თავი 8 მრავალი ცვლადის კალკულუსი გვ 528

8.1. მრავალი ცვლადის ფუნქცია

• 𝑧𝑧 = 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) სახის განტოლება განსაზღვრავს ორი დამოუკიდებელი
ცვლადის ფუნქციას, თუ ყოველი დასაშვები (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) წყვილისათვის
არსებობს ერთი და მხოლოდ ერთი 𝑧𝑧 –ის მნიშვნელობა
განსაზღვრული 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) –ით. 𝑥𝑥 და 𝑦𝑦 არიან დამოუკიდებელი
ცვლადები, ხოლო 𝑧𝑧 დამოკიდებული ცვლადი. ყოველი დასაშვები
(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) წყვილების სიმრვლეს ეწოდება ფუნქციის განსაზღვრის არე,
ხოლო ყველა შესაბამის 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) მნიშვნელობებს, მნიშვნელობათა
სიმრავლე. ორზე მეტი ცვლადის ფუნქცია განისაზღვრება
ანალოგიურად.
• 𝑧𝑧 = 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) განტოლებით მოცემული ფუნქციის გრაფიკი არის ყველა
(𝑥𝑥; 𝑦𝑦; 𝑧𝑧) სამეულების სიმრავლე სამგანზომილებიან კოორდინატთა
სისტემაში, რომლებიც აკმაყოფილებენ განტოლებას. მაგალითად
𝑧𝑧 = 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) = 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 და 𝑧𝑧 = 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) = 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 ფუნქციის გრაფიკები
არიან ზედაპირები, რომელთაგან პირველს აქვს ლოკალური
მინიმუმი, ხოლო მეორეს უნაგირა წერტილი (0;0)–ში.

8.2. კერძო წარმოებულები

• თუ 𝑧𝑧 = 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦), მაშინ ფუნქციის კერძო წარმოებული 𝒙𝒙 ცვლადით
𝜕𝜕𝜕𝜕
აღინიშნება , 𝑓𝑓𝑥𝑥 ან 𝑓𝑓𝑥𝑥 (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) და
𝜕𝜕𝜕𝜕

𝜕𝜕𝜕𝜕 𝑓𝑓(𝑥𝑥 + ℎ; 𝑦𝑦) − 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦)

= lim
𝜕𝜕𝜕𝜕 ℎ→∞ ℎ
ანალოგიურად ფუნქციის კერძო წარმოებული 𝒚𝒚 ცვლადით აღინიშნება
𝜕𝜕𝜕𝜕
, 𝑓𝑓𝑦𝑦 ან 𝑓𝑓𝑦𝑦 (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) და
𝜕𝜕𝜕𝜕
 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦 + 𝑘𝑘) − 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦)
= lim
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝑘𝑘→∞ 𝑘𝑘
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
და კერძო წარმოებულებს ეწოდებათ პირველი რიგის კერძო
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
წარმოებულები.

• არსებობს ოთხი 𝑧𝑧 = 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) ფუნქციის მეორე რიგის კერძო

წარმოებული.

𝜕𝜕 2 𝑧𝑧 𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥 = 𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥 (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) = 2 = � �
𝜕𝜕𝑥𝑥 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝜕𝜕 2 𝑧𝑧 𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥 = 𝑓𝑓𝑥𝑥𝑥𝑥 (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) = = � �
𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝜕𝜕 2 𝑧𝑧 𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦 = 𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦 (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) = = � �
𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝜕𝜕 2 𝑧𝑧 𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦 = 𝑓𝑓𝑦𝑦𝑦𝑦 (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) = 2 = � �
𝜕𝜕𝑦𝑦 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

8.3. მაქსიმუმი და მინიმუმი

• თუ 𝑓𝑓 (𝑎𝑎; 𝑏𝑏) ≥ 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) ყოველი (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) –თვის 𝑓𝑓 ფუნქციის განსაზღვრის
არის წრიული არედან (𝑎𝑎; 𝑏𝑏) ცენტრით, მაშინ 𝑓𝑓(𝑎𝑎; 𝑏𝑏) არის
ლოკალური მაქსიმუმი. თუ 𝑓𝑓(𝑎𝑎; 𝑏𝑏) ≤ 𝑓𝑓 (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) ყოველი (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) –თვის 𝑓𝑓
ფუნქციის განსაზღვრის არის წრიული არედან (𝑎𝑎; 𝑏𝑏) ცენტრით, მაშინ
𝑓𝑓(𝑎𝑎; 𝑏𝑏) არის ლოკალური მინიმუმი.
• თუ 𝑓𝑓 (𝑥𝑥; 𝑦𝑦) ფუნქციას აქვს ლოკალური მაქსიმუმი ან მინიმუმი (𝑎𝑎; 𝑏𝑏)
წერტილში, 𝑓𝑓𝑥𝑥 და 𝑓𝑓𝑦𝑦 არსებობენ (𝑎𝑎; 𝑏𝑏) წერტილში, მაშინ ორივე
პირველი რიგის წარმოებული (𝑎𝑎; 𝑏𝑏) წერტილში ნულის ტოლია
[თეორემა 1, გვ 483].
• მეორე რიგის წარმოებულის [თეორემა 2, გვ 483] ტესტის
საშუალებით ლოკალური ექსტრემუმისათვის ვადგენთ აქვს თუ არა
ფუნქციას ლოკალური მაქსიმუმი ლოკალური მინიმუმი ან უნაგირა
წერტილი.

8.4. მაქსიმუმი და მინიმუმი ლაგრანჟის მამრავლთა მეთოდის

გამოყენებით
• ლაგრანჟის მამრავლთა მეთოდის შეიძლება გამოვიყენოთ, მაშინ
როდესაც უნდა ვიპოვოთ 𝑓𝑓(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) ფუნქციის ლოკალური ექსტრემუმი,
𝑔𝑔(𝑥𝑥; 𝑦𝑦) = 0 პირობით. ამ მეთოდის ეტაპები მოცემულია 492
გვერდზე.
• ლაგრანჟის მამრავლთა მეთოდი შეიძლება გამოყენებული იქნას
მაშინ, როდესაც მრავალი დამოუკიდებელი ცვლადი გვაქვს.

8.5. უმცირეს კვადრატთა მეთოდი

• წრფივი რეგრესია არის პროცესი, როდესაც (𝑥𝑥1 ; 𝑦𝑦1 ) , (𝑥𝑥2 ; 𝑦𝑦2 ) , … ,
(𝑥𝑥𝑛𝑛 ; 𝑦𝑦𝑛𝑛 ) მონაცემებზე დაყრდნობით უმცირეს კვადრატთა მეთოდის
გამოყენებით ვპოულობთ 𝑦𝑦 = 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 წრფეს.
• მინიმიზებას ვახდენთ 𝐹𝐹 (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) = ∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1(𝑦𝑦𝑘𝑘 − 𝑎𝑎𝑥𝑥𝑘𝑘 − 𝑏𝑏)2 ფუნქციისათვის,
რომელიც წარმოადგენს ნაშთების კვადრატების ჯამს. ვაწარმოებთ 𝐹𝐹
ფუნქციას 𝑎𝑎 და 𝑏𝑏 ცვლადებით და ვუტოლებთ ნულს. ამოხსნის
შედეგად ვიღებთ შემდეგ ნიშვნელობებს.

𝑛𝑛(∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑥𝑥𝑘𝑘 𝑦𝑦𝑘𝑘 ) − (∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑥𝑥𝑘𝑘 )(∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑦𝑦𝑘𝑘 )

𝑎𝑎 =
𝑛𝑛(∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑥𝑥𝑘𝑘2 ) − (∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑥𝑥𝑘𝑘 )2
∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑦𝑦 𝑘𝑘 −𝑎𝑎�∑𝑛𝑛𝑘𝑘=1 𝑥𝑥 𝑘𝑘 �
𝑏𝑏 = .
𝑛𝑛