अधीन
असतात, बर्‍याचदा लक्ष िेधण्यासाठी ब्रॅींडला भाग पाडतात. [२]] आिाजाचे ब्रँड दू र करण्यासाठी अनेकदा मावसकेंमध्ये
नमुने आवण गींध पट्ट्यासारख्या इन्स स समाविष्ट करणे वनिडले जाते तर ितसमानपत्राीं नी ग्राहकाीं ना भे दे ण्यासाठी वकींिा
स्थावनक सेिेला वकींिा चाींगल्या प्रयत्नाीं ना प्रोत्सावहत करणार्‍या कूपनसारख्या “कॉल ू actionक्शन” समाविष्ट केले
आहे त. [२०]
गटनमी टिपणन
अ‍ड
ॅ व्हस ायवझींग गोींधळ िाढल्यामुळे गवनमी विपणन यासारख्या अपारीं पररक माध्यमाीं ना जोर दे ण्यात आला आहे . []
34] गवनमी विपणन सहसा वक्रएव व्ह वकींिा अनपेवक्षत सींप्रेर्ण प्लॅ फॉमसिरुन बझ व्युत्पन्न करण्याचा एक स्वस्त दर
आहे . [35 35] आउ डोअर सेव ीं ग्ज मोठ्या प्रेक्षकाीं चे लक्ष िेधण्यासाठी सींभाव्य मैदान प्रदान करतात. रस्त्याचे पायाभूत
सुविधा सानुकूवलत करणे वकींिा फ्लॅश मॉबसारखे इव्हें तयार करणे हे एक उदाहरण आहे . इतर सींप्रेर्ण प्लॅ फॉमसच्या
तुलनेत गवनमीच्या जावहरातीला जास्त मूल्य असलेले सींशोधनाचे दर, ज्यास सकारात्मक ग्राहक प्रवतसाद वमळतो. []
34] यशस्वी गवनमी विपणनाचे उदाहरण फोक्सिॅगन (व्हीडब्ल्यू ) याीं नी त्याीं च्या जावहरातीद्वारे "मजेदार चालविलेल्या"
मोवहमेमध्ये तयार केले, वजथे ग्राहक पाय of्याीं च्या पायथ्याशी जाण्यासाठी एस्केले रऐिजी व्हीडब्ल्यू "फास्ट् लेन" स्लाइड
िापरू शकले. [] 36]
स्पशथ टबिंदू
प्रत्येक सींपकास चा सींपकस हा एक सींिादाचा एक प्रकार असतो आवण म्हणूनच च पॉईीं सला सींिाद मींच म्हणून विचार करणे
आिश्यक आहे . च पॉईीं एकतर शारीररक वकींिा ब्रँड आवण ग्राहक याीं च्यातील मानिी सींिाद असू शकतात जे पूिस-खरे दी,
खरे दी आवण खरे दीनींतरचे ग्राहकाीं च्या वनणसय घेण्याच्या प्रवक्रयेिर पररणाम करतात. [] 37]
असे अनेक मागस आहे त ज्यात ग्राहक व्यिसायाशी सींिाद साधू शकतो. [२]] परस्परसींिाद थे ग्राहक सेिा एक्सचेंज, कींपनी
िेबसाइ , खरे दी िातािरण आवण उत्पादन पॅकेवजींग वकींिा कायसप्रदशसनाद्वारे होतात. [] 37] हे सिस विवशष्ट ब्रँडबद्दलच्या
ग्राहकाीं च्या समजु तीमध्ये योगदान दे तात. उदाहरणाथस, वकरकोळ स्ट्ोअर सारख्या खरे दी च पॉइीं ची सच्छव्हसस-स्केप
लाइव ीं ग आवण लेआउ द्वारे वकींिा इतर सींिेदी च पॉइीं सद्वारे गुणित्तेची आवण सेिेची समज प्रभावित करू शकते,
उदाहरणाथस गींध. [२]] ॉपशॉप सारख्या िेगिान फॅशन वकरकोळ विक्रेते व्हाइ स्ट्ोअरचे अींतगसत आवण बाह्य दे खभाल
करतात जे विलासी मानले जातात. [] 38]त्याचप्रमाणे , फेरे रो रोचरची उच्च वकींमत आवण पॅकेवजींग सुसींस्कृतपणा आवण
चाीं गल्या गुणित्तेशी सींिाद साधू शकते . खरे दीच्या वनणसयािर च्छव्हज्युअल दे खािाचा महत्त्वपूणस पररणाम होऊ शकतो, [37
37] कोक अ कोला आवण पेप्सी यासारख्या कींपन्ा खरे दीच्या वठकाणी उत्पादनाींचे प्रदशसन कसे केले जाते यािर वनयींत्रण
ठे िण्यासाठी वितरकाीं ना एक फ्री वफ्रज प्रदान करतात. [२]]
गुणर्क प्रभाि एक बोवडां ग असताना पयांत United Airlines उड्डाण, धािपट्टी िर डे व्ह कॅरोल करित सामान हँ डलर
त्याच्या नुकसान े लर वग ार. []]] ग्राहक सेिेद्वारे हा प्रश्न सोडविण्याच्या अयशस्वी प्रयत्नाीं नींतर कॅरोलने "युनाय े ड ब्रेक्स
वग ार" नािाचा विनोदी YouTube च्छव्हवडओ अपलोड केला , [२ 28] ज्याने १ 15 दशलक्षाहून अवधक दृश्ये
अनुभिली. [.०] कॅरोलचा YouTube च्छव्हवडओ गुणर्क प्रभािाचे एक उदाहरण आहे आवण िापरकत्यास द्वारे व्युत्पन्न सामग्री
(यूजीसी) ने िकस आवण तोींडातील सींप्रेर्ण याद्वारे ग्राहकाीं चे अनुभि कसे सामावयक केले जातात. [२]] सींशोधन दशसिते
ग्राहक अवधक नकारात्मक अनुभि दे तात आवण म्हणूनच अशा परस्पर प्लॅ फॉमसिर खरे दीच्या वनणसयािर आवण ब्रँडच्या
दृष्टीकोनािर लक्षणीय पररणाम होतो. [] 33]
हे विपणन सींप्रेर्णाीं सह ग्राहकाीं च्या ितसनाचे एकीकरण करण्याच्या प्रिृत्तीिर प्रकाश ाकते , वजथे तींत्रज्ञानाने सामावजक ग
सींप्रेर्ण सुकर केले आहे . कींपन्ा त्याीं च्या सींदेशािरील वनयींत्रणात असलेल्या एका सींभार्णाकडे एका वदशेने बदलत गेली
 P a g e | 55

आहे त वजथे व्यिसाय ग्राहकाीं च्या अवभप्रायाशी सींिाद साधतात. [] 33] कॉमनिेल्थ बँकेचे सीएमओ y्ीं डी लाकस म्हणतात
की "शिी सरकली आहे , आता आम्ही काही पारदशस क युगात प्रिेश करत आहोत वजथे कोणतेही रहस्य नाही." []१]
पारीं पाररक मॉडे ल्सने मावहतीचा प्राथवमक स्रोत म्हणून सशुल्क मीवडया प्लॅ फॉमस पावहले. तथावप तींत्रज्ञानाने ग्राहक-केंवित
सींिाद मींचात सींिाद सक्षम केला आहे . [२]] मावहतीचा हा प्रिाह यूजीसीमाफसत बर्‍याच प्रमाणात एक्सचेंजची अनुमती दे तो,
ज्यात ब्लॉग, चॅ स, मींच, उत्पादनाच्या पुनरािलोकनाीं साठी ऑनलाइन प्लॅ फॉमस आवण फेसबुक , यूयूब
आवण इीं स्ट्ाग्राम यासारख्या सोशल मीवडया िेबसाइ सद्वारे ऑनलाइन सिस प्रकारच्या सजसनशील सामग्रीचा समािेश
आहे . [] 33] जे अवजसत आवण सामावयक मीवडया म्हणून ओळखले जातात. [२]]
सह-टनटमथती
नायकेने वमळिलेल्या आवण सामावयक केलेल्या माध्यमाीं द्वारे सह-वनवमसती आवण ग्राहक सबलीकरणाचे उदाहरण बनविले.
नायके आयडी हा एक ऑनलाइन अनुप्रयोग आहे जो ग्राहकाीं ना त्याीं चे बू वडझाइन करण्याची परिानगी दे तो आवण म्हणूनच
"फि ते ऑनलाइन करा". [२]] [ ] 33] बाजारपेठेत व्युत्पन्न केलेला मीवडया महत्त्वाचा सींप्रेर्ण प्लॅ फॉमस आवण मावहती
स्रोत आहे . [] 33] खरे दीचा वनणसय घेताना बाजारात व्यु त्पन्न आवण यूजीसी या दोहोींचा विचार करण्याचा ग्राहकाीं चा कल
आहे , [२]] विशेर्त: विनाइल रे कॉडस अल्बमसारख्या उच्च गुींतिणूकीसाठी . []२]पारीं पाररक माध्यमाीं मधून ऑनलाईन आवण
यूजीसी माकेव ीं गच्या विविध प्रकाराीं मधील सींक्रमण िाढत आहे . विद्वानाीं ना हे समजले आहे की विपणन सींप्रेर्ण ही एक मुि
प्रणाली आहे आवण एकावधक सींप्रेर्ण प्लॅ फॉमसिर ग्राहकाीं चा प्रभाि आहे . [२]] शेि ी सकारात्मक ब्रँड मॅवनफेस्ट् ब्रँड
समथसकाीं चा सामना करतो जे ऑनलाइन आवण ऑफलाइन उत्पादनाीं च्या वशफारसीींद्वारे सकारात्मक अवजसत आवण
सामावयक मीवडयाला योगदान दे तात. [२]]
इिं रने
इीं रने मध्ये सींिादाचे िैयच्छिक आवण िैयच्छिक दोन्ही प्रकार आहे त. बहुतेक ग्राहकाीं च्या मावहतीचा हा सिाां त प्रभािी स्रोत
बनला आहे . २०१२ पयांतच्या बेल्हच अँड बेल्हचने स्पष्ट केले की इीं रने बहुतेक इीं रने सींप्रेर्णाचा एक िैयच्छिक प्रकार आहे
कारण ग्राहक त्याीं च्या िेबसाइ िर मावहती पुरवित असलेल्या ग्राहक आवण सींस्था याीं च्यात कोणताही िैयच्छिक सींपकस न
ठे िता ऑनलाइन मावहती आत्मसात करतात. तथावप, जसजसे इीं रने विकवसत होते , त्यामध्ये िैयच्छिक सींिादाचा समािेश
आहे कारण ग्राहक ऑनलाइन माके ससशी सींिाद साधतात तसेच सोशल मीवडयाच्या िापराद्वारे सींिाद साधतात आवण
एकमेकाीं शी मावहती सामावयक करतात . []]
इीं रने त्याच्या िापरकत्याांद्वारे मल्टीमीवडया दस्तऐिज सामावयक करण्यास अनु मती दे ते. 2003 पयांत जगभरात अींदाजे
30 दशलक्ष िेबसाइ सची नोींदणी झाली असून 650 दशलक्ष इीं रने शी कनेक्ट झाले. [] 43] विपणन साधन म्हणून इीं रने
थे ग्राहकाीं पयांत पोहोचण्यासाठी आवण त्याीं ना सूवचत करण्यासाठी, ब्रँड वनष्ठा वनमास ण करण्यासाठी आवण नातेसींबींध वनमास ण
करण्यासाठी िापरले जाऊ शकते . ऑनलाइन जावहरातीींमध्ये िेबसाइ बॅनर म्हणून ग्रावफक प्रवतमा, पॉप-अप
जावहराती , मुख्यपृष्ठ पुनसांचवयत करणे आवण अँकर सौदे (दोन सींस्थाीं मधील सहयोग) यासारख्या घ काीं चा समािेश
आहे . [] 44]
परस्परसिंिाद
इीं रएच्छक्टच्छव्ह ी हे इीं रने चे िैवशष्ट्यपूणस िैवशष्ट्य आहे ज्याचे िणसन जॉन डी ॉन याीं नी १ 1996 1996. मध्ये केले होते. []
45] त्याीं नी असा युच्छििाद केला की तत्कालीन निीन इीं रने व्यिसाय िातािरणात, विक्रेत्याीं ऐिजी ग्राहक नेहमीच
आिश्यक मावहती सवक्रयपणे शोधून सींिाद सुरू करतात. वशिाय, ग्राहकाीं चे िैयच्छिक प्रवतसाद कॉपोरे शनद्वारे गोळा केले
जातील आवण त्याीं च्या िैयच्छिक मागण्या त्याीं च्या इिे नुसार पूणस केल्या जातील.
एकीकडे पारीं पाररक मीवडया हे "पुश" स्वरूप आहे त ज्यात विक्रेते त्याीं चे सींदेश ग्राहकाीं ना प्रसाररत करतात, परीं तु थे
अवभप्राय घेऊ दे त नाहीत. दोन्ही पक्षाीं मधील परस्परसीं िाद कमी आवण बरे च काही दरम्यान आहे . दु सरीकडे , इीं रने
मीवडयामध्ये "पुल" असे गुण आहे त जेथे ग्राहकाीं ना त्याीं च्या इिे नुसार शोधण्याचे स्वातींत्र्य आहे . उदाहरणाथस , जेव्हा जेव्हा
ग्राहक गुगलच्या शोध इीं वजनिर "फ्लॉिर" ाइप करतात, तेव्हा Google अ‍ॅडिडस प्रोग्रामद्वारे शोध पररणामाच्या पृष्ठाच्या
िरच्या वकींिा खालच्या बाजूस विवशष्ट फ्लॉिर शॉपची जावहरात ठे िली जाऊ शकते . [46] गूगलयोग्य जावहरात दे ण्यासाठी
क्लायीं चा शोध इवतहास आवण स्थानाचा िापर करते . पारीं पाररक एक-मागस "पु श" सीं प्रेर्ण अवधक उत्पादक दोन-मागस "पुश
अँड पुल" परस्परसींिादाद्वारे पूररत केले जाते .
िैयस्िर्करण
पारीं पाररक माध्यमाीं च्या तु लनेत वजथे सिस ग्राहकाीं कडून समान मावहती प्राप्त केली जाते , इीं रने मीवडया विवशष्ट ग्राहकाीं च्या
आिश्यकतेनुसार "तयार केलेली" मावहती पाठिू शकते . इीं रने मीवडयाच्या वद्व-मागस परस्परसींिादाचा हा आणखी एक
फायदा आहे . Amazonमेझॉनद्वारे प्रदान केलेली िैयच्छिकृत सेिा ही पवहली आवण सिास त प्रमुख उदाहरणाीं पैकी एक आहे
ज्यात ग्राहकाीं ना त्याीं च्या नािाने कॉल केले जाते आवण त्याीं च्या आधीच्या खरे दीच्या नोींदीनुसार "तयार केलेल्या" वशफारसी
 P a g e | 56

प्रदान केल्या जातात. [] 47] याव्यवतररि, इीं रने िर ग्राहकाीं ची मावहती एकवत्रत करण्याबरोबरच, "िैयच्छिकृत" स्वतीं त्र
सेिेव्यवतररि, िस्तुमान सानुकूलन दे खील शक्य होते ज्यायोगे कींपन्ा विवशष्ट आिडीवनिडी असलेल्या विवशष्ट विवशष्ट
ग्राहकाीं ना "अनुरूप" सामग्री प्रदान करतात.डौबनएक वचनी सोशल ने िवकांग सच्छव्हसस िेबसाइ आहे जी िापरकत्याां ना
िापरकत्याां ना वचत्रप , ीव्ही ना क, सींगीत आवण मैवफली रे करण्यास अनु मती दे ते. हे 2013 मध्ये 200 दशलक्ष
नोींदणीकृत िापरकत्याां पयांत िेगाने िाढले (2005 मध्ये स्थापना झाली). याव्यवतररि, ज्या लोकाीं ना गेम ऑफ थ्रोन्स सारखे
समान ीव्ही ना क आिडले असेल वकींिा ॉम क्रूझ सारख्याच वचत्रप ाच्या चाहत्याींनी एकत्र येऊन त्याीं च्या भािनाीं िर चचास
केली आवण त्याीं च्या भािना सामावयक केल्या. हे कींपन्ाीं ना उत्पादनाीं ची विक्री करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात सानुकूलनेचा
फायदा घेण्यास वकींिा योग्य लि ग ाीं मध्ये त्याीं ची ब्रँड इच्छक्व ी मजबूत करण्यास अनु मती दे ते . असे केल्याने , कींपन्ा आवण
ग्राहकाीं चे परस्पर सींिाद आवण सहकायस विविध प्रकारे विस्तृत होत आहे , रुींदीकरण आवण गुणाकार करीत आहे त.
उद्योग पुनरथ चना
त्यानींतर पुनरस चना disintermediation आवण reintermediation इीं रने विपणन सींपकस पारीं पाररक सीं क्रमण आिश्यक
िैवशष्ट्ये एक आहे . इीं रने व्यिहार कमी खवचसक असल्याने इीं रने पारीं पाररक वितरकाीं ना वकींिा वकरकोळ विक्रेत्याीं ना
व्यिसायातून भाग पाडू शकते . २०० of पयांत जेडी डॉ कॉमने चीनमधील िैयच्छिक सींगणकासाठी वितरण िावहन्ाीं िर
महत्त्वपूणस पररणाम केला ज्यामुळे ग्राहकाीं ना सींगणकाचे िेगिेगळे भाग ऑडस र करण्याची परिानगी वदली गेली, त्या
ऑनलाइन व्यिसायात जमून हजारो वकरकोळ विक्रेत्याीं नी त्या नोकर्‍या सोडल्या नाहीत. २०१ 2015 मध्ये, जेडी.कॉम चा
चीनी ऑनलाइन शॉवपींगच्या बाजाराचा िा ा २२..9% होता. [] 48] पुन्हा, फायनाच्छन्शयल ाईम्सच्या मतेचीन मध्ये
ऑनलाइन खरे दीसाठी मोबाइल फोन िापरून सरकत कल सेलफोन िापरून लोकाीं ना इीं रने पीसी िापरत त्या
outnumbered िर लॉग इन [49] JD.com आवण सारखे त्याचे प्रमुख प्रवतस्पधी चेहयास चा पुनरस चना पुढील लहर Alibaba .
२०१ In मध्ये, जेडी.कॉम च्या मोबाइल फोनिरून प्राप्त झालेल्या ऑडस रमध्ये मागील िर्ास तील याच वतमाहीच्या तुलनेत 3
543% िाढ झाली आहे . जेडी डॉ कॉमचे मुख्य कायसकारी हायोयू शेन याीं नी माचस २०१ as मध्ये जेडी डॉ कॉममध्ये
गुींतिणूक केली असली तरी चीनच्या दु सर्‍या क्रमाीं काची सिास त मोठी ऑनलाईन कॉपोरे शन ें न्ट याीं च्या सहकायास ऐिजी
स्वतःच्या कींपनीच्या अ‍ॅपिर हा वनकाल वदला . ईकॉमसस म्हणून व्यिसाय, जेडी डॉ कॉमला सतत इीं रने च्या तींत्रज्ञानाच्या
विकासाच्या िेगिान बदलामुळे पुन्हा आव्हानाीं ची सींधी आवण आव्हानाीं चा सामना करािा लागत आहे .
सोशल मीटिया
युयूब, फेसबुक, इिाग्राम, वपन्टे रेस्ट् आवण स्नॅपचॅ सारख्या सेिाीं मुळे सोशल मीवडयाची बाजारपेठेत प्रिेश िाढत
आहे . कींपन्ा या बाह्य सोशल मीवडया प्लॅ फॉमसचा िापर विद्यमान आवण भविष्यातील ग्राहकाीं शी िैयच्छिकररत्या
गुींतण्यासाठी, ब्रँड मेसेवजींगला मजबुती दे ण्यासाठी, ग्राहकाीं च्या मताीं िर प्रभाि पाडण्यासाठी, लच्छित ऑफर प्रदान
करण्यासाठी आवण ग्राहकाीं ना अवधक कायसक्षमतेने करण्यासाठी िापरत आहे त. []०]
इन्फ्लुएन्सर माकेव ीं ग: प्रेक्षकाीं िर प्रभाि ाकण्यासाठी सेवलवब्र ी एन्डोसस में िापरण्यािर इन्फ्लूएन्सर माकेव ीं ग केंवित
असते . आजकाल सोशल मीवडयाच्या िाढत्या व्याप्तीमुळे, "सामान् लोक" लोकवप्रय होत आहे त आवण ब्रँडस आवण
उत्पादनाीं साठी प्रभािक म्हणून िापरल्या जातात.
ईमेल
ईमेल विपणन थे ईमेल िापरणार्‍या लोकाीं च्या ग ास व्यािसावयक सींदेशाचे विपणन करीत आहे . त्याच्या व्यापक अथास ने,
सींभाव्य वकींिा ितसमान ग्राहकाला पाठविलेले प्रत्येक ईमेल ईमेल विपणन मानले जाऊ शकते . यात सामान्त: जावहराती
पाठविण्यासाठी ईमेल िापरणे , व्यिसायाची विनींती करणे वकींिा विक्री वकींिा दे णगी मावगतणे समाविष्ट असते आवण वनष्ठा,
विश्वास वकींिा ब्रँड जागरूकता वनमास ण करण्यासाठी असते . ईमेल विपणन एकतर विकल्या याद्या वकींिा ितस मान ग्राहक
डे ाबेसिर केले जाऊ शकते. सिससाधारणपणे हा शब् सामान्तः ितसमान वकींिा मागील ग्राहकाीं सह व्यापार्‍याचे नाते
िाढविण्यासाठी, ग्राहकाीं च्या वनष्ठा आवण पुनरािृत्ती व्यिसायासाठी प्रोत्सावहत करण्याच्या उद्दे शाने , निीन ग्राहकाीं ना
ताबडतोब स्वीकारण्यासाठी वकींिा त्वररत काहीतरी खरे दी करण्यासाठी ितसमान ग्राहकाीं ना प िून दे ण्यासाठी ईमेल सींदेश
पाठविण्या सींदभास त िापरला जातो, आवण अन् कींपन्ाीं द्वारे त्याीं च्या ग्राहकाीं ना पाठिलेल्या ईमेल सींदेशाीं िर जावहराती जोडणे .
उत्पादनात सिंप्रेषण
थे आणखी चॅनेल वडवज ल माकेव ीं ग आहे उत्पादन सींिाद (वकींिा उत्पादन विपणन), िापरकत्यास चे थे विपणन सामग्री
वितरण जे इीं रने -कनेक्ट वडव्हाइस वकींिा सॉफ्टिेअर अनुप्रयोग . उत्पादनाीं मध्ये विपणन सामग्री बर्‍याचदा ईमेल विपणन
मोवहमेसारखेच असते, परीं तु विभाजन आवण वितरण अवधक लच्छित असते . वडवज ल विपणन ू लवक मध्ये ईमेल एक
मानक साधन बनले आहे म्हणून , ईमेल चॅनेल बर्‍याचदा ओव्हरलोड आवण जास्त प्रमाणात िापरला जातो ज्यामुळे खुले दर ,
कमी गुींतिणूकीचे दर, कमी च्छक्लक-थ्रू रे (सी ीआर) आवण कमी रूपाीं तरण दर कमी होतात . इीं रने शी कनेक्ट केलेला
उदय (आयओ ी ) साधने विपणन सींप्रेर्णाच्या या चॅनेलचा फायदा घेण्यासाठी आवण इतर वडवज ल माके ीींग चॅनेलला
पूरक म्हणून िाढविणारी ग्राहक उत्पादने उत्पादकाीं ना सक्षम करीत आहे त.
 P a g e | 57

र्े टिपणन
मध्ये थे विक्री उत्पादक ऐिजी तृतीय पक्ष माध्यमातून, सींभाव्य ग्राहकाीं ना थे सींिाद. िैयच्छिक ग्राहकाचे प्रवतसाद ि
व्यिहार रे कॉडस केले जातात. []१] थे विपणन हे विपणन सींप्रेर्णाचे िाढते प्रकार आहे . हे ग्राहक आवण ब्रँड याीं च्यात सींबींध
वनमास ण करण्यासाठी वडझाइन केलेले आहे , [52] जे ग्राहक सींबींध व्यिस्थापन (सीआरएम) म्हणून ओळखले जातात . सींस्था
त्याीं ची आिश्यकता दे खरे ख करण्यासाठी आवण समजण्यासाठी ग्राहक खाती िापरतात. समाधान आवण वनष्ठा जास्तीत
जास्त करण्याच्या उद्दे शाने ते ग्राहकाीं च्या च पॉइीं सबद्दल तपशीलिार मावहती व्यिस्थावपत करतात. े वलफोन, मेल, ईमेल
वकींिा िेबसाइ द्वारे सींप्रेर्ण िैयच्छिकररत्या असू शकते . [] 44]सींस्था आवण ग्राहक याीं च्यातील सींिाद हा सहसा वद्व-मागस
सींप्रेर्ण असतो. थे विपणन सीआरएम डे ाबेसिर अिलींबून असते ज्यात ग्राहकाीं ची मौल्यिान मावहती असते. चाीं गल्या
प्रतीचे डे ाबेस एक स्पधास त्मक फायदा प्रदान करतात आवण नफा िाढिू शकतात. ग्राहकाीं च्या डे ाबेसला गुींतिणूकीपेक्षा
खचस म्हणून हाताळणे वकींिा सतत दे खरे ख करणे वकींिा अद्यतवनत करणे हावनकारक असू शकते . [] 44]
र्े मेल
डायरे क्ट मेल एक पत्र, काडस , कॅ लॉग वकींिा पोस्ट्, ईमेल, फॅक्स वकींिा कुररअरद्वारे पाठविलेले नमुना आहे . जेव्हा
प्राप्तकत्यास ने सींस्थेमध्ये रस दशसविला असे ल वकींिा त्यापू िी खरे दी केली असेल तेव्हा हा सींप्रेर्ण सिास त प्रभािी आहे . डायरे क्ट
मेलचे फायदे म्हणजे िैयच्छिकरण, काळजीपूिसक लिीकरण, सजसनशीलता आवण लिवचकता. ईमेल कमी वकमतीची आहे ,
परीं तु स्पॅम आवण जींक ईमेल वफल्टससद्वारे गमािला जाऊ शकतो . डायरे क्ट मेल अचूक डे ाबेसिर अिलींबून असते. [] 44]
े लीमार्केट िं ग
े वलमाकेव ीं ग हे े वलफोनद्वारे सींप्रेर्ण विपणन करीत आहे . े लीमाकेव ीं गचे दोन प्रकार आहे त: परदे शी आवण अींतगास मी. []
44]आउ बाउीं ड े लीमाकेव ीं गचा िापर सींघ ना सींभाव्य ग्राहकाीं पयांत पोहोचण्यासाठी, विक्री वनवमसतीसाठी, विक्रेत्याीं शी
भे ीसाठी आवण निीन उत्पादने सादर करण्यासाठी केला जातो. इनबाउीं ड े लमाकेव ीं ग असे आहे जेथे लोक तक्रारीसाठी
वकींिा उत्पादनाीं बद्दल चौकशी करण्यासाठी सींस्थेला कॉल करतात. आउ बाउीं ड आवण इनबाउीं ड या दोहोींचा िापर विक्रीस
चालना दे ण्यासाठी आवण सुधारण्यासाठी सूचना प्राप्त करण्यासाठी ग्राहक सेिा धोरण म्हणून केला जाऊ
शकतो. े वलमाकेव ीं गच्या फायद्याीं मध्ये लच्छित सींप्रेर्ण, सींस्था आवण ग्राहक याीं च्यात लिवचक आवण थे सींिाद समाविष्ट
असतो, ही एक प्रभािी िैयच्छिक विक्री भागीदार असू शकते आवण समोरासमोरच्या सींपकास च्या तु लनेत ती कमी खवचसक
असते . गैरसोय म्हणजे कॉल सें र सहसा आउ बाउीं ड आवण इनबाउीं ड े वलमाकेव ीं ग हाताळण्यासाठी िापरतात, ज्याची
अींमलबजािणी करणे , व्यिस्थावपत करणे आवण वित्तपुरिठा करणे आिश्यक आहे . [] 44]
मेल ऑिथ र
मेल ऑडस र विपणन उत्पादनाीं चा एक कॅ लॉग आहे जो ग्राहक मेलमध्ये प्राप्त करण्यासाठी ऑडस र करू शकतात. थे
विपणनाचा हा फॉमस 100 िर्ाां पूिीचा आहे . होम शॉवपींग, ऑनलाइन शॉवपींग आवण े वलशॉवपीं ग आता या सोबत
आहे . सध्याच्या तींत्रज्ञानासह मेल ऑडस र सुधारली आहे . आता कॅ लॉगमध्ये मोठी श्रे णी असू शकते , वितरण िेगिान आहे
आवण तक्रारी ींचा व्यािसावयकपणे वनप ारा केला जाईल. मेल ऑडस रमुळे ग्राहकाीं िर े लीमाकेव ीं गपेक्षा कमी दबाि असतो
आवण विक्री व्यिस्थावपत करणे सोपे असते , तथावप बॅक-एीं ड राखण्यासाठी महागड्ा पायाभूत सुविधाीं ची आिश्यकता
असते . [] 44]
र्े प्रटतसाद जाटहरात
थे प्रवतसाद जावहरात अींशतः थे विपणन आहे . हा पारीं पाररक सींचार माध्यमाीं द्वारे प्रसाररत केलेला सीं देश आहे ज्यास
िाचक, दशसक, श्रोता वकींिा ग्राहक याीं नी थे सींस्थेला प्रवतसाद वदला पावहजे . [. 44] प्रेक्षक अवधक मावहती प्राप्त करण्यासाठी
वकींिा एखादे उत्पादन खरे दीस प्रवतसाद दे ऊ शकतात. थे प्रवतसादाच्या जावहरातीचे एक सामान् उदाहरण म्हणजे
े लीच्छव्हजनमध्ये "एखादी विवशष्ट डील वकींिा सिलत प्राप्त करण्यासाठी ताबडतोब घर खरे दी करणे. तो े म्हणजे
सींप्रेर्णाच्या माध्यमामुळे लक्ष गमािले जाऊ शकते आवण थे मेलच्या तुलनेत लिीकरण कमी केले जाऊ शकते.
सींघ नात्मक सींदेश येऊ शकतात गोींधळलेले आवण गदी करा. [] 44]
सेल्युलर मार्केट िं ग
सेल्युलर विपणन उत्पादन वकींिा ब्रँडचा प्रचार करण्यासाठी प्रेक्षकाीं चा मोबाइल फोन आवण एसएमएस िापरते . फायदे
मोठ्या प्रमाणात मजकूर सींदेश पाठविण्यासाठी इीं रने चा िापर करून सींगणक प्रणालीद्वारे उच्च पातळीिरील लिवचकता
आवण सुलभ समाकलन आहे त. हे माके ीींग कम्यु वनकेशन्स प्लॅ फॉमसद्वारे ग्राहकाीं ना त्याीं चे नूतनीकरण, विशेर् उत्पादन
सिलत, वकींिा स्पधास वकींिा स्वीपस्ट्ॅ कच्या माध्यमातून ब्रँड प्रवतष्ठा िाढविण्यासींबींधी त्याीं ना स्मरण करून दे ण्याकररता थे
लि केले जाऊ शकते . गैरसोय हा आहे की काही ग्राहकाीं कडून एसएमएस घेण्यासाठी शुल्क आकारले जाते , म्हणून ऑप्ट-
इन परिानगी आिश्यक आहे . [] 44]
सीिी / िीर्व्ीिी तिंत्रज्ञान
 P a g e | 58

ई-सींप्रेर्णाचा भाग म्हणून सीडी आवण डीव्हीडी वडस्कचा िापर केला जाऊ शकतो. सींपूणस विपणन सादरीकरणे , कॅ लॉग,
ब्रोशर आवण वकींमती याद्या सीडी िर ठे िल्या जाऊ शकतात. प्रेक्षकाीं ना लच्छित करण्यासाठी सीडी लहान आवण सोपी
असतात आवण बर्‍याच आधुवनक सींगणकाीं मध्ये सीडी डराईव्ह िाचक असतात, तथावप बहुतेक समान मावहती िेबसाइ वकींिा
ईमेलिर सादर केली जाऊ शकते. [] 44]
समार्कटलत टिपणन सिंप्रेषणे
इिं ट ग्रे े ि मार्के ी िंग र्कम्युटनर्केशन्स ( आयएमसी ) म्हणजे भागधारकाीं ना कींपनीच्या ब्रँडचा सतत सींदेश सींप्रेर्ण
अनुकूवलत करण्यासाठी विपणन धोरणाचा िापर . [] 53] एकवत्रत पध्दती एकवत्रतपणे सींप्रेर्ण सु धारते कारण ती प्रत्येक
चॅनेलच्या फायद्याची हानी करते , जे एकवत्रतपणे एकवत्रतपणे एकवत्रतपणे िापरले तर त्यापेक्षा स्पष्ट आवण अवधक पररणाम
घडिते . [] 54] आयएमसीला प्रचारक वमवश्रत घ काीं च्या आसपासच्या सीमा ओळखण्यासाठी आवण मोवहमेच्या सींदेशाच्या
प्रभािीतेचा विचार करण्यासाठी विपणकाीं ची आिश्यकता आहे . [] 55]
१ 1980 .० च्या दशकाच्या उत्तराधास त, विपणन िातािरणामध्ये विपणन सींप्रेर्णाचे पररणाम म्हणून विपररत पयास िरणीय
बदल होत होते. माध्यम प्रसार, प्रेक्षकाीं चे तुकडे करणे , बाजारपेठेचे जागवतकीकरण, निीन सींप्रेर्ण तींत्रज्ञानाचा उदय,
डे ाबेसचा व्यापक िापर याचा अथस असा होतो की िस्तु मान विपणनात िापरल्या जाणार्‍या जुन्ा पद्धती आवण पद्धती यापुढे
सींबींवधत नव्हते . विशेर्तः, वडवज ल आवण सींिादात्मक माध्यमाीं च्या उदयाचा अथस असा होतो की विपणन सींप्रेर्णाीं चे प्रबळ
रूप विक्रेते जावहरातीींिर कमी अिलींबून असतात. व्यिसायी आवण अभ्यासक याीं च्यात, विपणन सींप्रेर्णासाठी निीन
दृष्टीकोन आिश्यक आहे याची एक िाढती ओळख होती. तो निीन दृवष्टकोन एकाच्छत्मक विपणन सींप्रेर्ण म्हणून ओळखला
जाईल . १ 1990 1990 ० च्या दशकाच्या सुरुिातीच्या काळात केलेल्या अनेक अनु भिात्मक अभ्यासानुसार असे आढळले
की निीन आयएमसी "अल्पायुर्ी व्यिस्थापकीय फॅड" पासून खूप दू र आहे , परीं तु बदलत्या बाह्य िातािरणाबद्दल
जावहरातदाराीं नी आवण विक्रेत्याीं नी अगदी स्पष्ट प्रवतवक्रया दशसविली.
इीं व ग्रे े ड माकेव ीं ग कम्युवनकेशन्स ही एक समग्र वनयोजन प्रवक्रया आहे जी सींप्रेर्ण विर्य, सजसनशील कायसिाही, मीवडया,
िेळ आवण भागधारकाीं मध्ये सींदेश एकवत्रत करण्यािर केंवित आहे . कींपन्ाीं द्वारे त्याीं चे विपणन सींप्रेर्ण कायसक्रम आयोवजत
करण्यासाठी आवण अींमलात आणण्यासाठी िापरल्या जाणार्‍या प्रबळ दृष्टीकोन म्हणून एकाच्छत्मक दृष्टीकोन उदयास आला
आहे [] 56] आवण त्यास एक नमुना वशफ्ट म्हणून िणस न केले आहे . [57]
आयएमसी सुसींगत ब्रँड सींदेशास प्रोत्सावहत करण्यासाठी सींस्थेच्या विपणन सींप्रेर्णाीं ना एकत्र करते आवण समन्वय करते. []
58] ब्रँडच्या सींिादाचे समन्वय केल्यामुळे हा ब्रँड अवधक विश्वासाहस आवण सुदृढ िा तो, कारण वभन्न सीं देशाीं चे वमश्रण
पाठविण्याऐिजी 'सींपूणस' म्हणून पावहले जाते . [59]] आयएमसी दृष्टीकोन विपणन, जावहरात आवण जावहरातीींमध्ये 'वबग
वपक्चर' पाहतो. [१२]
इटतहास
विपणन सींप्रेर्णाीं िर पुनविसचार करण्याची प्रेरणा बर्‍याच पयास िरणीय बदलाीं मुळे आली होती जी 1980 च्या दशकाच्या
उत्तराधास च्या उत्तराधास च्या अखेरीस अवधकावधक प्रमाणात वदसून येत होती. मीवडया प्रसाररत होत होता आवण त्याच िेळी
रूपाीं तर होत असताना प्रेक्षक खींवडत होत होते आवण बर्‍याच निीन सींप्रेर्णाीं चे विर्य उदयास ये त होते . काही जावहरात
एजन्सी ींनी विविध सींप्रेर्ण शाखाीं च्या बाबतीत पूणस सेिा पुरविली. कींपन्ा जावहराती, जनसींपकस, ब्रँवडीं ग, पॅकेवजींग, विक्री
जावहरात, कायसक्रम सींयोजक आवण इतर जावहरातदार वक्रयाकलापाीं च्या मदतीसाठी सेिा प्रदात्याीं च्या एकावधकतेिर
अिलींबून होते. या प्रत्येक सींप्रेर्ण शाखेत "वसलो" मानले गेले; त्याीं च्यातील समन्वयाबद्दल थोडा विचार केला नाही आवण
याचा पररणाम म्हणजे अने क िेगिेगळे भागधारक कींपनी सादर करण्यात गुींतले आहे त.मोवहमेच्या रू ीं दी आवण लाीं बी
दरम्यान बाह्य प्रवतमा.[.०] त्या िातािरणात, दोन्ही प्रॅच्छक्टशनसस आवण वसद्धाीं ताीं नी माध्यमाीं मध्ये आवण िेगिेगळ्या सींप्रेर्णाीं च्या
शाखाीं मधून गोींधळात ाकणारी वकींिा विसींगत ब्रँड प्रवतमा विकवसत करण्याची क्षमता ओळखली. [] १ ] प्रेक्षकाीं च्या
तुकड्ाने विपणकाीं ना विवशष्ट आव्हाने सादर केली. यापु ढे ते मास माध्यमाीं द्वारे िस्तुमान बाजारात सींिाद साधू शकले नाहीत;
त्याऐिजी त्याींना अत्यवधक तज्ञ मीवडया आवण सींप्रेर्ण शास्त्याीं चा िापर करून, िाढत्या घट्ट पररभावर्त बाजार विभागाीं शी
सींप्रेर्ण करण्याची आिश्यकता आहे . निीन मीवडया आवण डे ाबेसचा िापर विपणकाीं ना एक-ते -एक आधारािर ग्राहकाीं शी
सींिाद साधण्यास सक्षम करीत होता. []२] मोठ्या सींप्रेर्णाशी सींबींवधत जुन्ा पद्धती आवण पद्धती निीन युगाच्या
िास्तविकतेसाठी अयशस्वी ठरल्या. [] 63] अींतगसत आवण बाह्य दोन्ही सींप्रेर्णाीं मध्ये स्पष्ट, सुसींगत आवण एकाच्छत्मक कथा
सादर करणे अत्यािश्यक आहे हे 1980 च्या दशकाच्या उत्तराधास त स्पष्टपणे वदसू न येत होते.
१ 198. In मध्ये दोन वििादास्पद घ नाीं नी विपणन सींप्रेर्णाीं कडे उद्योगातील दृष्टीकोन बदलत होता याकडे लक्ष
िेधले. सिसप्रथम, सल्लागार सींस्था, शेअससन-लेहमन ह न याीं नी ग्राहक जावहरातीींच्या विर्यािर एक अहिाल प्रकावशत केला,
ज्यामध्ये असे सूवचत केले गेले आहे की बाजारपेठेत बरे च बदल घडिून आणलेल्या पॅकेज्ड िस्तू विक्रेत्याींना विपणन
सींप्रेर्णाीं मध्ये अवधक समाकवलत दृष्टीकोन स्वीकारण्यास भाग पाडतील. त्याीं च्या अहिालात असेही नमूद करण्यात आले
 P a g e | 59

आहे की उच्च-अींत उत्पादक (उदा. ऑ ोमोबाईल्स) आवण अप-माके सच्छव्हससेस (उदा. क्रूझ व्हे केशन) एकवत्रत
जावहरातीींचा िापर करण्यास अवधक इिु क होते . [] 64] दु सरे म्हणजे , जावहरात एजन्सीजची अमेररकन असोवसएशन(4
ए) ने , एकाच्छत्मक विपणन सींप्रेर्ण (आयएमसी) च्या तपासणीसाठी एक ास्क-फोससची स्थापना केली, ज्याचा पररणाम प्रथम
अवधकृत व्याख्या प्रकावशत झाला. एएएएने आयएमसीला पररभावर्त केले, "माके ीींग कम्युवनकेशन्स प्लॅवनींगची सींकल्पना
जी विविध सींप्रेर्ण शाखाीं च्या (उदाहरणाथस सामान् जावहरात, थे प्रवतसाद, विक्री जावहरात आवण सािसजवनक सींबींध) च्या
मोक्याच्या भूवमकेचे मूल्याीं कन करणार्‍या सिससमािेशक योजनेचे अवतररि मूल्य मानते आवण एकवत्रत करते . स्पष्टीकरण,
सुसींगतता आवण जास्तीत जास्त सींप्रेर्ण प्रभाि प्रदान करण्यासाठी हे विर्य. " [65 65] या प्प्यािर, आयएमसीच्या
विकासाने प्रामुख्याने सीं स्थाीं ना केिळ मानक जावहरातीपेक्षा अवधक ऑफर करण्याची आवण विविध सींप्रेर्ण शाखाीं मध्ये
समाकवलत करण्याच्या गरजेिर लक्ष केंवित केले . [] 66]4As ने मूळतः "निीन जावहरात" हा शब् तयार केला; तथावप, या
शीर्सकामध्ये "आयएमसी" या शब्ामध्ये समाविष्ट असलेल्या इतर अनेक बाबीींचा योग्यररत्या समािेश झाला नाही - विशेर्
म्हणजे पारीं पाररक जावहरात प्रवक्रयेच्या पलीकडे केिळ जावहराती िगळता. [] 67]

नॉथसिेस्ट्नसमधील मेवडल स्कूल हे एकाच्छत्मक विपणन सींप्रेर्णातील कोसस

वशकविणारे पवहले विद्यापीठ होते
1991 मध्ये , वशक्षक पत्रकाररता Medill शाळा , िायव्य विद्यापीठ AAAA
सींयोगाने , IMC उपयोग केला जात होता चौकशी कशी करािी हे वडझाइन केलेली
प्रथम प्रायोवगक सींशोधन अभ्यास सुरुिात केली. [] 68] या अभ्यासानुसार
आयएमसीची सींकल्पना आवण त्याचे महत्त्व समजून घे ण्यािर आवण सिस प्रमुख
यूएस जावहरात एजन्सीजमध्ये आयएमसीचा िापर वकती प्रमाणात केला गेला त्याचे विश्लेर्ण दे खील केले गेले. हा प्रारीं वभक
अभ्यास आयएमसीचा इतर दे शाीं मध्ये कसा िापर केला जात आहे हे तपासण्याच्या दृष्टीने अन् अभ्यासाद्वारे पुन्हा तयार केले
गेले; न्ूझीलींड, यूके, अमेररका, ऑस्ट्र े वलया, भारत, थायलींड, दवक्षण आवफ्रका आवण वफवलवपन्स इ. []]]या अभ्यासाच्या
वनष्कर्ाां िरून असे वदसून आले आहे की निीन आयएमसी "अल्पायुर्ी व्यिस्थापकीय फॅड" पासून खूप दू र आहे परीं तु
त्याऐिजी "जावहरातीींच्या एजन्सीज आवण त्याीं च्या क्लायीं ची एक स्पष्ट प्रवतवक्रया होती कारण निीन मावहतीच्या
मावहतीसारख्या घ काीं चा त्याीं च्यािर पररणाम झाला आहे . डे ाबेसचा विकास आवण िापर, मीवडया फ्रॅगमें े शन, क्लायीं ची
सींिाद / समन्वयाची इिा आवण जागवतक आवण प्रादे वशक समन्वयासह तींत्रज्ञान. " [.०] आयएमसीच्या विकासाचा हा दु सरा
प्पा होता, वजथे जागवतक वफनोनेनॉन म्हणून आयएमसीच्या अभ्यासाचे दस्तऐिजीकरण करण्याकडे लक्ष केंवित केले गेले.
दु स words्या शब्ाीं त, सींशोधक काही काळासाठी िापरल्या जाणार्‍या प्रथा कोवडत करण्याचा प्रयत्न करीत होते . []१]
1993 मध्ये डॉन स्ल्टज आवण त्याीं च्या ीमने आयएमसीला समवपसत पवहले पाठ्य पु स्तक प्रकावशत केले. []२] त्याीं चे कायस,
फि एकाच्छत्मक विपणन कम्युवनकेशन्स हक्क असलेल्या आयएमसीचे िणसन केले आहे की प्रत्येक भाग स्वतींत्रपणे न पाहता
सींपूणस विपणन सींप्रेर्णे पाहण्याचा सींपूणसपणे निीन मागस आहे . आवण त्याच िर्ी, नॉथसिेस्ट्नस युवनव्हवसस ीच्या मेवडल स्कूलने
त्याीं चा अभ्यासक्रम बदलला ज्यामुळे जावहरातीींिर जोर दे ण्यात आलेल्या पारीं पाररक कायसक्रमाऐिजी एकाच्छत्मक विपणन
सींप्रेर्णाच्या या निीन कल्पनािर लक्ष केंवित केले गेले. [] 73] आयएमसी एका "शै क्षवणक विभागातून" उदयास आले जी
बर्‍याच दशकाीं कररता एक जावहरात कायसक्रम म्हणून ओळखली जात होती. [] 74]१ 1990 1990 ० च्या मध्यापासून विपणन
सींप्रेर्णाच्या विर्यािरील अक्षरशः प्रत्येक पाठ्यपुस्तकाने एकाच्छत्मक दृष्टीकोन स्वीकारला आहे वकींिा मानक कामाीं च्या
निीन आिृत्त्याीं मध्ये आयएमसीिर अध्याय जोडले आहे त. [] 75] एकवत्रतपणे ही पुस्तके आयएमसीच्या वनयोजन प्रवक्रयेिर
लक्ष केंवित करतात आवण हे आयएमसीच्या उत्क्ाीं तीतील वतसर्‍या िेगळ्या प्प्याचे प्रवतवनवधत्व करते - आयएमसीचे
व्यिस्थापन आवण आयोजन यािर भर. [] 76]
कालाीं तराने , विद्वानाीं नी आयएमसीच्या िेगिेगळ्या पररभार्ा प्रगत केल्या आहे त, प्रत्ये क व्याख्या थोडी िेगळी भर दशसविणारी
आहे . तरीही, पररसींिादाच्या विविध पररभार्ा असूनही, एकत्रीत विपणन सींप्रेर्णे वनयोजन प्रवक्रया म्हणून पावहल्या पावहजेत
यािर सामान् सहमती आहे . [] 77] काही विद्वानाीं नी असे वनदशसनास आणले आहे की आयएमसी ही प्रवक्रया आवण
सींकल्पना दोन्ही आहे , म्हणून हे पररभावर्त करणे खूपच कठीण आहे . [] 78]
आयएमसीच्या उत्क्ाीं ती दरम्यान प्रगत केलेल्या काही मुख्य पररभार्ा खाली वदल्या आहे त:
 "आयएमसी ही सिस स्त्रोताीं ची आवण मावहती व्यिस्थावपत करण्याची प्रवक्रया आहे ज्यायोगे एखादा ग्राहक वकींिा प्रॉस्पेक्ट
उघडकीस येते जे ितसनात्मकपणे ग्राहकाीं ना विक्रीकडे अवधक हलिते ." (Schultz, 1991) []]]
 "सींस्थेने त्याच्या ज्ञात ब्रँड मूल्यािर पररणाम करण्यासाठी सिस सींदेश आवण माध्यमाीं चा िापरलेला रणनीवतक
समन्वय." (डीं कन आवण एव्हरे , 1993) []०]
 P a g e | 60

 "सिस सींदेशाीं िर रणनीवतकररत्या वनयींत्रण ठे िण्याची वकींिा त्याीं च्यािर प्रभाि पाडण्याची आवण ग्राहकाीं शी आवण इतर
वहतधारकाीं शी फायदे शीर सीं बींध वनमास ण करण्यासाठी आवण पोर्ण करण्यासाठी हे तूपूणस सींिाद घेण्याची प्रवक्रया." (डीं कन
आवण केिुड, 1996) []१]
 "[तीन-वत्रमुखी व्याख्या] एक-आिाज विपणन सींप्रेर्ण म्हणजे एकत्रीकरण जे सिस विपणन सींप्रेर्ण शाखाीं मध्ये वकींिा
साधनाीं िर स्पष्ट आवण सुसींगत प्रवतमा, च्छस्थती, सींदेश आवण / वकींिा थीम तयार करते . समाकवलत सींप्रेर्णे दोन्ही ब्रँड
प्रवतमेच्या वनवमसतीस सूवचत करतात आवण जावहरातीींसारख्या विपणन सींप्रेर्ण सावहत्याीं मधून थे उद्भिणारा एक ितसनात्मक
प्रवतसाद. समन्ववयत विपणन सींप्रेर्ण 'समन्वय' च्या सींकल्पनेसह 'समाकवलत' करते . (नािाक आवण फेल्हप्स, 1994) []२]
 "आयएमसी ही एक धोरणात्मक व्यिसाय प्रवक्रया आहे जी ग्राहक, ग्राहक आवण सीं भाव्यता आवण लच्छित, सींबींवधत अींतगसत
आवण बाह्य प्रेक्षकाीं शी वनगवडत िेळोिेळी समन्वय योग्य प्रेरणादायक ब्रँड कम्युवनकेशन प्रोग्रामची आखणी, विकास,
अींमलबजािणी आवण मूल्याीं कन करण्यासाठी केली जाते ." (Schultz & Schultz, 1998) [] 83]
 "आयएमसी ही प्रेक्षक-केंवित, चॅनेल-केंवित, आवण पररणाम-आधाररत ब्रँड कम्युवनकेशन प्रोग्रॅमना सामन्ानुसार
रणनीवतकररत्या व्यिस्थावपत करण्याची सींकल्पना आवण प्रवक्रया आहे ." (च्छक्लचको, 2005) [] 84]
 "आयएमसी कायस क्रम वनरीं तर विपणन वक्रयाकलापाीं ची आखणी करतो आवण अींमलबजािणी करतो जेणेकरून त्याचा सींपूणस
पररणाम प्रत्येक वक्रयाकलापाीं च्या बेरजेपेक्षा जास्त असेल. ही एक रणनीती आहे ज्यात जावहरात, जनसींपकस, विक्री जावहरात,
थे विपणन आवण िैयच्छिक विक्री कायस एकवत्रतपणे वभन्न सींप्रेर्ण साधने एकत्र काम करतात. लि ग्राहकाीं िर सींप्रेर्णाचा
प्रभाि जास्तीत जास्त िाढिा. " (सईद िगैरे., २०१)) [] 85]
 "आयएमसी म्हणजे ब्रँड, सेिा वकींिा कींपनीसाठी वनिडलेल्या सिस प्रकारच्या जावहरात-सारख्या आवण जावहरात-सारख्या
सींदेशाीं चे वनयोजन ि अींमलबजािणी करणे , ज्यायोगे सींप्रेर्ण उद्दीष्टाीं च्या एका सामान् सींचाची पूतसता करण्यासाठी वकींिा
विशेर्त: एकाच 'च्छस्थतीत समथसन करण्यासाठी' केले जाऊ शकते . '" (लॅरी पसी, २००)) [] 86]
आज, व्यिसायी आवण अभ्यासक अशा दोघाीं मध्ये सामान् करार आहे की आयएमसीचा उदय "माके ीींगच्या
अनुशासनातील विकासाचे महत्त्वपूणस उदाहरण आहे ... [ज्याने सिस प्रकारच्या कींपन्ा आवण स्पधाां च्या िास्तविकतेचा सामना
करणार्‍या सींस्था याीं च्यात विचार करणे आवण कायस करणे यािर प्रभाि पाडला आहे ." मुि अथसव्यिस्थेत. " []
87] आयएमसी हा विपणन दळणिळण कायस क्रमाीं ची योजना आखण्यासाठी आवण अींमलात आणण्यासाठी कींपन्ाीं द्वारे
िापरला जाणारा प्रबळ दृष्टीकोन बनला आहे [Bel 88] तर इतर विद्वानाीं नी आयएमसीचे िणसन प्रवतमान वशफ्ट म्हणून केले
आहे . [89]] लॅरी पसी असा युच्छििाद करतात की " सिस विपणन सींप्रेर्णाचे वनयोजन आवण अींमलबजािणी एकवत्रत
केली जािी ". [] ०]
एर्कीर्करण अर्थ

सजसनशील आवण माध्यमाीं चे समाकलन करण्याच्या पररणामी काल्पवनक आवण

शच्छिशाली सीं देश ये ऊ शकतात जे लक्ष िेधून घेतात आवण त्याीं च्याकडे लक्ष वदले
जाते
सावहत्यात सींकल्पनातील "एकत्रीकरण", "इीं व ग्रे े ड माकेव ीं ग कम्युवनकेशन्स" या
अथास बद्दल कोणतेही पररपूणस करार नाही. आयएमसीची सींकल्पना त्याच्या सींवक्षप्त
इवतहासाच्या काळात विकवसत झाली आहे आवण त्या एकवत्रत अथास च्या िेगिेगळ्या
कल्पना प्रगत केल्या आहे त. [] १] आयएमसीच्या सभोितालची विविध दृश्ये आवण
त्याचा अथस आयएमसीिरील सैद्धाीं वतक विकासाच्या सुरुिातीच्या च्छस्थतीद्वारे आवण
सींशोधनातून स्पष्ट केले जाऊ शकते जे वभन्न दृवष्टकोनाीं च्या विकृतीस जन्म
दे ते. जसजशी वशस्त पररपक्व होते तसतसे या वभन्न दृश्ये एकत्र येणे अपेवक्षत
असते. [] २]
विपणन आवण जावहरात सावहत्य एकत्रीकरणाचे बरे च वभन्न प्रकार ओळखते :
र्कायाथत्मर्क एर्कत्रीर्करण
कायास त्मक एकत्रीकरण म्हणजे एकमेकाीं ना पूरक आवण एकवत्रत, सुसींगत सीं देश
दे ण्यासाठी वभन्न जावहरात साधनाीं च्या क्षमतेचा सींदभस . प्रत्येक सींप्रेर्ण शाखेत
(जावहरात, पीआर, िैयच्छिक विक्री, विक्री जावहरात इ.) स्वत: ची शिी आवण कमकुितपणा आहे त. उदाहरणाथस ,
सिससाधारणपणे हे ओळखले जाते की ब्रँड जागरूकता वनमास ण करण्यासाठी सरळ जावहरात करणे खूप प्रभािी आहे , परीं तु
जागरूकता प्रत्यक्ष विक्रीमध्ये रूपाीं तररत करण्यात कमी प्रभािी आहे . [93]] ग्राहक प्रत्यक्ष खरे दीकडे जाताना ते िैयच्छिक
विक्री वकींिा थे विपणन यासारख्या जावहरातीींच्या इतर प्रकाराीं कडे िळतात. काळजीपूिसक वनयोवजत सींप्रेर्ण प्रोग्राममध्ये
 P a g e | 61

साधनाीं चे वमश्रण अशा प्रकारे होते की सींदेश खरे दीद्वारे ग्राहकाीं ना खरे दीच्या वनणसयाच्या विविध प्प्याीं त हलितात - खरे दी
आवण खरे दीनींतरच्या प्प्याींपयांत ओळख आिश्यक असतात. सींप्रेर्ण शास्त्राचे समाकलन करण्यामुळे एका शाखेची शिी
िेगळ्या वशस्तीच्या कमकुितपणािर कशी मात करता येईल या प्रश्नाचे समाधान करते . []]]
सिंदेश एर्कत्रीर्करण
सींदेश एकत्रीकरण प्रवतमा एकत्रीकरण वकींिा सजसनशील एकीकरण म्हणून दे खील ओळखले जाते . आयएमसीसाठी
महत्त्वाचे कायस म्हणजे विपणन सींप्रेर्णाच्या विविध प्रकारच्या प्रकारच्या आवण तसेच िेळोिेळी झालेल्या फाशीींमध्ये
सुसींगतता सुवनवित करणे . आयएमसी मोवहमेसह कने क्ट केलेल्या प्रत्येक गोष्टीमध्ये मध्यम वकींिा साधन असो, एकसारखेच
'स्वरूप आवण भािना' असािी. सींदेश एकत्रीकरणाचा अथस असा होत नाही की सींदेशाीं ना एकसारखे असणे आिश्यक आहे .
त्याऐिजी याचा अथस असा आहे की जावहरातीपासून थे मेलपयांतची तारण सामग्रीपासू न पॅकेवजींग पयांत कॉपोरे िाहनाीं कडे
व्यिसाय काडस आवण ऑवफस स्ट्े शनरीपयांतचे पोस्ट्सस - पदोन्नतीचा प्रत्येक तु कडा तशाच यशाचा भाग म्हणून त्वररत
ओळखता आला पावहजे. []]]
स्पष्टपणे , मीवडया रीलीझ जे बर्‍याचदा पीआर प्रोग्रामचा भाग असतात जावहरातीींमध्ये िापरल्या जाणार्‍या सींदेशाला
मनापासून प विण्यासाठी खूप िेगळे असतात. तथावप, सींदेशाीं मध्ये समान स्वर आवण वकमान काही सामान् घ काीं चा
समािेश असािा जेणेकरून प्रत्येक सींदेश हा सुसींगत, एकाच्छत्मक मोवहमेचा भाग असल्याचे वदसते . प्रत्येक अींमलबजािणी
हा ब्रँडच्या ओळखीचा एक भाग आहे . सातत्याने अींमलबजािणीमुळे ब्राीं ड जागरूकता सुलभ होते . लोक ब्रँडच्या विपणन
सींप्रेर्णाचा 'दे खािा' स्वतःच ब्रॅन्डशी सीं बद्ध करतात. सतत फाशी दे णे ही 'भािना' असते जी सिसकाही एकत्र जोडते ; एक
अनोखा दे खािा वकींिा अनुभि जेणेकरून लवक्षत प्रे क्षक ब्रँडचे नाि वदसण्यापूिीच एखाद्या ब्राीं डचे विपणन सींप्रेर्ण
ओळखतात. सुसींगततेची गुरुवकल्ली म्हणजे दृश्य अनुभि.हे असे आहे कारण ब्रँडशी सींबींवधत प्रवतमाीं साठी च्छव्हज्युअल मेमरी
खरोखर स्वतःच्या नािापेक्षा िेगिान ब्रँड ओळख प िते . []]]
मीटिया एर्कत्रीर्करण
माकेव ीं ग कम्युवनकेशन्स प्रोग्राम्सच्या प्रभािीतेसाठी अनुकूवलत करण्यासाठी बरे च आयएमसी वनयोजन िेगिेगळ्या माध्यम
िावहन्ाीं चे समन्वय साधून सीं बींवधत आहे . जर ब्रँड कम्युवनकेशन्स "वभन्न मीवडया चॅनल्समध्ये सुसींगत अशी ध्ववनत ब्रँड मूल्ये
आवण प्रवतमा प्रवतवबींवबत करत असतील तर स्पष्टपणे या चॅनेल प्रत्येक परस्पर ग्राहक गुींतिणूकीसह परस्पर मजबुती
दे तात." [.]] विवशष्ट सींदेश अन् माध्यमाीं मध्ये अनुिावदत होऊ शकत नाहीत. उदाहरणाथस , 'लैंवगक अपील' असलेले सींदेश
ीव्हीिर चाीं गले कायस करू शकतात कारण चळिळ स्वतःला कामुकतेसाठी उधार दे ते, परीं तु मुिण सारख्या च्छस्थर माध्यमात
"सपा " बनू शकते . अशा पररच्छस्थतीत दु य्यम माध्यमाीं नी प्राथवमक माध्यमाीं चे समथसन करणे आवण सींदेशाीं चे सुसींिाद साधणे
महत्वाचे आहे . []]]
सींशोधन अभ्यासाने असे सुचिले आहे की वभन्न माध्यमाीं द्वारे सींदेशास सामोरे जाताना ग्राहक अवधक िुतपणे वशकतात. याचे
स्पष्टीकरण असे आहे की अींमलबजािणीतील थोडे से बदल वकींवचत मानवसक व्याकुळता वनमास ण करतात जे लक्ष िेधून घेतात
आवण पररणामी मुख्य सींदेश युच्छििादाचे अवधक विस्तृत एन्कोवडीं ग होते . एकावधक माध्यमाीं द्वारे ग्राहकाीं ना समान सींदेशास
प्रक करून, ग्राहकाीं शी व्यस्त राहण्याच्या अवधक सींधी उपलब्ध आहे त. थोडक्यात, एकावधक माध्यमाीं ची रणनीती अवधक
प्रभािी आहे . []]]
िेळेचे एर्कत्रीर्करण
िेळेचे समाकलन म्हणजे िेळेचे सींदेश होय जेणेकरून ते एकमेकाीं ना आधार दे तात आवण सींभाव्य ग्राहकाीं कडे िेगिेगळ्या
वठकाणी पोहोचतात, िेगिेगळ्या प्रकारच्या सींदेशाला ते सिास त ग्रहणक्षम असतात तेव्हा वकींिा ग्राहकाीं च्या खरे दीच्या
तयारीिर अिलींबून असतात. []]]
एर्कत्रीर्करणाचे इतर प्रर्कार
समाकलनाच्या इतर प्रकाराीं मध्ये हे समाविष्ट आहे : [] 99]
समन्वटयत समार्कलन म्हणजे वनरीं तर सींदेश दे ण्यासाठी विविध अींतगसत आवण बाह्य एजन्सी (उदा. िेब वडझायनर,
जावहरात एजन्सी, पीआर सल्लागार, ग्रावफक वडझाइनर) समन्वय साधण्याचे मागस दशसितात.
सिस भागधारक (उदा. कमसचारी, पुरिठा करणारे , ग्राहक आवण इतर) कींपनीचे मुख्य सींदेश आवण मूल्ये
सामावयकपणे समजून घे ण्यासाठी सींिाद साधण्यासाठी ज्या प्रकारे सिस भागधारक सहकायस करतात
त्याचा भागिारर्क समार्कलन होय.
ररलेशनटशप एर्कत्रीर्करण म्हणजे सींप्रेर्ण व्यािसावयक (उदा. विपणन व्यिस्थापक, जावहरात व्यिस्थापक)
कींपनीच्या एकूण कॉपोरे उद्दीष्टे आवण गुणित्ता व्यिस्थापनात ज्या प्रकारे योगदान दे तात.
ीर्का
 P a g e | 62

आयएमसी व्यािहाररक "सु ज्ञपणा" बनविते यािर प्रॅच्छक्टशनर आवण विद्वान दोघेही सहमत आहे त. [१००] यामुळे, वशस्तीत
काही प्रमाणात ीकाकार आहे त. तथावप, सींशोधकाीं नी पुढील सींशोधनाची आिश्यकता असलेल्या भागाकडे लक्ष िेधले
आवण वशस्तातील काही कमतरता अधोरे च्छखत केली:
 आयएमसी काही निीन नाही असा युच्छििाद करणारे आवण अभ्यासकाीं चे मत आहे . स्केवप्टक्स म्हणाले की अवधक अनुभिी
कम्यूवनकेशन्स मॅनेजर, विशेर्त: राष्टरीय ब्रँड मॅनेजर नेहमीच एकवत्रकरणाचा अभ्यास करतात. [101]
 आयएमसीिरील अवधक गींभीर ीका मापनाच्या समस्येिर आहे . िेगिेगळ्या सींप्रेर्ण साधनाीं च्या परस्परसींिादामुळे
आयएमसी वक्रयाकलापाीं चे मूल्य मोजणे खूप कठीण वसद्ध झाले आहे . [] 56] विद्वानाीं ची िाढती सींख्या सहमत आहे की
कठोर मापन मेव र क्स आवण पद्धतीींचा अभाि हे वशस्तीसाठी एक मोठे आव्हान आहे . [१०२]
 अभ्यासानुसार असे वसद्ध झाले आहे की व्यिस्थापकाीं ना आयएमसी सींकल्पनेची वसद्धाीं ताशी पररवचत असतानाही याचा
व्यापक िापर केला जात नाही. अशा वनष्कर्ाां िरून असे सूवचत होते की आयएमसी समजणे सोपे आहे , परीं तु करणे कठीण
आहे . मींद गतीने होण्याचे एक सींभाव्य स्पष्टीकरण असे आहे की अींमलबजािणीत सींस्थात्मक अडथळे अडकले असतील
आवण त्यािर मात करणे कठीण आहे . [१०3] अींमलबजािणीत अनेक अडथळे म्हणू न अनेक सींस्थात्मक िैवशष्ट्ये दशसविली
गेली आहे त. या घ काीं मध्ये हे समाविष्ट आहे ः िर्ास नुिर्े तयार केलेला एक मानवसकता जो एकत्रीकरणाऐिजी
विशेर्ीकरणाला प्रोत्साहन दे तो; सींघ नात्मक रचना जी विशेर्ज्ञाीं च्या व्यिस्थापनासाठी तयार केली गेली आहे (उदा.
जावहरात, स्वतींत्र शाखा म्हणून पीआर); व्यिस्थापक क्षमता आवण समाकलन कौशल्य अभाि; एजन्सी मोबदला प्रणाली
आवण अींदाजपत्रकाची पयास प्तता. [१०4]
टिपणन सिंप्रेषणािंची चौर्क
टिपणन सिंपर्कथ टनयोजन आराखिा ( MCPF ) एक ICM वनवमसतीसाठी एक मॉडे ल आहे योजना . चा स डस इच्छियू ऑफ
माके ीींगचे िररष्ठ परीक्षक विस वफल, [१० 105] द्वारे वनवमसत , एमसीपीएफचा हे तू इतर फ्रेमिकसची अपूणसता सोडिण्याचा
आहे .

इिं ट ग्रे े ि मार्केट िं ग र्कम्युटनर्केशन्स

टनयोजन दृटष्टर्कोण
आत-बाहेर दृष्टीर्कोन
माके ीींग कम्युवनकेशनसाठी पारीं पाररक
वनयोजन करण्याच्या दृष्टीकोनातून
“आऊ -आऊ ” दृष्टीकोन असतो. नेहमीच
जे केले गेले आहे त्याच्या आसपास
असलेल्या उद्दीष्टे आवण उद्दीष्टे ओळखून
वनयोजन सींस्थेच्या आत "आत" सुरू होते.
सींप्रेर्णाचे कायस नींतर सींघ नेचा सींदेश
"बाहे रील" वकींिा बाह्य भागधारकाीं ना
"विक्री" करण्याची प्रवक्रया बनते . . [106]
इीं व ग्रे े ड माकेव ीं ग कम्युवनकेशन्सच्या
आतील-बाह्य दृवष्टकोनािर एकतफी व्हयू
पॉइीं म्हणून ीका केली जात आहे , कारण हे एकत्रीत सींदेश तयार करण्यासाठी सींप्रेर्ण आवण विपणन घ काीं ना एकत्र
करते . पोरकू आवण त्याीं ची ीम असे नमूद करते की आयएमसीचा सराि करण्याचा प्रथम, तात्पुरते प्रयत्न मुख्यतः सींदेशास
एकवत्रत करण्याशी सींबींवधत होता, जेणेकरून सींस्थेला "एक आिाज" सह बोलताीं ना वदसले परीं तु अवधक ग्राहकाीं चा कल
स्वीकारण्यात ते अयशस्वी झाले. आतील-बाह्य दृष्टीकोन च्छस्थर, कालबाह्य पद्धतीमुळे कमकुित आहे . [107]
बाहेरील approach जिळ
बाहे रील - समाकवलत विपणन सींप्रेर्णाच्या दृवष्टकोनातून ग्राहकाीं च्या गरजा आवण गरजा समजून घेण्याचा प्रयत्न केला
जातो. [१०7] मागील श्रेणी व्यवतररि, हा दृष्टीकोन महत्त्वपूणस प्रगती स्थावपत करतो. सींस्था ग्राहकाीं च्या आधारािर सखोल
ज्ञान प्राप्त करू शकतात आवण म्हणूनच त्याीं ची आिश्यकता पूणस करण्यासाठी त्याीं च्याकडे ज्या पद्धतीने प्रिेश करतात
त्याीं ना समायोवजत करू शकतात. विश्वासाला हातभार लािणा organizations्या सींस्था आवण भागधारक याीं च्यात िारीं िार
सींभार्णाचा इवतहास तयार करण्यात ररलेशनवशप माकेव ीं ग सहाय्य करते . [१०]]सींप्रेर्ण आपापसात कायम रावहल्यास
फायदे शीर ठरू शकते असा सींबींध तयार करतो. बाहे रील दृष्टीकोन वनयोजनासाठी एक अनोखा मागस ऑफर करतो, कारण
तो प्रथम ग्राहकाीं िर लक्ष केंवित करून मागील बाजूस कायस करतो, त्यानींतर अींमलबजािणीसाठी विपणन आवण सींप्रेर्ण
 P a g e | 63

पद्धतीींचा सिास त प्रभािी मागस वनवित करतो. धोरणात्मक व्यिसाय प्रवक्रयेचे प्रभािीपणे व्यिस्थापन करणे महत्त्वपूणस आहे
कारण ते अनुसरण करीत असलेल्या चरणाीं चे िणसन करते ज्यामुळे ब्रँडचे मूल्य कायम आहे याची खात्री होते.
क्रॉस-फिंक्शनल टनयोजन दृष्टीर्कोन
एकवत्रत विपणन सींप्रेर्णाचा क्रॉस-फींक्शनल प्लॅवनींग दृवष्टकोन इतर दोन प्रकाराीं पासून दू र होतो, पण तो विपणन जावहरात
घ काीं च्या सींकल्पनेभोिती केंवित होत नाही, त्याऐिजी ग्राहक केंवित िातािरण िाढविण्यासाठी सींस्थेच्या पुनरस चनेकडे लक्ष
लागले आहे . हा दृष्टीकोन ओळखतो की सींदेश केिळ माके ीींग विभागातून येत नाहीत तर सींस्थेमधील अक्षरशः कोणत्याही
विभागातून येऊ शकतात. [109]पुनगसठनासाठी गुींतिणू कीची घ ना बदलते वजथे सिस विभाग ब्रँड ररलेशनवशपच्या सिस
प्प्याीं चे व्यिस्थापन आवण वनयोजन करण्याकररता एकवत्रतपणे कायस करतात. एक एकीकृत सीं स्था म्हणून, क्रॉस-फींक्शनल
प्रवक्रया एक स्पधास त्मक फायदा आहे कारण ते ग्राहक आवण भागधारकाीं सह फायदे शीर सींबींध प्राप्त करू शकतात.
चॅनलद्वारे सिस विभागाीं कडून प्राप्तकत्याां ना पाठविलेल्या सींदेशाीं मधील सींबींध सुधारण्याद्वारे हे साध्य करता येते. सामररक
सींदेश पाठिून आवण कोणत्याही बाह्य प्रवतवक्रयेचे परीक्षण करून, सींस्था ग्राहकाीं कडून अवभप्राय डे ा वमळितात ज्याचा
उपयोग त्यानींतरच्या योजना वकींिा सींप्रेर्णाच्या रणनीतीचे सूक्ष्म-यूवनींगची मावहती दे ण्यासाठी केला जाऊ शकतो. प्रवक्रया
रे खीय नसून पररपत्रक आहे , [११०]सुरूिातीस सींघ ना आवण ग्राहक सींिाद साधत आवण सींिादाद्वारे सींप्रेर्ण करतात
ज्यामुळे सींबींध प्रज्ववलत होतात, कालाीं तराने विश्वास वमळविला जातो आवण ग्राहक खरे दी करणे सुरू ठे िू शकते, ज्यामुळे
सींस्थेचे विक्री आवण नफा िाढते आवण शेि ी, सींबींध मजबूत होतो आवण सीं स्था व किून ठे िते ग्राहक [] 55] परस्पर सींिाद
साधण्यासाठी परस्पर सींिाद फायदे शीर आहे कारण व्यिसाय आवण ग्राहक दोघेही ब्रँड सींप्रेर्णात गुींतलेले
आहे त. [१११] विपणन गवतशीलतेच्या बदलत्या स्वरूपामुळे आयएमसीची अींमलबजािणी करणे ही एक लिवचक प्रवक्रया
आहे आवण म्हणूनच या कल्पनेस अनुमती दे णार्‍या सींस्थेमधील सीमा काढून ाकते .
अिंमलबजािणीत अिर्ळे
आयएमसीकडे समग्र दृवष्टकोन स्वीकारण्यात अपयशी ठरण्याचे एक मुख्य कारण म्हणून अींमलबजािणीतील अडथळे
दशसविले गेले आहे त. [११२] सावहत्यात उदधृत केलेले मुख्य अडथळे :
िररष्ठ व्यिस्र्ापनाचे र्कोणतेही सहर्कायथ नाही
ज्येष्ठ व्यिस्थापनासह सिस स्तरातील कमसचार्‍याीं ची िचनबद्धता समाकवलत विपणन सींप्रेर्ण राबविणार्‍या सींस्थेसाठी हे अत्यींत
आिश्यक आहे . [] 53] विपणन आवण कॉपोरे गोल या दोहोींमधील युवनयन एकाच िेळी असणे आिश्यक आहे . िररष्ठ
व्यिस्थापनात सामील नसल्यामुळे आयएमसीला सींसाधनाीं पासून िींवचत ठे िले जाऊ शकते ज्यामुळे आयएमसी सींघ नेला
त्याचा फायदा पोचिू शकेल अशी सींपूणस क्षमता प्रवतबींवधत करते . [१११] आयएमसीचा कायसक्रम महत्वाचा आहे हे समजून
घेण्यासाठी धोरणात्मक वनयोजनातील कमसचार्‍याीं च्या प्रयत्नाीं सह व्यिसायाच्या उच्च पातळीिर सुसींगत असणे आिश्यक
आहे .
ग्राहर्क सिंर्कल्पनेबद्दल सिंभ्रटमत आहेत
जावहरात एजन्सीसारख्या काही कींपन्ा सींभाव्यत: समाकवलत विपणन सींप्रेर्ण मॉडे लचा फायदा घेऊ शकतात, कारण
त्याीं ना ग्राहकाीं कडून आवण अथससींकल्पाीं कडून वमळणारा ताण कमी होत आहे . [. 53] निीन तींत्रज्ञानाचा पररचय
इीं रने सारख्या मागाां नी प्रयत्न करण्यासाठी जावहरात घ काीं च्या सीमाीं ना विस्तृत करते . त्याीं चे लक्ष आयएमसीच्या मूलभूत
तत्त्वाीं पासून भ कले जाऊ शकते जे घ काीं ना एकवत्रत करण्यासाठी आहे त कारण ते िैयच्छिकररत्या कमी प्रभािी
आहे त. तसेच, त्याीं चे ग्राहक आयएमसी सींकल्पना आिश्यक गुणधमस म्हणून समजू न घेऊ शकत नाहीत, म्हणू नच त्याीं ना
धोरणात्मक वनक ाीं मुळे आयएमसी पैशाची बचत असल्याचे समजते .
सिंस्र्ा खूप खास आहे
एकाच्छत्मक विपणन सींप्रेर्णाचे मुख्य मूलभूत सूत्राीं पैकी एक म्हणजे ग्राहकाीं च्या अवभमुखतेकडे लक्ष दे णे. [] 53]
असे असूनही, काही सींस्थाीं च्या हे तूने आराखडा स्वीकारला नाही आवण अजूनही कायसवभमुख आहे त. उदाहरणाीं मध्ये
जनसींपकस, थे विपणन आवण जावहरात समाविष्ट आहे .
सिंघ नेमध्ये सिंघषथ
आडव्या सींिादाच्या स्वरूपामुळे कमसचार्‍याीं मध्ये असहमती वनमास ण झाल्यामुळे मजबूत पदानुक्रवमत रचनात्मक सींस्थाीं मध्ये
समाकवलत विपणन सींप्रेर्णाीं ची अींमलबजािणी करण्याचा प्रयत्न केल्यामुळे कमसचारी प्रवतकार होऊ शकतात. []
53] कमसचारी त्याीं ची काये आवण काये करू शकणार नाहीत जे कामाच्या िातािरणाला धोका दे तील. आयएमसी यशस्वी
होण्यासाठी सींस्थेच्या सीं स्कृतीत मुि दृवष्टकोन ठे िण्याची आिश्यकता आहे वजथे विविध विभागाीं मधील सींिाद
कौशल्यपूिसक व्यिस्थावपत केला जातो. [113]निीन पुनरस चनेबद्दलच्या व्यिीींच्या प्रवतवक्रया वभन्न असतील, कारण
काहीजण प्रवक्रयेची प्रथा बनतात आवण सीमाविरवहत समाकलनाचा आनींद घे तात, दु सरीकडे , काहीींना आधीच्या सींरवचत
सींघ नेत ऑडस र आवण सत्ता कायम ठे िल्या गेलेल्या वनयींत्रणाअभािी धोका िा ू शकतो (व्लाडवमर, वमरोस्लाि, आवण पॅवपक,
2012). कॉपोरे रचना आयएमसीला त्याीं ची सींस्कृती एकत्रीकरणासाठी विसींगत नसल्यामुळे आमींवत्रत करू शकत नाही.
 P a g e | 64

अिर्ळे दू र र्करीत आहे

समाकवलत विपणन सींप्रेर्ण ही साधनाीं चा अ‍ॅरे िापरुन ग्राहकाीं ना आकवर्सत करण्यासाठी एखाद्या कल्पनािर सींिाद
साधण्याची प्रवक्रया आहे . प्राप्तकत्यास स सींदेश पाठविण्याची ही प्रवक्रया आहे (कम्युवनकेशन्स, २०१.) कींपनीची मूल्ये आवण ते
ऑफर करतात त्या उत्पादनाच्या वकींिा सेिेच्या प्रकारानुसार, वितरणासाठी सिासत योग्य सीं देश ब्रँड आवण ग्राहकाीं िर
अिलींबून असेल. समाकवलत विपणन सींप्रेर्णामुळे एखाद्या व्यिसायाला कसा फायदा होतो हे समजून घेण्यासाठी, मुख्य
तीन क्षेत्राीं िर चचास केली जाईल. हे क्षेत्र प्रेर्क कोण आहे ? प्राप्तकतास कोण आहे ? आवण प्राप्तकत्यास स सींदेश पाठविण्यासाठी
प्रेर्क कोणती साधने िापरू शकतो?
आयसीएमचा िापर करून विपणन धोरण सुधारण्याच्या वदशेने व्यािहाररक वनराकरण दोन वभन्न माकेव ीं ग सींकल्पनाीं द्वारे
केले जाऊ शकतात चार पी वकींिा चार सी च्या . तसेच, एन्कोवडीं ग आवण वडकोवडीं गच्या िापराचे पालन केले पावहजे , हे सिस
व्यिसायासाठी आवथसकदृष्ट्या विक्रीमध्ये िाढीसाठी तयार होते .
प्रेर्क एक अशी व्यिी आहे जी एखाद्या ररसीव्हरकडे कल्पना सींप्रेवर्त करण्याचे लि ठे िते , जी एक व्यिी वकींिा ग
असू शकते . विपणन सींप्रेर्णे यशस्वीररत्या अींमलात आणण्यासाठी विक्रेत्याीं ना प्रथम प्राप्त कोण आहे हे समजणे आिश्यक
आहे . उदाहरणाथस, स्ट्े पल्ससिस कायास लयीन गरजाीं साठी स्वत: ला एक 'स्ट्ॉप' दु कान म्हणून ओळखण्याचा प्रयत्न करतो. हे
ऑवफसच्या विविध प्रकारच्या पुरिठा, सुरवक्षत आवण िेळेिर वितरण, स्पधास त्मक वकींमत आवण उत्कृष्ट ग्राहक सेिा याीं ची
जावहरात करते. स्ट्े पल्स त्या मूल्याीं च्या जावहरातीींिर विपणन प्रयत्नाीं िर भर दे ते. "आणखी घडिून आणण्यासाठी, दररोज"
त्याीं चा नारा. ही थीम सिास त योग्य आहे कारण ती त्याीं च्या लच्छित प्रेक्षकाीं ना आकवर्सत करते . कामगाराीं च्या हातात थोडासा
िेळ असतो, ते जे उत्पादन दे तात ते जीिन त्याीं चे जीिन सुलभ करण्याची क्षमता दे ईल; असे करून, त्याींचा िेळ िाचतो.
आजच्या िेगिान जीिनशैलीमध्ये , एखादी सेिा सोयीस्कर असेल तर बहुधा ग्राहक उत्पादनाचा िापर करतील. स्ट्े पल्सनी
त्याीं ची मूल्ये त्याीं च्या ग्राहकाीं पयांत पोहोचविण्यासाठी आिश्यक ती पािले उचलली आहे त. ते कोण आहे त आवण कोण लि
केले पावहजे हे समजून घेऊन त्याीं नी हे केले आहे .
4 सी च्या
मूलतः, विपणन 4 पी च्या आसपास होते (उत्पादन, वकींमत, वठकाण आवण जावहरात) जे कींपन्ाीं च्या अींतगसत सींकल्पनाीं िर
केंवित होते. एकाच्छत्मक विपणन सींप्रेर्णाची कल्पना प्रथम डॉन ई . शल्टज याीं नी 1993 मध्ये 4 पी च्या सींकल्पनेला 4 सी च्या
मॉडे लमध्ये बदलली होती. चार भागाीं मध्ये ग्राहकाीं च्या गरजा आवण गरजा लक्षात घेऊन ग्राहक, दळणिळण, सुविधा आवण
खचस याीं चा समािेश आहे . जेव्हा सींघ नेच्या मोवहमेच्या सींपूणस दृश्यानुसार प्रत्येक घ काची अींमलबजािणी केली गेली तेव्हा
समाकवलत विपणन सींप्रेर्णाीं ची समन्वय साधली गेली, जे सींदेशास कायसक्षमतेने अींमलात आणू दे ते. [] 55]4 सी च्या
उत्तरासाठी लि बाजारपेठ कोण आहे हे शोधणे : ते कोणती उत्पादने खरे दी करण्यास तयार आहे त हे जाणून घे णे, त्यासाठी
ते वकती पैसे खचस करण्यास तयार आहे त, उत्पादनाच्या गरजा आवण गरजा कशा पू णस करतील, उत्पादनाची प्रिे शयोग्यता
आवण वकती सहज मावहती प्रसाररत केली जाते . [११4] ग्राहकाीं च्या इिे नुसार भर दे ऊन आयएमसीमाफसत उच्च यश वमळते ,
कारण त्याचा पररणाम केिळ अींतगसत भागधारकच नव्हे तर बाह्य घ काीं िरही होत आहे .
सिंप्रेषण-आिाररत सिंबिंि टिपणन
यातून विस्ताररत, ॉम डीं कन आवण सँडरा ई. मोररया ी याीं नी सींप्रेर्ण-आधाररत सीं बींध विपणन सींकल्पना तयार केली. हे मॉडे ल
सिससाधारण एक मागस या सीं कल्पनेपासून दू र झाले, ज्यामुळे ग्राहकाीं ना पररच्छस्थतीिर काय विश्वास ठे िािा यािर पररणाम
होतो. [११ 115] तथावप, डीं कन आवण मोररया ी याीं नी असा युच्छििाद केला की व्यिसाय आवण माकेव ीं गच्या प्रयत्नाीं साठी
मजबूत स्थापना विकवसत करण्यासाठी व्यिसाय आवण ग्राहक याीं च्यात सींिाद आिश्यक आहे . सींप्रेर्ण-आधाररत विपणन
माध्यमातून आयएमसीची प्रवक्रया अनुक्रवमक तीन चरण प्रवक्रये द्वारे होते . सींप्रेर्ण पद्धतीींचे प्रभािी वमश्रण वनिडण्याद्वारे
सींस्था सुरू होतात; मग, विपणन पद्धती वनिडल्या जातात; त्यानींतर, प्रत्येक घ कातील सिोत्कृष्ट घ क एकवत्रतपणे एकवत्रत
केले जातात जेणेकरून तेथून सींस्थेतून प्रेक्षकाीं पयांत पोहोचिले जाते . [116]त्यानींतर, या वनष्कर्ाां ना आधुवनक विपणनाचे
आकार दे ण्यात आले आवण भागधारकाीं शी सींिाद साधणार्‍या परस्पर सींिादात्मक वद्व-मागाां िर लक्ष केंवित केले. इीं व ग्रे े ड
माके ीींग कम्युवनकेशन्समधील घडामोडी तीन प्रकाराीं मध्ये विकवसत झाल्या आहे त: अींतगसत-बाह्य दृवष्टकोन, बाहे रील
दृष्टीकोन आवण क्रॉस-फींक्शनल स्ट्र ॅ े वजक दृष्टीकोन.
ब्रँटििं ग
मुख्य लेख: ब्रँड व्यिस्थापन
लोगो असण्यापलीकडे ब्रँवडीं ग दे खील जाते ; हे असे आहे की व्यिसाय त्याीं च्या कींपनीच्या ितीने तोींडी आवण दृश्यास्पद सींिाद
साधतात. एक ब्राीं ड हा एक सींभार्ण आहे - जेव्हा आपण खोलीत नसता ते व्हा लोक आपल्या कींपनीबद्दल असेच
बोलतात. []०]ग्राहक सतत सींिाद साधत असतात आवण ब्रॅण्डसशी भे त असतात. हे इव्हें प्रायोजकत्व, िैयच्छिक विक्री
 P a g e | 65

आवण उत्पादन पॅकेवजींग सारख्या े वलच्छव्हजनद्वारे वकींिा इतर माध्यम जावहरातीींद्वारे होऊ शकते . यासारख्या ब्रँड
एक्सपोजरला ब्रँड च पॉइीं वकींिा ब्रँड कॉन्टॅ क्ट म्हणून ओळखले जाते ज्यायोगे सींस्था आपल्या ग्राहकाीं ना प्रभावित
करण्याचा प्रयत्न करू शकते . ब्रँवडीं गवशिाय, ग्राहक उत्पादनाीं मध्ये उलगडा करण्यास सक्षम नाहीत आवण त्याीं ना सिास त
जास्त काय आिडते हे ठरविण्यास सक्षम नाही. काही ब्राीं डसमधील फरक लोक साीं गू शकणार नाहीत, कोणत्या ब्राीं डमध्ये
सिास त चाीं गले आहे याचा न्ाय करण्यापूिी त्याीं ना बर्‍याचदा प्रयत्न करािा लागणार होता. खरे दीच्या वनणसयास मदत
करण्यासाठी, विपणन सींप्रेर्ण ब्रँडसाठी एक िेगळी प्रवतमा तयार करण्याचा प्रयत्न करतात. ब्रँड असोवसएशन वठकाणाीं सह
दु िे प्रोत्सावहत करण्यासाठी बनविलेले आहे त,व्यच्छिमत्त्व वकींिा भािना ज्या ग्राहकाीं च्या मनात एक पररष्कृत ब्रँड व्यच्छिमत्व
तयार करतात. हे दशसविते की ब्रँड सींप्रेर्ण उत्पादनाीं मध्ये मूल्य कसे जोडते []१] आवण ब्रॅींवडीं ग हे सींप्रेर्ण व्यासपीठासाठी एक
महत्त्वपूणस पैलू आहे .
फोर्कस
कॉपोरे सींप्रेर्णाीं च्या विपररत विपणन सींप्रेर्ण उत्पादनािर / सेिेिर केंवित असतात जेथे सींप्रेर्णाचे कायस कींपनी /
एीं रप्राइझ स्वतः असते. विपणन सींप्रेर्ण प्रामुख्याने मागणी वनवमसती आवण उत्पादन / सेिा च्छस्थतीशी सींबींवधत
आहे त [११ concerned ] कॉपोरे सींप्रेर्ण इश्यू मॅनेजमें , विलीनीकरण आवण अवधग्रहण, ख ला इ.
ग्राहर्क-र्केंटद्रत टिरूद्ध ग्राहर्क-र्केंटद्रत

एकाच्छत्मक विपणन सींप्रेर्णातील अवलकडील खुलासा म्हणजे व्यिसाय जगातल्या ग्राहकाीं च्या भूवमकेत बदल. तींत्रज्ञानाच्या
िेगिान गतीने िाढीमुळे ग्राहकाीं ना तोींडाचे शब् यासारख्या मींचाद्वारे िेगाने अवधक शिी वमळू लागली आहे ; आता सोशल
मीवडयाच्या िापराद्वारे मोठ्या प्रमाणात प्रेक्षकाीं पयां त पोहोचण्याची क्षमता आहे . ही पॉिर वशफ्ट ओळखून सींघ नाीं नी अवधक
समाकवलत केलेली रणनीती विकवसत करण्यासाठी पारीं पाररक ग्राहक-केंवित दृवष्टकोनातून ग्राहकाीं कडे असलेल्या त्याीं च्या
विवशष्ट विपणन धोरणाीं चे आवण ग्राहकाीं च्या दृवष्टकोनाचे पुनमूसल्याीं कन करण्यास सुरिात केली आहे .
ग्राहक-केंवित दृवष्टकोन "जे व्हा एखादी सींस्था ग्राहकाीं च्या सियीींबद्दल अवधक वशकेल तेव्हा त्याीं ना क्रॉस-विक्री इत्यादी सींधी
शोधू शकतील" असे पररभावर्त केले जाऊ शकते (लॉरी आवण मॉव स मर, २०११). या प्रकारचा दृष्टीकोन सींपूणसपणे
समाधानकारक म्हणून पावहला जाऊ शकतो, तर क्लीचको (२०० 2008) ने एक परस्परविरोधी सींकल्पना आणली जी
"बाहे रून काम करणे " यािर लक्ष केंवित करते आवण सीं स्थाीं बद्दल वभन्न दृष्टीकोन िाढिते . जेव्हा एखादी सींस्था ग्राहककेंिीत
तींत्र स्वीकारते तेव्हा ग्राहक हे केिळ विपणन तींत्राचे वनष्क्रीय प्राप्तकते असतात आवण त्याीं च्या गरजा कशा ऐकतात यािर
लक्ष केंवित करतात आवण त्याीं चे समाधान करण्यासाठी प्रयत्न करतात हे त्याीं चे मत विसरतात; प्रवक्रयेत ग्राहक समाकवलत
करणे (लॉरी आवण मॉव स मर, २०११). बर्‍याच सींघ नाीं नी अद्याप असे वनयींत्रण सोडले नाही,म्हणून केलेल्या सींशोधनानुसार
दशसविले आहे मोहीम वनयतकावलक, माके ीींग व्यिसाय सींभाव्यतः कमी होऊ शकते या भीतीनेच केिळ सींशयास्पद असू
शकते (लॉरी आवण मॉव स मर, २०११). हे मत तथावप, सैहतीरी ए अल याीं नी नाकारले आहे . (२०१)) जो दािा करतो की
"ग्राहककेंवित कामवगरीत श्रे ष्ठत्व वमळिण्याला नींतर बाजारपेठेत मजबूत ब्रँड परफॉरमन्सद्वारे पुरस्कृत केले जाते "
जाटहरात (टिपणन) (promotion )
हा लेख विपणनाबद्दल आहे , विपणन वमवश्रत घ काीं चा एक भाग आहे . क्रीडा लीगसाठी, पदोन्नती आवण
रीवलगेशन पहा. इतर उपयोगाीं साठी, जावहरात (वनराकरण) पहा .
विपणनामध्ये पदोन्नती म्हणजे उत्पादना, सेिा, ब्रँड वकींिा समस्येच्या सींबींवधत गुणित्तेची लच्छित प्रेक्षकाीं ना मावहती
दे ण्यासाठी वकींिा त्याीं ची खात्री करण्यासाठी िापरल्या जाणार्‍या कोणत्याही प्रकारच्या विपणन सींप्रेर्णाचा सींदभस वदला
जातो. जागरूकता िाढविणे , आिड वनमास ण करणे , विक्री करणे वकींिा ब्रँड लॉयल्टी तयार करणे हे प्रचार करण्याचे उद्दीष्ट
आहे . हे बाजाराच्या वमश्रणाच्या मूलभूत घ काीं पैकी एक आहे , ज्यात चार पीएस समाविष्ट आहे त, म्हणजेच, उत्पादन, वकींमत,
वठकाण आवण जावहरात. [१]
प्रमोशनल वमक्स वकींिा प्रमोशनल प्लॅनमधील एक घ क म्हणजे प्रचार दे खील. या िैयच्छिक विक्री , जावहरात , विक्री
जावहरात , थे विपणन प्रवसद्धी आवण इव्हें विपणन , प्रदशसन आवण र े ड शो दे खील असू शकतात. [२] प्रमोशनल प्लॅनमध्ये
जावहरातीतील प्रत्येक घ काीं कडे वकती लक्ष वदले पावहजे आवण बजे चे वकती प्रमाणात प्रत्येक घ काला िा प करािे हे
वनवदस ष्ट करते .
पदोन्नतीमध्ये सीं प्रेर्णाच्या पद्धतीींचा समािेश होतो ज्याचा विपणक आपल्या उत्पादनाबद्दल मावहती प्रदान
करते . मावहती तोींडी आवण च्छव्हज्युअल दोन्ही असू शकते .
सामग्री

व्युत्पटत्तशास्त्र आटण िापर

 P a g e | 66

पदोन्नती हा शब् जुना फ्रेंच पासून आला आहे , "पुढे जाणे", "पुढे ढकलणे " वकींिा "रँ क वकींिा च्छस्थतीत जाणे " या अथास ने लॅव न
भार्ेतून पुढे आले आहे . हा शब् इीं ग्रजी भार्ेत 14 व्या शतकात दाखल झाला. []]
"जावहरात वकींिा प्रवसद्धी" या सींदभास त पदोन्नती या शब्ाचा िापर खूप आधुवनक आहे आवण प्रथम 1925 मध्ये नोींदविला
गेला आहे . []] हे सींबींवधत सींज्ञेचे सींकुचन असू शकते , विक्री पदोन्नती, जे साधनाीं च्या मोठ्या सींचामधील एक घ क आहे .
विपणन सींप्रेर्णाीं मध्ये िापरले जाते . सींज्ञा, पदोन्नती आवण विपणन सींप्रेर्णे समानाथीपणे िापरली जाऊ शकतात परीं तु प्रत्यक्ष
व्यिहारात नींतरचे अवधक प्रमाणात िापरले जाते . []]
उद्दे श
बढतीची तीन उवद्दष्टे आहे त. हे आहे त: []]
1. ग्राहकाीं ना आवण इतराीं ना मावहती सादर करणे .
2. मागणी िाढिण्यासाठी.
3. उत्पादन िेगळे करणे .
पदोन्नतीचा हे तू आवण अशा प्रकारे त्याची जावहरात योजना विस्तृत असू शकते , यासह: विक्रीमध्ये िाढ, निीन उत्पादन
स्वीकृती, ब्रँड इच्छक्व ीची वनवमसती, च्छस्थती , प्रवतस्पधी प्रवतशोध वकींिा कॉपोरे प्रवतमेची वनवमसती. [२]
'पदोन्नती' हा शब् अीं तगसत विपणन कायास द्वारे िापरला जातो. सािसजवनक वकींिा बाजारपेठेसाठी, " विशेर् ऑफर " सारखे
िाक्ये अवधक सामान् आहे त. सींपूणस समाकवलत, दीघसकालीन आवण मोठ्या प्रमाणात जावहरातीची उदाहरणे यूएसए
मधील माय कोक पुरस्कार वकींिा यूकेमधील कोक झोन आवण पेप्सी सामग्री आहे त .
प्रर्कार
व्यच्छिशः वकींिा वभन्न माध्यमाीं सह एखाद्या उत्पादनास प्रोत्सावहत करण्याचे िेगिेगळे मागस आहे त. व्यिी आवण माध्यम
दोन्ही भौवतकदृष्ट्या िास्तविक वकींिा आभासी / इलेक्टरॉवनक असू शकतात.
भौटतर्क िातािरणात .
मैवफली , सण, र े ड शो आवण वकराणा वकींिा वडपा स में स्ट्ोअर सारख्या शेतात अशा खास कायसक्रमाीं मध्ये शारीररक
िातािरणात जावहराती वदल्या जाऊ शकतात. शेतात परस्परसींिाद त्वररत खरे दी करण्यास परिानगी दे तात. सू (उदा.
कूपन), विनामूल्य िस्तू वकींिा स्पधास सह उत्पादनाची खरे दी प्रोत्साहन असू शकते . वदलेल्या उत्पादनाची विक्री
िाढविण्यासाठी ही पद्धत िापरली जाते . ब्रँड आवण ग्राहक याीं च्यामधील परस्परसींिाद ब्रँड अ‍ॅम्बेसेडर वकींिा प्रमोशनल
मॉडे लद्वारे केले जातात जे भौवतक िातािरणात उत्पादनाचे प्रवतवनवधत्व करतात. ब्रँड अ‍ॅम्बेसेडर वकींिा प्रमोशनल मॉडे ल्स
एका माके ीींग कींपनीद्वारे वनयुि केले जातात, जे उत्पादनाच्या वकींिा सेिेचे प्रवतवनवधत्व करण्यासाठी ब्रँडद्वारे बुक केले
जातात. व्यिी-व्यिीींमधील सींिाद, माध्यम-ते-व्यिीींच्या सहभागाला विरोध म्हणून, अशी जोडणी स्थावपत करते जे
पदोन्नतीमध्ये आणखी एक आयाम जोडतात. िस्तू आवण सेिाीं चा प्रचार करून समुदाय तयार केल्यास ब्रँड वनष्ठा िाढू शकते.
पारिं पाररर्क मीटिया
पारीं पाररक माध्यमाीं च्या उदाहरणाीं मध्ये मुवित माध्यम जसे की ितसमानपत्रे आवण मावसके, इलेक्टरॉवनक मीवडया जसे वक
रे वडओ आवण े वलच्छव्हजन आवण बॅनर वकींिा वबलबोडस जावहराती सारख्या मैदानी माध्यमाीं चा समािेश आहे . यापैकी प्रत्येक
प्लॅ फॉमस ब्रँडला जावहरातीींसह ग्राहकाीं पयांत पोहोचण्याचा मागस प्रदान करतो.
टिटज ल मीटिया
वडवज ल मीवडया, ज्यात इीं रने , सोशल ने िवकांग आवण सोशल मीवडया साइ सचा समािेश आहे , ब्रँडचा ग्राहकाीं शी
सींिाद साधण्याचा हा आधुवनक मागस आहे कारण तो वप्रीं आवण ब्रॉडकास्ट् इन्फ्रास्ट्र क्चरच्या ताीं वत्रक मयास दाीं मधून बातम्या,
मावहती आवण जावहराती प्रवसद्ध करतो. []] ब्रॅण्डसाठी दररोज ग्राहकाीं पयांत पोहोचण्याचा सध्या वडवज ल माध्यम हा सिास त
प्रभािी मागस आहे . जागवतक स्तरािर २.7 अब्जाहून अवधक लोक ऑनलाईन आहे त जे जगातील जिळपास %०%
लोकसींख्या आहे . []] जागवतक स्तरािर सिस इीं रने िापरकत्याां पैकी 67% सोशल मीवडयाचा िापर करतात. []]
व्यापक सींप्रेर्णामुळे ब्रँड जागरूकता, मोठ्या वितरण आवण भारी जावहरातीींिर लक्ष केंवित करणे आधुवनक विपणन
रणनीती ठरली आहे . [१०] वडवज ल माध्यमाीं चे िेगिान िातािरण तींत्रज्ञानाद्वारे आता उपलब्ध असलेल्या निीन साधनाीं चा
िापर करण्यासाठी पदोन्नतीसाठी निीन पद्धती सादर करते . ताीं वत्रक प्रगतीमुळे, मोठ्या सींख्येत सींभाव्य ग्राहकाीं पयांत
पोहोचण्यासाठी स्थावनक सींदभाां च्या आवण भौगोवलक सीमेबाहे र जावहराती केल्या जाऊ शकतात. त्यानींतर पदोन्नती
करण्याचे उद्दीष्ट शक्य वततक्या िेळेस आवण कमी खचास त शक्य वततक्या लोकाीं पयांत पोहोचणे .
सोशल मीवडया, आधुवनक विपणन साधन म्हणून, परस्पर सींिाद साधून मोठ्या प्रेक्षकाीं पयांत पोहोचण्याची सींधी दे ते. हे
परस्पर सींिाद ग्राहकाीं ना सुलभतेने वशक्षण दे ण्याऐिजी सींभार्णास अनुमती
दे तात. फेसबुक , स्नॅपचॅ , इीं स्ट्ाग्राम , वि र , वपीं े रेस्ट् , गूगल प्लस , ीं बलर ,
तसेच साऊींडक्लॉड आवण वमक्सक्लॉड सारख्या िैकच्छल्पक ऑवडओ आवण मीवडया साइ स िापरकत्याां ना विनाशुल्क
 P a g e | 67

विना सींिादाची आवण ऑनलाइन सींगीताची जावहरात करण्यास अनुमती दे ते. आपण तृतीय पक्षाच्या िापरासह जावहरात
जागा तसेच पसींती , अनुयायी आवण आपल्या पृष्ठािर च्छक्लक म्हणून सींभाव्य ग्राहक सींिाद स्ट्ोअर खरे दी आवण खरे दी करू
शकता. एक सहभागी मीवडया सींस्कृती म्हणून, सोशल मीवडया प्लॅ फॉमस वकींिा सोशल ने िवकांग साइ स जनसींिादाचे एक
प्रकार आहे त जे माध्यम तींत्रज्ञानाद्वारे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन आवण सामग्रीचे वितरण शक्य वततक्या मोठ्या प्रे क्षकाीं पयांत
पोहोचू दे तात. [२] तथावप, सव्हस र, वसस्ट्म आवण िेबसाइ स क्रॅश होऊ शकतात, अयशस्वी होऊ शकतात वकींिा मावहतीसह
ओव्हरलोड होऊ शकतात म्हणून व्हच्युसअल जावहरातीींचे डाउनसाइडस आहे त. आपण अपलोड केलेली मावहती आवण
सींचयन गमािण्याचा धोका दे खील बाळगू शकता आवण िापरात बाह्य व्हे ररएबल्सद्वारे दे खील पररणाम होऊ शकतो.
ग्राहकाीं ना व्यस्त ठे िण्यासाठी ब्रँड वभन्न धोरणे एक्सप्लोर करू शकतात. एक लोकवप्रय साधन म्हणजे ब्राीं डेड एीं र े न्में
वकींिा िापरकत्यास साठी काही प्रकारचे सामावजक खेळ तयार करणे . अशा व्यासपीठाच्या फायद्याीं मध्ये िापरकत्यास स ब्रँडच्या
सामग्रीमध्ये बुडविणे समाविष्ट आहे . िापरकत्याां ना जावहरातीींमुळे शोर्ून घेण्याची आवण त्याीं ची कीं ाळिाणा होण्याची अवधक
शक्यता असते, उदाहरणाथस , त्रासदायक पॉप-अप जावहरातीच्या विरूद्ध गेममध्ये ते अींतभूसत असतात. [11]
जावहराती िैयच्छिकृत करणे ही आणखी एक रणनीती आहे जी ब्रँडससाठी चाीं गले कायस करू शकते , कारण यामुळे ब्रँड
ग्राहकाीं द्वारे मानििींवशत होण्याची शक्यता िाढू शकते . जेव्हा ग्राहकाीं बद्दल डे ा सीं कवलत केला जातो ते व्हा िै यच्छिकरण
च्छक्लक-थ्रू हे तू िाढिते . [१२]
ब्राीं डसनी त्याींची सामग्री सोशल मीवडयािरील ग्राहकाीं पयांत प्रभािीपणे प्रचाररत करणे आवण ग्राहकाीं च्या जीिनात आक्रमक
होण्या दरम्यान ओळ नेच्छव्हगे करणे आिश्यक आहे . अ‍ॅवनमेशनसारख्या वडव्‍हाइसेस समाविष्ट्‍ करणार्‍या वभन्न इीं रने
जावहराती िापरकत्यास चे प्राथवमक लक्ष त्या जावहरातीकडे िाढिू शकतात. तथावप, िापरकत्यास स साइ चा वभन्न भाग जसे की
मजकूर िाचण्याचा प्रयत्न करीत असाल तर हे त्याीं ना एक विचवलत म्हणून पावहले जाऊ शकते . [१]] याव्यवतररि, जेव्हा
ब्रॅण्ड त्याीं च्या ग्राहकाीं विर्यी स्पष्टपणे डे ा एकवत्रत करण्याचा आवण नींतर त्याीं च्या जावहराती त्याीं च्या िैयच्छिकृत करण्याचा
प्रयत्न करतात तेव्हा या डे ा सींग्रहानींतर ग्राहकाीं चे जावहरातीींशी असलेले सींबींध िारीं िार सकारात्मक असतात. तथावप, जेव्हा
डे ा गुप्तपणे गोळा केला जातो तेव्हा कींपनीने त्याीं च्या विश्वासाचा विश्वासघात केल्याचे ग्राहकाीं ना प कन
िा ते . [१२] ब्रॅण्डसाठी त्याीं च्या जावहरातीींमध्ये िैयच्छिकृततेचा िापर करणे ग्राहकाीं ना असुरवक्षत िा ू नये वकींिा
त्याीं च्या गोपनीयतेचा विश्वासघात केला पावहजे हे महत्वाचे आहे .

I. सिेक्षण र्केलेल्या टिश्लेषणाची पद्धती

पररमाणिाचक डे ामधून ज्या कारणास्ति अनुमान काढले जातात त्या डे ाच्या अभ्यासाच्या वडझाइनिर अिलींबून
असतात. प्रायोवगक अभ्यासामध्ये अन्वेर्क, एक वकींिा दु सर्‍या प्रकारच्या प्रयोगात्मक वनयींत्रणाद्वारे , वनणास यक
व्हे ररएबलिरील मुख्य बाह्य कारक घ काीं चा प्रभाि काढून ाकू शकतो. प्रायोवगक “उपचाराीं ना” विर्य यादृच्छिकपणे वदले
गेले तर उिसररत बाह्य कारक घ काीं ना चौयस व्हे ररएबलमध्ये रूपाीं तररत केले जाऊ शकते . तत्वतः, तर अिलींबून असलेल्या
व्हे ररएबलमध्ये वभन्नतेचे केिळ दोन स्त्रोत असािेत: (१) स्वतींत्रतेचे पररणाम चलाीं चा अभ्यास केला जात आहे ; (२) यादृच्छिक
असाइनमें आवण इतर यादृच्छिक घ नाीं चा प्रभाि, विशेर्त: मोजमाप त्रु ी. साीं च्छख्यकीय अनुमानाीं च्या प्रवक्रयेचा िापर
करून, स्वतींत्र व्हे ररएबल्सच्या प्रभािाीं बद्दल तु लनेने स्पष्ट विधानीं पोहोचणे शक्य आहे . परीं तु सिेक्षण सींशोधनात (वकींिा
“वनरीक्षणासींबींधी सींशोधन” म्हणूनच ती साीं च्छख्यकीशास्त्रज्ञाीं नी िापरली जाते ) कोणत्याही प्रकारे प्रायोवगक वनयींत्रण वकींिा
यादृच्छिक असाइनमें उपलब्ध नाही. सिेक्षण विश्लेर्णाचे कायस म्हणून अशा वनरीक्षणासींबींधी डे ा एकवत्रत केल्यािर ते
हाताळणे हे आहे , स्वतीं त्र व्हे ररएबल्सच्या पररणामाशी सींबींवधत बाह्य कारकाीं च्या प्रभािाीं पासून ते िेगळे करणे .

सिेक्षणात स्वतींत्र आवण बाह्य व्हे ररएबल्सची सींगती नैसवगसकररत्या उद्भिते ; क्षेत्रीय प्रयोगात वकींिा अधस-प्रयोगात्मक
वडझाइनमध्ये , बाह्य व्हे ररएबल्स सामान्त: प्रयोगकत्यास च्या हे तुपुरस्सर एखाद्या उत्तेजनाची ओळख करुन वकींिा त्याच्या
काही पररच्छस्थतीत बदल केल्याने उद्भितात, ज्यामुळे या दोन्ही गोष्टी येथे मानल्या जाणार्‍या लोकाीं पेक्षा वभन्न
असतात [ प्रायोवगक वडझाइन पहा , अधस-प्रायोवगक वडझाइनिरील लेख].

सिेक्षण विश्लेर्णाच्या अवभजात िगास पैकी सामावजकदृष्ट्या रचनेतील फरकानुसार आत्महत्येचे प्रमाण (1897) बदलण्याचे
स्पष्टीकरण दे ण्याचा प्रयत्न इवमली डकसवहम याीं नी केला; वद्वतीय विश्वयुद्धात अमेररकन सैन्ाच्या री-सचस ब्रँचने केलेल्या
सैवनकाीं च्या मनोिृत्तीचा अभ्यास आवण त्यानींतर अमेररकन सैवनक (स्ट्ॉफर ए अल. १ 9 9)) मध्ये त्याचे पुनरुज्जीिन केले
गेले; आवण पीपल्स चॉइस (Lazarsfeld et al. 1944) पासून सुरू झालेल्या मतदान अभ्यासाची मावलका.

ही उदाहरणे सुचविते की, सिेक्षण विश्लेर्ण पररमाण नमूना प्रवक्रयेद्वारे आवण लोकसींख्याशास्त्रीय विश्लेर्णापेक्षा
पररमाणात्मक डे ाचे विश्लेर्ण आवण सादर करण्यासाठीच्या अन् नॉन एक्सपमें ल प्रवक्रयाीं पेक्षा वभन्न आहे . नमुन्ाीं च्या
 P a g e | 68

सिेक्षणाीं च्या साीं च्छख्यकीय विश्लेर्णाच्या विपररत, सिेक्षण विश्लेर्ण बर्‍याचदा एकूण लोकसींख्येस सामोरे जाते; जरी
सिेक्षण विश्लेर्णाचा डे ा सींभाव्यतेच्या नमुन्ाीं मधून आला आहे , तेव्हा पॅरामी ससचे अनुमान लािण्याच्या पारीं पाररक
साीं च्छख्यकी समस्या आवण गृहीतकाीं चे परीक्षण करणे ही दु य्यम वचींता आहे ( की 1962). आवण सिेक्षण विश्लेर्णाची
ऐवतहावसक मुळे असली जी लोकसींख्याशास्त्राच्या अगदी आधीच्या कायास कडे परत गेली आहे त, परीं तु ती आपल्या डे ाच्या
स्त्रोतामधील लोकसीं ख्येपेक्षा िेगळी आहे आवण म्हणूनच या डे ािर केलेल्या ऑपरे शन्समध्ये ते काम करतात. अलीकडे
पयांत, लोकसींख्येच्या विश्लेर्णाने जनगणनेच्या महत्त्वपूणस सारण्या आवण महत्त्वपू णस आकडे िारीच्या नोींदीींिर आधाररत
काम केले होते, तर सिेक्षण विश्लेर्क सहसा िैयच्छिक प्रश्नािली वकींिा मुलाखतीींमधून स्वत: चे सारण्या तयार करतात. हे
फरक अद्याप महत्वाचे असले तरीही सिेक्षण विश्लेर्काीं नी काही लोकसीं ख्याशास्त्रीय तींत्रे िापरण्यास सुरिात केली आहे
आवण लोकसींख्याशास्त्रज्ञाीं नी कामगार गवतशीलता आवण कु ुीं ब वनयोजन यासारख्या विशेर्त: मुलाखत घे तलेल्या डे ाच्या
विश्लेर्णाचे सिेक्षण केले. 1960 च्या अमेररकन जनगणनेच्या जनगणनेतील एक-इन-हजार आवण एक-इन-दहा-हजार
नमुन्ाीं चा व्यापक िापर हा या दोन ओळीींच्या चौकशीचा अभूतपूिस उल्लेखनीय पुरािा आहे . हे नमुने जनगणनेच्या
आकडे िारीच्या विश्लेर्काींना इच्छित असलेल्या सारण्या तयार करण्यास अनुमती दे तात. इतर राष्टरीय जनगणनेत त्याीं चा
डे ा या स्वरूपात उपलब्ध झाल्यामुळे लोकसींख्याशास्त्रीय विश्लेर्ण सिेक्षण विश्लेर्णाशी अवधक साम्य साधेल.

सिेक्षण विश्लेर्णाचे कायसक्षम जोर हे दे खील अवधक अरुींद िणसनात्मक प्रवक्रयेतून िेगळे करते . हे "सामावजक सिेक्षण"
पेक्षा िेगळे आहे , जे वकमान वब्र नमध्ये सामान्त: शहरी जीिनाचे साीं च्छख्यकीय खाते आहे , विशेर्त: गररबाीं मध्ये . जरी हे
जनगणनाचे अहिाल, बाजारपेठेतील सींशोधन आवण मत सारणीसींबींधी सादरीकरणािर अिलींबून आहे यािर मतदानाची
नोींद आहे , परीं तु सिेक्षणातील विश्लेर्ण या वसद्धाीं ताशी सींबींवधत असलेल्या गोष्टीींशी सींबींवधत असलेल्या गोष्टीींशी सींबींवधत
आहे . हे वसद्धाीं त इतके सोपे असू शकते की सींप्रेर्णाच्या सींचाने काही विवशष्ट दृष्टीकोन बदलले आहे त [ सींप्रेर्ण, िस्तुमान,
पररणामाीं िरील लेख पहा ]. वकींिा यात बदलाीं ची स्पष्ट रचना असू शकते कारण लोक दु सर्‍या गोष्टीऐिजी एखादी गोष्ट
केल्याबद्दल दे त असलेल्या कारणाीं च्या विश्लेर्णामध्ये [ अ‍ॅनॅवलवससचे कारण पहा ].

कॉम्प्यू र वसमुलेशनप्रमाणे स्पष्ट गवणतीय सींबींध िापरतात वकींिा केिळ स्पष्टपणे गवणती आहे त की नाही हे औपचाररक
वसद्धाीं ताीं च्या वनवमसतीमध्ये सिेक्षण विश्लेर्णाची भूवमका आहे . काही गवणताचे मॉडे ल सिेक्षण डे ाच्या विश्लेर्णात खरोखर
उपयुि आहे त (कोलमन 1964). परीं तु सिेक्षण विश्लेर्ण जसे की येथे पररभावर्त केले गेले आहे सामान्तः औपचाररक
वसद्धाीं ताीं मध्ये समाविष्ट करण्यासाठी पुरेसे महत्वाचे चर ओळखण्यासाठी स्वतःस मयास वदत करते .

सिेक्षण टिश्लेषणाची पार्श्थभूमी

ग्लोबल माकेव ीं ग म्हणजे आपल्या दे शातील इतर दे शाीं च्या पररच्छस्थतीशी जुळिू न घेण्यासाठी विपणन धोरण समायोवजत
करण्याची प्रवक्रया म्हणून पररभावर्त केले जाते . अथासत, जागवतक बाजारपेठ आपले उत्पादन वकींिा सेिा जागवतक
स्तरािर विकण्यापेक्षा जास्त आहे . जागवतक बाजारात आपल्या उत्पादनाीं चे वनयोजन करणे , तयार करणे , च्छस्थती तयार
करणे आवण त्याीं ची जावहरात करणे ही सींपूणस प्रवक्रया आहे .
मोठ्या व्यिसायाीं मध्ये सहसा परदे शात ऑवफस असतात ज्या दे शाीं ना ते विकतात. सध्या, इीं रने च्या विस्तारासह, लहान
व्यिसायदे खील जगात कोठे ही ग्राहकाीं पयांत पोहोचू शकतात. जर एखाद्या व्यिसायाने आीं तरराष्टरीय स्तरािर िाढ न करणे
वनिडले तर आीं तरराष्टरीय आीं तरराष्टरीय कींपन्ाीं कडून दे शाीं तगसत स्पधेस सामोरे जािे लागते . या स्पधेची उपच्छस्थती
जिळजिळ बर्‍याच व्यिसायाीं ना आीं तरराष्टरीय उपच्छस्थती असणे आिश्यक बनिते .
जेव्हा ते योग्य केले जाते ते व्हा जागटतर्क टिपणनाचे बरे चसे फायदे आहेत .
प्रथम, ते आपल्या उत्पादनाची टर्किंिा सेिेची प्रभािीता सुिारू शकते . हे असे आहे कारण आपण वजतके अवधक
िाढता, आपण वजतके अवधक वशकता आवण वजतके िे गिान वशकता तेिढे च आपण निीन उत्पादन वकींिा सेिा ऑफर
दे ण्यास अवधक प्रभािी होऊ शकता.

 दु सरे म्हणजे , आपला मजबूत स्पिाथत्मर्क फायदा वमळविण्यात सक्षम आहे त. स्थावनक बाजारपेठेत कींपन्ा स्पधास करणे
पुरेसे सोपे आहे . परीं तु अशा बर्‍याच कींपन्ा आहे त ज्या जगभरात हे करू शकतात. म्हणूनच, जर आपण जगभरातील
बाजारामध्ये स्पधास करू शकलात आवण आपले प्रवतस्पधी हे करू शकत नाहीत तर आपण आपल्या उद्योगात एक मजबूत
शिी बनली आहे !
 वतसयाां दा, आपण आपल्या ब्रािंि आवण उत्पादन वकींिा सेिेबद्दल ग्राहर्क जागरूर्कता िाढिाल . इीं रने द्वारे ग्राहक
जगातील आपल्या प्रगतीचा मागोिा ठे िू शकतात.
 P a g e | 69

 शेि ी, जागवतक विपणन आपले खचथ र्कमी करू शकते आटण आपली बचत िाढिू शर्कते . इतर बाजारािर लक्ष
केंवित करताना, आपण आपल्या प्रवक्रयेचे प्रमावणकरण करून प्रमाणात आवण श्रेणीची अथसव्यिस्था वमळिू शकता -
जेव्हा आपण इीं रने चा फायदा घेता तेव्हा आपल्याला वमळणाings्या बचतीचा उल्लेख नाही!
जागवतक विपणन वदशेने विकवसत कींपन्ा खरोखर क्रमप्राप्त आहे त. पवहल्या प्प्यात कींपनीने घरगुती बाबीींिर लक्ष
केंवित केले असून त्याचे कायस त्याीं च्या बाजारपेठेिर केंवित आहे . स्ट्े ज ू कींपनीने अजूनही दे शाीं तगसत लक्ष केंवित केले
आहे परीं तु वनयास तही आहे . वतसर्‍या प्प्यात, कींपनीला हे समजले आहे की त्याीं ना त्याीं चे विपणन परदे शात अनुकूल
करण्यासाठी आिश्यक आहे . एकाग्रता बहुराष्टरीय पासू न हलिते . अशा प्रकारे , अनुकूलन महत्त्वपूणस बनले आहे . चौथ्या
आवण शेि च्या प्प्यात कींपनी जगभरातील बाजारपेठा दे ण्यासाठी आपल्या कायसक्रमाीं चा आवण उत्पादनाीं चा विस्तार
करते तेव्हा मूल्य वनमास ण करते . वनवितच, या उत्क्ाीं ती प्रवक्रयेसाठी वनवित कालािधी नाही.

© श रस्ट्ॉक | रॉवपक्सल.कॉम
जागवतक विपणन (त्याच्या उपयोग आवण उत्क्ाीं तीसह) पररभावर्त केल्यानींतर, हा लेख जागटतर्क टिपणनाच्या टिटिि
पैलूिंिर चचास करे ल: त्याची रणनीती, मोहीम विकास, मुद्दे आवण चुका, तसेच टभन्न उदाहरण.

जागटतर्क बाजारपेठेची रणनीती

जागवतक विपणन धोरणे ही जागवतक रणनीतीचे महत्त्वाचे भाग आहे त. एक चाीं गली जागवतक विपणन रणनीती तयार
करण्यासाठी आपण उत्तर दे ण्यास सक्षम असणे आिश्यक आहे : “मी आीं तरराष्टरीय बाजारात काय वमळिण्याचा प्रयत्न
करीत आहे ?” “त्या बाजारासाठी माझ्या कींपनीची सामथ्यस ि कमतरता काय आहे त?” “मी आव्हानाीं ना कसे तोींड दे ऊ?
बाजार? ”“ या बाजारात मला काय सींभाव्यता आहे ? ”
वशिाय, एक चाीं गली जागवतक विपणन रणनीती जगातील सिस दे शाीं मधील सिस दे शाीं ना समाविष्ट करते आवण त्यानुसार
त्याीं चे विपणन प्रयत्न समन्ववयत करते . अथास त, ही रणनीती सिस दे शाीं ना नेहमीच व्यापत नाही परीं तु विवशष्ट प्रदे शाीं साठी लागू
केली जािी. उदाहरणाथस, आपण उत्तर अमेररका, लॅव न अमेररका, युरोप आवण मध्य पूिस, आवशया आवण पॅवसवफक आवण
आवफ्रका यासारख्या प्रदे शाीं चा नाश करू शकता.
प्रवत दे श वकींिा प्रदे श त्याच्या वबघडण्यापलीकडे , जागवतक विपणन धोरणात जिळजिळ नेहमीच बर्‍याच गोष्टी असतात:
(1) एकसमान ब्रँड नािे ; (२) समान पॅकेवजींग; ()) तत्सम उत्पादने ; ()) प्रमावणत जावहरात सींदेश; (5) समक्रवमत
वकींमत; ()) समच्छन्वत उत्पादन लाँ च ; आवण (7) कणसमधुर विक्री मोवहमा.
एकूणच, आीं तरराष्टरीय स्तरािर विस्तारणार्‍या कींपन्ाीं द्वारे िापरल्या जाणार्‍या जागवतक विपणन रणनीती या दोन सिास त
लोकवप्रय आहे त.
सुसिंगत आटण मजबूत ब्रँि सिंिृती तयार र्करा. ग्राहकाीं ना नेहमीच पररवचत िा णारी मजबूत आवण सातत्यपूणस ब्रँड
तयार करणे आीं तरराष्टरीय स्तरािर िाढणार्‍या कींपन्ाीं साठी प्राधान् आहे . सतत िाढणार्‍या आवण विस्तारणार्‍या
इीं रने मुळे, ब्रँडची रचना ही बर्‍याच ब्रँड कल्हचरची बनली आहे . अवधक स्पष्ट साीं गायचे तर, आजकाल हे अवधक प्रचवलत
झाले आहे की आपण ज्या ब्रँडचा पावठीं बा दशसवित आहात तो आपली सींस्कृती प्रवतवबींवबत करतो. आपण आपल्या ब्रँड
सींस्कृतीत तडजोड केल्यास हे नुकसान होऊ शकते . उदाहरणाथस , चीनने चीनमध्ये स्वत: चा सेन्सर केलेला शोध इीं वजन
सुरू केल्यािर गूगलला कठीण मागस सापडला, जरी चीन आपले निीन माध्यम सरकारी ब्लॉकिर अधोरे च्छखत
करते . गुगलचा ब्रँड कधीही जगात मावहती वमळिून दे ण्यासाठी ज्ञात आहे . Google आपल्या स्वत: च्या सींस्कृतीत
चीनमध्ये काहीतरी कसे से करू शकते ? याचा पररणाम म्हणून, ग्राहक विरूद्ध Google िर प्रवतसाद बरीच होता.

 सीमा नसल्यासारखे बाजार. वडवज ल प्लॅ फॉमसच्या प्रसारामुळे, ब्रँड प्रत्येक दे शामध्ये नेहमीच वभन्न धोरणे अिलींबू
शकत नाहीत. एक प्रकारे , इीं रने मुळे कींपन्ाीं ना विपणन दृवष्टकोन स्वीकारािा लागतो जो कमी-अवधक प्रमाणात
एकाच्छत्मक असेल.
 ग्लोबल मार्केट िं ग र्कॅम्पेन िे र्व्लपमें
आपली मोहीम जागवतक स्तरािर विकवसत करण्यासाठी आपण काही गोष्टी लक्षात घेतल्या पावहजेत. आपल्याला
बाजारपेठ मावहत असणे आिश्यक आहे , आपण एक विपणन योजना तयार करािी लागेल, आपण आपल्या
विपणनासाठी आपल्या दृवष्टकोनास अनुकूल रहािे आवण आपण आपले सींप्रेर्ण स्थावनकीकरण केले पावहजे .
आपला बाजार जाणून घ्या
आपली कींपनी जगभरात आपले विपणन िाढविण्याचा वनणसय घेताच आपण कोठे काम करत आहात याचा सींदभस
आपल्याला समजला पावहजे . विपणन सींदेशाीं शी सींबींवधत प्रत्येक क्षेत्राचे िेगिेगळे ितसन आवण वनकर् आहे त; लोकाीं शी
सींपकस कसा साधू इच्छिता; आवण त्या जागेसाठी काय योग्य आहे आवण यासारखे .
 P a g e | 70

आपल्याकडे विपणन धोरणाला बाजार कसा प्रवतसाद दे ईल याबद्दल आपण सींशोधन केले आहे याची आपल्याला खात्री
करुन घ्यािी लागेल जेणेकरून आपल्या निीन माके मधून आपल्याला बरे च फायदा वमळू शकेल.
टिपणन योजना तयार र्करा
जगभरात यशस्वी होणे केिळ आपली भार्ा बदलत नाही. आपल्या स्थावनक प्रयत्नाीं सह आपल्याला आपली
जागवतक विपणन योजना सुसींगत करािी लागेल. तरीही आपल्या क्षेत्रीय ज्ञानानुसार ते अद्याप सानुकूवलत करणे आिश्यक
आहे . एकदा आपल्याकडे जागवतक िातािरणाचा अींतदृस ष्टी आला की, आपल्या वक्रयाीं चा तपशील दे णारी विपणन योजना
तयार करा.
प्रथम, आपली उवद्दष्ट्ये आवण उद्दीष्टे ओळखा. ते स्थावपत होताच, एक हे तू तयार करा ज्यामध्ये सींपूणस हे तू आवण ती उद्दीष्टे
वमळविण्याच्या तींत्राचा समािेश असेल.
े लर आपला दृष्टीर्कोन टफ
लक्षात ठे िा की आपल्या स्थावनक प्रेक्षकाीं साठी जे काही कायस केले असेल ते कदावचत आपल्या परदे शी प्रे क्षकाीं साठी
दे खील अनुिावदत करू शकत नाही. आपल्या पुढाकारास दजेदार अनुभि दे ऊन, आपल्या प्रेक्षकाीं शी जुळिून घेण्याचा
प्रयत्न करा. वनवितच, जे एका दे शासाठी कायस करते ते दु सर्‍या दे शासाठी कायस करत नाही.
आपली सिंप्रेषणे स्र्ाटनर्क र्करा
भार्ा आवण साीं स्कृवतक अडथळे जाणून घेणे आवण प्रत्येक बाजारपेठेसाठी आपले सींप्रेर्ण समायोवजत करणे केिळ
सींबींवधतच नाही तर सिस साीं स्कृवतक सींदभस आवण सींबींवधत सुट्टी आवण कायसक्रम जाणून घेणे दे खील आिश्यक
आहे . आपल्याला अवधक िैयच्छिकृत अनुभि तयार करण्याची आिश्यकता आहे .
परीं तु आपला ब्रँड सींदेश अनुिावदत करताना आिं तरराष्टरीय टिपणन चुर्का र्करणार नाहीत याची खात्री र्करा .
जागटतर्क टिपणन समस्या आटण चुर्का
कींपन्ा, विशेर्त: त्याीं च्या विपणन कायससींघ, बहुतेक िेळा जगभरात विस्तृत होत असताना खालील समस्या आवण चुका
सहन करतात. आीं तरराष्टरीय यश वमळविण्यामध्ये हे अडथळे ठरू शकतात.
दे शािंचे स्पष्टीर्करण
बरे च व्यापारी परदे शी बाजाराविर्यी सहसा अस्पष्ट विचार करतात, जसे की त्याीं ना आवशयाकडे जायचे आहे वकींिा त्याीं ची
उत्पादने युरोपला दे ऊन त्याीं ची िाढ िाढिायची आहे . गोष्टी अगदी सोया पद्धतीने घेणे त्रासदायक आहे . युरोप
म्हणजे युरोवपयन युवनयन , पविम युरोप, पूिस युरोप इत्यादी. ग्राहक नेहमीच स्थावनक पातळीिर स्वत: ला ओळखतात
आवण विपणन कायससींघ हे लक्षात ठे ितात की प्रत्येक दे शाचे स्वतःचे वनयम, कायदे , दे यके आवण विवशष्ट व्यिसाय पद्धती
आहे त. सुरुिातीच्या काळात विवशष्ट बनिून कींपन्ा ज्या माके मध्ये जाऊ इच्छित आहे त त्याीं ना प्राथवमकता दे ऊ
शकतात, एखादी स्ट्ावफींग प्लॅन तयार करू शकतात आवण बजे चे िा प करू शकतात. व्यिसायाचे जागवतक उद्दीष्ट
गाठण्यासाठी हे सिस महत्वाचे आहे त.
अिंतगथत माटहतीिर लक्ष नाही
जेव्हा आपण जागवतक बाजारात प्रिेशाची रणनीती तयार करता तेव्हा आपल्याला विवशष्ट आवण गुींतागुींतीचे बाजार
सींशोधन करािे लागेल. आपल्याला त्या बाजारात सींभाव्य सींधी, त्या व्यिसायात आपल्या व्यिसायासाठी कायस करणे वकती
सोपे वकींिा कवठण असेल आवण आपण आधीच बाजारात वकती यशस्वी आहात याचा विचार करणे आिश्यक आहे .
िर िणसन केल्याप्रमाणे बर्‍याच कींपन्ा आपल्या वनणसय घेण्यास मदत करण्यासाठी बाह्य डे ािर लक्ष केंवित
करतात. तथावप, आपले उत्पादन वकींिा सेिा आवण बाजार याीं च्यात जोरदार तींदुरुस्त आहे की नाही यािर आपण फि
डे ा प्राप्त करण्यासाठी आपल्या स्वतःची अींतगसत मावहती िापरू शकता. लक्षात ठे िा तृतीय पक्षाीं कडील डे ा आपली
कींपनी समजत नाही वकींिा आपल्या ग्राहकाीं ना दे खील मावहती नाही. यािर फि आपल्याकडे उत्कृष्ट इनपु आहे .
टिक्री आटण टिपणन चॅनेलचे अनुर्कूलन नसणे
बहुतेक पािात्य कींपन्ाीं चा असा विचार आहे की त्याच गोष्टीींद्वारे ते निीन बाजारात जाऊ शकतात ज्यामुळे त्याींना घरगुती
यश वमळे ल.
पूिी नमूद केल्याप्रमाणे , ब्रँड सुसींगतता असणे महत्वाचे आहे , परीं तु वभन्न बाजारपेठेना विपणन विवशष्ट दृष्टीकोन
आिडे ल. वशिाय, बाजारपेठेच्या ितसनािर आधाररत कोणत्या िावहन्ाीं िर माकेव ीं ग करणे चाीं गले आहे याचा विचार
विक्रेत्याीं ना करािा लागेल.
ब्राझीलसाठी, तेथे लोकवप्रयतेमुळे फेसबुकद्वारे विपणन मोवहमे अवधक यशस्वी झाल्या आहे त. तथावप, लॅव न अमेररकेत,
आपण वि रद्वारे मोठ्या प्रे क्षकाीं कडे आकवर्सत करू शकता. म्हणूनच, आपल्याला माके ररसचसद्वारे कोणते चॅनेल
आपल्याला सिोत्तम वनकाल दे तात हे तपासण्याची आिश्यकता असू शकते उत्पादन ऑफररिं गचे र्कोणतेही रपािंतर
नाही
 P a g e | 71

व्यिसाय केिळ एकदाच त्याीं चे उत्पादन आवण बाजारपेठेतील तींदुरुस्त वमळिू शकतो. तथावप, बर्‍याचदा असे न करता
व्यिसाय िेगिेगळ्या बाजारात समान उत्पादने बाजारात आणण्याचा प्रयत्न करतात. थोडक्यात, ते ग्राहकाीं च्या वभन्न
सींचाशी सींिाद साधत आहे त याकडे दु लसक्ष करीत आहे त.
उदाहरणाथस , जर एखादी े क कींपनी परदे शात अशीच उत्पादने विकली तर ती घरगुती विक्री करते आवण निीन ग्राहकाीं ना
त्या उत्पादनाची प्रगत िैवशष्ट्ये मावहत नसल्यास कींपनी अडचणीत येऊ शकते . िैकच्छल्पकररत्या, कींपनीने मूलभूत
आिृत्तीसह सुरुिात केली पावहजे .
त्याच नो िर, बाजारपेठेस जे अवधक प्रगत आहे त्यास उत्पादनास आधी असलेल्यापेक्षा अवधक िैवशष्ट्याीं ची आिश्यकता
असू शकेल.
स्र्ाटनर्क सिंघ लीिचा िापर न र्करणे
जागवतक बाजारपेठेत नेहमीच्या चुका करणार्‍या कींपन्ाीं पैकी एक कदावचत त्याीं च्या परदे शी बाजारामध्ये मजबूत आवण
सक्षम कमसचार्‍याीं च्या इनपु िर विचार करण्यात अयशस्वी ठरला आहे , विशेर्तः सामररक वनणसय घेताना.
या व्यिी महत्त्वपूणस आहेत कारण त्याीं ना त्याींचा दे श आवण आपली कींपनी मावहत आहे . स्थावनक इनपु सह सींिाद
साधताना व्यिसायाीं ना भेडसािणा the्या सिास त मोठ्या समस्याीं पैकी एक म्हणजे विपणन कायससींघाकडे अशी प्रणाली
असणे आिश्यक आहे जी स्थावनक दृवष्टकोन एकवत्रत केली आवण बर्‍याचदा वितरीत केली गेली.
ग्लोबल लॉटजस्स्टर्किर ज्ञान नसणे
विक्रेते बर्‍याचदा सॉफ्टिेअरचा िापर करतात जे त्याीं ना िेबसाइ सामग्री प्रकावशत करण्यास, ईमेल पाठविण्यास, सोशल
मीवडयािर अद्यतने प्रकावशत करण्यास आवण विपणनाशी सींबींवधत इतर वक्रयाकलाप करण्यास अनुमती दे तात. तथावप,
ही साधने प्रत्येक बाजारास नेहमीच समथसन दे त नाहीत. उदाहरणाथस , आपल्याकडे केिळ काही दे शाीं साठी पेमें
सोल्यूशन्स आहे त, परीं तु आपल्या ग्राहक सींबींध व्यिस्थापन प्रणालीमध्ये अनेक सींपकस शींभर दे शाीं कडून येत आहे त.
विक्रेत्याीं नी हमी वदली पावहजे की ते ज्या दे शाीं मध्ये प्रिेश करीत आहे त त्याीं च्या ग्राहकाीं ना ते बाजारात आणतील. स्थावनक
चलन कसे प्रदवशसत करािे, विवशष्ट ाईम झोनमधील ग्राहकाीं ना ईमेल कसे करािे आवण ग्राहकाीं च्या भार्ाींचे समथसन कसे
करािे यािर त्याीं नी विचार केला पावहजे .
जागटतर्क टिपणन उदाहरणे
आीं तरराष्टरीय कींपनीत आपली कींपनी यशस्वीपणे कशी बाजारात आणता येईल याविर्यी आपण प्रेरणा शोधत असल्यास,
सुप्रवसद्ध कींपन्ाीं कडून ही उदाहरणे पहा.
एअरबीएनबी
एअरबीएनबी अशा लोकाीं साठी आहे जे जगभरातील वनिास बुक करतात आवण यादी करतात. सामान्त: हे एक समुदाय
बाजारपेठ आहे ज्यात जगातील 34,000 पेक्षा जास्त शहराीं मध्ये दहा लाखाहून अवधक यादी आहे . सोशल मीवडयामुळे
एअरबीएनबी जागवतक स्तरािर खूप यशस्वी झाला. २०१ In मध्ये , एअरबीएनबीने #OneLessStranger
हॅ श ॅ गचा िापर करून सोशल मीवडया मोवहम सुरू केली.
या सामावजक प्रयोगाने एरबीएनबीने आपल्या समुदायाला त्याीं ना न ओळखलेल्या लोकाीं साठी आदरावतथ्य करण्याची कृती
करण्यास साीं वगतले आवण त्याीं च्याबरोबर एक छायावचत्र वकींिा च्छव्हवडओ घ्या आवण हॅ श ॅ गचा उपयोग करुन सामावयक
करा. ही मोहीम सुरू झाल्यानींतर केिळ 3 आठिड्ाीं त, 3 दशलक्षाहून अवधक लोकाीं नी मोवहमेबद्दल सामग्री तयार केली,
व्यस्त राहू वकींिा बोलले.
र्कोर्का र्कोला
जरी कोका-कोला ही एक मोठी वनगम आहे , परीं तु ती छोया समुदायाीं मधील कायस क्रमाीं िर दे खील लक्ष केंवित करते आवण
लहान सींस्थाीं मध्ये भरपूर वनधी आवण िेळ खचस करते .
मुख्य म्हणजे कोको-कोलाने इवजप्तमधील बेनी, सुएफ येथे 650 स्वि पाण्याची प्रवतष्ठापने बाीं धली आवण मध्य पूिास तील
मुलाीं साठी प्रायोवजत जेिण (रमजान) येथे ठे िले. वशिाय, हा ब्रँड प्रत्येकास ठाऊक असलेल्या भािनासह जातो - आनींद.
िोटमनोज चे
डोवमनोजीची आीं तरराष्टरीय जागरूकता आवण रस िाढविण्यासाठी अग्रभागी असलेले मेनू इनोव्हे शन. त्याीं च्याकडे सॉझ,
ब्रेड आवण चीज सारख्या सिस बाजारामध्ये वपझ्झासाठी सातत्याने िस्तू आहे त, वजथे ते कोठे ही कायस करते .
ते फि प्रत्येक बाजारासाठी असलेले अव्वल अद्यतवनत करतात. जर ते आवशया असेल तर त्याीं च्याकडे मासे आवण
सीफूड आहे त, उदाहरणाथस .
ििं टर्कन िोन ् स
आपणास मावहत आहे काय की डच्छन्कन 'डोन स चीनने सीिेड आवण कोरडे डु कराचे माीं स डोन स केले
आहे त? जगभरातील 30 हून अवधक दे शाीं मध्ये हजारो स्ट्ोअसससह डनवकन डोन सने आपल्या आीं तरराष्टरीय ग्राहकाीं ना
सींतुष्ट करण्यासाठी मेनू अद्ययाित केले .
 P a g e | 72

लेबनॉनमध्ये त्याीं च्याकडे मॅींगो चॉकले डोन आहे ; दवक्षण कोररयामध्ये त्याीं च्याकडे ग्रेपफ्रू कूल्टा आहे ; आवण
रवशयामध्ये त्याीं च्याकडे डन्क्लेअसस आहे त!
एच आटण एम
एच आवण एम जिळजिळ नेहमीच प्रत्येक िर्ी त्याच्या स्ट्ोअरच्या खुल्या 10 ते 15 क्कक्याीं नी िाढिते . त्याीं च्या जागवतक
विस्ताराचे एक रहस्य म्हणजे त्याीं चे ऑनलाइन अनुभि जास्तीत जास्त िाढिणे .
टनष्पाप पेये
युनाय े ड वकींगडममधील एक आघाडीची स्मूदी कींपनी, इनोसेन्ट वडरींक्स सींपूणस युरोपमधील 13 दे शाीं मध्ये आढळू
शकतात. जरी त्याच्या विस्तृत प्रिेशासह, तरीही ते सातत्याने ब्रँवडीं ग राखत आहे त.
र्कें र्की फ्राइि टचर्कन
कें की फ्राइड वचकन काहीतरी मनोरीं जक काहीतरी करण्यास सक्षम होता. जपानमध्ये , ते विसमससह त्याींची उत्पादने
कनेक्ट करण्यात सक्षम होते . म्हणून प्रत्येक विसमसमध्ये जपानी काही कोींबडीसाठी जिळच्या केएफसीमध्ये उभे
असतात!
मॅर्किॉनल्ड् स
जरी मॅक्कडोनल्डसने आपली ब्रँवडीं ग सातत्याने कायम ठे िली असली तरीही विवशष्ट मेनू आय ममध्ये काही स्थावनक
चि आणण्याचा प्रयत्न मॅकडोनल्डस करतो. मॅकडॉनल्डसकडे मध्यपूिेत मॅकअरावबया आहे - हा एक सपा ब्रेड सँडविच
आहे . तसेच फ्रान्सला त्याच्या मॅकरूनची ओळख करुन वदली आवण वफवलवपन्समध्ये मॅकस्पॅगे ीचा समािेश
केला. मेच्छक्सकोमध्ये त्याीं च्याकडे वहरव्या वमरचीचे चीजबगसर आहे आवण दवक्षण कोररयामध्ये त्याीं च्याकडे बल्गोगी बगसर
आहे त.
नायर्के
नायकेने आीं तरराष्टरीय प्रायोजकत्व काळजीपूिसक वनिडून आपली आीं तरराष्टरीय उपच्छस्थती विकवसत केली आहे .
जरी प्रायोजकाीं साठी खचस करणे अगदीच अींदावजत नसले तरीही ू नास में स आवण चॅच्छम्पयनवशपसारख्या व र गरमुळे
मागणीच्या वकींमतीींमध्ये िाढ होते. याने आीं तरराष्टरीय क्षेत्राचे लक्ष िेधून घेतले आहे .
लाल बैल
रे ड बुलच्या यशस्वी तींत्राीं पैकी एक म्हणजे जगातील अत्यवधक खेळाीं चे आयोजन. त्याींच्याकडे यूकेमध्ये रे ड बुल एअर रे स,
जॉडस नमधील रे ड बुल सोपबॉक्स रे स आवण रे ड बुल इीं वडयानापोवलस ग्रँड वप्रक्स आहे त .
स्टारबक्स
स्थावनक अवभरुचीनुसार स्ट्ारबक्सने त्याचे मेनू समायोवजत केले. हाँ गकाँ गसाठी त्याीं च्याकडे डरॅगन
डीं पवलींग्ज आहे त. स्थावनक सींस्कृतीींच्या गुींतिणूकीसाठी कींपनीची विस्तृत प्रवतष्ठा आहे .
यिंगेर आटण र्कोटि
वफनलॉड , फो स लॉडरडे ल मधील रहदारी वतवक ाीं िर लक्ष केंवित करणारी लॉगर फमस लॉन्गर आवण कोवि ही एक
कायदे शीर सींस्था आहे . जरी त्याचे लक्ष फ्लोररडामध्ये असले तरी अमेररकेला बर्‍याच भार्ा आवण सींस्कृती आहे त हे या
व्यिसायाला मावहत आहे . म्हणून त्याची िेबसाइ इीं ग्रजी, पोतुसगीज, स्पॅवनश आवण क्रेओलमध्ये अनुिावदत आहे .
जागटतर्क िन्यजीि फाउिं िेशन
िल्डस िाइल्डलाइफ फाऊींडे शन वकींिा डब्ल्यूडब्ल्यूएफ आपल्या अथस अिर उपक्रमासाठी ओळखले जाते आवण नॉिेच्या
मोबाइल प्रेक्षकाीं कडे ती हलविली. अथस अिर हा एक आीं तरराष्टरीय स्वैच्छिक कायस क्रम आहे ज्यामध्ये हिामान बदलाीं च्या
विरोधात लढाई सुलभ करण्यासाठी सहभागीींनी 1 तास त्याीं चे वदिे बींद केले. नॉिेला दीघसकाळाचा अनुभि असल्याने
डब्ल्यूडब्ल्यूएफच्या पुढाकाराचा हा एक उत्तम उमेदिार आहे .
मोवबएीं ो या वडवज ल एजन्सीचा िापर करून डब्ल्यूडब्ल्यूएफने त्याीं चे ब्लॅकआउ बॅनर नॉिेच्या शीर्स माध्यम साइ िर
ठे िले. जेव्हा एखादी व्यिी काळ्या स्क्रीनिर बो ठे िते तेव्हा हळू हळू अथस अिरची उल ी गती दशसविते . या बॅनरला
सुमारे दहा लाख इीं प्रेशन वमळाले. या मोवहमेस त्याच्या चतुराईसाठी विपणन पुरस्कार दे खील प्राप्त झाला.
आीं तरराष्टरीय विपणन - विहीं गािलोकन
'आीं तरराष्टरीय विपणन' या शब्ाची व्याख्या ग्राहकाीं च्या गरजा भागविण्यासाठी राष्टरीय सीमा ओलाीं डून िस्तू आवण सेिाीं च्या
दे िाणघेिाणीच्या रूपात पररभावर्त केली जाते . यात परदे शी दे शाीं मध्ये ग्राहक विश्लेर्णाचा समािेश आहे आवण लि
बाजारपेठ ओळखणे .
आीं तरराष्टरीय विपणनातील प्रमुख सहभागी खालीलप्रमाणे आहे त -
 मल्टीनेशनल र्कॉपोरे शन (एमएनसी) - बहुराष्टरीय वनगम (एमएनसी) ही अशी सींस्था आहे जी आपल्या
दे शाव्यवतररि एक वकींिा अवधक दे शाीं मध्ये िस्तू आवण सेिाीं चे उत्पादन सुवनवित करते . अशा सींघ नाीं ची
 P a g e | 73

कायास लये , मदत डे स्क वकींिा दे शभरातील औद्योवगक स्थापना असते आवण सामान्त: मध्यिती मुख्य कायास लय
असते जेथे ते जागवतक व्यिस्थापनाचे सींयोजन करतात.
 टनयाथतर्क - ते परदे शी विक्रेते आहे त जे उत्पादने विकतात आवण आिश्यक कायसकक्षा पाळू न त्याीं च्या दे शभरात
सेिा दे तात.
 आयातदार - ते परदे शी खरे दीदार आहे त जे कायसक्षेत्राचे पालन करून वनयास तदाराीं कडून उत्पादने आवण सेिा
खरे दी करतात. एका राष्टराची आयात ही दु सर्‍या दे शाची वनयास त असते .
 सेिा र्किंपन्या - एक सेिा कींपनी भौवतक िस्तूींिर नव्हे तर सेिाीं िर व्यापार करून महसूल उत्पन्न करते. एक
सािसजवनक लेखा कींपनी ही सेिा कींपनीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे . प्राच्छप्तकराचा परतािा तयार करून,
लेखापरीक्षण सेिा बजािून आवण वित्तीय नोींदी राखून येथे महसूल वमळविला जातो.
बर्‍याच कींपन्ाीं चा असा विश्वास आहे की जर त्याीं चे लि फि यूएस माके आवण ग्लोबल माके प्लेस ही स्पधास त्मक
असेल तर फि एकाच माके िर केंवित केले तर त्याीं चे लि मयास वदत आहे त. अशा प्रकारे , त्याीं ची बाजारपेठेतील
उपच्छस्थती समृद्ध करण्यासाठी अशा कींपन्ा जगभरात चाीं गल्या सींधी शोधत असतात.
ग्लोबल मार्केट िं ग टि इिं रनेशनल मार्केट िं ग - माझ्या लक्षात आले आहे , जगभरातील अनेक विक्रेत्याीं द्वारे हे लक्षात
येते. तथावप, ते नक्कीच एकसारखे नाहीत. आीं तरराष्टरीय विपणनामध्ये त्या दे शाीं च्या बाजारपेठाीं शी सींबींवधत विवशष्ट दे शाीं तील
जाणकार विक्रेत्याीं नी अिलींबलेल्या माके ीींगचा समािे श आहे . दु सरीकडे ग्लोबल माकेव ीं ग ही एक विपणन सींकल्पना
आहे ज्यात जागवतक बाजारातील अनन् बाजारासाठी विपणन प्रयत्नाीं चा समािेश आहे .
आम्ही समजू शकतो की या दोन अ ी बर्‍याचदा बर्‍याचदा बर्‍याच िेळा समान असतात पण प्रत्यक्षात त्या नसतात. ते
कोणत्याही प्रकारे एकसारखे नसतात. ऑक्सफोडस युवनव्हवसस ी प्रेसच्या शब्ाीं त साीं गायचे तर जागवतक विपणन म्हणजे
जेव्हा नायके वकींिा िॉल-मा स सारख्या जगभरात अचू क प्रचारात्मक युिी िापरली जाते . त्याच्या कायसक्षेत्रात, सींपूणस जग
हे एक बाजार मानले जाते आवण उत्पादने वकींिा सेिा, वितरण चॅनेल वकींिा क्षेत्रीय आिश्यकताीं नुसार सींप्रेर्ण समायोवजत
करीत नाही.
िैकच्छल्पकररत्या, आीं तरराष्टरीय विपणन अशा पररच्छस्थतीचा सींदभस दे ते ज्यात एखाद्या कींपनीने निीन दे शात उपकींपनी
उघडली आवण त्या उपकींपनीला त्या प्रदे शातील बाजाराची काळजी घेण्याची आवण धमस, आहार आवण जीिनशैलीच्या
सियीसारख्या स्थावनक चालीररती विचारात घेण्याची परिानगी वदली.
आिं तरराष्टरीय टिपणन टि ग्लोबल मार्केट िं ग
येथे दोन पदाीं मधील काही महत्त्वाचे फरक आहे त जे दशसवितात की या सारख्या नसतात:
सेिा टर्किंिा उत्पादन अपथण
ग्लोबल माके ीींगमध्ये , कींपनी सींचावलत केलेल्या सिस दे शाीं मधील ग्राहकाीं ना अचू क उत्पादन वकींिा सेिा ऑफर प्रदान
करते . उदाहरणाथस, बँका, विमा कींपन्ा आवण िॉल-मा स सारख्या मोठ्या वकरकोळ साखळ्या. आीं तरराष्टरीय
माके ीींगमध्ये मात्र, प्रत्येक बाजारपेठ विवशष्ट बाजारपे ठेतील ग्राहकाीं ना अनुकूल असलेल्या विवशष्ट तयार उत्पादनाीं सह
वदली जाते. त्या गोष्टीींसाठी फि मुच्छस्लम दे शाीं ना वकींिा वबगर मुच्छस्लम दे शाीं तील मुच्छस्लम ग्राहकाीं ना दे ण्यात आलेल्या शररया
फायनान्स उत्पादनाीं बद्दल चचास करूया.
टिपणन र्कमथचारी
जागवतक विपणन धोरण राबविणार्‍या कींपन्ाीं चे विपणन कमसचारी कींपनीच्या मुख्य कायास लयात काम करतात आवण
सामान्त: जातीय, िय, वलींग आवण कामाच्या स्वरुपाच्या दृष्टीने एकमेकाीं पासू न बरे च िेगळे असतात. त्याीं च्याकडे
एकमेकाीं कडून िेगळी कौशल्ये आहे त जी एकवत्रतपणे जेव्हा कींपनी आवण त्याचे जागवतक दृष्टीकोन प्रभािी पररणाम
दे तात.
14 आियसकारक फायदे आवण िाढीसाठी वडवज ल विपणनाचे महत्त्व
(marketing growth and benefits)

18846
गेल्या दशकात वकींिा इतक्या काळामध्ये जगाने एनालॉगपासून वडवज लकडे एक नमुना वशफ्ट दशसविला आहे . जास्तीत
जास्त लोक सिस प्रकारच्या मावहती ऑनलाइन िापरत आहे त त्यामुळे वडवज ल लिीकरण आपल्या लच्छित ग्राहकाीं पयांत
पोहोचण्याचा सिोत्तम मागस आहे . आम्ही विचारतो की वडवज ल विपणन महत्वाचे का आहे .
वडवज ल माके ीींगचे महत्त्व केिळ विक्रेत्याीं च्या बाजूनेच कायस करत नाही तर ते ग्राहकाीं नाही काहीतरी नाविन्पूणस
पुरिते . आम्हाला वडवज ल माके ीींगचे महत्त्व जाणून घे ऊ आवण समजू या.
 P a g e | 74

1. छोया व्यिसायासाठी उत्तम िाढीचे पयास य

व्यिसायासाठी वडवज ल विपणनाचे महत्त्व आपल्या बजे नुसार आपली विपणन पद्धत वनिडण्याचे आवण कमी वकींमतीत
विस्तीणस प्रेक्षकाीं पयांत पोहोचण्याचा पयास य आहे . अगदी दशकाीं पूिी आपले उत्पादन विशेर्त: छोया छोया व्यिसायासाठी
विकले जाणे हे स्वतः एक कायस होते . यशस्वी होण्याची हमी उपेवक्षताीं च्या जिळच होती अशा वठकाणी त्याीं ना छोया-छोया
पद्धतीींचा अिलींब करािा लागला.

२. उच्च रूपाीं तरण दर

वडवज ल माके ीींगसाठी पयास य वनिडत असलेले व्यिसाय एक सोपी पद्धत िापरून रीअल- ाइमद्वारे रूपाीं तरण
दर मोजण्यास सक्षम आहे त . हे लीडस आवण नींतर ग्राहकाीं मध्ये रूपाीं तररत होणार्‍या आवण शेि ी सेिा वकींिा उत्पादन
खरे दी करण्याच्या क्केिारीची ओळख प विते. एसईओ, सोशल मीवडया विपणन आवण ईमेल विपणन अशा पद्धती
आहे त ज्यामध्ये उच्च रूपाीं तरण दर आहे कारण ते ग्राहकाीं शी जलद आवण प्रभािी सींप्रेर्ण चॅनेल तयार करण्यास सक्षम
आहे त.

आियास ची गोष्ट म्हणजे आपल्या िेबसाइ िर आपल्याला वमळणारी सिस रहदारी फलदायी ठरू शकत नाही म्हणून
वडवज ल माके ीींग आपल्याला केिळ अशाच लोकाीं पयां त पोचू दे ते ज्याला आपल्या प्रकारच्या सेिेची आिश्यकता आहे
म्हणूनच चाीं गले लीड रूपाीं तरण ऑफर करा .

Brand. ब्रँ ड प्रवतष्ठा स्थापन करणे

कोणत्याही व्यिसायासाठी की त्याीं च्यािर खरोखर कायस करणे आिश्यक असलेल्या एका गोष्टीचे अच्छस्तत्व व किून
ठे िण्यासाठी अशी प्रवतष्ठा स्थावपत करणे म्हणजे वनदोर्. मागील काही िर्ाां त हे स्पष्ट झाले आहे की ग्राहक कोणत्याही
कींपनीशी सींबींवधत असून त्यात कोणतेही घो ाळे नसलेले नेहमीच त्याीं ना प्राधान् दे तात. आज वडवज ल विपणनाचे महत्त्व
आपल्या ग्राहक बेससह िैयच्छिक सींबींध स्थावपत करण्यासाठी आपल्याला अनेक मागस ऑफर करण्यामध्ये आहे .

Cust. ग्राहकाीं च्य ा समस्या सोडिणे

ईमेल माकेव ीं ग असो वकींिा सोशल मीवडया आपण नेहमीच ग्राहकाीं च्या समस्येिर तोडगा दे ऊ शकता आवण थे
चॅ प्रिेश दे ऊन दे खील त्याीं ना आपल्या उत्पादनाशी सींबींवधत बनिू शकता . आपली िेबसाइ आवण सोशल मीवडया पृष्ठ
सहजपणे अशा वठकाणी रुपाीं तररत केले जाऊ शकते वजथे ग्राहक प्रश्न विचारू शकतात, सूचना दे ऊ शकतात आवण म्हणून
आपल्याशी सहकारणाला सकारात्मक पातळीिर घेऊ शकतात.

सोशल मीटियाचा िापर र्करून ग्राहर्कािंच्या तक्रारीचे टनिारण र्कसे र्केले गेले याचे एर्क उदाहरण

Mobile. मोबाईल ग्राहर्कािं श ी गुिं तिणे .

गूगल मोबाईल-फस्ट्स अपडे नींतर आजकाल जिळजिळ सिस िेबसाइ स अशा रीतीने बनविल्या जातात की त्या
मोबाईलिरही सहज पाहता येतील. कारण जिळजिळ सिस ग्राहकाीं कडे स्मा स फोनमध्ये प्रिेश आहे आवण बर्‍याचजण
अगदी त्याच िस्तूींकडे पाहतात.

6. आपल्या ब्रँ ड िरील विश्वास िाढिणे

एकावधक प्लॅ फॉमसिर आपला ब्रँड आवण सेिेची उपच्छस्थती ग्राहकाीं ना त्याीं च्या सेिाीं च्या अनुभिाच्या स्तरानुसार सेिा
मूल्याीं कन करण्याचा पयास य दे ते. समाधानी ग्राहकाीं नी सोडलेले सकारात्मक ि अनुकूल आढािा घेता निीन लोकाीं ना त्वररत
रूपाीं तरण होते. यामुळे, निीन ग्राहकाीं च्या मनात ब्रॅण्डची मजबूत प्रवतमा तयार होते आवण त्यामुळे अवधक रूपाीं तरण होते.

7. आपल्या गुीं तिणू कीसाठी उत्कृ ष्ट आरओआय

पूिीचे अथससींकल्प िा प प्रत्येक प्रकारच्या माके ीींग माध्यमाीं ना हाताळण्यासाठी स्वतींत्रपणे केले जात असताना आता
पररच्छस्थती अवधक प्रगतीशील बनली आहे . अगदी ईमेल माके ीींगच्या मोडमध्ये केलेल्या अगदी थोड्ा प्रमाणात
 P a g e | 75

गुींतिणूकीतही ग्राहकाीं च्या गुींतिणूकीच्या बाबतीत वनकाल दे ण्याची क्षमता असते . िेब Usingनावलव क्सचा िापर केल्याने
व्यिसाय मालकाीं ना आपली िेबसाइ इष्टतम आरओआय प्रदान करते की नाही हे जाणून घेण्यास मदत होते .

8. वडवज ल विपणन खचस प्रभािी आहे

एका छोया व्यिसायाला अखेर ग्रीन झोनमध्ये जाण्यापूिी आवण नफा वमळिण्यापूिी त्याच्या सींसाधनाीं िर बचत करणे
आिश्यक असते. वडवज ल माकेव ीं ग आपल्याला एकाच िेळी बर्‍याच ग्राहकाीं पयां त पोहोचण्याची सींधी दे ते आवण तेही
आपल्या बजे मध्ये . आपण आपल्या विपणन धोरणाची योजना आखू शकता जसे की आपण केिळ आपल्या बजे मध्ये
असलेल्या मोडचा िापर करा. जर बजे ची मयास दा असेल तर आपण नेहमी आपल्या कोणा प्रेक्षकाीं ना लि केले पावहजे .

9. उच्च कमाई करण्याची क्षमता

गुींतिणूकीची रक्कम कमी असल्याने आवण आरओआय जास्त पैसे कमविण्यास िाि वमळविते . गुगलच्या अनुर्ींगाने
आयपीएसओएस हाँ गकाँ गने केलेल्या अभ्यासानुसार हे वसद्ध झाले आहे की पारीं पाररक पद्धतीींच्या तुलनेत वडवज ल
माके ीींगमुळे २.8 प अवधक उत्पन्न वमळते . हे येथे रूपाीं तरण दर खूपच जास्त आहे त याची खात्री करुन घेताना आपण
वनिडणुकीत प्रिेश करताच आपण पैसे कमित आहात याची खात्री करुन घ्या.

१०. माके ी ग ीं चा गणती फॉमस

पारीं पाररक विपणन पासून यशाचे रे कॉडस र ॅ क करणे खूप अिघड आहे परीं तु वडवज ल माके ीींगच्या युिीने यशाची प्रत्येक
पायरी मोजता येते. वडवज ल माके ीींग ररअल ाईममध्ये कायस करते कारण त्या िापरल्या गेलेल्या प्रत्येक युिीचे यश
दशसिते . याद्वारे , आपण सिोत्तम रणनीती वनिडू शकता जे उत्कृष्ट पररणाम दशसवितात. त्यानींतर, आपणास अवधक यश
वमळविण्यासाठी आपल्या मोवहमेमध्ये सहज बदल करता येतील.

११. प्रे क्ष काीं पयां त पोहोचणे

वडवज ल माके ीींगचे सिास त महत्वाचे फायदे आपल्या प्रेक्षकाीं पयसत पोहोचत आहे त. पारीं पाररक विपणन अींतगसत आपण
आपल्या प्रेक्षकाीं च्या व्याप्ती आवण आकाराद्वारे बाीं धले जात आहात आवण वप्रीं मीवडया आपल्याला विवशष्ट वठकाणे आवण
बाजारपेठाीं मध्ये मयास वदत करतात.
लस्क्ष्यत प्रेक्षर्क दृष्टीर्कोन:
वडवज ल माके ीींगचा फायदा आपल्या प्रेक्षकाीं ना आणखी लच्छित करण्यासाठी. वि र, फेसबुक इत्यादी सोशल मीवडया
प्लॅ फॉमसिर आपले प्रेक्षक िेळ घालित आहे त अशी शक्यता जास्त आहे वजथे आपण आपल्या प्रेक्षकाीं सह अवधक व्यस्त
रहाण्यासाठी जावहरात प्रकावशत करू शकता.

12. रणनीती आवण रणनीती सु लभ रुपाीं तर

ऑनलाइन विपणनाचा आणखी एक मोठा फायदा म्हणजे ते समजणे खूप सोपे आहे . आपल्याला कोणत्या युिीने पररणाम
वदला आहे आवण कोणता नाही हे आपण सहजपणे समजून घेऊ शकता. ऑनलाइन विपणन मध्ये लागू केलेल्या रणनीती
आपल्याला ररअल- ाइम आधारािर वनकाल दे ते.
उदाहरणार्थ , आपण आपल्या ब्लॉग पृष्ठाचा प्रचार करू इच्छित असाल तर आपण आपले ब्लॉग विविध सोशल मीवडया
प्लॅ फॉमसिर सामावयक करू शकता. सामग्री विपणनाच्या मदतीने आपण आपल्या प्रेक्षकाीं शी आपली व्यस्तता खूप लिकर
आवण अगदी अचूकपणे िाढिू शकता.

13. तसे च एक लहान बजे सु रू करू शकता

प्रत्येकाची आयुष्यात अथससींकल्पाची समस्या असते म्हणून अनेक व्यिसायाीं नी स्वत: ची जावहरात केली नाही. परीं तु
वडवज ल विपणन आपल्याला आपल्या व्यिसायात अत्यल्प रकमेचा प्रचार करण्याचा आणखी एक फायदा दे ते. ऑनलाइन
विपणनामुळे छोया उद्योगाीं ना अल्प गुींतिणूकीच्या रकमेसह मोठ्या प्रमाणात फायदा होतो.
टिपणन प्राध्यापर्कािंद्वारे सिंशोिन अभ्यास:
विपणन प्राध्यापकाीं च्या मते खाली डे ा सामावयक केला गेला आहे की वडवज ल माके ीींग प्लॅ फॉमस विविध लघुउद्योगाीं ना
कसे मदत करतात.
 P a g e | 76

प्रवतमेचा स्रोत: विपणन प्रा

उदाहरणार्थ , जर आपण हस्तवनवमसत हस्तकलेचे उत्पादन करत असाल परीं तु आपल्याकडे आपल्या व्यिसायाला प्रोत्साहन
दे ण्यासाठी पैसे नसतील तर ऑनलाइन विपणन ही महत्त्वपूणस भूवमका बजािेल कारण 10,000 च्या रकमेसह आपण
आपली सामग्री 300 च्या बजे सह सोशल मीवडयािर प्रकावशत करू शकता. प्रती वदन. याद्वारे आपण एका मवहन्ाच्या
कालािधीसाठी आपल्या व्यिसायाची जावहरात करू शकता खासकरुन आपल्या लवक्षत प्रेक्षकाीं ना.

14. आपल्या सीमाीं च्य ा पलीकडे जा:

आपल्या व्यिसायाच्या जावहरातीसाठी वडवज ल विपणन िापरणे फारच िेगळे आहे . आपल्याला आपल्या कम्प्फ स
झोनमधून बाहे र येण्याची आिश्यकता आहे आवण त्यामध्ये काही प्रयत्न करािे लागतील. आपण त्यात सवक्रय सहभाग घेत
असाल तरच वडवज ल माकेव ीं गचा आपल्याला फायदा होतो. वडवज ल माके ीींगची भूवमका अवतशय िेगिान आहे कारण
त्यात एसईओ, एसएमओ, एसएमई आवण इतर विविध प्रवक्रयेचा समािेश आहे .
टनष्कषथ :
याक्षणी वडवज ल माके ीींगचे भविष्य खूप उज्ज्वल वदसते . तथावप, ब्रँड पूिी एकमेकाीं च्या विपणन धोरणाशी स्पधास करीत
असताना आता सींपूणस इीं रने विरूद्धच्या लढाकडे लक्ष केंवित केले गेले आहे . हीच िेळ आहे जेव्हा ब्रँडला ग्राहकाीं िर
पररणाम घडविण्याकररता िेगिेगळ्या पद्धती आवण मागाां चा उपयोग करािा लागतो.
अशा प्रकारच्या क -गलेच्या स्पधेत व कून राहणे केिळ तेव्हाच शक्य आहे जर आपण आपल्या विवचत्रतेचे वचत्रण
करणार्‍या आवण ग्राहकाीं ना आपल्यासाठी वनिड करण्याचे कारण दे ऊन एखादे विपणन धोरण तयार करू आवण अींमलात
आणू शकता.
वडवज ल विपणन चाीं गले आरओआय , रूपाीं तरण दर , उच्च महसू ल , मोबाइल अनुकूल
2

आीं तरराष्टरीय व्यिसाय म्हणजे काय?

आीं तरराष्टरीय व्यापारात मालमत्ता, सेिा, सींसाधने , लोक, कल्पना आवण राष्टरीय सीमा ओलाीं डून तींत्रज्ञानाच्या हस्ताीं तरणास
प्रोत्साहन दे ण्यासाठी होणार्‍या सिस व्यािसावयक वक्रयाकलापाीं चा समािेश आहे .
आीं तरराष्टरीय व्यिसाय बर्‍याच स्वरूपात आढळतो:

 दे शातून दु सर्‍या दे शात िस्तूीं ची हालचाल (वनयास त, आयात, व्यापार)

 कींत्रा ी करार जे परदे शी कींपन्ाीं ना इतर दे शाीं कडील उत्पादने , से िा आवण प्रवक्रया िापरण्यास परिानगी दे तात
(परिाना दे णे, फ्रेंचाइजी करणे )
 परदे शी बाजारात विक्री, उत्पादन, सीं शोधन आवण विकास आवण वितरण सु विधाीं ची स्थापना आवण ऑपरे शन्स
प्रायोवजत
िैटशष्ट्यीर्कृत र्कायथक्रम
* अमेररकन युवनव्हवसस ीच्या स्कूल ऑफ इीं रनॅशनल सच्छव्हसस मधील ऑनलाइन मास्ट्र प्रोग्राम व्यािसावयकाीं ना 12-24
मवहन्ाीं त आीं तरराष्टरीय आवण व्यािसावयक कौशल्य तयार करण्यास अनुमती दे तात. जीआरई / जीमॅ स्कोअर आिश्यक
नाहीत.

* ु फ्टस विद्यापीठातील फ्लेचरचे ऑनलाईन मास्ट्र ऑफ ग्लोबल वबवझनेस Administrationडवमवनस्ट्र े शन विद्याथ्याां ना

जागवतक सींदभास त प्रगत व्यिसाय धोरण लागू करण्यास तयार करते . सुमारे 16 मवहन्ाीं त पूणस करा. कोणत्याही जीआरई
/ जीमॅ ची आिश्यकता नाही.

* कोगोड आवण अमेररकन युवनव्हवसस ीमधील आीं तरराष्टरीय ररलेशन आवण वबवझनेस मधील शीर्स क्रमाीं काचे स्कूल ऑफ
इीं रनॅशनल सच्छव्हसस या दोघाीं नी बनिलेली रचना 18 मवहने म्हणूनच जागवतक व्यापार मानवसकता विकवसत करण्यात
मदत करे ल. जीआरई / जीएमए ी आिश्यक नाही.

* नॉविसच युवनव्हवसस ी ऑनलाईन - आीं तरराष्टरीय सींबींध कायसक्रमात मास्ट्र ऑफ आ स स - ऑनलाईन

* नॉविसच युवनव्हवसस ी ऑनलाईन - वडप्लोमेसीमध्ये कलाशास्त्र पदव्युत्तर - ऑनलाईन

 P a g e | 77

आीं तरराष्टरीय व्यिसायाच्या अभ्यासामध्ये िरील वक्रयाकलापाीं चे दे शी-परदे शी बाजार, दे श, सरकार, कींपन्ा आवण
व्यिी ींिर होणारे पररणाम समजून घेणे समाविष्ट आहे . यशस्वी आीं तरराष्टरीय व्यिसाय जागवतक बाजारपेठेतील विविधता
ओळखतात आवण सतत बदलणार्‍या जागवतक बाजारपेठेत व्यिसाय करण्याच्या अवनवितते आवण जोखमीचा सामना
करण्यास सक्षम असतात.
आीं तरराष्टरीय व्यिसाय धोरण, सींघ ना आवण / वकींिा कायसकारी वनणसय त्याचे िगीकरण खालीलप्रमाणे करतात:

 दे शाीं तगसत कींपन्ा म्हणून काम करणार्‍या स्वतीं त्र सहाय्यक कींपन्ाीं सह एक बहु-घरे लू कींपनी; वकींिा
 समाकवलत सहाय्यक कींपन्ाीं सह जागवतक ऑपरे शन्स; वकींिा
 दोघाीं चे सीं योजन
आीं तरराष्टरीय व्यिसायातील एक आव्हानात्मक बाब म्हणजे , बर्‍याच कींपन्ा मल्टी-डोमेच्छस्ट्क आवण ग्लोबल ऑपरे शन्सचे
घ क एकत्र करतात:
मल्टी-िोमेस्स्टर्क - एक धोरणात्मक व्यिसाय मॉडे ल ज्यामध्ये जगभरातील विविध बाजारामध्ये उत्पादने आवण सेिाीं चा
प्रचार करणे आवण साीं स्कृवतक वनयम, चि प्राधान्े आवण विविध बाजारपेठाच्या धावमसक चालीररतीनुसार उत्पादन / सेिा
अनुकूल करणे याीं चा समािेश आहे .
मल्टीनेशनल - एक व्यिसाय धोरण ज्यामध्ये विविध बाजारपेठेतील साीं स्कृवतक रूढी वकींिा चालीरीतीींचा समािेश
करण्यासाठी उत्पादनाची / सेिेची िैवशष्ट्ये न बदलता विविध परदे शी बाजारामध्ये उत्पादने आवण सेिाीं ची विक्री करणे
समाविष्ट आहे .

आीं तरराष्टरीय व्यिसायाचे फायदे आवण तुलनात्मक फायद्याची सींकल्पना

आीं तरराष्टरीय व्यिसायात सहभाग घेतल्यास दे शाीं ना त्याींच्या तुलनात्मक फायद्याचा फायदा घेता येतो.
तुलनात्मक लाभाच्या सींकल्पनेचा अथस असा आहे की परिडणारी जमीन, सींसाधने , कामगार आवण भाीं डिल याीं च्या
बाबतीत इतर दे शाीं पेक्षा राष्टराचा फायदा आहे . दु स words्या शब्ाीं त, दे श उत्पादनाीं मध्ये मुबलक घ काीं चा िापर
करणारी उत्पादने आवण सेिा वनयास त करे ल. पुढे, पुरेसे भाीं डिल असणार्‍या कींपन्ा जमीन वकींिा कामगार विपु ल प्रमाणात
असलेले दु सरे दे श शोधू शकतात वकींिा त्याीं ची बाजारपेठ सींपृि झाल्यास कींपन्ा आीं तरराष्टरीय स्तरािर गुींतिणूक करु
शकतात.
आीं तरराष्टरीय व्यिसायात भाग घेण्यामुळे दे शाीं ना आीं तरराष्टरीय कौशल्य आवण िस्तूींच्या सेिा आीं तरराष्टरीय बाजारात
पोचविण्यासाठी विशेर् तज्ञाींचा आवण उत्पादनातील मुबलक घ काीं चा फायदा घेता येतो. याचा फायदा माके प्लेसमध्ये
उपलब्ध असलेल्या विविध प्रकारच्या िस्तू आवण सेिाीं मध्ये िाढ करण्याचा आहे .
आीं तरराष्टरीय व्यिसायामुळे दे शाीं तगसत बाजारपेठाीं मध्ये स्पधास िाढते आवण परदे शी बाजाराला निीन सींधी
वमळतात. जागवतक स्पधास कींपन्ाीं ना सींसाधनाीं च्या िापरामध्ये अवधक नाविन्पूणस आवण कायसक्षम होण्यासाठी प्रोत्सावहत
करते .
ग्राहकाीं साठी, आीं तरराष्टरीय व्यिसाय त्याींचा विविध प्रकारच्या िस्तू आवण सेिाीं शी पररचय करून दे तो. बर्‍याच लोकाीं साठी
हे त्याीं चे राहणीमान सुधारते आवण निीन कल्पना, वडव्हाइस, उत्पादने , सेिा आवण तींत्रज्ञानाचा सींपकस िाढिते .

आीं तरराष्टरीय व्यिसायाची िाढ

व्यापार आवण गुींतिणूकीचे उदारीकरण आवण तींत्रज्ञानाच्या विकासामुळे विसाव्या शतकाच्या शेि च्या भागात
आीं तरराष्टरीय व्यिसायाच्या व्याप्तीत लक्षणीय िाढ झाली आहे . प्रगत आीं तरराष्टरीय व्यिसाय असलेल्या काही महत्त्वपूणस
घ काीं मध्ये हे समाविष्ट आहे :

 1995 मध्ये जागवतक व्यापार सींघ ना (डब्ल्यू ीओ) ची स्थापना

 इलेक्टरॉवनक वनधी हस्ताीं तरणाची स्थापना
 यु रोपीयन सीं घात यु रोची ओळख
 ताीं वत्रक निीनता जो जागवतक सीं प्रेर्ण आवण िाहतु कीस सु लभ करते
 बर्‍याच कम्यु वनस्ट् बाजाराचे विघ न, अशा प्रकारे अनेक अथस व्यिस्था खाजगी व्यिसायासाठी उघडल्या
आज जागवतक स्पधास आकारात विचार न करता जिळजिळ प्रत्येक कींपनीिर पररणाम करते . परदे शातले बरे च स्त्रोत
पुरिठा करणारे आवण परदे शात उद्भिणारी उत्पादने वकींिा सेिाीं च्या विरूद्ध अजून स्पधास करतात. आीं तरराष्टरीय व्यिसाय
ही एक विस्तृत सींकल्पना आहे जी केिळ छोया छोया कींपन्ाीं चा समािेश आहे जी केिळ एका अन् दे शासह वनयास त
 P a g e | 78

वकींिा आयात करू शकते तसेच जगभरातील समाकवलत ऑपरे शन्स आवण सामररक युती असलेल्या सिास त मोठ्या
जागवतक कींपन्ा आहे त.

आीं तरराष्टरीय व्यिसायातील आव्हाने आवण विचार

कारण दे श-राज्याीं त अनन् सरकारी प्रणाली, कायदे आवण वनयम, कर, कतसव्ये, चलने , सींस्कृती, पद्धती इत्यादी आहे त.
आीं तरराष्टरीय व्यिसाय हे इतके जव ल आहे की हा व्यिसाय फि स्थावनक बाजारात चालतो.
आीं तरराष्टरीय व्यिसायाचे प्रमुख कायस म्हणजे जागवतक बाजारपेठेचे सींपूणस आकार समजून घेणे. जगात सध्या 200 हून
अवधक राष्टरीय बाजारपेठा आहे त आवण आीं तरराष्टरीय व्यापार सींधीींचा असा अविरत पुरिठा ते सादर करतात. तथावप,
राष्टराीं मधील वभन्नता अनन् विचाराीं िर आवण अडथळ्याींचा भर घालते , जसे की:

 राष्टरीय सिंपत्तीची असमानता: राष्टराीं मध्ये सींपत्तीची असमानता खूपच आहे .

 सिंपत्ती आटण लोर्कसिंख्येनुसार प्रादे टशर्क टिटििता: उत्तर अमेररका जगातील लोकसींख्येपैकी फि 5 क्के
लोकसींख्या आहे , तरीही जगातील एकूण दे शाीं तगसत उत्पादनापैकी एक तृतीयाीं श ते वनयींवत्रत करतात.
 सािं िृटतर्क / भाटषर्क टिटििता: जगात 10,000 पे क्षा जास्त भावर्क / साीं स्कृवतक ग आहे त.
 दे शाचे आर्कार आटण लोर्कसिं ख्या टिटििता: विसाव्या शतकाच्या सु रूिातीस सु मारे 60 दे श होते ; 2000 पयां त
ही सींख्या 200 पेक्षा जास्त झाली.
आीं तरराष्टरीय व्यिसायात गुींतलेल्या कींपन्ा आवण व्यािसावयकाीं नी विचारात घेतलेल्या काही आव्हानाीं मध्ये :
आटर्थर्क िातािरण
एका दे शापासून दु सर्‍या दे शात आवथसक िातािरण खूप वभन्न असू शकते . दे शाीं ची अथसव्यिस्था औद्योवगक (विकवसत),
उदयोन्मुख (निीन औद्योवगकीकरण) वकींिा कमी विकवसत (तृतीय जग) असू शकते . पुढे यापैकी प्रत्येक अथसव्यिस्थेमध्ये
वभन्न वभन्नता आहे , ज्याचा वशक्षण आवण पायाभूत सुविधाीं पासून तींत्रज्ञान आवण आरोग्यापयांतच्या सिस गोष्टीींिर मोठा पररणाम
होतो.
मुि बाजार, केंिीय वनयोवजत बाजारपेठ वकींिा वमवश्रत बाजारपेठ म्हणून दे शाची आवथसक रचना दे खील आीं तरराष्टरीय
व्यिसायातील प्रयत्न सहजपणे पार पाडण्यासाठी िेगळी भूवमका बजािते . उदाहरणाथस , मुि बाजारातील अथसव्यिस्था
आीं तरराष्टरीय व्यापार वक्रयाकलापाीं ना थोडासा हस्तक्षेप करून घेण्यास अनुमती दे तात. स्पेक्टरमच्या उल ोकाला, केंि
वनयोवजत अथसव्यिस्था सरकार-वनयींवत्रत असतात. जरी बहुतेक दे श आता मुि-बाजारातील अथसव्यिस्था म्हणून कायसरत
आहे त, तरीही चीन, जगातील सिास वधक लोकसीं ख्या असलेला दे श हा एक केंि वनयोवजत अथसव्यिस्था आहे .
राजर्कीय िातािरण
आीं तरराष्टरीय व्यिसायाचे राजकीय िातािरण याचा अथस सरकार आवण व्यिसाय याीं च्यातील सींबींध तसेच एखाद्या दे शातील
राजकीय जोखीम होय. म्हणूनच, आीं तरराष्टरीय व्यापारात गुींतलेल्या कींपन्ाीं नी बहु-पक्षीय लोकशाही, एक-पक्षीय राज्ये,
हुकूमशाही आवण घ नात्मक राजशाही अशा विविध प्रकारच्या सरकाराीं शी व्यिहार करण्याची अपेक्षा केली पावहजे.
काही सरकार परदे शी व्यिसायाीं ना सकारात्मक म्हणून पाहू शकतात, तर इतर सरकार त्याीं ना शोर्क म्हणून पाहू
शकतात. आीं तरराष्टरीय कींपन्ा सरकारच्या सद्भािनािर अिलींबून असल्याने आीं तरराष्टरीय व्यिसायाने परदे शी सरकारची
राजकीय रचना विचारात घेणे आिश्यक आहे .
आीं तरराष्टरीय कींपन्ाीं नी परदे शी वठकाणी राजकीय जोखमीची पातळी दे खील विचारात घेणे आिश्यक आहे ; दु सर्‍या
शब्ाीं त साीं गायचे तर मोठ्या सरकारी बदल होण्याची शक्यता आहे . अच्छस्थर सरकाराीं च्या ज्या काही बाबीींचा आीं तरराष्टरीय
कींपन्ाीं नी विचार केला पावहजे त्यात दीं गे, क्राीं ती, युद्ध आवण दहशतिाद याीं चा समािेश आहे .
सािंिृटतर्क िातािरण
परदे शी दे शाचे साीं स्कृवतक िातािरण आीं तरराष्टरीय व्यापार िातािरणाचा एक महत्त्वपूणस घ क आहे , तरीही हे समजणे
सिास त कठीण आहे . परदे शी दे शाच्या साीं स्कृवतक िातािरणामध्ये भार्ा, धमस, भौगोवलक स्थान, सरकार, इवतहास आवण
वशक्षण यासारख्या घ काीं नी बनविलेले सामान्तः सामावयक विश्वास आवण मूल्ये असतात.
या घ काीं चा आवण ते आीं तरराष्टरीय व्यिसायाच्या प्रयत्नाींिर कसा पररणाम करतात हे चाीं गल्या प्रकारे समजून घेण्यासाठी
परदे शी दे शाचे साीं स्कृवतक विश्लेर्ण करणे अनेक आीं तरराष्टरीय कींपन्ाीं कररता सामान् आहे .
स्पिाथत्मर्क िातािरण
आवथसक, राजकीय आवण साीं स्कृवतक िातािरणानुसार स्पधास त्मक िातािरण सतत बदलत असते . स्पधास विविध
स्त्रोताीं कडून अच्छस्तत्वात असू शकते आवण स्पधेचे स्वरूप एका वठकाणी बदलू शकते . हे सहकायास च्या बाजूने प्रोत्सावहत
वकींिा वनराश केले जाऊ शकते आवण खरे दीदार आवण विक्रेते याीं च्यातील सींबींध मैत्रीपूणस वकींिा िैमनस्यपूणस असू
 P a g e | 79

शकते . तींत्रज्ञानाचा निीन उपक्रम पातळी दे खील स्पधास त्मक िातािरणाचा एक महत्वाचा पैलू आहे कारण निीन तींत्रज्ञानात
प्रिेश करण्यासाठी कींपन्ा स्पधास करतात.
परदे शी बाजारामध्ये यशस्वी होण्यासाठी, आीं तरराष्टरीय व्यिसायाीं ना स्पधास त्मक िातािरणास प्रभावित करणारे अने क
घ क समजून घेणे आवण त्याीं च्या पररणामाचे प्रभािीपणे मूल्याीं कन करणे आिश्यक आहे .

आीं तरराष्टर ीय व्यापारात जीए ी ीची मु ख्य भू व मका करार आवण करारातील उवद्दष्टे साध्य करण्यासाठी वनयमन
करणे ही होती जी अीं त र आवण इतर अडथळे कमी करीत आीं तरराष्टर ीय व्यापारात उदारीकरण साध्य
करण्यासाठी आीं तरराष्टर ीय व्यापारात जीए ी ीची मु ख्य भू व मका करार आवण करारातील उवद्दष्टे साध्य
करण्यासाठी वनयमन करणे ही होती जी अीं त र आवण इतर अडथळे कमी करीत आीं तरराष्टर ीय व्यापारात
उदारीकरण साध्य करण्यासाठी होती. पु ढ ील पै ल ू ीं ि र या भू व मके चे प्रवतवबीं ब उम ले :

प्रथम, जीए ी ीने कीं त्रा ी पक्षाीं न ा आीं तरराष्टर ीय व्यापार पद्धती म
ीं ध्ये भाग घे ण्य ासाठी मागस द शस न करण्यासाठी
मानकाीं च ा एक से स्थावपत के ला. जीए ी ीने आीं तरराष्टर ीय व्यिसायातील कीं त्रा ी पक्षाीं न ा आयोवजत
करण्यासाठी अने क मू ल भू त तत्त्वे , जसे की जनरल मोस्ट्-फे व्हडस -ने श न्स र ी में (अनु िे द II), क्वाीं व े व ि
प्रवतबीं ध ाीं च े गै र -भे द भािपू णस प्रशासन (अनु िे द बारािा) आवण क्वाीं व े व ि रे ग्यु ल े श न्सचे सामान् वनमु स ल न
(अनु िे द इले व्ह न) ) आवण असे च “GATT 1947 ″” मध्ये . प्रत्ये क कीं त्रा ी पक्षाने व्यापारी सीं ब ीं ध ात गु ीं त ले ल ी
असताना या मू ल भू त तत्त्वाीं च े पालन के ले पावहजे , अन्था त्याीं च ा वनर्े ध के ला जाईल, अगदी अन् पक्षाीं क डू नही
सू ड घे त ला जाईल. या व्यवतररि, कीं त्रा ी पक्षाीं न ी बरे च करार के ले आवण बहुपक्षीय व्यापार चचे च्य ा िे ळ ी
काही वनयम बनिले . उदाहरणाथस , मे १ 64 which64 पासू न सु रू झाले ल्य ा कॅ ने ड ी फे रीत अँ ी-डीं वपीं ग
कराराचा करार झाला. (डब्ल्यू ीओ) बहुपक्षीय फे s् याीं म ध्ये के ले ल े हे वनयम ि करार नीं त र मू ल भू त तत्त्वे
बनतात जी सिस पक्षाीं न ी स्वीकारली आवण आीं तरराष्टर ीय व्यापाराच्या विकासास उत्ते ज न वदले .

दु सरे म्हणजे , जीए ी ीने परस्पर फायद्याच्या आधारे शु ल्क कमी के ले , दु सर्‍य ा महायु द्ध ानीं त र व्यापार
उदारीकरणाला िे ग वदला. जीए ी ीचे मोठे योगदान बहुपक्षीय िा ाघा ी च ीं े “फे s् या” प्रायोवजत करुन शु ल्क
कमी करणे हे होते . (माइक.डब्ल्यू . पी., २००)) बहुपक्षीय िा ाघा ी प्रायोवजत करून, दरात लक्षणीय घ
झाली. के ने ड ी राऊीं ड आवण ोवकयो फे ound् यात सु म ारे 35% सरासरी दरात कपात झाली. भविष्यात,
उरुग्वे फे which् यात जीए ी ी बहुपक्षीय िा ाघा ीच्या इवतहासातील सिास त उत्पादक होता, करार
करणार्‍य ा पक्षाीं न ी दराीं च े दर कमी के ल्याचे वनयम पाळले , या िा ाघा ीच्या सरासरी iff%% दरात कपात
करण्यात आली. (रे क ए, २०१०) शु ल्क दर कमी के ल्याने आीं तरराष्टर ीय व्यापार करण्यात कमी व्यापारातील
अडथळे आहे त ज्यामु ळे भाग घे त ले ल्य ा पक्षाीं न ा परस्पर फायदा होईल आवण व्यापार उदारीकरणाला
प्रोत्साहन वमळे ल.

वतसयाां द ा, जीए ी ीने दर आवण व्यापारातील भे द भाि कमी के ला ज्यामु ळे इतर व्यापाराचे अडथळे कमी
झाले . अनु िे द II मध्ये नमू द के ल्यानु स ार: “GATT 1947 in मध्ये सिलतीच्या िे ळ ापत्रकात,“ प्रत्ये क करार
करणार्‍य ा पक्षाने या अनु र् ीं व गक योग्य अनु सू च ीच्या योग्य भागाच्या तरतु द ीपे क्ष ा इतर कीं त्रा ी पक्षाीं च्य ा
िागणु क ीला कमी अनु कू लता दशस व िली पावहजे . करार. ”या विधानानु स ार, जीए ी ी वनयमन करते की कीं त्रा ी
पक्ष त्याीं च्य ा इिे नु स ार दराीं च ी पातळी िाढिू शकत नाहीत, परीं तु काही दे शाीं न ी त्याीं च्य ा सीं र क्षणिादाला
चालना दे ण्यासाठी अन् न- ॅ ररफ अडथळे िापरले . म्हणू न , जीए ी ीने असा दािा के ला आहे की कीं त्रा ी
पक्षाीं न ी स्वत: च्या उद्योगाीं च े सीं र क्षण करण्यासाठी इतर अडथळे िापरू नये त , तर न- ॅ ररफमधील अडथळे
कमी करण्याची आवण पररमाणात्मक मयास द ा घालण्याची विनीं त ी के ली आहे . शु ल्क कमी के ल्यामु ळे वमळणारा
लाभ नॉन- ॅ ररफ अडथळ्याीं द्व ारे नष्ट होणार नाही याची खात्री करुन घ्यािी. . के ने ड ी फे रीनीं त र, बहुपक्षीय
िा ाघा ीने िस्तू ीं ि रील शु ल्क नसले ल्य ा अडथळ्याीं न ा व्यापू लागले . १ 68 6968 / १ 69., मध्ये , जीए ी ीने
“नॉन- ॅ ररफ बॅ र रयसस च ी यादी” सीं क वलत के ली ज्यात अने क खीं ड ाीं म ध्ये 800 पे क्ष ा जास्त िै य च्छिक व्यापार
अडथळे सू च ीबद्ध होते . (कीं बु श , एल) ोक्यो फे रीत पास झाले ल्य ा सहा कराराीं पै क ी एक कोड होता, त्यात
सरकारी खरे दी, व्यापाराचे ताीं व त्रक अडथळे , सीमाशु ल्क मू ल्य मापन, आयात परिाना, अँ ीडीं वपीं ग आवण
अनु द ान आवण प्रवतसादाचे उपाय यािर निीन वनयम स्थापन करण्यात आले . (मॉररसन.एव्ही, 1986) कोडने
न- ॅ ररफ अडथळे दू र करण्याचे उद्दीष्ट कायस के ले . यापु ढ ील काळात, उरुग्वे फे रीने विशे र् त: शे त ी
 P a g e | 80

उत्पादनाीं म ध्ये ह ी न आकारले ल े अडथळे कमी आवण दू र करण्यात प्रगती के ली. आीं तरराष्टर ीय व्यापाराच्या
विकासाच्या वदशे न े व्यापारातील अडथळे दू र करण्यासाठी हे सिस चाीं ग ले आहे त .

चौथे म्हणजे जीए ी ीने विकसनशील दे शाीं च्य ा आीं तरराष्टर ीय व्यापारात होणार्‍य ा फायद्याचे काही प्रमाणात
सीं र क्षण के ले . जीए ी ीचे एक मू ल भू त उद्दीष्ट हे होते की “जीिनशै ल ी उीं चािणे आवण सिस करार करणार्‍य ा
पक्षाीं च्य ा अथस व्य िस्थे च ा प्रगतीशील विकास आवण या उवद्दष्टाीं च ी प्राप्ती विशे र् त: कमी-विकवसत कीं त्रा ी
पक्षाीं स ाठी आिश्यक आहे .” (जीए ी ी १ 1947))) हे उद्दीष्ट साध्य करण्यासाठी जीए ी ीने कमी-
विकसनशील दे शाीं स ाठी काही विशे र् उपाययोजनाीं च ी स्थापना के ली, जसे की विवशष्ट उद्योगाीं न ा दरपत्रक
प्रदान करणे , को ा जे दे य वशल्लक ठे िण्याच्या उद्दे शाने आहे त . विकसनशील दे शाीं च्य ा िाढत्या सीं ख्ये न े
जीए ी ीमध्ये सामील होण्यामु ळे , व्यापार च्छस्थतीत आवण कमी विकवसत दे शाीं च्य ा फायद्यामध्ये अवधक वचीं त ा
होती, विकसनशील दे शाीं च्य ा उड्डाणानीं त र जास्त, म्हणू न जीए ी ीने विकसनशील दे शाीं स ाठी काही उपाय
स्थावपत के ले ज्यामु ळे कमी फायदा होईल. वनयास त मु ल्य व्यापारातील विकवसत दे श. १ 63 of63 च्या जीए ी ी
मीं त्र ालयाच्या बै ठ कीत, करारास सक्षम के GATT चा उद्दे श आवण फायदा

हे त ू

जीए ी ीचा मु ख्य हे तू म्हणजे परस्पर आवण परस्पर फायदे शीर आधारािर शु ल्क आवण इतर व्यापारातील
अडथळ्याीं च ी आवण कमी प्राधान्े दू र करणे .

ऐवतहावसक दृवष्टकोनातू न , आीं तरराष्टर ीय व्यापार सीं घ ने च्य ा िारसासाठी जीए ी ी ची स्थापना के ली गे ल ी. १
In .45 मध्ये अमे र रके ने यु द्ध ाच्या काळात यु त ीस आमीं व त्रत के ले ज्यायोगे िस्तू ीं च्य ा दरात कपात करण्याचा
करार होईल. नीं त र, यु न ाय े ड ने श न्सने आीं तरराष्टर ीय व्यापार सीं घ ने च े सनद काढण्यासाठी पररर्द घे ण्य ाचा
प्रस्ताि वदला; तथावप सनद कधीच अीं म लात ये ऊ शकत नाही. (Bossche.PVD, २००)) जिळजिळ त्याच
िे ळ ी, आय ीओ तयार करण्याच्या अयशस्वी प्रयत्नातू न मु ि होण्यासाठी जीए ी ी िा ाघा ीची पवहली फे री
वजवनव्हा ये थ े झाली. (डब्ल्यू ीओ) १ 1947 In 1947 मध्ये , ते ि ीस दे शाीं पै क ी आठ दे शाीं न ी जीए ी ी मू ळ िर
स्वाक्षरी के ली मजकू र,‍ “GATT 1947 ″. व्यापारासाठी आीं तरराष्टर ीय सीं स् था नसतानाही व्यापारासाठी
अच्छस्तत्त्वात असले ल ी एकमे ि अच्छस्तत्त्वात असले ल ी सीं स् था जीए ी ीने आीं तरराष्टर ीय व्यापारामधील समस्या
हाताळण्यासाठी कायस भ ार स्वीकारला. (Bossche.P.V.D, 2005)

जीए ी ीचा आणखी एक उद्दे श म्हणजे शु ल्क कमी करणे . जीए ी ी तयार होण्यापू ि ी प्रत्ये क दे शाचे दर खू प
जास्त होते . उच्च दर वनवित के ल्याचा पररणाम दु सर्‍य ा महायु द्ध ानीं त र प्रत्ये क दे शाची अथस व्य िस्था नै र ाश्याने
ग्रासले ल ी होती. म्हणू न दे शाीं न ा त्याीं च्य ा घरगु त ी उत्पादकाीं च े आवण उत्पादनाच्या सीं र क्षणासाठी उच्च दर
आकारािे लागले जे णे क रून ते त्याीं च्य ा चलनाच्या वकीं मतीचे ह ी सीं र क्षण करू शकतील. उच्च दराीं न ी
दे शाीं म धील आयात आवण वनयास त कमी के ली. जीए ी ीच्या स्थापने न ीं त र आपण जाणतो की आीं तरराष्टर ीय
व्यापारात आणखी आयात आवण वनयास त ीस पु न्ह ा चालना दे ण्यासाठी प्रोत्सावहत करण्यासाठी ते दे शाीं म धील
दर कमी करण्याचे ठरितात. त्याीं न ी बहुपक्षीय िा ाघा ीच्या सिस 8 फे in् या कमी के ल्या.

यापु ढ ील काळात भे द भािपू णस िागणू क कमी करणे हादे खील GATT ची स्थापना करण्याचा एक उद्दे श होता.
बर्‍य ाच दे शाीं म ध्ये भे द भािपू णस िागणू क आली की ते ज्या दे शाला अनु कू ल आहे त त्या दे शाबद्दल पू ि ास ग्र ह
ठे ितात. 1980 च्या दशकात हा मु द्द ा खू प गीं भ ीर होता. ( ोच्छव्हअस. ए) यामु ळे कधीकधी कमी अनु कू ल
दे शाीं न ी त्या दे शात आणखी गु ीं त िणू क न करण्याची कारणीभू त ठरली. त्याीं च ी वनयास त आवण दे शात आयात
करण्याच्या वनिडी कमी के ल्या जातील. दोन्ही दे शाीं न ी वनयास त करणे बीं द के ले आवण एकमे क ाीं न ा आयात के ले
तर काही न ीं ा आवथस क नु क सान होईल, कारण त्याीं च्य ात रोख प्रिाह नाही. भे द भाि न करता, िागल्यास प्रत्ये क
दे शाला सन्मान िा े ल आवण एकमे क ाीं श ी व्यिसाय करणे चालू राहील जे णे क रून ख income् या उत्पन्नाची
आवण प्रभािी मागणीची मोठी आवण च्छस्थरता िाढे ल.

फायदे
 P a g e | 81

जीए ी ीच्या 50० िर्ाां च्य ा इवतहासात याने समृ द्ध ी ि विकासास चालना वदली आहे आवण सदस्याीं च ा करार
करीत सदस्याीं च ा करार के ला होता आवण दु सर्‍य ा महायु द्ध ानीं त रच्या जागवतक अथस व्य िस्थे च्य ा विकासामध्ये
सकारात्मकता वनमास ण झाली होती. GATT चे 50 िर्ाां च्य ा इवतहासात असे फायदे आहे त :

प्रथम, जीए ी ीने दर कमी के ले आवण अथस व्य िस्थे ल ा चालना वदली कारण दु सरे महायु द्ध सीं प ल्यानीं त र पु न्ह ा
दे शाीं म धील आयात आवण वनयास त ीला प्रोत्साहन वदले . दु सरे महायु द्ध सीं प ल्यानीं त र प्रत्ये क दे शाने ठरिले ल ी
दराीं च ी पातळी खू प जास्त होती. जीए ी ीच्या स्थापने न ीं त र आीं तरराष्टर ीय स्तरािरील व्यापारात ही सवक्रयपणे
कायस करणारी भू व मका आहे . याने अने क फे late् याीं स ाठी अने क मवहन्ाीं च्य ा वकीं िा अने क िर्ाां च्य ा चचे स ाठी
अने क फे holding् या आयोवजत करून दर कमी के ले . उरुग्वे फे रीच्या अगोदरच्या महत्त्वपू णस फे
In् याीं म ध्ये प्रत्ये क फे रीत 21% पे क्ष ा जास्त दर कपात के ली गे ल ी. उरुग्वे फे रीत, सहभागी न ीं ी एक करार
के ला होता ज्यामध्ये जगातील 85 क्के व्यापारािरील 550 पानाीं च्य ा दरात कपात करण्यात आली होती.
(मॅ क एचे न स . डब्ल्यू ए ए, २००)) दर कमी के ल्याने आीं तरराष्टर ीय व्यापारात गु ीं त ले ल्य ा दे शाीं ि रील व्याज भार कमी
झाला होता, ज्यामु ळे व्यापार उदारीकरणाला चालना वमळाली आवण कीं त्रा ी पक्षाीं च्य ा अथस क ारणाला चालना
वमळाली.

दु सरे म्हणजे , विकसनशील दे शाला आीं तरराष्टर ीय व्यापारात चाीं ग ल्या प्रकारे काम करण्यासाठी मदत
करण्यासाठी GATT ची स्थापना के ली गे ल ी. जीए ी ीशी करार करणार्‍य ा विकसनशील दे शाीं च ी िाढती
सीं ख्य ा असल्याने बहुपक्षीय िा ाघा ी फे round् याीं म ध्ये विकसनशील दे शाीं च ी च्छस्थती सु ध ारली होती. १ 68
in68 मध्ये झाले ल्य ा करारामध्ये भाग चौथा ‘व्यापार आवण विकास’ जोडल्यामु ळे कमी विकवसत दे शाीं न ा
बर्‍य ाच प्रमाणात फायदा झाला होता.‍ “यात विकसनशील आवण विकसनशील दे शाीं म धील व्यापार
िा ाघा ी म ीं धील पारस्पररक व्यिहार न करण्याच्या सीं क ल्पने च ी आिश्यकता आहे ज्याचा अथस असा आहे
जे व्ह ा विकवसत दे श विकसनशील दे शाीं न ा व्यापार सिलती दे तात ते व्ह ा विकसनशील दे शाीं न ी त्या बदल्यात
जु ळ त्या ऑफर दे ण्याची अपे क्ष ा करू नये . " (डब्ल्यू ीओ) त्याचा फायदा विकवसत दे शाीं स ोबत व्यापार
व्यिहारात विकसनशील दे श. उरुग्वे फे रीत, जीए ी ीने विकसनशील दे शाीं ि रील दर आणखी कमी के ले .
उरुग्वे फे रीनीं त र कमी विकवसत दे शाीं ि रील सरासरी दरात लक्षणीय घ झाली. उदाहरणाथस , उरुग्वे फे रीच्या
अगोदर भारतातील दराीं च ा सरासरी दर .4१..4% होता आवण उरुग्वे फे रीनीं त रच्या क्के िारीत मोठी घसरण
झाली, ती .4२..4% होती. (काबॉस फ .आर.जे . , २००)) विकसनशील दे शाीं ि रील दर आवण अन् व्यापारातील
अडथळे कमी करून आवण विकासातील आवथस क विकासास दर आवण व्यापार (जीए ी ी) िरचा सामान्
करार आीं तरराष्टर ीय व्यापार वनयीं व त्रत करणारा बहुपक्षीय करार आहे . त्याच्या प्रस्तािने नु स ार, परस्पर ि परस्पर
फायद्याच्या आधारे “शु ल्क आवण इतर व्यापाराच्या अडथळ्याीं च ी आवण कपात करण्याच्या प्राथवमकते च े
उच्चा न करणे हा त्याचा हे तू आहे .‍ प्रोत्साहन‍ ले होती. पु ढ ील इवतहास जीए ी ी ब्रे न िु ड स करारातू न
िाढली. ब्रे न िु ड स ये थ े झाले ल्य ा वशखर पररर्दे ने जागवतक िाढीचे समन्वय साधण्यासाठी जागवतक बँ क
आवण आीं तरराष्टर ीय नाणे व नधीही तयार के ले . वशखर जिळजिळ वतसर्‍य ा सीं घ ने क डे ने ल े . ही अत्यीं त
महत्वाकाीं क्ष ी आीं तरराष्टर ीय व्यापार सीं घ ना होती. ज्या 50 दे शाीं न ी िा ाघा ी सु रू के ल्या त्याीं न ा यु न ाय े ड
ने श न्समधील ही एक एजन्सी बनिायची होती जी के िळ व्यापारािरच नव्हे तर रोजगार, िस्तू करार, व्यिसाय
पद्धती, थे परकीय गु ीं त िणू क आवण से ि ा यािरही वनयम तयार करे ल. माचस १ 194 88 मध्ये आय ीओ
सनद्यािर सहमती झाली होती, परीं तु अमे र रकन कॉीं ग्रे स आवण इतर काही दे शाीं च्य ा विवधमीं ड ळाीं न ी ते मीं ज ू र
करण्यास नकार वदला. 1950 मध्ये , ट्रू मॅ न प्रशासनाने आय ीओ सीं प िू न पराभिाची घोर्णा के ली.

त्याचिे ळ ी 15 दे शाीं न ी साध्या व्यापार करारािर बोलण्यािर भर वदला. 10 अब्ज डॉलसस च्य ा व्यापारािर वकीं िा
जगातील एकू ण पाचव्या पीं च माीं श्य ािर पररणाम होणारी व्यापार वनबां ध ह विण्यािर त्याीं न ी सहमती दशस व िली.
जीए ी ी नािाने 23 दे शाीं न ी 30 ऑक्टोबर 1947 रोजी हा करार के ला. 30,1948 जू न रोजी तो लागू झाला.
GATT ला कॉीं ग्रे स ची मीं ज ू र ी आिश्यक नव्हती. हे ताीं व त्रकदृष्ट्या 1934 च्या अमे र रकन परस्पर व्यापार
कायद्यातील तरतु द ी न ीं ु स ार फि एक करार होता. आय ीओने त्याऐिजी ते के िळ तात्पु र ते असािे असे मानले
जात होते .

िर्ास न ु ि र्े , जीए ी ीिरील पु ढ ील िा ाघा ी च्य

ीं ा फे .् या सु रू च रावहल्या. शु ल्क आणखी कमी करणे हे मु ख्य
लि होते . १ 60 s० च्या दशकाच्या मध्यािर, के ने ड ी फे रीने अँ ी-डच्छम्पीं ग कराराला जोडले . सत्तरच्या दशकात
 P a g e | 82

ोवकयो फे रीमु ळे व्यापाराच्या इतर बाबी सु ध ारल्या. 1986 ते 1994 दरम्यान उरुग्वे फे री चालली आवण
जागवतक व्यापार सीं घ ना तयार के ली.

जीए ी ी आटण िब्ल्यू ीओ

डब्ल्यू ीओचा पाया म्हणू न जीए ी ी चालू आहे . १ 1947. Agreement चा करार स्वतः खीं व डत झाला आहे .
परीं तु , त्यातील तरतु द ी GATT 1994 करारामध्ये समाविष्ट करण्यात आल्या. हे डब्ल्यू ीओ स्थावपत होत
असताना व्यापार करार चालू ठे िण्यासाठी तयार के ले गे ल े होते . तर, जीए ी ी 1994 स्वतः डब्ल्यू ीओ
कराराचा एक घ क आहे . पै ल ू ीं ि र या भू व मके चे प्रवतवबीं ब उम बहुराष्टर ीय कीं पन्ा मोठ्या परदे शी
सािकाराीं क डू न िाढले ल ी स्पधास दे शी बँ क ाीं न ा धोका दे ते , आवथस क अच्छस्थरता िाढिते वििन ई. िे ल र आवण
अ‍ॅड म एस हर्स याीं न ी जागवतक बँ क आवण आीं तरराष्टर ीय नाणे व नधीच्या सीं यु ि बै ठ कीसाठी िॉवशीं ग् न, डीसी
ये थ े या आठिड्ात बोलािले ल े धोरणकते माचस २००२ मध्ये मे च्छ क्सकोच्या मॉन्टे री ये थ े होणा
development् या विकास अथस स हाय्य विर्यी सीं यु ि राष्टर ाीं च्य ा पररर्दे त सु रू झाले ल्य ा जागवतक अजें ड ाची
अीं म लबजािणी करण्यास सु र िात करतील. अवलकडच्या िर्ाां त घ ती घ अवधकृ त मदत, भरभरा थे
परकीय गु ीं त िणू क ी आवण मोठ्या भाीं ड िलाच्या बाजारातील एकत्रीकरणाने कमी-मध्यम-उत्पन्न-दे शातील
दे शाीं च्य ा विकासासाठी अथस व्य िस्थे च ा मागस बदलला आहे . याचा पररणाम म्हणू न , विकसनशील दे शाीं न ी
परदे शी आवण दे शाीं त गस त आवथस क सीं स ाधनाीं न ा प्रभािीपणे एकवत्रत ि हानी पोहोचविणारे असे िातािरण तयार
के ले पावहजे आवण जगातील दाररद्र्य सीं पु ष्ट ात ये ण्य ाच्या सीं यु ि राष्टर सीं घ ाच्या सहस्राब्ी घोर्णे च े लि साध्य
करण्यासाठी जगातील धोरणकत्याां न ी आवथस क यीं त्र णे च ी रचना करण्याचा मागस शोधला पावहजे . 2015 पयां त
नु क त्याच जाहीर झाले ल्य ा अहिालात जागवतक बँ के ने (२००२) असा यु च्छ ििाद के ला आहे की विकसनशील
दे शाीं म ध्ये बहुराष्टर ीय बँ क ाीं च ा (एमएनबी) जास्त सहभाग घे ण्य ासीं ब ीं ध ीचे वनयम बदलल्यास विकासासाठी
खासगी भाीं ड िलाची िाढती पातळी आकवर्स त करण्यासाठी आिश्यक असले ल ी कायस क्ष मता आवण च्छस्थरता
प्राप्त होईल. गु ीं त िणू क ीचा प्रिाह स्वीकारणे हा एक वििादास्पद प्रस्ताि आहे , परीं तु आीं तरराष्टर ीय वित्तीय
स्पधे त िाढ करण्याच्या वशफारसी काळजीपू ि स क तपासणीसाठी पात्र आहे त . उदयोन्मु ख वित्तीय बाजारपे ठे त
परदे शी प्रिे श ाच्या खर्‍य ा अथस व्य िस्थे च्य ा दु ष्पररणामाीं च ी मयास व दत मावहती सध्या अथस श ास्त्रज्ञाीं न ा आहे .
विद्यमान पु र ािे तथावप, एमएनबीकडू न िाढले ल ी स्पधास दे शाीं त गस त बँ क ा अवधक कायस क्ष म वकीं िा बँ व कीं ग
प्रणाली अवधक च्छस्थर करे ल या आशे ि र अिलीं ब ू न नाही. वशिाय, सीं श ोधनात असे वदसू न आले आहे की िाढीि
परदे शी स्पधास क्रे वड -खासकरुन व्यिसायाच्या स्ट्ा स -अप्स, लघु - आवण मध्यम-आकारातील उद्योजकाीं न ा
आवण कमी आवण मध्यम-उत्पन्न ग्राहकाीं न ा पु र िठा कमी करते आवण आवथस क अच्छस्थरते च ी शक्यता िाढिते .

बँ र्क ा र्का जागटतर्क आहे त ?

बहुराष्टर ीय बँ क ा (एमएनबी) पररभार्ानु स ार, अशा असतात ज्या एकापे क्ष ा जास्त दे शाीं म ध्ये शारीररकररत्या
कायस र त असतात. उदाहरणाथस , वस ी बँ क जगभरातील 90 ० पे क्ष ा जास्त दे शाीं म ध्ये कायास ल ये चालविते .
याउल आीं तरराष्टर ीय बँ क ा सीमापार कामात व्यस्त असतात आवण इतर दे शाीं म ध्ये ऑपरे शन्स से करत
नाहीत. पोलीं ड मधील एका बँ के ला अमे र रकन बँ क ऑफ अमे र रका हे आीं तरराष्टर ीय बँ व कीं ग मानले जाते .

गे ल्य ा काही िर्ाां त एमएनबीने िे ग िान िाढ नोींद विली आहे (तिा 1 पहा). मध्य आवण पू ि स यु र ोपमधील निीन
बाजारपे ठ ाीं म ध्ये प्रिे श आवण इतरत्र वित्तीय नो ाबीं द ीमु ळे एमएनबी कायास च्य ा िाढीस िे ग आला आहे . पू ि ीच्या
पू ि स ब्लॉक दे शाीं च्य ा उद घा नाबद्दल धन्िाद, पू ि स यु र ोपमध्ये एमएनबी कजास त सिास त िे ग िान िाढ झाली
आहे . आवथस क नो ाबीं द ी आवण बँ क खाजगीकरणानीं त र लॅ व न अमे र रके तही गे ल्य ा काही िर्ाां त एमएनबी
कजास म ध्ये िे ग िान िाढ झाली आहे . नो ाबीं द ी आवण िाढत्या आवथस क एकत्रीकरणाच्या पररणामी, सीमा-सीमा
विलीनीकरण आवण बँ क ाीं च े अवधग्रहण 1980 च्या दशकात 320 िरून 1990 च्या दशकात 2000 पयां त
िाढले (िल्डस बँ क 2002). १ 1990 1990 ० च्या अखे र ीस, पू ि स यु र ोप आवण लॅ व न अमे र रका (मॅ व थसन आवण
रोल्डोस 2001) मधील बर्‍य ाच दे शाीं म ध्ये परदे शी बँ क ाीं न ी वनम्प्म्याहून अवधक रोगामी. ...

Allstate. ...यू ए सएए. ... वलब ी म्यु च्य ु अ ल ... शे त करी. ...दे शव्यापी. ...
 P a g e | 83

प्रिासी. प्रिासी १ 160० िर्ाां हू न अवधक ियाचे आहे त , कारण ते आज कायस र त असले ल्य ा सिास त विमा
कीं पन्ाीं पै क ी एक आहे . ... अमे र रकन कु ु ीं ब. अमे र रकन कु ु ीं बाीं च ी स्थापना शे त क ins् याीं च ा विमा
उतरविण्याच्या सु रु िातीच्या उद्दीष्टाने के ली गे ल ी. बँ व कीं ग प्रणालीिर वनयीं त्र ण ठे िले जीिन विमा.
आपल्याकडे असे लोक आहे त जे आपल्यािर आवथस क दृष्ट्या अिलीं ब ू न असतात जर जीिन विमा महत्त्वपू णस
असतो. ...आरोग्य विमा. तज्ञाीं न ी वशफारस के ले ल्य ा चार मु ख्य प्रकारच्या विमाीं पै क ी एक म्हणजे आरोग्य विमा
होय. ...अपिं ग त्व टिमा