i

ii
iii
GASERA: Wika Ay Laya
Mga Tula

Abiva/ Diokno/ Borja/ Ramilo/

Pascual/ Lumbera / Sales/ Tigulo/
Supnet/ Cirilo/ Mendoza

R.B. Abiva
Patnugot

Samahang Lázaro Francisco

2020

iv
GASERA: Wika Ay Laya, Mga Tula
Ikatlong E-Book ng Samahang Lázaro Francisco

Tinipon at Inedit ni R.B. ABIVA

Ang mga kontribiyutor: R. B. ABIVA, JOSHUA DIOKNO, ALLIAH MARGARITA BORJA,

ROSSITE RAMILO, CRISTOBAL FULGENCIO ALIPIO, JOSHUA MARI LUMBERA,
GLEN SALES, ED TIGULO, PRINCESS SUPNET, NEIL CIRILO, at JOSHUA MENDOZA

Pangkabuuang Disenyo: R.B. ABIVA

Tagapangisawa Ng Rekurso: MILDRED G. ABIVA
Disenyo Ng Aklat: ARBIE FRANCISCO

Karapatang-ari © 2020 ng mga kontribiyutor at ng Samahang Lázaro Francisco

Reserbado ang lahat ng karapatan.

Walang bahagi ng librong ito ang maaaring gamitin kapag walang pahintulot mula sa pabliser
at sa mayhawak ng karapatang-ari, maliban kung kailangang sipiin sa pagsusuri at
pagsasaliksik pang-akademya.

Unang Lathala (Anyong Digital)

Agosto 2020
Siyudad ng Cabanatuan
Lalawigan ng Nueva Ecija
Republika ng Pilipinas

E-Mail: samahanglazaro@gmail.com
FB-Page: Samahang Lazaro Francisco

v
NILALAMAN

ABIVA

Ang Wika
Hindi Ako Ang Daigdig
(Apologia Ng Isang Makata)
Saan Yari Ang Aming Parnaso?

DIOKNO

Rehas
Ang Gabing Ito
Kinakamot Ng Makata Ang Kati

BORJA

Kawatan
Maninisid: Katatag Na Pananampalataya

RAMILO

Walang Saysay

PASCUAL

Malaya-Dalisay

LUMBERA

Habilin
Sino Ang Makakapagsabi
Sa Isang Bata

SALES

Salita
Pagtahimik

TIGULO
Aliping Sisi (gaw)
Tugon Po
Mental(ese)

SUPNET

Ningning

vi
CIRILO

Himala

MENDOZA

Ang Awitin Sa Aking Puso

vii
viii
ix
Sa alaala nina Lázaro Francisco, Amado Hernandez, Rogelio Sicat, Rogelio Ordonez, Ave Perez
Jacob, Bayani Abadilla, at iba pang manunulat na piniling linangin ang wikang sariling atin,
ang Filipino, at sa sumunod/susunod sa kanilang mga yapak kahit pa ang suliranin pagdating sa
wika, edukasyon, at pambansang kaakuhan na [tila] siya ring mga suliranin nila noon.

x
xi
PAUNAWA

Magandang araw!

Iba na ang lagay ng panahon ngayon. Mahirap magbasa. Mahirap magsulat. Mahirap tumula.
Delikado. Para bang panahon ng gawat/ tiempo muerto/ dead season. Ha? Oo! Paano ba naman
kasi’y maliban sa sakmal ng pandemya ang buong mundo’y nakadagdag pa sa pasanin ng
mamamayan at sa kanyang musa ang tila pagpihit paatras ng kasaysayan. Ano ang ibig kong
sabihin? Aywan ko at tila ang buong sibilisasyon, ngayon, ay tila naligaw na naman sa labirinto
ng makamundong pagnanasa at kapangyarihan. Aywan at ang kolektibong kinundina noon na
gulag, represyon, pasismo, at sapilitang pagsupil sa kalayaang magpahayag ng tao’y ito na nga’t
muling bumangon mula sa hukay. Likas nga bang hindi marunong matuto ang mga tao?
Hanggang kailan natin yayakapin ang marahas na pamamaraan sa pagtayo ng sibilisasyon? Sa
ganitong punto’y nais kong banggitin si Adorno na nagwika noon na “Paano tutulaan ng makata
ang masaker sa Auschwitz na hindi malalaglag sa kumunoy ng labis na romantisismo?” Marami
naman ang nagtangka at isa riyan ang Rusong makata na si Yevtushenko sa kanyang tulang
Babi Yar na kanyang alay sa mga 34,000 hudyong minasaker ng Nazi-SS sa Kiev noong
Ikawalang Digmaang Mundiyal.

Gasera ang sentral na tema ng koleksiyong ito, at madaling maunawaan [na para bang sasaluhin
naman agad ng pailalim/paloob na ulo ng akda, Wika ay Laya]. Kung may gasera ay malamang
sa malamang ay may apoy. Pwede rin namang wala itong apoy. At bakit may gasera? Sapagkat
sumasapit ang dilim. Ang pandemya ay isang uri ng dilim. Mas masahol pa’y tinatawag nito ang
diyos ng mga peste. Tama. Ng mga peste.

Sa kabilang banda’y mayroong mga nais kumawala sa pamamagitan ng kani-kanilang (mga)

wika. Nais nilang lumaya! Ang pagtula kung gayo’y hindi lamang isang kasanayan o bokasyon.
Ito’y isa, sa pinakamatalas na, anyo ng pakikitunggali laban sa higit na kapangyarihang, gaya ng
makata’y, nagtataglay din ng lunggati.

Sa kabilang banda’y espesyal ang elektronikong libro na ito ng Samahang Lázaro Francisco
sapagkat naisama ang mga nagwaging akda sa Unang Premyo Gasera ng aming samahan. Nais
ko na ring samantalahin ang pagkakataon na ipakilala sa publiko ang tatlong nagwagi sa aming
patimpalaka, sila’y sina Princess Supnet, Neil Cirilo, at Joshua Mendoza. Maligaya kami
sapagkat pinatunayan ng tatlong makata na ito ang pleksibilidad ng wika habang sa kabilang
banda’y pinapakita nila ang paraan at porma kung paano tumula ngayong siglo ang isang
makata.Kung gayon, hindi kalabisan kung sasabihin kong bigo ang pandemya na supilin ang
musa ng isang makata na pinatunayan na noon ng iba gaya na lamang nina Albert Camus sa
kanyang The Plague at Garbriel Garcia Marquez sa kanyang Love In The Time Of Cholera.

Nais ko ring pasalamatan ang mga kaibigan sa panulat na sina Arbie Francisco para sa pabalat
ng aklat, at Rossite Ramilo, Domingo Santos, at Cristobal Alipio para sa paglalaan naman nila
ng panahon bilang mga inampalan sa Premyo Gasera ng aming samahan. Kung wala ang inyong
ayuda ay tiyak hindi maisasakatuparan ang librong ito.

Muli, isang malayang pagbabasa!

RB Abiva
Patnugot
10 ng Agosto, 2020

xii
xiii
ANG WIKA

Musa ng katawan
at kaluluwang alipin,
na kung busabos man di’y
musa pa rin ng katawan
at kaluluwa laban sa
pagka-alipin.

Musa kung musa

gayong siya ang diklap
sa madilim na daigdig,
at ni sa daigdig ng diklap
siya ang apoy,
ni lalong sa daigdig ng apoy
ay siya ang tubig.

Sa madaling sabi’y siya

ang hininga
ng mga tinig
ng mga titik
na mula sa mga bibig
na kayang isatitik
ang mga hiwaga
ng mga bulalakaw at buntala.

Hulyo 20, 2019

Lungsod Quezon, Maynila
_____________________________

*Ang tatlong tula ni R.B. Abiva na narito’y nalathala na sa Po(e)(li)tika: Mga Tula (2019).

**Si R.B.Abiva ay nagsusulat sa wikang Ilokano at Filipino, siya rin ay tagasalin, editor,
musikero, pintor, at iskultor. Writing Fellow siya ng 58th UPNWW (Tula), 11th Palihang
Rogelio Sicat (Maikling Kuwento), 6th Cordillera Creative Writing Workshop (Tula), at 9th
Pasnaan- Jeremias A. Calixto Ilokano Writers Workshop (Daniw). Ang kanyang mga
malikhaing akda ay nalathala na rin sa iba’t ibang magasin, pahayagan, at antolohiya. Ang
SANIATA PRIZE 2019 (Ikalawang Gantimpala) ang pinakahuli niyang nasungkit na
pagkilala. Sa ngayon ay kumukuha siya ng M.A- Malikhaing Pagsulat sa Unibersidad ng
Pilipinas. Noong nakaraang taon ay kanyang itinatag ang Samahang Lazaro Francisco sa
lalawigan ng Nueva Ecija. Sa kasalukuyan, siya ang literary editor ng SINAG, Opisyal Na
Pahayagan Ng Kolehiyo Ng Agham Panlipunan At Pilosopiya sa Unibersidad ng Pilipinas-
Diliman.

xiv
HINDI AKO ANG DAIGDIG
(Apologia Ng Isang Makata)

Kung susukatin ang bahagi ko

sa buong uniberso ng mga animal at homo,
labis-labis na ang ‘sang dakot na lupa,
o ‘sang kilo ng abo,
o ‘sang kutsara ng buhangin,
sa mga dalampasigan at disyerto;

ang katotohanan,
ako’y ‘sang katiting na butil lamang
na marumi at magaspang;

sa madaling sabi’y may nagmamay-ari sa akin

at kung ako ma’y mayroong pag-aari,
ito’y ang kakapiranggot na buhay
na napanday nang magsiping
ang kaluluwa at laman
liwanag at dilim
init at lamig
sa Banal na Paraiso ni Eden
na ang tanging pamana’y isang matamis-mapula
na mansanas ng karunungan sa dibdib
na iginawad ng pangahas
na tansong ahas;

sa sandaling iyo’y naging ganap

ang pagiging Daigdig ng daigdig
sapagkat naging ganap din
ang pagiging Tao
ng tao;

at naging Ako si ako

sapagkat naging Ikaw
ang daigdig.

Marso 22, 2019

Lungsod Quezon, Maynila
__________________________

xv
SAAN YARI ANG AMING PARNASO?

Aabangan ka namin
sa harap ng aming mesa
na yari sa tinabas na puno ng Nara
na nakaharap sa Kalye Dungon
habang kami’y nakaupo na waring sa
isang prinsipe ng lumang Rusya
ni Ivan Na Terible;

hahayaan
naming maging saksi ang isang tasa ng kape
na tinimpla pa ng aming mga kabiyak,
isang panulat na de-tinta, at mumurahing papel
habang kami’y maligaya pa rin sa pagkakaupo
at hinihimay ng aming hintuturo
ang bawat pahina gayundin ng aming mata
na waring aming ginugutay ang bawat titik
sa mga nangangausap na pangungusap
sa bawat kabanata ng nobela ni Munsayac
at kung sino ba talaga sina Anong, Sol at iba pang persona;

at sa sandaling haplusin
ng malamig at mamasa-masang amihan
ang aming batok,
ibaba muna namin ang aming hawak na aklat
na sukat anim ang taas at siyam na pulgada ang lapad
at hahayaang ang aming sarili at kaluluwa na gamutin
nang sumusuyod na bigwas ng paparating na ulan
mula sa mga pinitak ng Palayan at Talavera
sapagkat nakakasugat din pala
ang pasikut-sikot na paglalakbay
tungo sa Bayan ng Liwanag ni Munsayac;

at sa yugtong pumatak sa aming balat

ang unang luha ng kulay abong langit,
dadamputin naming muli ang aming pluma at papel
at aming walang-awang hihigupin at sisimutin
ang laman ng babasaging baso;

wala kaming ititira ni isang butil

nang ‘di nalusaw na asukal
at tsaka namin uumpisahan ang paghahabi
ng mga titik habang umuukilkil
sa aming pandinig at utak ang ti-ka-tik
ng ulan na lumalagitik sa aming bubungan
na yari sa yero at lata na waring hagkis ng latigo
ng mga noo’y Guardia Civil na nagpahirap-kumatay
sa mga nahuling aswang kunong Katipunero
ng magiting na Supremo mula Tondo,

xvi
o putak na mula sa bibig ni Bukowski
habang siya’y lasing na tumutula sa California
na animo’y baryang lumalakatak sa bulsa
ng comprador at kapitalistang walang kaluluwa at hiya;

at sino ang makakapigil sa amin na magsulat

kung ang aming nadarama ay waring aming katabi
sa higaang yari sa rosas si Aphrodite
habang kami’y magiliw na inaawitan ng mga kalapati,
maya, at sisne sa gubat na walang ibang nakatanim kundi mirto?

Wala!

Siyempre, kami lamang at ang sarcophagus ni Anubis

o ang kalawakan sa palad ni Nuiti.

Mayo 29, 2019

Lungsod Quezon, Maynila
_________________________

xvii
REHAS

Rehas itong mga salita

na tinatawag nilang kalayaan
sa henerasyon ng imahen
at bidyo na tinatabas ang totoo—
lumilikha ng mga bayani
at kaaway. Ang estado
ng buhay ng bawat isa’y nakapiit
sa bubog na iskrin, dinadaliri
ng umiidolo, líbog, buryong,
o ng handang kagalitan
ang ayaw unawain. Kahirapan
itong walang pagsusuri, mabangis
na diwata ng mga hinehele
ng malalamig na silid at laging puno
ang mga eskaparate ng pagkain.
Buo ang kanilang katapangan
sa harap ng tiklado, kalasag
ang elektronikong maskara,
hindi inda ang hampas at bigwas
ng panahon sa maliliit na kakambal
ang krisis mula kuna
hanggang kabaong. Ginagahasa
nang halinhinan ang lahat
sa loob ng rehas ng mga salita,
imahen, at bidyo—ang abá,
higit pa nga, hindi rin makawala
sa buhay sa labas
na lalong dambuhalang karsel.
_______________________________
*Si Joshua Diokno, 34 anyos, ay nagtapos si Joshua ng BA Araling Pilipino noong 2008 at
kasalukyang nag-aaral sa ilalim ng programang MA Araling Pilipino sa Unibersidad ng
Pilipinas, Diliman. Isa siyang Fellow sa Ika-4 na Palihang Rogelio Sicat (PRS) at Ika-3 Cavite
Young Writers’ Workshop. Hilig din niya ang weightlifting at pagte-train sa Boxing, Muay
Thai, at Yaw Yan (Sayaw ng Kamatayan). Nangongolekta din siya ng komiks, action figures, at
statues na hindi kayang bilhin ng sinasahod niya bilang isang Senior Content Writer sa isang
BPO company sa Makati. Kung makabibili man siya, inililihim niya ito sa kanyang girlfriend.
Kasalukuyang naninirahan si Joshua sa isang maliit na apartment sa Makati kasama ang isang
pusang banlag.

xviii
ANG GABING ITO

Ang haba ng gabi ay hindi makalag-kalag mula sa leeg ng mamamayang himbing pa. Ayon sa
Agham, pinapanawan ng ulirat ang nauubusan ng hangin sa utak. Sa Siklohiya, lumalalim ang
tulog kung walang pinipiling alalahanin. Sa ilalim ng kawalang-malay, namumulat ang
mamamayan sa mga panaginip ng ginto, ng mga patag na kalsada, at ng yumayabong na
kalikasan. Wala ang sangsang ng estero na sabay nilang bakasyunan at palikuran. Wala ang
sulasok ng mga proyektong paiba-iba ng anyo at hindi makakita ng katapusan. Hindi nila
alintana ang mga katawang inilalagak sa burak, lumot, at limot, balot ng plastik at pakeyging
teyp.

Ang gabi ay ang gasgas na metapora ng mga kalungkutang likha ng malalambot na higaan at
unan. Mapanlinlang ang gabi at maraming gawa-gawang mga tungglian upang makipagharutan
sa damdaming laging libog kay Kamatayan.

Ang gabing ito ay taksil na nakikipagsabwatan sa Bakunawang sumisila sa mga buwan—

inihahatid sa mga isla ang karimlang ilang siglo na niyang tahanan sa pusod ng karagatan. At
sino ang kakalampag sa mga kaldero’t mga tambol, ang bubusina ng kanilang mga sasakyan, o
ang sisisgaw sa abot makakaya ng kanilang mga baga kung lango pa ang lahat sa tulog o
alibughang pagtutulug-tulugan?

At habang nangangaligkig ang mamamayan sa ginintua’t mababango nilang mga pangarap,

natutong maglagalag ang Bakunawa sa lupa. Natutong magpalit-palit ng gana. At walang
sinuman ang makapupuksa sa matandang halimaw hanggang sa maagnas ang mga gusali at
himapapawid at may mapabalikwas sa kama at maalimpungatan.
____________________________________

xix
KINAKAMOT NG MAKATA ANG KATI

Kinakamot ng makata ang kati

ng diwa kung may sigwa
na namumukol kapag pinupukol
ng sukaban, pilit sinusubukan
ang timpi't tapang ng tinampalasan
na mga walang palad at lipad
ang mga pangarap. Hindi maapuhap
ang mga salita, walang bisa
ang mga pangako na ipinako
sa hubad na likod ng naglilingkod
nang walong oras na walang habas
kung humamig sa pagniniig at pag-ibig.
Ngayong may sakit na pasakit
na lalong kumakalat sa mga salat,
kinakamot, kinakalmot ng makata
ang mga sulok ng sulasok,
nilalagnat sa kagat ng sápat
na mahilig manligalig kapag ibig,
o kung nasisiwalat ang pangungulimbat,
o kung nanunumbat sa mga mulat.
At ang sápat 'di pa pala sumasapat:
mga kagaw ang kaulayaw na sumasawsaw
sa paglikha ng hinihikang mga panukala
na lumalambong sa pagdaluhong
ng mga singkit na sumisikil,
nang-aalipin, at nang-aangkin ng lupain,
sa pagsunggab sa bayag ng pamamahayag
sa pagsalang sa kanilang sangsang,
at sa pangungutang upang ibulsa ng swapang.
Kaya't itong kati na pilit kinukubli,
nag-aaantak, nagnanaknak, nanganganak
na alipunga na nakanganga, nginangatngat
ang kabaong na binaon sa kahapong
nagsabing, "Ang pagtula ay pagtunganga!"
Ang makata ay 'di na madadapa, mangangapa,
bagkus buong talas at gilas na ibubulalas
ang talim at talab ng tinimping tula;
taimtim na titipunin ang mga talutod,
lilinangin ang mga linya, ililiha ang lamya,
ikukuyom ang nilikom sa palad na tikom
ang mga bersong subersibo at susugod,
itatarak ang itak ng mga titik,
pupugutan at pupugpugin nang mapanagutan
ang ganap na pagpapanggap ng nagpapahirap.
At ang kati ng makata ay makakawala
sasama sa masa sa saliw at sigla ng sigwa.
_______________________

xx
xxi
KAWATAN

Ilang daantaon mula ngayon,

Kapag natubos na ang sangkatauhan,
Kapag malaya na ang lahat at wala ng lahi
Magiging kuwento ang pagputol sa ugat ng ating bayan

Mula sa panahon ng platong tektoniko,

Sa patuloy na siklo ng atmospera,
Ay saksi ang bulkan sa bitak na naglayo
Sa bawat kasarinlan

Sa mahimbing na pagtulog ng mga bayan,

Ginagambala ito ng kunwaring kumakandili
Inaalok ng inumin at bahagyang ibubulong:
Ang likido’y magsisilbing dagat at ikaw,
Ang manlalangoy, sa bawat pag-usad ay aahon

Walang pagsapantahang sumubok,

Sa pag-ahon ay tila nawala sa sarili
At pagkakakilanlan ay nasunog
Sa mapanlinlang na gasera ng kaalaman

Sa pagkalasing sa inumin at indayog,

Ang pagpikit ay naging kasingkahulugan
Ng bulag na pagsamba
Habang ang pag-awit sa himno ng sariling bayan
Ay tuluyan nang nakalimutan

At sa muling paggising,
Ay nakatali at nakakulong pa rin sa hawla
At wala na sa bisig ang katibayan ng paglaya,
Ang tanging malaya na lamang ay ang ligaw
Na kaluluwa ng bayan, wala na, wala na
Ang pinakaiingatan niyang wika

Nawala muli ang sandaang siglo,

Na papalipasin ng mga buhay
Na iniluwal sa bayang wika’y abuso

Naging bahagi na lamang ang lahat

Sa milyong ninakaw ng mga buwayang uhaw
At ito ang pabalat sa istoryang isinulat ng mga kawatan
Bagay na kumitil-kumikitil sa wika ng lahat.
______________________________

*Si ALLIAH MARGARITA BORJA ay nasa ikalawang taon sa kursong BSED- Major in
Social Sciences sa Wesleyan University- Philippines. Editor-in-Chief siya ng PECS, at
pambansang kalahok sa Oratorical Speech noong 2014-2015. Naging SSG Governor din siya sa
Wesleyan University- Philippines (Junior High School) noong 2017-2018, presidente ng
xxii
International Association for Science Researches at ng samahan sa Social Studies, Science,
English, at Filipino. Kasapi rin siya sa International Youth Fellowship (2016-2017).

xxiii
MANINISID: KATATAG NA PANANAMPALATAYA

Isaalang-alang ang napakalawak na ilog

Na nakapaloob sa larawan ng kadilimang
Nag-uugnay at nagpapalutang sa nayon

Ang laganap na hangin at papalalim na tubig

Ay rumaragasa mula bundok upang dalhin ang mensahe
Sa mas damang paraan, ang pagdating ng ulan sa patag

Gamit ang bombilyang nagbibigay liwanag

Masisinagan ang nakahasik na pangil ng kahirapan
At maaaninag ang balintataw na lamon ng alapaap

Makinang ang bunga ng perlas

Ng makapangyarihang pakikihamok mo sa dilim
Maliwanag din ang matang saksi sa pagsisikap mong tagamasid

Kung panay ulan at bagyo ang ibabato ng kalaban

Ang mga bundok ay magpuputik,
Kung panay araw at tagtuyot ang ilalatay
Ang bundok ay magiging alikabok

Kung ihahambing sa ulan, ang araw ay nakakasilaw

Kung ihahambing sa araw, ang ulan ay nakakaginhawa
Ito ang pagsalo sa matinding salitan ng panahon

Sa kanilang kasungita’t naiipong biyaya,

Napapalagi na ang tulad mo, na sa iyong kaitaasan
Ay ipinapahayag ang pangingibabaw sa kabila ng pananalanta

At tumila ang ulan, tinakpan ng ulap ang araw

Tumingala ka’t pinagmasdan ang liwanag
Na nagmumula sa kalmadong ulap
At naghugas ka’t isda’y inilatag

Umupo ka’t hinintay ang gasera

Na sa iyo’y bumuhay, at ika’y lumakad palayo
At sa madilim na daan ko nasilip
Ang damdamin mong hindi maikubli
Nang sumunog sa talim ng talahib ay iyong nakangiting labi.
________________________________________

xxiv
xxv
WALANG SAYSAY

Kapara
ng isang kandila
sa lilim ng sigwa.

Mamamatay ang dingas

at mahihimlay
sa hukay.

Maninimdim ang mga titik,

dagling lulukubin
ng dilim.

Mangangapa sa kawalan,
lulutang
ang bawat salita.

Hihinto ang pagdaloy,

titigil ang ugoy ng duyan
sa bayang mahal.

Mawawalan ng diwa,
magwawakas ang laya
kapag may busal ang wika.
____________________________

*Si Rossite Novesteras-Ramilo ay nagtapos ng Doctor of Philosophy in Educational Management

noong Mayo 2020 at Master of Arts in Educational Management naman taong 2014.
Kasalukuyan siyang Head Teacher I at nagsisilbing Academic Leader sa Paaralang Sentral ng
Rizal. Nagsilbi siya bilang gurong tagapagsanay ng kanilang paaralan para sa mga mag-aaral na
lumalahok sa journalism sa kanilang distrito na nagiging kinatawan sa sangay ng Nueva Ecija,
katulad din sa mga naunang paaralang kaniyang napagturuan noong siya ay guro pa lamang.
Ang kanyang tulang “Tadhana” ang nagbigay sa kanya ng pagkakataon upang magkamit ng
ikatlong gantimpala sa katatapos na Unang Gawad Lazaro Francisco MMXX.

xxvi
xxvii
MALAYA-DALISAY

Ang ibig ko sa
Wika ay malaya,
Tulad ng tula na hindi tinataya
Ang haba ng oras ng pag-iral at pananatili;
Hindi binibilang ang pantig at pinipili
Ang salitang nakakahon
At di makaahon sa paglipas ng panahon.
Malayang tulad ng mga ulap
Na sa langit at lupa'y nakikipag-usap,
Sa kidlat at kulog
Na hindi maigapos kahit sa pagtulog.
Kapara ng hanging may huni at sipol
Sa nayon at lungsod, sa alinmang sibol
Ng dagat at bundok na di maikulong
Ng alingawngaw at bulong.
Walang nagmamay-ari,
Gaya ng wika ng alipin at ng hari;
Tumutubo at tumutubo
Mula sa pagiging katutubo.
Yumayamungmong kahit pinapalampang,
Putulin man, ubrang lunday sa may pampang;
At sa laot, hagkisin man ng daluyong,
May takatak at pag-ugong.
Sunugin man, kung umasó'y magbabaga,
May lagitik ang pagliyab sa gabi man at umaga.
Alipatong kumakalat,
Tumutupok sa marupok, di maawat
Pagkat apoy sa may dibdib
Ng lunggati't pagtitiis.
Nasa liblib
Na libingang iniyakan ng kandila't
Inusal ng mga dila.
Namata'y man ngunit wikang doon sa hukay
Umiigkas na kamao't nabubuhay—
Sapagkat malaya,
Dalisay, walang daya!

08022020
*Si Cristobal Alipio ay kilala bilang Ambrocio Escalante Pascua at Kumander Tagay (KT).
Isinilang at nakatira sa Talavera, Nueva Ecija. Nagtapos ng BSIE sa Nueva Ecija University of
Science ans Technology (CLPC), at kasalukuyang guro sa pampublikong paaralan. Isang
magbubukid na walang lupa, elektrisyan, manginginom, at mangingibig. Siya ang awtor ng mga
libro ng tulang Mga Hunos sa Banos, Ligaw at Diga, at SARESA: Mga Tulang ‘Di Para Sa Iyo.
Siya ay kasapi ng Linangan ng Imahen, Retorika at Anyo (Batch BAGA-2018), at kalahok na
manunulat para sa tula sa Ikalawang Palihang Lazaro Francisco (2019). Siya ang kauna-
unahang kampeon sa Unang Gawad Lazaro Francisco para sa kategorya ng tula.

xxviii
xxix
HABILIN

Iwinika ng huling binukot

bago niya lisanin ang mundo
ang lihim ng sagradong yungib
na itinago sa kaniyang katawan,

Dasal-dasal ang dendina.

"Galugarin ninyo ang aking bituka,

naroon ang hiyas ng bayan,
ang mata ng baog na babaylan."
____________________________
*Si Joshua Mari B. Lumbera ay tubong Laguna, kasalukuyang nasa ikatlong taon ng kaniyang
kolehiyo sa Pamantasan ng Cabuyao sa kursong BS Psychology. Siya ay kasapi ng Sunday
Writing Class, isang pangkomunidad na samahan ng mga kabataang manunulat sa kanilang
lugar na pinangungunahan ni Bum Tenorio ng Philippine Star.

xxx
SINO ANG MAKAKAPAGSABI

Dinakip nila ang mga guro,

manunulat, at makata
sa aming paaralan
nang malamang subersibo
ang kinakahig sa pisara.

May nakapagsabing kay rahas

na ipinakain ang mga pahina
ng peryodiko't libro
sa nangangatal na bibig.
Hanggang sa malagutan
ng hininga ang lahat ng binusalan.

May nakapagsabing inilibing

ang mga pinaghinalaan
sa lumang sakahan sa Laguna
dumating ang panahon,
tumubo ang isang tangkay, naglaon
ay naging puno.

May nakapagsabing bumubulong

ang mga dahon ng puno
sa lahat ng ibong dumadapo,
laging tumutula sa hangin
ng katotohanan tungkol sa nangyari.
______________________________

xxxi
SA ISANG BATA

Sa isang guro,
ang tunay na wika
ay librong may bahid ng dugo

sapagkat mga pilat

ng kasaysayan
ang bawat pahina.

Sa isang makata,
ang tunay na tula
ay kayang bigkasan ng pipi

sapagkat mga pilat

ng digma itong kalipunan
ng talinhagang nasa dila.

Sa isang bata
ang tunay na salita
ay bukal ng kamusmusan

walang pilat, walang sugat

nananatiling dalisay
sa pagitan ng wika at tula.
______________________

xxxii
xxxiii
SALITA

Hindi mananatili ang salita kung hindi magsasalita.

Salita ang pagkasalita ng salita.

Hindi ito nilikha upang madurog lamang sa bibig

Sabihin lamang ang ibig na marinig upang maging matahimik

Kung may nais isiwalat na salungat sa namamayaning kaayusan.

Bakit hindi. Hindi matutumbasan ng kagalakan ng loob

May mga bakod man na alambre o nakaumang na salapang

Kung kailangang magsabi ng katotohanan bakit nga hindi

Hindi mapapananatili ang salita kung hindi magsasalita

Ang hindi pagsasalita ay salita ng sariling kamatayan.
____________________________________________

* Si Glen A. Sales ay kasapi ng Angono 3/7 Poetry Society at KATAGA- Samahan Ng Mga
Manunulat Sa Pilipinas, Inc.. Naging National Writing Fellow siya sa tula sa Palihang Rogelio
Sicat 11 sa Unibersidad ng Pilipinas- Baguio noong 2018. Manunulat siya sa Laguna Courier.

xxxiv
PAGTAHIMIK

Kita ko ang bangkay na pinatahimik ng punglo.

Kita ko bago pa man takpan ng diyaryo.

Isang mamahayag na may tapang maghayag

Sa kabila ng nabahag na mga buntot.

Banggain ba naman ang higante .

Ulo ang pinuntirya upang sigraduhing wala ng tinig na maririnig.

Napakarami niyang sinabi bago siya patahimikin

Maiinit na komentaryo mga pagsisiwalat
Na kidlat sa sumugat sa pinatatamaan

Hindi mamamatay ang mga salitang kanyang binitawan

Hindi namamatay ang katotohanan.
_____________________________

xxxv
ALIPING SISI (GAW)

Nabubulok ang salitang

sa puso ay iniiwan
nagpapahina ng loob
masakit sa kasukasuhan
lalo na kung taglay
ang lasong sa muog ay papatay
at gamot sa umaandap
at lupaypay na ilawan
na ang sinag ay gumegewang
na para itong aba
at inaaba pang lipunan.

Subalit
kung pamumulaklakin
mga salitang sa puso ay taglay
ay kakalampag sa natutulog
at nakangangang mga luklukan
na noong una ay inakalang
sa tamis ng mga dila at salita
ay may kahahantungan.

Impiyerno ang kinasadlakan

nitong ating bayan
sa mga nakaupo sa matataas na luklukan
sa kamay ng may apelyidong dayuhan
sa bibig ng mga bituwin sa putikan
at sa may kamao raw at kamay na bakal.
_________________________________________

*Si EDMAR C. TIGULO ay nagmula sa Licab, Nueva Ecija. Dati siyang part time English and
literature instructor sa Central Luzon State University kung saan din siya nagtapos ng Bachelor
of Secondary Education. Sa kasalukuyan, guro siya sa Junior High School Department sa isang
pampublikong paaralan sa kanyang bayan. Advocate siya ng Sustainable Development Goals
(SDGs 2030) at ang Punong Patnugot ng The WritEarth, ang katatatag na samahan ng mga
kabataan na naglalayong magsulat para sa kalikasan. Noong 2019 ay nasungkit niya ang Unang
Gantimpala sa Unang Gawad Lazaro Francisco sa kategoryang maikling-kuwento.

xxxvi
TUGON PO

Dalawin o hirang at manaog sa langit

nang pusong matamlay sa hapdi at pait
sa bayang tinangi tsaka kinandili
ay mapawi ang luha sa aking pisngi
dulot ng mga batang nagmamalaki.

Isaboy sa hangin samyo ng sarili’t

binhi ng mahabang paghintay na tiniis
sa pagtago sa dangal, sa’yong pagkalugami
sa hindi pagyakap ng mga mag-aani –
ang mga bunga na iyong binantog at pinili.

Bayaang maihayag sa bawat siyudad

sa bawat pook ang taglay mong yumi
nang sa tagal na pagtulog ay mangagsigising
at sariling mga dilang nangakalupaypay
ay silang magbangon at magsipagpugay.

Nga lang o hirang huli na yata ang lahat

‘pagkat nang bumaba ka at sila ay namulat
sa kanila’y may sumakal at nangagsibusal
sinabing taksil sa ating Inang Bayan
ang magpamulaklak ng Salita sa mga lansangan—

Kriminal daw ang bigyan ka ng mukha at dangal

kung sa diskurso’y iangat ka’t ibantog na tunay
binura nila sa papel ng mga paaralan
subalit yumi at dangal mong taglay
sa puso nami’y patuloy na mabubuhay.

Itatangi araw-araw sa pagkukwento at pagtula.

ang tugon namin sa impiyernong dapat mapuksa—
kinakalawang na ang mga luklukan
lasing din pala ang mga nasa Upuan.

Tugon po.
Tumugon po.
_______________

xxxvii
MENTAL(ESE)

Ani ng linggwistikong si Pinker,

may ilog ng mga letra
sa bawat himaymay ng utak ng tao
naghahabulan,
umiikot-ikot
sa loob ng bawat ulo
nakatago sa bawat bungo
umaagos,
naghahanap ng mga linyang kulut-kulot
sumisiksik, nagtatago hanggang ‘di na maapuhap
at mabigyan ng halaga at kahulugang ganap

At kung bano ang may bungo’t nalulon

ang dila’t nabahag ang buntot
ay siguradong mawawasak ang tatlong mundong
umiinog walang matinong realidad
ang sa lipunan ay magaganap
________________________________

xxxviii
xxxix
xl
xli
PREMYO GASERA: UNANG GANTIMPALA

NINGNING

Sa gitna ng kadiliman ng gabi,

nakikinita ang nakamamanghang tanawin
sa tulong ng ilawang de-gaas
na gawa ni Ama
at sa tulong ng langis nito
nag-aalab, nagniningas ang marikit nitong apoy
na tila bulalakaw sa ilalim ng kalawakan

maaaninag na ang ganda

ng apat na sulok ng tahanang yari sa pawid
ay iba ang ganda sa umaga,
nakakahalinang pagmasdan
ang bawat aninong gumagalaw
sa saliw ng pilantik
ng liwanag mula sa ilawan

di yata't ang bawat isa'y

kaniig ng nagliliwanag niyang apoy
na mayroong iisang layunin-
ang lumilok ng sining sa gitna ng dilim
upang maibalik sa alaala
ang laksa-laksang daang
tinahak nang dahil sa ningning ng ilawan
na kahit aandap-andap
sa kawalan
ay malaki ang naging tulong
sa mga manlalakbay sa kaibuturan ng gabi
kagaya sa kung paanong
naging wangis ng gasera
ang wikang kinagisnan
na naging tanglaw ng bawat mandirigmang
sugatan sa gitna ng labanan

sa bawat panahon, sa bawat pagkakataon,

nagsisilbing tanglaw ng Inang Bayan
ang wikang Filipinong pinanday
na ng kasaysayan,
at sa mga kinahaharap ng lupang tinubuan,
ang wikang ito’y siyang sandatang ilawan
ninuman
na magbubuklod
sa iba- ibang prinsipyo, ideya at pagkatao
ng mamamayan,
at sa kadilimang inilatag ng pandemya sa sangkatauhan
ang wikang Filipino ang magiging basehan
kung paano magkakaisa ang sambayanan

xlii
kaya halina't tupdin ang layuning ipinaglaban
ng mga bayaning namatay
na tayo'y magkaroon ng kaisahan
lalo't sa panahon ng Bagong Normal
sa kalagitnaan ng gabing mapanglaw
hatid ng gasera ang liwanag nang pag-asa’y matanaw
na babaunin hanggang sa susunod
na pagputok ng bukang-liwayway
sa malayong silangan
kung saan naroon
ang Perlas ng Silangan
-na aking Inang bayan
__________________
* Ang manunulat ng tulang "Ningning" na si PRINCESS B. SUPNET ay isang guro sa isang
pampublikong paaralan sa Rizal, Nueva Ecija. Siya'y ikinasal sa kanyang asawang si Hurry L.
Supnet at naging bunga ng kanilang pag-iibigan ang kanilang nag-iisang anak na si Kashmir.
Ang makata ay isinilang sa bayan ng Rizal noong Disyembre 11, 1988, at bunsong anak ng mag-
asawang Rogelio at Rosario Baclig. 19 taong gulang siya noong nagkaroon ng sariling pamilya
ngunit hindi ito naging hadlang upang hindi niya ipagpatuloy ang naudlot na pag-aaral sa
kolehiyo. Nagtapos siya sa kursong BSED- Major in Filipino sa Core Gateway College, Inc. sa
Lungsod ng San Jose, Nueva Ecija. Sa kasalukuyan, siya ay naglilingkod sa Mataas na Paaralan
ng Agbannawag, Rizal, Nueva Ecija bilang isang guro.

xliii
PREMYO GASERA: IKALAWANG GANTIMPALA

HIMALA

“Matutulungan ka ni Elsa,”
basa mo sa kaniyang mga labi.
Kaya dali-dali kang tumungo sa Cupang,
pumila, naghintay, umasa
sa mapaghimalang si Elsa.

Ang iyong mga braso’t kamay

ang iyong wikang tinataglay.
Hiling ay ‘di ingay kundi mga salitang
nakapaglalakad, nakapaglalakbay.

Ang sabi ni Elsa,

Magkwento ka, sa wikang alam mo,
sa wika ng bayan mo. Ikwento
mo ang pang-aalipusta,
ang hirap ng iyong uri,
hanggang sa inyong tagumpay
at pagbagsak ng naghaharing-uri.

Sumigaw ka, magmura ka,

Umibig ka, umiyak ka.

“Ibuka mo ang iyong bibig,”

basa mo sa mga labi ni Elsa.

At saka sabay kayong nagsalita,

ilang segundong namutawi
ang inyong pag-iisa.

Naglakbay ang mga salita sa mga tao.

Ang sabi, “Magsasalita na ako.”
__________________________
*Si NEIL CIRILO, 21, ay “manunulat” tubong San Leonardo, Nueva Ecija. Sumusubok siyang
sumulat ng tula, sanaysay, dagli, at dulang pampelikula. Mahilig siya sa mumurahing kape at
tsaa at ngayo’y abala sa pagsusulat ng kaniyang dalawang nobela at isang skrip para sa pelikula.

xliv
xlv
PREMYO GASERA: IKATLONG GANTIMPALA

ANG AWITIN SA AKING PUSO

Mayroong awitin sa aking puso

matagal nang nakahimlay,
nasugatan.

Ang bawat punit pilit sinulsi,

marahang nilapatan
ng mga nota't ritmong
nangangarap gunitain.

Mayroong awitin sa aking puso

na hindi ko maawit
sa takot at pangamba
na hindi dinggin ng lipunan:

Ang tono ng mga lirikong,

sa akin ay tumutugma.

Mayroong awitin sa aking puso,

isang kundimang hindi mailahad
ng bayang namamaos.

Ngunit itong awitin sa aking puso,

liriko nito'y hinele ng pagkakaisa.

Komposisyon ng magigiting na bayani,

huni ng dugong dumanak,
sa bawat ritmong
humaharana,
sa perlas ng silangan.

Mayroong komposisyon sa aking puso,

isang kasaysayang nararapat dinggin
awitin ng nagkakaisang Pilipinas

malayang wikang Filipino.

_____________________
* Si JOSHUA MENDOZA ay isinilang at kasalukuyang naninirahan sa Nueva Ecija na may
edad na dalawampung taong gulang at kumukuha ng kursong BS Development Communication
sa Central Luzon State University. Siya ay nangangarap at nagsusulat para sa mas magandang
bukas.

xlvi
xlvii
xlviii
“Walang dakilang wika sa alinmang bansa
na ‘di ang nagtaas at naghatid sa tugatog
ay ang kanyang manunulat.”
- Lázaro Francisco
National Artist for Literature

xlix