ԷՆԴՈԿՐԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ

Էնդոկրինոլոգիան (հունարեն՝ ἔνδον — ներսում, κρίνω — արտադրել

և λόγος — խոսք, գիտություն) — գիտություն է ներքին սեկրեցիայի գեղձերի
(էնդոկրին խցուկներ) կառուցվածքի ու գործառույթի, նրանց արտադրած նյութերի
(հորմոններ), կենդանիների ու մարդու օրգանիզմի վրա դրանց ձևավորման և
գործողության ուղիների, ինչպես նաև այս խցուկների դիսֆունկցիայի հետևանքով
առաջացած հիվանդությունների կամ այդ հորմոնների գործողությունի մասին:
Էնդոկրինոլոգիան բժշկության ամենաերիտասարդ և արագ զարգացող ճյուղերից
մեկն է, որը զբաղվում է էնդոկրին համակարգում խախտումների հետ կապված
հիվանդությունների բուժմամբ: Էնդոկրինոլոգիայի խնդիրները այս կամ այն
աստիճանով ազդում են բժշկության գրեթե բոլոր ոլորտներում և սերտորեն կապված
են սրտաբանության, ուռուցքաբանության, ակնաբուժության,
գաստրոէնտերոլոգիայի, նեֆրոլոգիայի, նյարդաբանության, գինեկոլոգիայի հետ:
20-րդ դարի վերջից ի վեր մարդկանց մոտ նկատվում է էնդոկրին համակարգի
հիվանդությունների թվի կայուն աճ, ինչը կապված է շրջակա միջավայրի, սոցիալ-
տնտեսական գործոնների, ինչպես նաև մշտական սթրեսային իրավիճակներին,
որոնց հետ բախվում են ժամանակակից մարդիկ: Էնդոկրինոլոգիայի բաժիններից
մեկը դիաբետաբանությունն է, որն ուսումնասիրում է շաքարային դիաբետի
առաջացման, զարգացման, ընթացքի, ախտորոշման, բուժման և կանխարգելման
գործընթացները և դրա բարդությունները: Այն առանձնացել է ընդհանուր
էնդոկրինոլոգիայից վերջին տասնամյակների ընթացքում շաքարային դիաբետի
էթիոլոգիայի ու պաթոգենեզի վերաբերյալ սկզբունքորեն նոր տվյալներ ստանալու
կապակցությամբ, այս հիվանդության գաղափարի որպես պոլիմորֆիկ քրոնիկ
համախտանիշի վերջնական ձևավորմամբ, որը պայմանավորվաշ է ինսուլինի
բացարձակ կամ հարաբերական անբավարարությամբ, նյութափոխանակության
խանգարումների շտկման բարդությամբ, և շաքարային դիաբետի ծայրահեղ
կարևորությամբ ու սոցիալական արդիականությամբ ամբողջ աշխարհում:
 Ժամանակակից էնդոկրինոլոգիայի առաջացման տարին համարվում է 1848
թվականը, երբ բրիտանացի բժիշկ Թոմաս Ադիսոնը հետազոտություն սկսեց
սարսափելի հիվանդության վերաբերյալ, որը սկսվում էր մկանների թուլությամբ,
հոգնածությամբ, օրգանիզմի հյուծվածությամբ և ավարտվում էր հիվանդի մահվանով:
Դիահերձման ընթացքում գիտնականը ուշադրություն դարձրեց վերերիկամային
խցուկների կեղևային շերտի խախտմանը: 1855 թվականին Չարլզ Բրոուն-Սեկարը
առաջարկեց, որ վերերիկամային խցուկները, ինչպես նաև, դա հնարավոր է, և այլ
խցուկները արտադրում և մատակարարում են արյան մեջ հատուկ նյութեր, որոնք
կարգավորում են օրգանիզմի բնականոն գործունեությունը: Հետագա
ուսումնասիրությունները հաստատեցին այս վարկածը, և 1905 թվականին
բրիտանական ֆիզիոլոգներ Ուիլյամ Բիլիսը և Էռնստ Ստարլինգը առաջին անգամ
ներկայացրեցին «հորմոնի» գաղափարը:
Էնդոկրին համակարգը ներքին օրգանների գործունեությունը կարգավորելու
համակարգ է` էնդոկրին բջիջների կողմից ուղղակիորեն արյան մեջ արտանետվող
հորմոնների միջոցով կարգավորելու, կամ միջբջջային տարածության միջոցով
տարածելու հարևան բջիջների մեջ: Նեյրոէնդոկրին (էնդոկրին) համակարգը
համակարգում և կարգավորում է օրգանիզմի գրեթե բոլոր օրգանների և
համակարգերի գործունեությունը, ապահովում է դրա հարմարվողականությունը
արտաքին և ներքին միջավայրի անընդհատ փոփոխվող պայմանների նկատմամբ,
պահպանելով ներքին միջավայրի կայունությունը, որն անհրաժեշտ է այս անձի
բնականոն գործունեությունը պահպանելու համար: Կան հստակ ցուցումներ, որ
նեյրոէնդոկրին համակարգի նշված գործառույթների իրականացումը հնարավոր է
միայն իմունային համակարգի հետ սերտ փոխգործակցության մեջ: Էնդոկրին
համակարգը բաժանվում է գեղձային էնդոկրին համակարգի (կամ գեղձային
ապարատի), որի մեջ էնդոկրին բջիջները հավաքվում են միասին և կազմում են
էնդոկրին գեղձը, և դիֆուզ էնդոկրին համակարգի: Էնդոկրին գեղձը արտադրում է
գեղձի հորմոնները, որոնք ներառում են բոլոր ստերոիդ հորմոնները, վահանաձև
գեղձի հորմոնները և շատ պեպտիդ հորմոնները: Դիֆուզ էնդոկրին համակարգը
ներկայացված է ամբողջ օրգանիզմով ցրված էնդոկրին բջիջներով, որոնք արտադրում
են հորմոններ՝ ագլանդուլային պեպտիդներ (բացառությամբ կալցիտրիոլի):
Օրգանիզմի գրեթե ցանկացած հյուսվածքում կան էնդոկրին բջիջներ:
Էնդոկրին համակարգը ներկայացված է էնդոկրին խցուկների միջոցով, որոնք
սինթեզում, կուտակում և ազատում են տարբեր կենսաբանորեն ակտիվ նյութեր
(հորմոններ, նյարդափոխադրողներ և այլն) արյան մեջ: Դասական էնդոկրին
խցուկներ են՝ սոճի գեղձ, հիպոֆիզը, վահանաձև գեղձը, պարաթիրոիդ գեղձերը,
ենթաստամոքսային գեղձի կղզիների ապարատները, վերերիկամային կորտիկալ և
մեդուլյար նյութը, ամորձիներ, ձվարաններ վերաբերում են գեղձային էնդոկրին
համակարգին: Գեղձային համակարգում էնդոկրին բջիջները կենտրոնացված են մեկ
գեղձի ներսում: Կենտրոնական նյարդային համակարգը ներգրավված է բոլոր
էնդոկրին խցուկների հորմոնների սեկրեցիայի կարգավորմանը, իսկ հետադարձ
կապի մեխանիզմի միջոցով հորմոնները ազդում են կենտրոնական նյարդային
համակարգի վրա՝ կարգավորելով դրա գործունեությունն ու վիճակը: Օրգանիզմի
ծայրամասային էնդոկրին գործառույթների գործունեության նյարդային
կարգավորումն իրականացվում է ոչ միայն հիպոֆիզի հորմոնների (հիպոֆիզար և
հիպոթալամիկ հորմոններ) միջոցով, այլև ինքնավար (կամ վեգետատիվ) նյարդային
համակարգի ազդեցության միջոցով: Բացի այդ, որոշակի քանակությամբ
կենսաբանորեն ակտիվ նյութեր (մոնոամիններ և պեպտիդ հորմոններ)
արտազատվում են հենց կենտրոնական նյարդային համակարգում, որոնցից շատերը
նույնպես արտազատվում են ստամոքս-աղիքային տրակտի էնդոկրին բջիջների
կողմից: Ներքին սեկրեցիայի խցուկները (էնդոկրին խցուկներ) օրգաններ են, որոնք
արտադրում են հատուկ նյութեր և դրանք ուղղակիորեն արտազատում արյան կամ
ավշի մեջ: Այս նյութերը հորմոններ են` կյանքի համար անհրաժեշտ քիմիական
կարգավորիչներ: Էնդոկրին խցուկները կարող են լինել ինչպես անկախ օրգաններ,
այնպես էլ էպիթելի (սահմանային) հյուսվածքների ածանցյալներ: Էնդոկրին
համակարգի գործառույթները.
Մասնակցում է օրգանիզմի գործառույթների հումորային (քիմիական)
կարգավորմանը և համակարգում է բոլոր օրգանների և համակարգերի
գործունեությունը:
Ապահովում է օրգանիզմի հոմեոստազի պահպանությունը շրջակա միջավայրի
փոփոխվող պայմաններում:
Նյարդային և իմունային համակարգերի հետ միասին կարգավորում է՝
— աճը,
— օրգանիզմի զարգացումը,
— նրա սեռական տարբերակումը և վերարտադրողական գործառույթը,
— մասնակցում է էներգիայի արաջացման, օգտագործման և պահպանման
գործընթացներին:
Նյարդային համակարգի հետ միասին հորմոնները մասնակցում են՝
— հուզական ռեակցիաների;
— մարդու մտավոր գործունեության ապահովմանը:
Էնդոկրին հսկողությունը կարող է համարվել որպես կարգավորիչ
ազդեցության շղթա, որի դեպքում հորմոնի գործողության արդյունքն ուղղակիորեն
կամ անուղղակիորեն ազդում է այն տարրի վրա, որը որոշում է առկա հորմոնի
պարունակությունը: Փոխազդեցությունը տեղի է ունենում, որպես կանոն,
բացասական հետադարձ կապի սկզբունքի համաձայն. երբ հորմոնը գործում է
թիրախային բջիջների վրա դրանց արձագանքը, ազդելով հորմոնի սեկրեցման
աղբյուրի վրա, առաջացնում է սեկրեցիայի ճնշում: Դրական հետադարձ կապը, որում
սեկրեցիան ուժեղանում է, ծայրաստիճան հազվադեպ է: Էնդոկրին համակարգը
կարգավորվում է նաև նյարդային և իմունային համակարգերի միջոցով:1
Էնդոկրին գեղձեր
1
http://altmed.am/?page_id=3696&lang=hy
 Էնդոկրին գեղձերը էնդոկրին համակարգի մի մասն են: Դրանք հորմոններ են
պատրաստում և արձակում դրանք ձեր արյան մեջ: Այս հորմոնները վերահսկում են
ձեր մարմնի մի շարք կարևոր գործառույթներ, ինչպիսիք են՝ աճն ու զարգացումը,
նյութափոխանակությունը, տրամադրությունը, վերարտադրությունը։ Էնդոկրին
գեղձերը ներառում են.
․ մակերիկամներ
․ հիպոֆիզ
․ հիպոթալամուս
․ վահանաձեւ գեղձ
․ սոճու գեղձ
Կան նաև օրգաններ, որոնք պարունակում են էնդոկրին հյուսվածք և հանդես
են գալիս որպես գեղձեր: Դրանք ներառում են.
․ ենթաստամոքսային գեղձ
․ երիկամներ
․ ձվարաններ
․ ամորձիները