PAGE - 1

प्रथम आवृत्ति: परीक्षा (1st PRE-BOARD) कक्षा-दशमी

समयः- 3 घण्टाः विषय: - संस्कृतंम ् कुलाङ्काः – 80

निर्देशाः- प्रश्नपत्रे खण्डद्वयम ् अस्ति |

1. प्रथम: (अ-खण्डः) | अस्मिन ् खण्डे 40 अङ्काः सन्ति | सर्वे प्रश्नाः अस्मिन ् खण्डे बहुविकल्पात्मकाः सन्ति |
2. द्वितीयः (आ-खण्डः) | अस्मिन ् खण्डे अपि 40 अङ्काः सन्ति | सर्वे प्रश्नाः वर्णनात्मकाः सन्ति |
3. सर्वे प्रश्नाः आवश्यकाः सन्ति |
4. प्रश्नानामुत्तराणि निर्दिष्टस्थाने एव दातव्यानि |

खण्ड-क (SECTION-A) (अ- भागः) (अनुप्रयुक्तव्याकरणम ्) 25 अङ्काः

1. अधोलिखितवाक्येषु रे खाङ्कितपदस्य संधिपदं संधिविच्छे दं वा प्रदत्त-विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत | 1*4=4
1. सर्वदा सत ् + मार्गे गच्छे त ् | 1. सन्मार्गे 2. सद्मार्गे 3. सत्मार्गे
2. शरीरस्थो महान ् रिपःु | 1. शरीरस्थ+महान ् 2. शरीरस्था+महान ् 3. शरीरस्थ: महान ्
3. हरिं वन्दे जगद्गरु
ु म ् | 1. जगत ्+गुरुम ् 2. जगद्+गुरुम ् 3. जगति+गुरुम ्
4. कः+चित ् कृषकः क्षेत्रं कर्षति | 1. केचित ् 2. कश्चित ् 3. काचित ्
2. अधोलिखितवाक्येषु रे खाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत | 1*4=4
1. नास्ति उद्यमसमः बन्धःु | 1. उद्यमाय समः 2. उद्यमेन समः 3. उद्यामात ् समः
2. पिककाकौ उद्डीयते | 1. पिकः च काका च 2. पिकः च काकः च 3. पिकः काकः च
3. यथाशक्तिः एकः बालकः लिखति | 1. शक्तेः योग्यम ् 2. शक्तिं यथा 3. शक्तिम ् अनतिक्रम्य
4. रामः मग
ृ स्य पश्चात ् धावति स्म | 1. अनुमग
ृ म ् 2. समग
ृ म ् 3. उपमग
ृ म्
3. अधोलिखितवाक्येषु रे खाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम ् उत्तरं प्रदत्तविकल्पेभ्यः
चित्वा लिखत | 1*4=4
1. प्रातकालस्य शोभा रमणीया | 1. रमण+ईया 2. रमणीय+टाप ् 3. रमणीय+त्व
2. स्थिरत्वं लाघवं मज
ृ ा | 1. स्थिर+मतुप ् 2. स्थिर+टाप ् 3. स्थिर+त्व
3. सर्वेषां मत्कृते महत+् त्व विद्यते | 1. महत्वं 2. महत्वे 3. महत्त्वं
4. शिक्षिका कक्षामध्ये पाठयति | 1. शिक्षिका+त्व 2. शिक्षका+टाप ् 3. शिक्षिका+तल ्
 PAGE – 2
4. वाच्यस्य नियमानस
ु ारं उचितम ् उत्तरं लिखत | 1*3=3
बालकः – त्वं कुत्र गच्छसि ?
बालिका – अहं तु आपणं (1).........| 1. गच्छति 2. गच्छामि 3. गच्छसि
बालकः – तत्र (2)............किमर्थं गम्यते | 1. त्वया 2. मया 3. त्वं
बालिका – अहं तत्र (3)..........क्रेतुं गच्छामि | 1. फ़लानि 2. नगराणि 3. प्रस्तराणि
5. समचि
ु तं समयबोधशब्दं चिनत
ु | 1*4=4
1. रामः प्रातः 6.30 ..........वादने उत्तिष्ठति | 1. सपादषट् 2. पादोनषट् 3. सार्द्धषट्
2. सः नित्यं 7.15 .........वादने भ्रमणाय गच्छति | 1. पादोनसप्त 2. सार्द्धसप्त 3. सपादसप्त
3. सुरेशः प्रातः 8.00 ...............वादने उत्तिष्ठति | 1. अष्ट 2. सपाद अष्ट 3. पादोन अष्ट
4. मुकेश: रात्रौ 9.45 ...........वादने वार्ताः शण
ृ ोति | 1. सपादनव 2. पादोननव 3. पादोनदश
6. उचित-अव्ययपदं चिनत
ु | 1*3=3
1. ..........वष्टि
ृ ः भवति | 1. इदानीम ् 2. श्वः 3. इतस्ततः
2. ..........विदधीत न ् क्रियाम ् | 1. सहसा 2. उच्चैः 3. इतस्ततः
3. सुरेशः तु .........भ्रमति | 1. उच्चैः 2. इतस्ततः 3. कुत्र
7. अधोलिखितवाक्येषु रे खाङ्कितम ् अशद्ध
ु ं अस्ति | विकल्पेभ्यः शद्ध
ु ं पदं चिनत
ु | 1*3=3
1. बालकः नेत्रयोः पश्यति | 1. नेत्राभ्यां 2. नेत्रष
े ु 3. नेत्रभ्
े यः
2. ते बालिकाः विद्यालयं गच्छन्ति | 1. बालकाः 2. बालिके 3. बलाका:
3. सुधा ह्यः आपणं गच्छामि | 1. गमिष्यामि 2. गच्छे यम ् 3. अगच्छत ् |
खण्ड: - ख (SECTION-A) पठित अवबोधनम ् – 15 अङ्काः
8. रे खाङ्कितपदानि आधत्ृ य प्रदत्त-विकल्पेभ्यः समचि
ु तं प्रश्नवाचकपदं चिनत
ु | 1*5=5
1. व्याघ्रं दृष्ट्वा धूर्तः शग
ृ ालः अवदत ् | 1. कः 2. केन 3. कं
2. वानरः आत्मानं वनराजपदाय योग्यः मन्यते | 1. कया 2. कस्मै 3. कस्य
3. स कृच्छ्रे ण भारम ् उद्वहति | 1. केन 2. कः 3. कस्य
4. उभौ शवं चत्वरे स्थापितवन्तौ | 1. कस्मिन ् 2. कुत्र 3. के
5. मर्ख
ू ः परुषां वाचं वदति | 1. कं 2. केषां 3. कीदृशीम ्

PAGE – 3
9. प्रसङ्गानुकूलं समुचितार्थं चिनुत | 1*4=4
1. गच्छ त्वमपि किञ्चित ् गूढप्रदे शम ् | 1. गुप्त्प्रदे शं 2. नगरं 3. ग्रामम ्
2. वयस्य अपर्वं
ू खलु नामधेयम ् | 1. वद्ध
ृ ा 2. पथिका 3. मित्र !
3. अहं मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासं इदानीं द्रष्टुं इच्छामि | 1. अधुना 2. अचिरं 3. सहसा
4. आर्य ! अलीकम ् एतत ् | 1. सत्यम ् 2. असत्यम ् 3. अचिरम ्
10. भाषिककार्यसंबद्धानाम ् प्रश्नानां समुचितम ् उत्तरं चिनुत | 1*6=6
1. (दर्दा
ु न्तदशनैः अमुना स्यान्नेव जनग्रसनम ्) अस्मिन ् वाक्ये (अमुना) इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम ् ?
1. कालाय 2. दशनेभ्यः 3. कालायसचक्राय
2. (सः दीनः इति जानन्नपि कृषकः तं पीडयति) अस्मिन ् वाक्ये क्रियापदं किं प्रयुक्तम ् ?
1. जानन ् 2. पीडयति 3. कृषकः

ृ ालः हसन्नाह) अस्मिन ् वाक्ये विशेषणपदं किं प्रयुक्तम ् ?

3. (भयानुकूलं व्याघ्रं दृष्ट्वा कश्चित ् धूर्तः शग
1. आह 2. व्याघ्रं 3. भयानुकूलम ्
4. (क्रोधो हि शत्रःु प्रथमो नराणां) अस्मिन ् वाक्ये (मित्रम ्) इति पदस्य विलोमपदं किं ?
1. क्रोधः 2. नराणां 3. शत्रःु
5. (काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः) अस्मिन ् वाक्ये (कोकिलः) पदस्य पर्यायपदं किं
प्रयुक्तम ् ?
1. काकः 2. पिकः 3. कृष्णः
6. (करुणापरो गह
ृ ी तस्मै आश्रयं प्रायच्छत ् ) अस्मिन ् वाक्ये कर्तृपदं किमस्ति ?
1. गह
ृ ी 2. करुणापरः 3. आश्रयम ्

PAGE – 4
 खण्ड:- ग (SECTION-B) (आ-भागः) वर्णनात्मकप्रश्नाः 40 अङ्काः

अपठित-अवबोधनम ् 30
11. अधोलिखितं गद्यान्शं पठित्वा प्रश्नानामत्त
ु राणि लिखत | 10 अङ्काः
वर्तमानयुगं संगणकयुगम ् अस्ति | अधुना प्रत्येकक्षेत्रे सङ्गणकस्य प्रयोगः भवति | अद्य नवीनैः वैज्ञानिकै:
आविष्कृतेषु साधनेषु संगणकयन्त्रं महत्वपूर्णं च उपयोगी अस्ति | जनानां मष्तिष्के ये विचाराः स्मति
ृ रूपेण
स्थाप्यन्ते ते एकस्मिन्नेव संगणकयन्त्रे दत्तान्शरूपेण(DATA) क्रूडीकर्तुं (CODING) शक्यन्ते | अतः संप्रति काले
संगणकयन्त्रस्य गरिमा दिने दिने वर्धमाना अस्ति | संगणकयन्त्रे अत्यन्तं प्रमख
ु ाः बहूपयोगिनः च विषयाः
संगहृ ीताः सन्ति | यदि कृमिप्रवेशेन (VIRUS) संगणकयन्त्रं दोषपर्णं
ू भवति चेत ् तर्हि

दत्तान्शाः पुनः न लभन्ते | इमं दोषं निवारयितुं नूतनं तन्त्रज्ञानं अधुना (SAFETY TECHNOLOGY) इति संस्थया
अभिवर्धितम ् | संगणकयन्त्रं विनष्टं चेदपि अन्तर्जालद्वारा (INTERNET) अस्मिन ् विश्वे यत्र कुत्रापि ते अन्शाः पन
ु र्ग्रहीतंु
शक्यन्ते |

एकपदे न उत्तरत – 1*2=2

1. कस्य गरिमा दिने दिने वर्धमाना अस्ति ?
2. संगणकयन्त्रं अद्य कैः वैज्ञानिकैः आविष्कृतम ् ?

पर्ण
ू वाक्येन उत्तरत – 2*2=4

1. केन संगणकयन्त्र दोषपूर्णं भवति ?

2. जनानां मष्तिष्के विचाराः केन रूपेण स्थाप्यते ?

अस्य अनुच्छे दस्य कृते उपयुक्तशीर्षकं लिखत | 1*1=1

यथानिर्देशम ् उत्तरत – 1*3=3

1. (अस्ति) क्रियायाः कर्तृपदं किम ् ? 1. विचारः 2. संगणकयन्त्रम ् 3. विषयः

2. (नूतनं तन्त्रजालं) अनयोः पदयोः विशेषणं किमस्ति ? 1. नूतनम ् 2. प्राचीनं 3. तन्त्रज्ञानम ्
3. अनुच्छे दे (पुरातनम ्)पदस्य कः विपर्ययः आगतः ? 1. रत्नम ् 2. नूतनं 3. विनष्टम ्

PAGE – 5
 खण्ड:-घ (रचनात्मकं कार्यम ्) 15 अङ्काः

12. अग्रजं प्रति लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि मञ्जष

ू ापदसहायतया परू यित्वा पत्रं च पन
ु ः उत्तरपस्ति
ु कायां लिखतु
| 1/2*10= 5
मञ्जष
ू ा- (लेखिष्यति,दिल्ली,कुशली,सम्यक् ,प्रिय अग्रज !,आगमिष्यामि,कुशलं,अनुज,स्मरतः,अवश्यम ्)
(1)................
दिनाकः-.....................
(2)......................प्रणामाः

अहमत्र (3) ....................,भवान ् अपि तत्र कुशली अस्ति इति मन्ये | मातापितरौ तु सर्वदा त्वां (4)..............|
तवाग्रजा आगामि मासे रक्षाबन्धनपर्वणि गह
ृ ं (5).....................| भवान ् अपि (6)............आगच्छतु | अस्मिन ्
विषये तवाग्रजा अपि त्वां पत्रं (7).............| भवन्तः अध्ययनं (8)................चलति इति वयम ् चिन्तयामः |
अन्यत ् सर्वं (9)............| सर्वेभ्यः मित्रेभ्यः मदीयाः शभ
ु कामनाः |
भवतः (10).......................
कुलदीपः

PAGE – 6

13. चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषाप्रदत्तशब्दसहायतया पञ्चवाक्यानि लिखत | 1*5=5

 मञ्जष
ू ा-(उद्याने,बालकाः,बालिकाः,भ्रमन्ति,इतस्ततः,स्त्रियः,दोलाः,बालकेन,शिशवः,सह,वक्ष
ृ ाः,क्रीडन्ति,परस्परं ,बहवः)
अथवा
मञ्जष
ू ाप्रदत्तपदानां सहाय्येन निम्नलिखितं विषयम ् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम ् अनुच्छे दं
लिखत |
मञ्जष
ू ा-(विद्या,आवश्यकता,ज्ञानम ्,बुद्धि,ं विद्यायाः,पशुः,विकासयति,धनं,लोके,विद्याविहीनः,नाम,मानवस्य)

14. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषायांलिखत | 1*5=5

1. बालक विद्यालय जाता है |
2. रमा पाठ पढ़ती है |
3. मुकेश कहाँ जाता है ?
4. सुमन कहाँ थी ?
5. कल वंश दिल्ली जाएगा ?
PAGE – 7
 खण्ड:- ड (पठित-अवबोधनम ्) 15 अङ्काः
15. गद्यान्शं पठित्वा प्रश्नानामुत्तराणि लिखत | 3 अङ्काः
अस्ति दे उलाख्यो ग्रामः | तत्र राजसिन्हः नाम राजपुत्रः वसति स्म | एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य
भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितर्गृ
ु हं प्रति चलिता | मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श | सा व्याघ्रम ्
आगच्छन्तं दृष्ट्वा धार्ष्ट्यात ् पत्र
ु ौ चपेटया प्रहृत्य जगाद- “कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः ?
अयमेकस्ताव्द्विभज्य भुज्यताम ् | पश्चाद अन्यो कश्चिद् लक्ष्यते |”
1. एकपदे न उत्तरत- ½*2=1
1. तत्र ग्रामे कः राजपुत्रः वसति स्म ?
2. मार्गे गहनकानने सा किं ददर्श ?

2. पूर्णवाक्येन उत्तरत- 1*2=2

1. बुद्धिमती पत्र
ु ौ चपेटया किं जगाद ?
2. बुद्धिमती पत्र
ु द्वयोपेता कुत्र चलिता ?
16. पद्यान्शं पठित्वा प्रश्नानामत्त
ु राणि लिखत | 3 अङ्काः
आलस्यं हि मनष्ु याणां शरीरस्थो महान ् रिपःु |
नास्ति उद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ||
1. एकपदे न उत्तरत- ½*2=1
1. केन समः बन्धुः नास्ति ?
2. आलस्यं हि केषां महान ् रिपःु ?
2. पूर्णवाक्येन उत्तरत- 1*2=2
1. आलस्यं कुत्र तिष्ठति ?
2. जनः किं कृत्वा न अवसीदति ?

PAGE – 8

17. नाट्यान्शं पठित्वा प्रश्नानामुत्तराणि लिखत | 3 अङ्काः

वानरः – (सगर्वं) अत एव कथयामि यत ् अहमेव योग्यः वानरजपदाय | शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः
भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः |
 मयूरः – अरे वानर ! तूष्णीं भव | कथं त्वं योग्यः वनराजपदाय ? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव
शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः | अतः वने निवसन्तं मां वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः
भवन्तु | अधुना यतः कथं कोS प्यन्यः विधातुः निर्णयम ् अन्यथा कर्तुं क्षमः |
काकः – (सव्यङ्ग्यं) अरे अहिभक
ु ् ! नत्ृ यातिरिक्तं का तव विशेषता यत ् त्वान वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे
वयम ् |
मयूरः – यतः मम नत्ृ यं तु प्रकृतेः आराधना | पश्य ! पश्य ! मम पिच्छानामपूर्वं सौन्दर्यम ् –
1. एकपदे न उत्तरत – ½*2=1
1. (अहमेव योग्यः वानरजपदाय) इति सगर्वं कः कथयति ?
2. मयूरं प्रति (अहिभुक्) इति कः संबोधयति ?
2. पर्ण
ू वाक्येन उत्तरत- 1*2=2
1. कस्य नत्ृ यं प्रकृतेः आराधना ?
2. काकः मयूरं किं वदति ?
18.मन्जूषातः पदानि चित्वा श्लोकस्य अन्वयं पूरयत | ½*4=2
य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभत
ू ानि सख
ु ानि च |
न कुर्यादहितं कर्म स परे भ्यः कदापि च ||
अन्वयः- यः (1)...........श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च (2)................सः (3).............कदापि च अहितं
(4)................न कुर्यात ् | मञ्जष
ू ा - (कर्म,इच्छति,आत्मनः,परे भ्यः)
अथवा
मन्जष
ू ायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि परू यित्वा पन
ु ः लिखत |
संपत्तौ दच विपत्तौ च महतामेकरूपता |
उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमये तथा ||
भावार्थ: - इह लोके (1)........संपन्नतायाः (2).............चापि समरूपतां भजंते | यथा सूर्यः (3).............अपि
रक्तवर्णः भवति (4).................अपि रक्तवर्णः दृश्यते, अर्थात ् सत्पुरुषाः विपत्तिकाले अपि खिन्न्मनसाः न
जायन्ते |
मञ्जष
ू ा- (विपन्न्तां,उदयकाले,महापुरुषाः,अस्तकाले)

19.अधोलिखित-कथान्शं समुचित-क्रमेण लिखत | ½*8=4

1. विविधाः पक्षिणः अपि सिन्हस्य एतादृशीं दशम दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति |
2. वनस्य समीपे एवैका नदी वहति |
3. एकः सिन्हः सुखेन विश्राम्यते तदै व एकः वानरः आगत्य तस्य पच्
ु छं धुनोति |
4. क्रुद्धः सिन्हः इतस्ततः धावति,गर्जति परम ् किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति |
5. वानराः वक्ष
ृ ोपरि स्थिताः हसन्ति |
6. क्रुद्धः सिन्हः तं प्रहर्तुं इच्छति परं वानरस्तु कूर्दीत्वा वक्ष
ृ मारूढः |
7. एवमेव वानराः वारं वारं सिन्हं तुदन्ति |
8. तदै व अन्यस्माद् वक्ष
ृ ात ् सिन्हस्य कर्णमाकृष्य पुनः वक्ष
ृ ोपरि आरोहति |