ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis

saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

Tbilisi. 2011

mixeil baxtaZe

saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis

xelSekruleba

1919 wlis 16 ivniss, TbilisSi xeli moewera sa-

qarTvelo-azerbaijanis samxedro-TavdacviT xelSekru-
lebas. mxareebi Tanxmdebodnen, rom samxedro agresiis
SemTxvevaSi erToblivi ZalebiT daicavdnen TavianTi
qveynebis damoukideblobas da teritoriul mTliano-
bas.
`saqarTvelos respublikis warmomadgenlebma: saga-
reo saqmeTa ministrma b-n gegeWkorma1, Sinagan saqmeTa
ministrma b-n ramiSvilma2, samxedro ministris TanaSem-
wem gen. gedevaniSvilma3, samxedro sabWos wevrma gen.
odiSeliZem4 _ erTis mxriv da aderbeijanis respubli-

1 evgeni petres Ze gegeWkori, qarTveli social-demokratebis erT-

erTi lideri, ruseTis saxelmwifo saTaTbiros deputati. amierkav-
kasiis komisariatis Tavmjdomare. 1918-1921 wlebSi saqarTvelos sa-
gareo saqmeTa ministri.
2 noe besarionis Ze ramiSvili, qarTveli social-demokratebis
erT-erTi lideri, 1918-1921 wlebSi saqarTvelos Sinagan saqmeTa mi-
nistri.
3 aleqsandre gedevaniSvili, general-maiori. ruseT-iaponiisa da
pirveli msoflio omebis monawile. 1918 wels saqarTvelo-somxeTis
omis dros mTavarsardlis posti ekava.
4 ilia zurabis Ze odiSeliZe, general-leitenanti. ruseT-iaponiis

215
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

kis warmomadgenlebma: sagareo saqmeTa ministrma b-n ja-

farovma5, samxedro ministrma gen. mexmandarovma6 da ge-
neraluri Stabis ufrosma gen. sulkeviCma7 meores
mxriv, gaecnen ra rwmunebulobis sakiTxs da scnes igi
wesier da namdvil doneze, dasdes xelSekruleba amier-
kavkasiis respublikaTa damoukideblobisa da terito-
riuli xelSeuxeblobis mosalodnel seriozul muqa-
ris gamo Semdeg safuZvelze:
1) SeTanxmebuli saxelmwifoni movaleT racxen Ta-
vis Tavs gailaSqron erTad mTeli Tavisi SeiaraRebu-
li ZalebiT da samxedro saSualebebiT yovelive Tav-
dasxmis winaaRmdeg, romelic emuqreba damoukideblobas
an teritoriul xelSeuxeblobas erTsa an orive SeTan-
xmebul respublikas.
SeniSvna: es paragrafi ar vrceldeba sasazRvro
konfliqtebze, romelic aRmocendeba kavkasiis respub-
likaTa teritoriul jer kidev ganusazRvrel niadagze.
2) Tu romelime mezobeli saxelmwifo, TanaxmaT

omis monawile. 1914-1916 wlebSi 1-li armiis Stabis ufrosia, 1917

wels XV korpusis meTauri, imave wlis 2/X kavkasiis armiis mTa-
varsardlad dainiSna. 1920 13/XII _ 1921 16/II saqarTvelos SeiaraRe-
buli Zalebis mTavarsardali iyo.
5 jafarovi mamed-iusufi, cnobili azerbaijaneli politikosi. ru-
seTis saxelmwifo saTaTbiros deputati. amierkavkasiis komisaria-
tis wevri. 1918 wels iyo azerbaijanis mrewvelobisa da vaWrobis
ministri.
6 mexmandarovi samed beg, artileriis generali. ruseT-iaponiis om-
is monawile. 1914 wlis dekemberSi dainiSna me-11 kavkasiuri saar-
mio korpusis meTaurad. pirveli msoflio omis dros misi korpusi
erT-erTi saukeTeso iyo. 1917 wels dabrunda baqoSi.
7 sulkeviCi mahomed suleimanis Ze, general-leitenanti. ruseT-
iaponiis omis monawile. pirvel msoflio omSi muslimuri cxeno-
sani korpusis meTauri iyo. 1918 wlis ivnis-noemberSi yirimis sam-
xareo mTavrobis premier-ministria. safrangeT-inglisis jarebis
gadmosxdomis Semdeg, germanofiluri poziciis gamo, iZulebuli
gaxda gadamdgariyo da dabrunda baqoSi.
216
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

pirveli muxlisa mterze galaSqrebis dros daecema

erT romelime mokavSireTagans, im mizniT, rom iaraRiT
gadaswyvitos samosazRvro davani, maSin es saxelmwifo
aRiarebuli iqneba mebrZol mxared.
3) es xelSekruleba mtkice mogeriebiTi xasiaTisaa
da Tu romelime maTgani erTi meoris daukiTxavad da
SeuTanxmebliv sakuTar iniciativiT ucxadebs oms an
iwyebs saomar moqmedebas, maSin meore SeTanxmebuli mxa-
re movaleT ar racxs monawileoba miiRos am saomar
moqmedebaSi.
4) SeTanxmebuli mxareebi movaleni pirobas sdeben,
rom yovelive mosalodneli dava sazRvrebis Sesaxeb
gadaswyviton an SeTanxmebiT an arbitraJiT, romlis ga-
dawyvetileba savaldebuloa orive mxarisaTvis.
5) es xelSekruleba ideba 3 wlis vadiT. erTi
wlis winaT vadis gasvlamde yoveli SeTanxmebul mxa-
res ufleba eZleva ganacxados Tavisi survili am va-
dis gagrZelebis Sesaxeb axal vadaze an uari ganacxa-
dos SeTanxmebaze. ukanasknel SemTxvevaSi SeTanxmeba
hkargavs Zalas dadebuli pirobiT vadis gasvlis Sem-
deg.
6) SeTanxmebuli mxareebi pirobas sdeben solida-
rulaT gamovidnen da awarmoon diplomatiuri molapa-
rakebani, mimarTulni damoukideblobis da orive saxel-
mwifoTa suverenuli uflebebis dasacavad.
7) im pirobis dadebis Semdeg, romelic aRniSnulia
pirvel da meore paragrafebSi SeTanxmebuli saxelmwi-
foni movaleT racxn ar Sekran separatuli zavi.
8) SeTanxmebuli mxareni movaleT racxn ar Sekran
samxedro konvenciebi sxva saxelmwifoebTan mokavSiris
winaswari Tanxmobis ganucxadeblad.
9) Tu im vadis gasvlamde, romelic mexuTe parag-
217
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

rafSia aRniSnuli, Seiqmneba xalxTa liga, romelic ga-

rantias miscems damoukideblobisa da sazRvrebis xel-
Seuxeblobis Sesaxeb yvela saxelmwifoebs, romelnic
ki mis SemadgenlobaSi Seva, maSin im dRidan, rodesac
SeTanxmebuli respublikani Sevlen am ligaSi, aRniSnu-
li xelSekruleba hkargavs Tavis Zalas.
10) amierkavkasiis mesame respublikas somxeTs eniWe-
ba ufleba 2 kviris ganmavlobaSi dRidan am xelSekru-
lebis oficialurad gamocxadebisa, ganacxados Tavis
Tanxmoba am SeTanxmebul respublikebTan SeerTebis Se-
saxeb.
11) ratifikaciaTa gacvla-gamocvla xdeba baqoSi
oris kviris ganmavlobaSi dRidan xelis mowerisa.
12) es xelSekruleba Sedgenilia or dedniT.

sagareo saqmeTa ministri gegeWkori

samxedro ministri ramiSvili
samxedro ministris TanaSemwe general-maiori gede-
vaniSvili
generali odiSeliZe.
sagareo saqmeTa ministri aderbeijanis respubliki-
sa m. i. jafarovi samxedro ministri mexmandarovi.
generaluri Satbis ufrosi general-leitenanti
sulkeviCi.

q. tfilisi 1919 wlis 16 ivnisi~8

SeTanxmeba aSkarad TavdacviTi xasiaTisaa. amaze

xelSekrulebis ramdenime muxli metyvelebs.

8 gazeTi `saqarTvelos respublika~. #133. 20/VI. 1919 weli.

218
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

pirvel rigSi es exeba me-3 muxls, sadac pirdapir

weria, rom Tu erTi mokavSireTagani meoris ukiTxavad
daiwyebs saomar operaciebs, mokavSire araa valdebuli
Tavadac Caebas omSi.
garda amisa, pirveli muxlis SeniSvnaSi naTlad
aris naTqvami, rom xelSekruleba faqtobrivad `ar
vrceldeba sasazRvro konfliqtebze, romelic aRmocen-
deba kavkasiis respublikaTa teritoriul jer kidev ga-
nusazRvrel niadagze~. samxreT kavkasiis sam axladwar-
moqmnil saxelmwifos Soris saomari operaciebi, yvela-
ze metad, swored gadauwyveteli sasazRvro sakiTxebis
safuZvelze SeiZleboda dawyebuliyo. Cveni azriT, 1-li
muxlis SeniSvna imazec miuTiTebs, rom saqarTvelo da
azerbaijani Tavidanve gamoricxavdnen somxeTTan sasaz-
Rvro davebis ZaliT gadaWris SesaZleblobas. sagange-
bod gvinda xazi gavusvaT, rom sworedac somxeTi unda
vigulisxmoT am SemTxvevaSi, radgan uSualod saqarTve-
lo-azerbaijanis SesaZlo davebis gadawyvetis meqanizmi
me-4 muxlSia Cadebuli. aseTi keTilganwyobili damoki-
debuleba mesame samxreT kavkasiuri respublikisadmi
metad sagulisxmo ram aris. miT umetes, Tu Tundac
mxolod somxeTis mier saqarTvelos winaaRmdeg 1918
wlis noember-dekembrSi ganxorcielebul agresias ga-
vixsenebT. sxvaTa Soris analogiuri meTodiT cdilob-
da somxeTi sadavo teritoriebis problemis gadaWras
azerbaijanTanac.
Zalin mniSvnelovania me-10 muxli, romelic am xel-
SekrulebasTan SemoerTebis saSualebas aZlevda somxe-
Tis respublikas. es xom ukve TavisTavad niSnavs, rom
saqarTvelo da azerbaijani somxeTTan ara marto mSvi-
dobiani da keTilmezobluri urTierTobis momxreebi iy-
vnen, aramed mas potenciur mokavSiredac ganixilavdnen.
219
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

Tavad xelSekrulebis teqstSi naTlad weria, rom

is daido amierkavkasiis respublikaTa damoukideblobi-
sa da teritoriuli xelSeuxeblobis mosalodneli se-
riozuli muqarisagan Tavis dasacavad. imisaTvis, rom
naTlad warmovidginoT Tu ra muqarazea saubari, saWi-
roa im dros arsebuli politikuri viTarebis ganxilva.
1918 wlis 26 maiss diliT amierkavkasiis demokra-
tiuli federaciuli respublikis daSla gamocxadda.
male sami damoukidebeli saxelmwifo Seiqmna _ saqar-
Tvelo, azerbaijani da somxeTi. yvela saRad moazrovne
politikosisaTvis naTeli unda yofiliyo, rom axlad
warmoqmnili saxelmwifoebis normaluri ganviTarebi-
saTvis aucilebeli iyo ara marto erTmaneTs Soris ke-
Tilmezobluri urTierTobebis damyareba, aramed mTeli
rigi problemebis gadasaWrelad (mag. saerTaSoriso aRi-
arebis mopoveba, damukideblobis dacva) gaerTianeba da
saerTo poziciiT gamosvla. ra Tqma unda, es rTuli sa-
kiTxi iyo. miT umetes maSin, roca mezoblebs Soris mTe-
li rigi gadauwyveteli problemebi arsebobda. aq pir-
vel rigSi, albaT, teritoriuli sakiTxebi unda davasa-
xeloT.
miuxedavad amocanis sirTulisa, qarTveli politi-
kosebi Tavidanve Seecadnen, garkveuli sakiTxebis irgv-
liv, kavkasiuri respublikebis gaerTianebas. Zalian
mniSvnelovania, rom saubari iyo ara mxolod samxreT
kavkasiis saxelmwifoebis gaerTianebaze, aramed mTeli
kavkasiis erTianobaze.
ukve 1918 wlis oqtomberSi saqarTvelos mTavroba
saerTo kavkasiuri konferenciis mowvevis iniciativiT
gamovida. saqarTvelos sagareo saqmeTa saministros mi-
marTvaSi naTqvami iyo _ `Полагаем, что наступил момент, что-
бы правительства государств Закавказия и Кавказа, проникнувшись
220
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

духом взаимного доверия и готовностью прийти на помощь друг-

другу, признавая взаимную независимость, приступили бы к
практическому осуществлению солидарного взаимоподдержанного
выступления на будущем всемирном конгрессе~. marTalia, am
SemTxvevaSi saubari iyo mxolod momaval samSvidobo
konferencaze erToblivi poziciiT gamosvlis Sesaxeb,
magram es iqneboda momavali erTobisaken gadadgmuli
pirveli nabiji.
imave wlis 10 noembers konferenciaze dasaswrebad
azerbaijaneli da CrdiloeT kavkasieli delegatebi Ca-
movidnen. ar movidnen somxeTis warmomadgenlebi, ramac
saerTo kavkasiuri konferenciis Catareba SeuZlebeli
gaxada. Tumca qarTul mxares am mimarTulebiT muSaoba
ar Seuwyvetia da 1919 wlis gazafxulze saerTo kavka-
siuri konferencia TbilisSi gaixsna.
aucileblad aRsaniSnavia, rom kavkasiis gaerTiane-
bis mimarTulebiT aqtiurad muSaobdnen azerbaijaneli
politikosebic. partia musavatis meore yrilobaze mi-
Rebul iqna Semdegi dadgenileba _ `Признать объединение
кавказских республик в свободный союз кавказской конфедерации
желательным и призвать всю кавказскую демократию, а также
правительства соседних республик способствовать осуществлению
этой идеи~.9
1919 wlis TebervalSi uaRresad daiZaba viTareba
CrdiloeT kavkasiaSi. daiwyo morigi dapirispireba ge-
neral denikinsa da mTielTa respublikas Soris. bol-
SevikTa damarcxebisa da imperiis aRdgenisaTvis mebrZo-
li generlis mtruli damokidebuleba mTielTa respub-
likisadmi sruliad gasagebia. Tumca raRac etapze maT
Soris SeTanxmebis miRweva moxerxda. mas Semdeg, rac
1918 wlis Semodgomaze CrdiloeT kavkasielTa samxedro

9 М. Э. Расул-заде. О Пантуранизме в связи с кавказской проблемой. Париж. 1930.

221
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

nawilebma TiTqmis mTlianad gandevnes bolSevikebi da-

Restnidan, Tergis olqidan da CeCneTis raionebidan, qa-
laq groznos garda, mTielTa respublikis xelmZRvane-
lobasa da general denikinis warmomadgenel, general
erdels Soris daido SeTanxmeba. am SeTanxmebis safuZ-
velze, 1919 wlis TebervalSi daiwyo erToblivi moqme-
deba bolSevikebis winaaRmdeg. unda gaTavisuflebuli-
yo inguSeTi, oseTi da yabardo. denikinis daqvemdebare-
baSi myofi SenaerTebi mTielTa respublikis terito-
riaze Sevidnen. erToblivi ZalebiT dakavebuli iqna qa-
laqebi: vladikavkazi, grozno, nalCiki da sxv. mTielTa
respublikis teritoriis dakavebisTanave, `TeTrebma~ iq
Tavisi mmarTvelobis damyareba daiwyes. Tergisa da da-
Restnis general-gubernatorad generali liaxovi
dainiSna10. aman, cxadia, mTielTa respublikis protesti
gamoiwvia. Seqmnili viTarebis gamo mTielTa respubli-
kis samokavSireo sabWom 22 Tebervals daadgina: `Просить
Правительство вступить в спешном порядке в переговоры с Азер-
байджаном и Грузинской республикой для совместного разрешения
назревших политических вопросов, а равно выяснить окончатель-
ную позицию союзников по настоящему вопросу~.
CrdiloeT kavkasia is forposti iyo, romlis daka-
vebis Semdegac rogorc `TeTrebi~, aseve `wiTlebi~ ad-
vilad SeZlebdnen samxreT kavkasiaze ieriSis mitanas.
yovelive amas kargad xvdebodnen qarTveli da azerbai-
janeli politikosebi.
saqarTvelos mTavrobis mier azerbaijanis mTavro-
bisadmi gagzavnil mimarTvaSi ewera: `По полученным нами
от Горского правительства официальным сведениям, главным ко-
мандованием Добровольческой армии предъявлено правительству

10mTeli CrdiloeT kavkasia ki denikinma general erdels dauqvem-

debara.
222
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

Республики Союза Горцев Северного Кавказа требование сдать

власть этому командованию, а всем горским народам предъявлено
требование о сформировании воинских частей для пополнения Доб-
ровольческой армии.
Правительство Грузинской Республики считает, что согласно
заявлениям самой Добровольческой армии, основной задачей ее
вообще и в частности на Северном Кавказе является борьба с боль-
шевизмом и что предъявленное Горскому правительству требование
является нарушением принципа самоопределения народов и поку-
шением на независимость Горской Республики, признание или не-
признание которого всецело зависит от решения Всемирного Конг-
ресса.
Солидарность народов Закавказья, основанная на взаимном
признании и доверии Кавказских республик, тесно связанных между
собою узами исторического и экономического характера, обязывает
правительство Грузинской Республики самым категорическим обра-
зом протестовать против подобных и насильственных требований
командования Добровольческой армии, которые, будучи направле-
ны в ущерб интересам населения Горской Республики, толкают гор-
ские народы на путь большевистских выступлений и тем самым
представляют угрозу спокойному течению жизни всех народов
Кавказа.
Об изложенном считаю долгом по поручению моего правите-
льства довести до сведения Вашего Превосходительства и заявить,
что Грузинское правительство выражает полное сочувствие и соли-
дарность горским народам в деле отстаивания их независимости~.
swored aseT rTul viTarebaSi, 1919 wlis april-
maisSi, TbilisSi kavkasiis saxelmwifoTa konferencia
mimdinareobda, romelzec sxva sakiTxebTan erTad Crdi-
loeT kavkasiaSi Seqmnili situaciac ganixileboda.
konferencias eswrebodnen delegatebi saqarTvelodan,
azerbaijanidan, somxeTidan da mTielTa respublikidan.
imisTvis, rom naTeli warmodgena Seiqmnas, Tu ra saxis
223
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

msjeloba mimdinareobda konferenciaze CrdiloeT kav-

kasiaSi Seqmnil viTarebasTan dakavSirebiT, mogvyavs
calkeul delegatTa gamosvlebis fragmentebi 30 maiss
mimdinare sxdomis oqmidan.
`Н. В. Рамишвили. Деникин будет наступать, так как не до-
бился соглашения с Грузией. Я должен заявить, что мы со своей сто-
роны, необходимые к обороне приготовления уже сделали, так как
ясно, что вопрос идет не только о пограничных спорах. Одновре-
менно с операциями в сочинском направлении, Деникин вел наступ-
ление на горцев. Ясно, что так как на Парижской конференции раз-
бирается Русский вопрос, Деникин добивается захватом Кавказа и
Закавказья поставить Парижскую конференцию перед совершив-
шимся фактом ... Мое правительство полагает, что мы должны отс-
таивать независимость, иначе у нас будет то же, что и в Горской
Республике… Мы полагаем, что при создавшемся положении мы
должны с оружием в руках защищать свою независимость и поэто-
му, одобряя действия азербайджанского правительства в смысле
продвижения войск к северным границам, мы и в дальнейшем наме-
рены всеми силами поддерживать азербайджанское правительство в
действиях против Добровольческой армии. Мы надеемся, что и
Азербайджан нас будет поддерживать.
А. Х. Кантемир. Вопрос один – вопрос Кавказский. Нас хотят
ликвидировать. Ликвидировать все четыре республики. Одна из них
уже ликвидирована и это мы – горцы. Мы считаем, что наступление
идет через нас на вас, на вас идет Деникин. И спрашиваем мы вас,
будете ли вы с ним воевать. Может быть, вы думаете, что он с вами
не борется, что он не идет на вас, но я заявляю, что фронт для вас
открыт. Открыт фронт для того удара, который в продолжение трех
месяцев задерживали мы, принимая его на себя. И мы должны знать
потому, что в связи с этим вашим отношением, мы перестраиваем
нашу политическую карту. Для нас безразлично, что вы сделаете в
смысле помощи. Мы погибли уже. В свое время мы обращались к
вам за помощью и вы нам не помогли. Я не буду теперь заниматься
224
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

упреками, может быть вы имели свои причины так поступать. Я не

обвиняю вас, может быть, вы не могли нам помочь. Нас побили без
вас. Но я не хочу, чтобы и вас били порознь. Я знаю, Деникин пой-
дет на вас не сейчас. Деникин подождет, создав базу в Петровске, но
я заверяю вас, что через неделю он пойдет на вас.
С. Г. Мамиконян. Мы первый раз затрагиваем эти грандиоз-
ные вопросы о внешнем наступательном и оборонительном союзе.
Как мы можем его заключить, когда не решены важные внутренние
вопросы.
Ф. Х. Хойский. Вопрос разделяется на две части: первый, –
частный о Горской Республике, о вторжении деникинской армии в
Дагестан и вообще, о нашем отношении к событиям на Северном
Кавказе; второй же, – о защите независимости Закавказских респуб-
лик.
Х. Б. Хас-Мамедов. Аннулирование горского правительства и
занятие Дагестана не может быть обойдено молчанием. Мы являем-
ся горячими сторонниками солидарной защиты независимости Кав-
казских республик.
С. С. Арутюнян. Я уже заявлял в политической комиссии, что
вопрос о политических выступлениях мы должны решать не иначе,
как снесясь с правительством. Нам эти директивы навязываются.
Нам были даны директивы сначала решить территориальный воп-
рос, а потом уже приступить к вопросу о совместных выступлениях.
Н. В. Рамишвили. Вы хотите выжидать события, выжидайте.
Но возможно, что мы окажемся в положении обсуждающих терри-
ториальные вопросы, а кругом, Бог знает, что будет делаться.
А. Х. Кантемир. Каковы бы ни были внешние условия, какова
бы ни была европейская реакция – отношение кавказских народов
одинаково: черное – всегда черное, истина – всегда истина. Дени-
кинская реакция угрожает равно всем кавказским народам и такая
Россия, если возродится, поглотит все в границах 1914 года (голос
«и больше»). И я считаю, что мы должны высказаться. Я это говорю
не потому, что мы горцы, а потому, что я становлюсь на вашу точку
225
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

зрения, тем более имею не это право, что был членом Закавказского
сейма. События могут пройти мимо правительства. Речь идет об ин-
тересах армянского народа, это наш общий интерес. С другой сторо-
ны, Кавказский вопрос не грузинский, не армянский, а вопрос в це-
лом и если на конференции не будет поставлен вопрос ребром, то
получится впечатление, что кавказские народы не солидарны и не
могут жить самостоятельно~.11
safrTxe seriozuli iyo. erTiani da ganuyofeli
ruseTis imperiis aRdgenisaTvis mebrZoli general de-
nikinis armias CrdiloeT kavkasia TiTqmis dakavebuli
hqonda da saqarTvelosa da azerbaijanis sazRvrebTan
idga. somxeTis pozicia, Cveni azriT, gaumarTlebeli
iyo. marTalia denikini uSualod somxeTis sazRvarTan
ar idga, magram didi naTelmxilveloba ar sWirdeboda
imis gansazRvras Tu ra bedi eloda somxeTs saqarTve-
losa da azerbaijanis SesaZlo dapyrobis Semdeg.
swored 1919 wlis mais-ivnisSi saqarTvelosa da
azerbaijanis CrdiloeT sazRvrebTan Seqmnilma viTare-
bam misca biZgi zemoT aRniSnuli xelSekrulebis dade-
bas.
Tavisuflad SeiZleba iTqvas, rom es iyo kavkasia-
Si damoukideblobisa da TavisuflebisaTvis mebrZoli
Zalebis gaerTianebisaken gadadgmuli pirveli seriozu-
li nabiji. swored ase afasebdnen am faqts qarTveli
da azerbaijaneli politikosebi 1919 welsac da Semd-
gomSic.
ai, ra ganacxada saqarTvelos sagareo saqmeTa mi-
nistrma evgeni gegeWkorma 1919 wlis 22 ivniss, damfuZne-
beli krebis mier xelSekrulebis ratifikaciis dros _
`am tribunidan ara erTxel Tqmula mTavrobis saxeliT,

11m. baxtaZe, g. mamulia. masalebi saqarTvelosa da CrdiloeT kav-

kasiis urTierTobis istoriidan (1917-1921 wlebi). Tb. 2005.
226
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

rom umTavresi gezi, aramc Tu saerTaSoriso politikis

sferoSi, aramed, mTel Cven moRvaweobaSi, romlis irgv-
liv trialebs mTeli Cveni politikuri da administra-
ciuli energia, es gaxlavT keTilmezobluri ganwyobi-
leba amierkavkasiaSi mobinadre erebTan... Cvenis inicia-
tiviT, Cvenis daJinebiT, 26 aprils, Tavi moiyares kavka-
siis konferenciaze oTxi eris12 warmomadgenlebma. pir-
veli Cveni Sexvedra imedis momcemi iyo... miuxedavad im
sxvadasxva sakiTxisa, romlis irgvliv dRes dReobiT
trialebs Cven Soris uTanxmoeba da arevdareva, aris
erTi ram, romelic Cven mWidrod unda gvakavSirebdes:
es saerTo ZaliT amierkavkasiis farglebSi Cveni damou-
kideblobis xelSeuxeblobis dacvaa... ai is saerTo nia-
dagi, romelic unda gvaerTiaenebdes Cven da romelic
unda qmnides am mezobel erebidan erTeuls ... verc er-
Ti aseTi sakiTxi amierkavkasiis konferenciam ar gadaW-
ra... me ar Sevudgebi exla Tqvens winaSe imis mtkicebas
Tu vis udevs amaSi brali, piruTvneli istoria bolos
da bolos ityvis... Tu vin nebsiT Tu uneblieT xels
uSlida am Cvens saerTo sakeTildReo sakiTxis ga-
daWras... es mxolod pirveli nabijia. aq SeerTda saer-
To mtris winaaRmdeg mxolod ori xalxi... es xelSek-
ruleba aris mimarTuli mxolod maT winaaRmdeg, vinc
moisurvebs amierkavkasiis ai am or respublikaTa da
maTi demokratiis ganadgurebas, es xelSekruleba aris
mimarTuli im Zalis winaaRmdeg, romelic moisurvebs
Tavis nebasurvili Cven xalxs moaxvios. araviTari ag-
resiuli xasiaTi am xelSekrulebas ar aqvs. es aris
TavdacviTi aqti da es naTel zoliT Tavidan bolom-
dis gatarebuli aris Cven xelSekrulebaSi... es kavSiri

12igulisxmeba saqarTvelos, azerbaijanis, somxeTis da mTielTa

respublikis warmomadgenlebi.
227
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

aris mimarTuli gareSe Zalebis winaaRmdeg, romelnic

moisurveben Cveni respublikebis damxobas da rasakvir-
velia, erTi muxli, sadac aris naTqvami mesame, mxolod
maSin, Tu romelime Cveni mezobeli, rac me ar minda
davuSva, moindomebs gamoiyenos es Cveni saerTo mdgoma-
reobis garTuleba, Tavisi miznebis gansaxorcieleblad
da Sinaur saqmeebis gadasawyvetad, Tavis Tavad cxadia,
es iyo Cveni movaleobac, rom am SemTxvevaSi Cven gveT-
qva, rom aq Cven gvaqvs saqme, saubedurod, mtrul gan-
wyobilebasTan. am SemTxvevaSi, rasakvirvelia, Cven unda
ise movimoqmedoT, rogorc amas Cveni interesi da de-
mokratiis interesi gvavalebs... saqarTvelos mTavroba
gamoiyenebs am xelSekrulebas mxolod imisTvis, rom
daicvas Tavisi interesebi, aacdinos xalxs yovelnairi
saSiSroeba, saidanac ar unda moevlinebodes es mas.~13
ministris sityvaSi mokled, magram zustad aris
axsnili xelSekrulebis dadebis mizezica da mizanic.
Tavisi gamosvlis bolo nawilSi, exeba ra xelSekrule-
bis me-2 muxlis Sinaarss, evgeni gegeWkori Zalian
frTxilad, did taqtiT xsnis am muxlis arsebobis
aucileblobas ise rom pirdapir ar asaxelebs somxeTs.
is, rasac diplomaturad xazs usvamda da pirdapir
ar ambobda saqarTvelos sagareo saqmeTa ministri, cxa-
dad iTqva azerbaijanul presaSi. ai, ras werda gazeTi
`azerbaijani~ _ `iwyeba axali periodi amierkavkasis de-
mokratiis cxovrebaSi. diferenciis periodi adgils
uTmobs federacias... am xelSekrulebis Sinaarsidan
mkiTxveli dainaxavs, rom mizani am kavSirisa mtkice
TavdacviTia. saWiroebas amnairi kavSirisas ukanaskneli
ambebi gvikarnaxebs, rodesac denikinma sruliad gadaW-

13 gazeTi `saqarTvelos respublika~. 24/VI. 1919 weli.

228
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

riT dauwyo muqara am or respublikas... Tu am safrT-

xis winaSe yvelaze uwin moaswres erTmaneTis gageba da
brZolis saerTo enis gamoZebna mxolod orma respub-
likam, es imiT aixsneba, rom jer es erTi: es ori nacia
pirdapir safrTxis qveS imyofebian da meorec is, rom
miuxedavad zogierTi uTanxmoebisa, Turqebsa da qarTve-
lebs Soris sul mudam sufevda tradiciuli megobro-
ba, vidre siZulvili... SeTanxmebulma respublikebma di-
di energia daxarjes imis Sesaxeb, amierkavkasiis mesame
erovnebasac, somxeTis mTavrobis saxiT, mieRo monawi-
leoba am kavSirSi. magram am survilma amaoT Caiara.
mogvixda xelSekrulebisaTvis mogvewera xeli mxolod
azerbaijansa da saqarTvelos warmomadgenlebs, raSic,
eWvgareSea Cven damnaSaveni ara varT. rom Cven somxeTis
izolacia ar gvsurda es iqidanac Cans, rom xelSekru-
lebaSi SevitaneT punqti, romelic SeZlebas aZlevs
somxeTs, Tumca gvian, magram mainc SeuerTdes Cven kav-
Sirs... es istoriuli aqti ufro imiTaa Zvirfasi, rom
ganamtkicebs tradiciul megobrobas or mezobel erTa
Soris da win waswevs met da mudmiv TanamSromlobisa-
ken amierkavkasiis erebs~.14 sruliad marTebulad SeniS-
navda cnobili azerbaijaneli politikosi, partia musa-
vatis erT-erTi lideri rasul-zade _ `Сепаратный образ
действия отдельных кавазских народов навлекал бедствия не только
на данный народ, но и на все остальные народы Кавказа~.15
1919 wels am xelSekrulebis amoqmedeba saWiro
aRar gaxda. denikinis pirveli da mTavari mizani bol-
Sevikuri xelisuflebis damxoba iyo. im momentSi Ziri-
Tadi dartyma kievisa da caricinis mimarTulebiT xor-

14gazeTi `saqarTvelos respublika~. 24/VI. 1919 weli.

15М. Э. Расул-заде. О Пантуранизме в связи с кавказской проблемой. Париж.
1930.
229
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

cieldeboda16. Seqmnil situaciaSi `TeTrebisaTvis~ sru-

liad miuRebeli iyo saqarTvelosa da azerbaijanTan
seriozuli samxedro dapirispireba. amitom maTma sam-
xedro nawilebma samxreT kavkasiis mimarTulebiT moZ-
raoba Sewyvita. `TeTrebis~ winaaRmdeg saqarTvelo-
azerbaijanis erToblivi gamosvla saWiro aRar gaxda.
ruseTSi mimdinare samoqalaqo omis gamo, raRac pe-
riodis manZilze samxreT kavkasiisaTvis arc erT mebr-
Zol mxares ar ecala. viTareba kidev erTxel 1920 wlis
gazafxulze daiZaba. azerbaijanis sazRvrebs amjerad
`wiTeli~ ruseTis Zalebi moadgnen.
27 aprils, sabWoTa ruseTis SeiaraRebulma Za-
lebma azerbaijanis winaaRmdeg samxedro moqmedebebi
daiwyes. wiTlebis avangards javSanmatareblebi Sead-
gendnen. qarTuli presa iuwyeboda, `27 aprils dilis 4
saaTze baqodan movida cnoba, rom bolSevikebma gadmo-
laxes azerbaijanis sazRvrebi. azerbaijani moiTxovda
Svelas saqarTvelos respublikisagan... azerbaijanis
jars didi winaaRmdegoba ar gauwevia. bolSevikebs win
mouZRodaT javSniani matareblebi. rogorc Cans azer-
baijanis jars arc gza gaufuWebia arc xidi aufeTqe-
bia... azerbaijanis mTavari Zalebi am dros iyo yarabaR-
Si da ganjis raionSi.~17
azerbaijanis mTavrobam daxmarebisTvis saqarTve-
los mimarTa da xelSekrulebis Tanaxmad saqarTvelos
xelisuflebas saswrafod samxedro daxmareba unda aR-
moeCina mezobeli mokavSire saxelmwifosaTvis. samwuxa-
rod saqarTvelos xelisuflebam araferi iRona azer-
baijanis dasaxmareblad. Sedegad moxda is, rom azer-

16 denikinma Seteva kievis mimarTulebiT 19/V daiwyo. misma jarebma

24/VI daikaves xarkovi, 30/VI _ caricini, 31/VIII _ kievi.
17 gazeTi `saqarTvelos respublika~. 29/IV. 1920 weli.

230
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

baijanis dapyrobis Semdeg `wiTlebi~ saqarTvelos saz-

RvrebSi SemoiWrnen. im etapze saqarTvelos SeiaraRe-
bulma Zalebma SeZles qveynis damoukideblobis dacva.
ram ganapiroba, rom saqarTvelos mTavrobam Tavi-
si samokavSireo valdebuleba ar Seasrula? am kiTxvas
pasuxi Tavis droze mTavrobis Tavmjdomare noe Jorda-
niam gasca. mogvyavs vrceli nawyveti saqarTvelos mTav-
robis Tavmjdomaris 30 aprilis gamosvlidan, damfuZne-
beli krebis wevrebis winaSe _ `27 am Tves diliT, ader-
baijanis mTavrobam gvamcno bolSevikebis jari moadga
Cvens sazRvrebso, Cveni jarebi maT ebrZvian da samxed-
ro daxmareba aRmogviCineTo. maSinve Seikribnen minist-
rebi da Cven davsviT aseTi winaswari kiTxva: surs
aderbaijanis xalxs SeebrZolos bolSevikebs? miiReben
am brZolaSi isini mTavar simZimes? am SemTxvevaSi Cven
movale viqnebiT ara marto xelSekrulebis ZaliT, ara-
med politikurad da moraluradac ... Cven vTqviT, Tu
gareSe Zala aderbaijanis eris TviTgamorkvevas emuqre-
ba, Tu is mis sazRvrebSi ZaliT Semodis, es aris aRmaS-
foTebeli darRveva eris uflebisa da Cvenc masTan viq-
nebiT. magram Tu es ase ar aris, Tu TviT eri, xalxia
momxre ucxo Zalis Semoyvanisa maSin am Zalis winaaRm-
deg galaSqreba eris uflebis Selaxva iqneba Cvenis
mxriT da imave dros gagzavnili jaris daRupvac. ai es
Cveni azri dauyovnebliv vacnobeT baqoSi da SeudeqiT
gamorkvevas iqauri politikuri atmosferosi. magram sa-
aTis pirvelze ukve miviReT cnobebi, rom bolSevikebi
ukve xaCmazSi movidnen, xolo saRamos Svid saaTze sad-
gur sangaiTSi, balajaris axlo e.i. eqvsi saaTis ganmav-
lobaSi ganvles asi versi. maSin ki gavigeT raSic iyo
saqme da vTqviT, bolSevikebi Sedian swrafi matareb-
liT, sruliad ubrZolvelad da maSasadame aderbaija-

231
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

nis TanxmobiT movidnen sruliad umniSvnelo ZalebiT,

ori javSniani matarebliT, maTi ukan gareka da matare-
belTa datyveveba mcire Zalas SeeZlo, magram vinaidan
amis survili ar iyo, bolSevikebis Semosvla ubralo
gaseirnebad gadaiqca. Cveni eWvebi, rogorc xedavT sav-
sebiT gamarTlda. raze iyo dafuZnebuli Cveni eWvebi?
es iyo dafuZnebuli or garemoebaze: iq sadac ar aris
demokratia, demokratiuli organoebi, maSasadame xalxi
Tavis Tavs ar marTavs, ar aris Cabmuli politikur da
sazogadoebriv cxovrebaSi, ai aq xalxi Tavis mxsnels
da marTvels moelis zevidan gareSedan, aRWurvili ma-
gari xeliT da mtkice nebisyofiT da Tu kidev amas mi-
umatebT imas, rom aderbaijanSi revoluciis arc erTi
didi monapovari ar ganxorcielebula, iq jerac ar
CamourTmeviaT xanebisTvis miwebi da mTeli agraruli
urTierTobebi savsebiT Senaxulia, advilad warmoid-
genT xalxis ukmayofilebas arsebuli reJimiT da mis
survils am reJimis gamocvlisa Tundac avantiuraSi ga-
davardniT. ai am garemoebam moamzada socialuri niada-
gi aderbaijanSi bolSevikuri gadatrialebisa. mara
amas zed daerTo meore aranakleb sayuradRebo momenti.
es aris momenti nacionaluri da amas aSkarad aRiarebs
baqos dRevandeli mTavroba Tavis ukanasknel mowodeba-
Si. isini aderbaijanis winandel mTavrobas acxadeben
eris moRalateT imitom, rom mas kavSiri hqonda antan-
tasTan, xolo antantam daamarcxa osmaleTi, dahyo is
da maSasadame baqos komunistebis TvalSi es antanta
aderbaijanis mteric aris. xolo vinaidan moskovis
bolSevikebic antantis winaaRmdegia, radgan isini jer
kidev ar icno evropam, aq SeerTda interesebi moskov-
arzrumisa da gaiba qseli rusis komunistebis da ana-
toliis nacionalistebs Soris. SeiZleba gadaWriT iTq-

232
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

vas, rom aderbaijanis komunistur gadatrialebaSi es

nacionaluri momentic TamaSobda uaRres rols... ro-
gorc xedavT aderbaijanis bedi dRes SeerTebulia bol-
Sevikur ruseTTan da qiamal-faSa osmalebTan. 1918
wels Cven gadavrCiT imiT, rom aderbaijans droze ga-
moveTiSeT e.i. maSin martoobam gvixsna osmaleTis uR-
lisagan da dResac igive adrbaijanisagan gamoTiSva,
Cveni sakuTari gzis, sakuTari politikis SenarCuneba
da warmoeba erTaderTi mxsnelia Cveni respublikisa,
Cveni demokratiis.~18
noe Jordania, erTi SexedviT, sakmaod logikurad
xsnis mTavrobis moqmedebisa Tu umoqmedobis mizezs.
magram misi sityvis Rrma da detaluri analizis Sede-
gad SesaZlebelia sul sxva ram davinaxoT.
sainteresoa, rodesac saqarTvelos mTavrobam ba-
qos Tavisi azri acnoba, ra pasuxs eloda iqidan? azer-
baijanis xelisufleba moiwereboda, rom Cveni xalxi
ucxo Zalis momxreao? anda saerTod SeiZleba xalxi
sakuTar samSobloSi ucxo Zalis Semosvlis momxre
iyos?
saerTod xelSekrulebebi imitom ideba, rom isini
unda Sesruldes. saqarTvelo-azerbaijanis TavdacviTi
samxedro xelSekrulebis pirvelive punqtSi naTlad
ewera, rom `SeTanxmebuli saxelmwifoni movaleT rac-
xen Tavis Tavs gailaSqron erTad mTeli Tavisi Seiara-
Rebuli ZalebiT da samxedro saSualebebiT yovelive
Tavdasxmis winaaRmdeg, romelic emuqreba damoukideb-
lobas an teritoriul xelSeuxeblobas erTsa an orive
SeTanxmebul respublikas~. aqedan gamomdinare, saqarT-
velos mTavrobas azerbaijanis saSinao viTarebaSi gar-
kveva ki ar unda daewyo _ `SeudeqiT gamorkvevas iqauri

18 gazeTi `saqarTvelos respublika~. 1/V. 1920 weli.

233
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

politikuri atmosferosio~ _ (rac Tu maincdamainc awu-

xebdaT manamde unda gaekeTebinaT), aramed SeiaraRebu-
li Zalebis xelmZRvanelobisaTvis (regularuli armia
da saxalxo gvardia) azerbaijanisaTvis saswrafo dax-
marebis aRmoCena daevalebina. realurad, azerbaijanis
SeiaraRebuli Zalebis udidesi nawili marTlac yara-
baRSi da ganjasTan iyo ganlagebuli da baqos mimar-
Tuleba faqtobrivad daucveli aRmoCnda. isic simarT-
les Seesabameba, rom ar iqna afeTqebuli rkinigzis li-
andagebi da xidebi, raTa bolSevikTa javSanmatareble-
bis moZraoba SeCerebuliyo.19 magram es mizezebi sruli-
adac ar aTavisuflebdnen saqarTvelos mTavrobas samo-
kavSireo movaleobebisagan. Sekrebis momentSi mTavro-
bis wevrebs ar SeiZleba scodnodaT ramdenad swrafad
moaxerxebdnen bolSevikebi baqos dakavebas. SeZlebdnen
amas 24 saaTSi, Tu 24 dReSi. Cveni azriT, mTavrobis
wevrebis TaTbiris dros Tavidanve arasworad daisva
sakiTxi. unda ganexilaT ara mezobeli respublikis sa-
Sinao viTareba, aramed azerbaijanis saswrafo samxed-
ro daxmarebis konkrtuli gzebi.
istoriaSi rTulia (Tu ki saerTod SesaZlebelia)
saubari imis Sesaxeb, ra SeiZleba momxdariyo movlene-
bis sxvanairad ganviTarebis SemTxvevaSi. Tumca Tavs
uflebas mivcemT garkveuli mosazreba gamovTqvaT.
bolSevikebma marTlac Zalian swrafad daikaves ba-
qo da iq sabWoTa xelisuflebis damyareba gamoacxades.
saqarTvelos mTavrobas rac ar unda swrafi gadawyve-
tileba mieRo, qarTul SeiaraRebul nawilebs rac ar
unda operatiulad emoqmedaT, isini qalaq baqos ver ga-

19 azerbaijanis SeiaraRebuli Zalebis javSanmatarebels, romel-

mac rkinigzis liandagis mwobridan gamoyvana scada, Stabs-kapita-
ni lorTqifaniZe meTaurobda.
234
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

daarCendnen. samagierod `wiTlebis~ SeCerebas minimum

ganjasTan mainc SeZlebdnen. es radikalurad Secvlida
mdgomareobas. generali kvinitaZe, romelic 1920 wlis
maisSi saqarTvelos sazRvrebSi SemoWrili bolSe-
vikuri Zalebis gandevnas meTaurobda, Tavis memuarebSi
aRniSnavs, rom im momentSi misTvis azerbaijanis teri-
toriaze gadasvlisa da `wiTlebis~ devnis ufleba rom
miecaT, Tavisuflad SeZlebda azerbaijanis demokra-
tiuli respublikis erTguli SeiaraRebuli Zalebis
daxmarebiT bolSevikTa gandevnas mezobeli respubli-
kidanac.20 1920 wlis maisSi arsebuli viTarebis gaTva-
liswinebiT, marTlac, savsebiT SesaZlebeli iyo kvini-
taZis gegmis ganxorcieleba. cxadia, gacilebiT ufro
advili iqneboda bolSevikebis damarcxeba Tu ki qarTu-
li SeiaraRebuli Zalebi mowinaaRmdeges mokavSiris te-
ritoriaze Seegebebodnen da azerbaijanis armiis Se-
naerTebs daixmarebdnen.
noe Jordanias argumentebi imasTan dakavSirebiT,
Tu ram Seuwyo xeli azerbaijanSi bolSevikuri xeli-
suflebis swraf damyarebas, SesaZloa garkveul simar-
Tles Seicavda kidec21, magram amas araferi ar qonda
saerTo imasTan, Tu ratom ar aRmouCina saqarTvelom
saswrafo samxedro daxmareba mokavSires. piradad Cven,
mTavrobis Tavmjdomaris argumentebi ufro post faqtum sa-
kuTari poziciis gamarTlebisaTvis moyvanili gvgonia.
aseve ara sworad migvaCnia is analogia, romelic
mTavrobis Tavmjdomarem moiyvana da 1920 wlis april-

20 g. kvinitaZe. mogonebebi. saqarTvelos damoukideblobis wlebi

1917-1921 ww. Tb. 1999.
21 sainteresoa, rom TiTqmis analogiur braldebas (e.w. imperialis-
tebis mxardaWera da mSromelTa uflebebis ugulvebelyofa) uye-
nebdnen saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas komu-
nistebi.
235
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

maisis viTareba 1918 wlis maisis mdgomareobas Seadara.

1918 wels amierkavkasiis demokratiuli respublikis
daSlam, saqarTvelos damoukideblobis gamocxadebam22
da rac mTavaria germaniis poziciam, marTlac ixsna Cve-
ni qveyana. 1920 wels viTareba sruliad gansxvavebuli
iyo. ar arsebobda Zala, romelic saqarTvelos realu-
rad daexmareboda da sabWoTa ruseTis agresiisagan da-
icavda. saerTaSoriso viTareba CvenTvis saziano iyo.
erTa ligaSi miRebaze uaris Tqmam naTlad aCvena, rom
pirvel msoflio omSi gamarjvebuli qveynebi ar iyvnen
saqarTveloTa da kavkasiiT sisxl-xorceulad dainte-
resebuli. aseT SemTxvevaSi erTaderTi imedi damouki-
deblobisaTvis mebrZoli yvela kavkasiuri Zalis gaer-
Tianeba SeiZleba yofiliyo. saqarTvelos mTavrobam ki
amis sapirispiro nabiji gadadga da sakuTari mokavSire
gawira. gana Zneli amosacnobi iyo sabWoTa ruseTis
zraxvebi? xom cxadi iyo, rom azerbaijanis dapyrobis
Semdeg jeri saqarTvelosa da somxeTzec midgeboda.23
aki asec moxda da azerbaijanis dakavebis Semdeg, warma-
tebiT gaxarebulma bolSevikebma saqarTveloSi SemoWra
scades. Tumca maTi es mcdeloba qarTulma SeiaraRe-
bulma Zalebma sakmaod advilad aRkveTes.
yovelive zemoT Tqmulidan gamomdinare aSkaraa,
rom saqarTvelos xelisuflebam katastrufuli Secdo-
ma dauSva, marto datova ra Tavis mokavSire.
Zneli saTqmelia, ra iyo saqarTvelos mTavrobis

22 saqarTvelos erovnul sabWos mier am gadawyvetilebis miRebaSi

didi, Tu ara gadamwyveti, roli germaniis poziciam iTamaSa.
23 Tumca ra gasakviria, rom saqarTvelos mTavrobas ase ar efiqra.
miT umetes Tu gavixsenebT, rom 1921 wlis 15 Tebervalsac ki, dam-
fuZnebel krebaSi gamosvlisas, noe Jordania acxadebda – sabWoTa
ruseTi aranair kavSirSi araa imasTan rac saqarTvelo-somxeTis
sasazRvro raionebSi xdebao.
236
 mixeil baxtaZe. saqarTvelo-azerbaijanis 1919 wlis 16 ivnisis
xelSekruleba

umoqmedobis realuri mizezi _ SiSi Tu iluzia imisa,

rom egeb Cven gadavrCeTo? albaT mainc arsebuli viTa-
rebis araswori analizi da Sesabamisad, movlenaTa sa-
varaudo ganviTarebis mcdari gaTvlebi.
marTalia, saqarTvelo-azerbaijanis TavdacviTma
xelSekrulebam realurad ar imuSava, magram mas mainc
didi mniSvneloba hqonda. rasul-zade werda, `Азербай-
джанский народ пришёл к идее защиты своего национального бы-
тия, вполне поняв, что вне политической комбинации Независимого
Конфедеративного Кавказа ему нет спасения! Этот принцип частич-
но реализовался в виде военно-оборонительного союза, заключенно-
го между Грузией и Азербайджаном~.24
1919 wlis 16 ivnisis saqarTvelo-azerbaijanis sam-
xedro-TavdacviTi xelSekruleba kavkasiis damoukideb-
lobisa da TavisuflebisaTvis mebrZoli Zalebis gaer-
Tianebisken gadadgmuli pirveli realuri nabiji iyo.
samwuxarod, sxvadasxva subieqturi Tu obieqturi mize-
zebis gamo verc saqarTvelom da verc azerbaijanma ma-
Sin damoukideblobis SenarCuneba ver SeZles. miuxeda-
vad amisa 16 ivnisis xelSekruleba saqarTvelo-azerbai-
janis urTierTobaTa istoriis erT-erTi mniSvnelovani
furcelia.

24 М. Э. Расул-заде. О Пантуранизме в связи с кавказской проблемой. Париж. 1930.

237
 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I

Mikheil Bakhtadze

GEORGIA-AZERBAIJAN TREATY OF 16 JUNE, 1919

Summary

On the 16th June of 1919 treaty was signed between Georgia and
Azerbaijan. Both sides agreed that during the military aggression they
should protect jointly their independence and territorial unity.
Treaty was distinctively defensive as third clause of this treaty
directly points it out. The text of this treaty expresses fully that it was
made for the protection of Southern Caucasian newly emerged republics
from possible threats.
For the different subjective and objective reasons, none of them,
Georgians or Azeriis managed to keep their independence. In spite of
this, Georgia-Azerbaijan treaty of 1919, 16 June, is important page in
history of these two neighboring countries.

238