თავი 6 მიმოხილვა გვ 417

6.1. ანტიწარმოებული და განუსაზღვრელი ინტეგრალი

• 𝐹𝐹 ფუნქცია არის 𝑓𝑓 ფუნქციის ანტიწარმოებული (antiderivative), თუ
𝐹𝐹 ′ (𝑥𝑥 ) = 𝑓𝑓(𝑥𝑥).
• თუ 𝐹𝐹 და 𝐺𝐺 ფუნქციები ორივე 𝑓𝑓 ფუნქციის ანტიწარმოებულებია,
მაშინ 𝐹𝐹 და 𝐺𝐺 განსხვავდებიან მხოლოდ მუდმივით, ანუ რაიმე 𝑘𝑘
მუდმივისათვის 𝐹𝐹 (𝑥𝑥 ) = 𝐺𝐺 (𝑥𝑥 ) + 𝑘𝑘.
• ჩვენ გამოვიყენებთ∫ 𝒇𝒇(𝒙𝒙)𝒅𝒅𝒅𝒅 აღნიშვნას განუსაზღვრელი
ინტეგრალისათვის (indefinite integral), რომელიც წარმოადგენს 𝑓𝑓
ფუნქციის ყველა ანტიწარმოებულების კლასს.

� 𝒇𝒇(𝒙𝒙)𝒅𝒅𝒅𝒅 = 𝑭𝑭(𝒙𝒙) + 𝑪𝑪

∫ წარმოადგენს ინტეგრალის ნიშანს (integral sign), 𝒇𝒇(𝒙𝒙)

ინტეგრალქვეშა ფუნქციას (integrand), 𝑪𝑪 ინტეგრების მუდმივს (constant
of integration).

6.2. ინტეგრება ჩასმის ხერხით

• ჩასმის ხერხი (method of substitution) (ან ცვლადის შეცვლის (change-
of-variable) არის ინტეგრალის გამოთვლის ერთ–ერთი მეთოდი. ეს
მეთოდი ეყრდნობა რთული ფუნქციის წარმოებულის წესს და
წარმოადგენს მის შებრუნებულ ოპერაციას.

∫ 𝑓𝑓 ′ (𝑔𝑔(𝑥𝑥)) ∙ 𝑔𝑔′ (𝑥𝑥)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑓𝑓�𝑔𝑔(𝑥𝑥 )� + 𝐶𝐶.

ამ მეთოდში საჭიროა დიფერენციალის გამოყენება.

• დამოუკიდებელი 𝑥𝑥 ცვლადის 𝒅𝒅𝒅𝒅 დიფერენციალი არის ნამდვილი

რიცხვი.
• დამოკიდებული 𝑦𝑦 ცვლადის 𝒅𝒅𝒅𝒅 დიფერენციალი განისაზღვრება
შემდეგნაირად 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑓𝑓 ′ (𝑥𝑥 )𝑑𝑑𝑑𝑑.

6.3. დიფერენციალური განტოლებები. ზრდა და კლება

• დიფერენციალური განტოლება შეუცავს უცნობ ფუნქციას და მის
პირველ ან უფრო მაღალი რიგის წარმოებულს.
• პირველი რიგის (first order) დიფერენციალური განტოლება არის
განტოლება რომელიც შეიცავს უცნობი ფუნქციის მხოლოდ პირველი
რიგის წარმოებულს.
• დახრის ველი (slope field) აიგება დიფერენციალური
განტოლებისათვის ყოველ წერტილში მხები წრფეების სეგმენტების
აგებით. დახრის ველი წარმოადგენს დიფერენციალური განტოლების
ამონახსნის გრაფიკულ ილუსტრაციას.
𝑑𝑑𝑑𝑑
• = 𝑟𝑟𝑟𝑟 სახის დიფერენციალურ განტოლებას ეწოდება
𝑑𝑑𝑑𝑑
ექსპონენციალური ზრდის კანონი. მუდმივი 𝑟𝑟 არის ფარდობითი
ზრდის სიჩქარე. ამ განტოლების ამონახსნია 𝑄𝑄(𝑡𝑡) = 𝑄𝑄(0)𝑒𝑒 𝑟𝑟𝑟𝑟 . ეს
ფუნქია გამოიყენება შემდეგ ამოცანებში: პოპულაციის ზრდა,
უწყვეტი პროცენტი, რადიოაქტივობის კლება, სისხლის წნევა.

6.4. განსაზღვრული ინტეგრალი

• თუ 𝑓𝑓 არის [𝑎𝑎; 𝑏𝑏] ინტერვალზე განსაზღვრული დადებითი ფუნქცია,
მაშინ ფართობი 𝑓𝑓 ფუნქციას და 𝑥𝑥 ღერძს შორის 𝑥𝑥 = 𝑎𝑎–დან და 𝑥𝑥 = 𝑏𝑏–
მდე შეიძლება მიახლოებით გამოვითვალოთ [𝑎𝑎; 𝑏𝑏] ინტერვალის 𝑛𝑛
ცალი ∆𝑥𝑥 = (𝑏𝑏 − 𝑎𝑎)/𝑛𝑛 ტოლი სიგრძის [𝑥𝑥𝑘𝑘−1 ; 𝑥𝑥𝑘𝑘 ] ქვეინტერვალად
დაყოფის შედეგად მიღებული მართკუთხედების ფართობების
შეკრებით. იგი მიიღწევა მარჯვენა ჯამებით, მარცხენა ჯამებით ან
ზოგადად რიმანის ჯამებით.
მარჯვენა ჯამი 𝐿𝐿𝑛𝑛 = ∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑓𝑓(𝑥𝑥𝑘𝑘−1 )∆𝑥𝑥 ;

მარცხენა ჯამი 𝑅𝑅𝑛𝑛 = ∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑓𝑓(𝑥𝑥𝑘𝑘 )∆𝑥𝑥 ;

რიმანის ჯამი 𝑆𝑆𝑛𝑛 = ∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑓𝑓(𝑐𝑐𝑘𝑘 )∆𝑥𝑥 .

რიმანის ჯამში ყოველი 𝑐𝑐𝑘𝑘 ეკუთვნის [𝑥𝑥𝑘𝑘−1 ; 𝑥𝑥𝑘𝑘 ] ქვეინტერვალს.

• მიახლოების შეცდომა (error in an approximation) არის არის

მიახლოებასა და რეალურ მნიშვნელობას შორის სხვაობის
აბსოლუტური მნიშვნელობა. ცდომილობა (error bound) არის
დადებითი რიცხვი.
• თეორემა 1–ში (გვ 397) მოცემულია ცდომილობა 𝑓𝑓 ფუნქციას და 𝑥𝑥
ღერძს შორის ფართობისა 𝑥𝑥 = 𝑎𝑎 –დან და 𝑥𝑥 = 𝑏𝑏 –მდე ზრდადი და
კლებადი 𝑓𝑓 ფუნქციისათვის.
• თუ 𝑓𝑓 (𝑥𝑥 ) > 0, ზრდადი ან კლებადია [𝑎𝑎; 𝑏𝑏] ინტერვალზე, მარცხენა და
მარჯვენა ჯამი 𝑓𝑓 (𝑥𝑥 )–თვის არის ერთი და იგივე ნამდვილი რიცხვი,
როცა 𝑛𝑛 → ∞ (თეორემა 2, გვ 397).
• თუ 𝑓𝑓 (𝑥𝑥 ) უწყვეტი ფუნქციაა [𝑎𝑎; 𝑏𝑏] ინტერვალზე, რიმანის ჯამი 𝑓𝑓 –
თვის არის ნამდვილი რიცხვი 𝐼𝐼, როცა 𝑛𝑛 → ∞ (თეორემა 3, გვ 399).
• ვთქვათ 𝑓𝑓 უწყვეტი ფუნქციაა [𝑎𝑎; 𝑏𝑏] ინტერვალზე, მაშინ 𝐼𝐼 ზღვარი ან
რიმანის ჯამი 𝑓𝑓 –თვის [𝑎𝑎; 𝑏𝑏] –ზე არსებობს და მას ეწოდება 𝑓𝑓
ფუნქციის განსაზღვრული ინტეგრალი (definite integral) 𝑎𝑎 –დან
𝑏𝑏–მდე
𝑏𝑏

� 𝑓𝑓(𝑥𝑥)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑎𝑎

სადაც 𝑓𝑓(𝑥𝑥) არის ინტეგრალქვეშა ფუნქცია, 𝑎𝑎 ინტეგრალის ქვედა

საზღვარი, 𝑏𝑏 ინტეგრალის ზედა საზღვარი.

• გეომეტრულად განსაზღვრული ინტეგრალი წარმოადგენს

ფართობების დაგროვებულ ჯამს არისა, რომელიც მოთავსებულია
 ცდომილობა 𝑓𝑓 ფუნქციას და 𝑥𝑥 ღერძს შორის ფართობისა 𝑥𝑥 = 𝑎𝑎–დან
და 𝑥𝑥 = 𝑏𝑏–მდე
• განსაზღვრული ინტეგრალის თვისებები მოცემულია გვ 401–ზე.

6.5. კალკულუსის ძირითადი თეორემა

• თუ 𝑓𝑓 არის [𝑎𝑎; 𝑏𝑏] ინტერვალზე განსაზღვრული უწყვეტი ფუნქცია და
𝐹𝐹 მისი ნებისმიერი ანტიწარმოებული, მაშინ
𝑏𝑏

� 𝑓𝑓(𝑥𝑥 )𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝐹𝐹 (𝑏𝑏) − 𝐹𝐹(𝑎𝑎)

𝑎𝑎

• ძირითადი თეორემა გვაძლევს მარტივ და ზუსტ მეთოდს

განსაზღვრული ინტეგრალის გამოთვლისათვის. პრაქტიკულად ჯერ
ვპოულობთ ნებისმიერ ანტიწარმოებულს 𝐹𝐹 (𝑥𝑥 ) (როდესაც
შესაძლებელია) და შემდეგ ვითვლით 𝐹𝐹 (𝑏𝑏) − 𝐹𝐹(𝑎𝑎) სხვაობას. თუ
ანტიწარმოებულის გამოთვლა შეუძლებელია, მაშინ განსაზღვრული
ინტეგრალის გამოსათვლელად შეგვიძლია გამოვიყენოთ მარჯვენა ან
მარცხენა ჯამებით მიახლოება.
• თუ 𝑓𝑓 არის [𝑎𝑎; 𝑏𝑏] ინტერვალზე განსაზღვრული უწყვეტი ფუნქცია,
მაშინ 𝑓𝑓 ფუნქციის საშუალო მნიშვნელობა (average value) [𝑎𝑎; 𝑏𝑏]
ინტერვალზე შემდეგნაირად განისაზღვრება
𝑏𝑏
1
� 𝑓𝑓(𝑥𝑥 )𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑏𝑏 − 𝑎𝑎
𝑎𝑎