ՈՒԺԵՂ ՆԵՐԳՈՐԾՈՂ ԹՈՒՆԱՎՈՐ ՆՅՈՒԹԵՐ, ԴՐԱՆՑ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ, ԽՈՑՈՂ

ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԸ ԵՎ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԵՐԸ

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Մի շարք ձեռնարկություններում հումքի, միջանկյալ կամ վերջնական արգասիքի

տեսքով կիրառվում են խիստ թունավոր քիմիական նյութեր և միացություններ, որոնք
իրենց ֆիզիկական, քիմիական, կենսաբանական կամ թունաբանական
հատկություններով կարող են վտանգ ներկայացնել մարդկանց կյանքին,
առողջությանը և շրջակա միջավայրին: Այդպիսի նյութերը կոչվում են ուժեղ
ներգործող թունավոր նյութեր (ՈՒՆԹՆ):

ՈՒՆԹՆ-ի զգալի պաշարներ են կուտակված քիմիական, նավթաքիմիական

արդյունաբերության ձեռնարկություններում, ինչպես նաև սննդի արդյունաբերության
օբյեկտներում, մթերային բազաների սառնարաններում, կոմունալ-կենցաղային
տնտեսությունում: Այդ նյութերի պաշարները գտնվում են բազային և ելքի
պահեստների ամբարներում, տեխնոլոգիական ապարատուրայում,
տրանսպորտային միջոցներում (խողովակաշարեր, ցիստեռներ):

ՈՒԺԵՂ ՆԵՐԳՈՐԾՈՂ ԹՈՒՆԱՎՈՐ ՆՅՈՒԹԵՐ, ԴՐԱՆՑ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ, ԽՈՑՈՂ

ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԸ ԵՎ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԵՐԸ

ՈՒՆԹՆ-ի հիմնական առանձնահատկություններն են`

- քամու ուղղությամբ մեծ տարածությունների վրա տեղաշարժվելու

ունակությունը, ինչը առաջացնում է մարդկանց խոցում.

- ծավալային ազդեցությունը, այսինքն վարակված օդի ընդունակությունը

թափանցել ոչհերմետիկ շինություններ.

- ՈՒՆԹՆ-ի մեծ բազմազանությունը, ինչը առաջացնում է դժվարություններ

զտող հակագազերի ստացման համար.

- ՈՒՆԹՆ-ն ունակ է ցուցաբերել ոչ միայն անմիջական ազդեցություն, այլ նաև

ջրի, մթերքի, շրջակա առարկաների միջոցով վարակել մարդկանց:

ՈՒՆԹՆ-ը թափանցում են օրգանիզմ հետևյալ եղանակներով`

- ինգալյացիոն (շնչառական ուղիների միջոցով).

- պերկուտան (չպաշտպանված մաշկային ծածկույթների և լորձաթաղանթի

միջոցով)

- պերօրալ (վարակված ջրի և սննդի հետ):

ՈՒՆԹՆ-ի վտանգի կարևորագույն բնութագիրն է` դրանց գոլորշիների

հարաբերական խտությունը: Եթե որևէ նյութի գոլորշու խտությունը փոքր է 1-ից, դա
նշանակում է, որ այն օդից թեթև է և շուտ կցրվի: Մեծ վտանգ են ներկայացնում այն
ՈՒՆԹՆ-ը, որոնց գոլորշիների հարաբերական խտությունը մեծ է 1-ից, դրանք ավելի
երկար են մնում երկրի մակերևույթի մոտ (օրինակ, քլորը), կուտակվում են տարածքի
տարբեր խորություններում, դրանց ազդեցությունը մարդկանց վրա կլինի շատ ավելի
երկար:

Ուժեղ ներգործող թունավոր նյութերի ամբողջությունը ըստ օրգանիզմի վրա

ազդեցության, բաժանվում է խմբերի, որոնք ներկայացված են աղյուսակ 1-ում:

Աղյուսակ 1

Խմբի Օրգանիզմի վրա ազդեցության

համարը բնույթը
1 Գրգռիչ ազդեցության նյութեր
2 Այրող ազդեցության նյութեր
3 Խեղդող ազդեցության նյութեր
Ընդհանուր թունավոր
4 քլորցիան, ակրոլեին, ակրիլոնիտրիլ,
ազդեցության նյութեր
5 Թմրեցուցիչ ազդեցության նյութեր
Նյութի անվանումը
Քլոր, եռաքլոր ֆոսֆոր, ֆոսֆորի
քլորօքսիդ, ծծմբային անհիդրիդ,
ֆտոր, ֆտորային ջրածին, քլորային
ջրածին, բրոմային ջրածին,ազոտի
օքսիդներ, էթիլենիմին, մեթիլամին,
մեթիլակրիլատ, էթիլենսուլֆիդ,
դիմեթիլամին, տրիմեթիլամին
Աղաթթու, ամոնիակ
Ֆոսգեն, քլորպիկրին
ԾԾմբաջրածին, ծծմբաածխածին,
էթիլենի օքսիդ, սինիլային թթու,
ացետոնիտրիլ, ացետոնցիանհիդրին,
արսենի հիդրիդ
Մեթիլքլորիդ, մեթիլբրոմիդ,
ֆորմալդեհիդ, մեթիլմերկապտան,
էթիլմերկապտան

ՈՒՆԹՆ-ի հիմնական ֆիզիկական հատկությունների բնութագիրը

ՈՒՆԹՆ-ի ֆիզիկական հատկությունների տակ հասկացվում են այն

հատկությունները, որոնք թույլ են տալիս գնահատել վերջիններիս ազդեցության
աստիճանը շրջակա միջավայրի և մասնավորապես մարդու վրա: Այդպիսի
բնութագրերը հետևյալներն են` մոլեկուլային մասսան, խտությունը, ագրեգատային
վիճակը, լուծելիությունը ջրում, եռման ջերմասըիճանը, հագեցած գոլորշու ճնշումը,
ցնդողականությունը կամ առավելագույն կոնցենտրացիան:

Միջազգային դասակարգման համաձայն ուժեղ ներգործող թունավոր նյութերը`

երեսուն հինգն են, որոնցից ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում
արտադրվում, օգտագործվում կամ պահպանվում են չորսը` քլորը, ամոնիակը,
աղաթթուն և ազոտական թթուն: Ստորև բերվում են այդ նյութերի ընդհանուր
 ֆիզիկական բնութագրերը, թունավոր հատկությունները, խոցման հատկանիշների
բնութագիրը և ՈՒՆԹՆ-ի խոցող ազդեցության ընդհանուր բնութագիրը:

1. ԱՄՈՆԻԱԿ (NH3)

1.1. Հիմնական հատկությունները

Սուր հոտով անգույն գազ է: Օդից թեթև է: Ջրում լուծվում է: Գոլորշիները օդի հետ
առաջացնում են պայթյունավտանգ խառնուրդներ: Հալման ջերմաստիճանն է` -77.8օ,
եռման ջերմաստիճանը` -33.42օ: Խտությունը` 0.681 գ/մ3 (25o): Սպիրտի մեջ լուծվում է
13.2% (20o): Ջրում լուծելիության գործակիցն է` 762.6 (20o), 655.8 (28o): Ջրային
լուծույթից հեշտությամբ անջատվում է NH3:

1.2. Օրգանիզմի վրա ազդեցության ընդհանուր բնութագիրը

Առավելապես գրգռում է վերին շնչառական ուղիները: Բարձր կոնցենտրացիաների

դեպքում գրգռում է կենտրոնական նյարդային համակարգը, առաջացնում է առատ
արցունքահոսություն և ցավ` աչքերի մեջ, շնչահեղձություն, հազի ուժեղ նոպաներ,
գլխապտույտ, ցավեր ստամոքսում, սրտխառնոց: Սուր թունավորության ժամանակ
նկատվում է ակնաբյուրեղի, եղջերաթաղանթի պղտորում, տեսողության կորուստ,
խռպոտություն, քրոնիկական բրոնխիտ և այլն:

1.3. Սուր թունավորումներ առաջացնող թունավոր կոնցենտրացիաները

Գրգռվածությունը զգացվում է արդեն 0.1 մգ/լ-ի դեպքում: Նվազագույն

կոնցենտրացիան, որը առաջացնում է անհապաղ գրգռվածություն կոկորդում` 0.28
մգ/լ, աչքերի գրգռվածություն` 0.49 մգ/լ, հազ` 1.2 մգ/լ: Աշխատանքը` հնարավոր է NH3-
ի 0.07-0.14 մգ/լ ընդ որում վերջին կոնցենտրացիաները կարող են դառնալ վտանգավոր
կյանքի համար:

Սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան է` 0.02 մգ/լ:

Միջին շեմային թունադոզան` 15.0 մգ րոպ/լ:

Միջին մահացու թունադոզան` 100.0 մգ րոպ/լ:

Միջին մահացու կոնցենտրացիան (մգ/լ)` 3.5/30 րոպ:

1.4. Անհատական պաշտպանության միջոցները

«ԿԴ» մակնիշի զտող և մեկուսացնող հակագազեր, ռետինե կոշիկներ, պաշտպանիչ

ակնոցներ, ձեռնոցներ:

1.5. Առաջին օգնությունը

Դուրս բերել մաքուր օդի: Ապահովել ջերմություն և հանգիստ: Տալ խոնավացված
թթվածին: Մաշկը վնասվելու դեպքում` լվացում մաքուր ջրով, 5%-նոց քացախաթթվի
կամ լիմոնաթթվի լուծույթի թրջոցների օգտագործում: Անուշադրի սպիրտը (NH4OH)
աչքերի մեջ լցվելու դեպքում անհապաղ լվանալ առատ ջրով և կաթեցնել 2-3 կաթիլ
30%-նոց ալբուցիդի լուծույթ: Քթի մեջ կաթեցնել զեյթունի կամ դեղձի գոլ յուղ:

2. ՔԼՈՐ (CI2)

2.1. Հիմնական հատկությունները

Կանաչա-դեղնավուն գազ է յուրահատուկ «ծակող» հոտով: Քիչ է լուծվում ջրում: Ջրում

լուծելիության գործակիցն է` 1.78 (40o): 1 լ CI2 գազի կշիռն է` 3.168 գ: Եռման
ջերմաստիճանը` -34.6օ: Ճնշման տակ հեշտ հեղուկացվում է` վերածվելով մուգ դեղնա-
կանաչավուն հեղուկի, որը պահպանվում է պողպատե գլանանոթներում կամ
ցիստեռներում:

Հեղուկ քլորի խտությունը 1.4485 (0o) է, գոլորշիների ճնշումը` 6.62 մթ (20o): Օդում
գոլորշիանալու դեպքում հեղուկ քլորը մեծ քանակությամբ ջրային գոլորշիների հետ
առաջացնում է սպիտակ մառախուղ: Հեղուկ քլորի 1 լիտրը համապատասխանում է
գազի 457 լիտրին, 1 կիլոգրամը` 316 լիտրին: Ուժեղ օքսիդիչ է:

2.2. Օրգանիզմի վրա ազդեցության ընդհանուր բնութագիրը

Գրգռում է շնչառական ուղիները, կարող է առաջացնել թոքերի այտուց: Աննշան

կոնցենտրացիաների դեպքում նկատվում է աչքի եղջերաթաղանթի, փափուկ քիմքի և
բկի կարմրություն, բրոնխիտ, թեթև հևոց, խռպոտություն, ճնշման զգացում կրծքում:

Փոքր և միջին կոնցենտրացիաների ազդեցության ժամանակ նկատվում է ցավեր

կրծքավանդակում, այրոց և ծակոց աչքերում, տանջալից չոր հազ, ավելանում է հևոցը,
արագանում է զարկերակը, սկսվում է լորձի հետ խորխի արտադրություն և դեղին կամ
կարմրավուն հեղուկի անջատում: Բարձր կոնցենտրացիաների ժամանակ կարող է
վրա հասնել կայծակնային մահ` շնչառական կենտրոնի ռեֆլեկտորային վնասվածքի
հետևանքով: Տուժողի դեմքը կապտում է,դեսուդեն է նետվում, սակայն իսկույն ընկնում
է և կորցնում է գիտակցությունը և խեղդվում է:

2.3. Սուր թունավորումներ առաջացնող թունավոր կոնցենտրացիաները

0.001-0.006 մգ/լ-ի դեպքում նկատելի է գրգռող ազդեցություն: 0.012 մգ/լ-ի դեպքում

դժվարությամբ է հաղթահարվում նույնիսկ կարճաժամկետ ազդեցության ժամանակ:
0.1-0.2 մգ/լ վտանգավոր է կյանքի համար նույնիսկ կես- կամ մեկ ժամվա ազդեցության
ժամանակ:

Սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան է` 0.001 մգ/լ:

Միջին շեմային թունադոզան` 0.6 մգ րոպ/լ:

Միջին մահացու թունադոզան` 6.0 մգ րոպ/լ:

Միջին մահացու կոնցենտրացիան (մգ/լ)` 2.5/5 րոպեի դեպքում 1.4/30 րոպեի դեպքում

0.1/60 րոպեի դեպքում:

2.4. Անհատական պաշտպանության միջոցները

«B» մակնիշի զտող հակագազ, պաշտպանիչ զգեստ, ռետինե կոշիկներ, ձեռնոցներ,

սաղավարտ կրծքապանակով, մեկուսացնող հակագազ:

2.5. Առաջին օգնությունը

Դուրս բերել մաքուր օդի: Տալ խոնավացված թթվածին: Շնչառության բացակայության

դեպքում անել արհեստական շնչառություն «բերան-բերան» մեթոդով:
Լորձաթաղանթներն ու մաշկը լվանալ սոդայի 2%-նոց լուծույթով 15 րոպեից ոչ
պակաս: Խմել հանքային ջրով կամ սոդայով գոլ կաթ, սուրճ:

3. ԱՂԱԹԹՈՒ (HCI)

3.1. Հիմնական հատկությունները

Սուր հոտով անգույն հեղուկ է: Հեշտ գոլորշիանում և ծխում է օդում: Լավ լուծվում է
ջրում: Եռման ջերմաստիճանը` 108.6օ: Ուժեղ թթու է: Լուծում է բազմաթիվ մետաղներ
(բացառությամբ Au, Ag, Pt, Ta, Nb և մի շարք ուրիշներ) աղերի առաջացումով և ջրածնի
անջատումով:

3.2. Օրգանիզմի վրա ազդեցության ընդհանուր բնութագիրը

Առաջացնում է ուժեղ գրգռիչ ազդեցություն շնչառական օրգանների վրա: Առաջացնում

է քերծվածություն կոկորդում, շնչառության դժվարացում, չոր հազ, հևոց: Բարձր
կոնցենտրացիաների դեպքում` խռխռոցային շնչառություն, սուր ցավեր
կրծքավանդակում և ստամոքսի շրջանում, հնարավոր է կոկորդի ջղակծկում և այտուց,
գիտակցության կորուստ: Աչքի, քթի, լորձաթաղանթի գրգռում:

3.3. Սուր թունավորումներ առաջացնող թունավոր կոնցենտրացիաները

Սահմանային անվտանգ կոնցենտրացիան մշտական աշխատանքի ժամանակ` 0.015

մգ/լ: 0.05-0.075 մգ/լ կոնցենտրացիան արդեն հաղթահարվում է դժվարությամբ:

Սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան բնակավայրում` 0.005 մգ/լ:

Միջին շեմային թունադոզան` 2.0 մգ րոպ/լ:

Միջին մահացու թունադոզան` 200.0 մգ րոպ/լ:

Միջին մահացու կոնցենտրացիան (մգ/լ)` 6.4/30 րոպ:

 3.4. Անհատական պաշտպանության միջոցները

«B» մակնիշի զտող և մեկուսացնող հակագազեր, պաշտպանիչ զգեստ, պաշտպանիչ

ակնոցներ, ռետինե կոշիկներ, ձեռնոցներ:

3.5. Առաջին օգնությունը

Դուրս բերել մաքուր օդի: Հանել կեղտոտված զգեստը: Մաշկը լվանալ մեծ
քանակությամբ ջրով կամ սոդայի 2%-նոց լուծույթով: Աչքերի մեջ լցվելու դեպքում
լվանալ ջրով, սոդայի 2%-նոց լուծույթով:

4. ԱԶՈՏԱԿԱՆ ԹԹՈՒ (HNO3)

4.1. Հիմնական հատկությունները

Անգույն հեղուկ է: Ջրից ծանր է: Հալման ջերմաստիճանը` -42օ: Եռման

ջերմաստիճանը` 86օ: Խտությունը` 1.502: Գոլորշիները 2.2 անգամ օդից ծանր են:
Խառնվում է ջրի հետ բոլոր հարաբերություններով` ջերմության անջատմամբ: Շատ
խոնավակլանիչ է: Ուժեղ ծխում է օդում, անջատելով ազոտի N2O5 օքսիդը, որը օդի
խոնավության հետ առաջացնում է ազոտական թթվի մառախուղ: Ուժեղ թթու է: Լույսի
տակ դանդաղ քայքայվում է Օ2 և NO2-ի անջատումով: Ազդում է բոլոր մետաղների վրա,
բացառությամբ Au, Pt, Rh, Ir: Ուժեղ օքսիդիչ է: Թթվով թրջված ծղոտը, թեփը և այլ
օրգանական նյութերը բռնկվում են, ընդ որում անջատվում է NO2: Հանքային բուսական
յուղերի, սպիրտի և սկիպիդարի ներկայությամբ պայթում է:

4.2. Օրգանիզմի վրա ազդեցության ընդհանուր բնութագիրը և

թունավոր կոնցենտրացիաները

Մաշկի հետ անմիջական շփման ժամանակ առաջացնում է թթվային այրվածք: NO2-ի,

N2O5-ի և մաքուր HNO3-ի մառախուղ պարունակող ծուխը գրգռում է շնչառական
ուղիները, բացի դրանից կարող է առաջացնել ատամների քայքայում, շնչուղիների
բորբոքում և աչքի եղջերաթաղանթի վնասվածք: Հնարավոր է կոկորդի, թոքերի
ջղակծկում և այտուց, լեզվի, բերանի անկյունների և շրթունքների դեղնություն: Քթի և
աչքերի լորձաթաղանթի գրգռում:

Սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան` 0.005 մգ/լ:

4.3. Անհատական պաշտպանության միջոցները

«B» մակնիշի զտող և մեկուսացնող հակագազեր, պաշտպանիչ զգեստ, պաշտպանիչ

ակնոցներ, ռետինե կոշիկներ, ձեռնոցներ:

4.4. Առաջին օգնությունը

Դուրս բերել մաքուր օդի: Հանել կեղտոտված զգեստը: Մաշկը լվանալ մեծ
քանակությամբ ջրով կամ սոդայի 2%-նոց լուծույթով: Աչքերի մեջ լցվելու դեպքում
լվանալ ջրով, սոդայի 2%-նոց լուծույթով: II-III աստիճանի այրվածքների դեպքում
օգտագործում են ստրեպտոցիդի և սինտոմիցինի էմուլսիաներ:

Բնակչության պաշտպանությունը ուժեղ ներգործող թունավոր նյութերից

Ուժեղ ներգործող թունավոր նյութերից բնակչության պաշտպանության հիմնական

եղանակներն են հանդիսանում`

- շնչառական օրգանների անհատական պաշտպանության միջոցների

օգտագործումը.

- քաղաքացիական պաշտպանության պաշտպանական շինությունների

օգտագործումը.

- բնակչության ժամանակավոր պատսպարումը բնակելի և

արտադրական շենքերում.

- բնակչության տարահանումը հավանական վարակվածության

գոտիներից: