Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.0. TEHNOLOGIJA OTKOPAVANJA

Na povr{inskom kopu kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica primenjena je

diskontinualna tehnologija koja se sastoji od tri osnovne faze tehnolo{kog
procesa rada, i to:
 Bu{enje i miniranje;
 Utovar odminiranog materijala;
 Transport.

U toku dosada{njeg rada na povr{inskom kopu “Ra{~i}i” - Ivanjica

otvorene su eta`e 675, 650, 630 i eta`a E-595 koja predstavlja osnovni radni
plato. Do svih eta`a koje su otvorene uspostavljena je veza transportnim
putevima koji sa eta`a E-595 i E-622 slu`e za transport kre~njaka, dok su putevi
za ostale eta`e prose~eni i formirani kod njihove pripreme, a sada se koriste
kao pristupni putevi. Na svim otvorenim eta`ama izvode se bu{a~ko-minerski
radovi, a utovar i transport kre~njaka vr{i se sa dva osnovna radna platoa na
niveletama 595 i 622.
Transport kre~njaka sa vi{ih eta`a do osnovnog radnog platoa na eta`i
E-622, vr{i se gravitaciono primenom buldozera kojim se transportuje kre~njak
posle miniranja sa radnog platoa do gornje ivice eta`e, a zatim se obru{ava niz
kosinu. Ovaj postupak se ponavlja na svakoj eta`i do osnovnog radnog platoa,
gde se vr{i utovar.
U odnosu na ovakav na~in rada, sada se za deo le`i{ta “Ra{~i}i” sa
desne strane puta, projektovana tehnologija bitno razlikuje i to u visanama
eta`a i tehnologiji transporta kre~njaka. Usvojena i projektovana visine eta`a je
15 m, a transport kre~njaka treba da se vr{i sa svake eta`e, osim sa najvi{ih
eta`a na niveletama 702 i 722, do kojih nije bilo racionalno trasirati transportni
put zbog ukupno malih koli~ina kre~njaka koji je poduhva}en ovim eta`ama, kao
i zbog velike du`ine i lokacije trase transportnog puta, pa je za te dve eta`e
zadr`ana prvobitno primenjena tehnologija rada.
Prvobitno primenjen gravitacioni transport je sa osnovnom idejom da se
smanji du`ina transporta kre~njaka kamionima. Iz toga proizilazi da bi se u
daljem razvoju povr{inskog kopa materijal sa vi{ih eta`a do kojih ne dolaze
transportni putevi vi{estruko obru{avao. Ovakva tehnologija je mogu}a, ali je
optere}ena nizom slo`enih okolnosti od koji }e biti nabrojane samo najbitnije. To
su:

39
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

 Te{ka kontrola vertikalnog, odnosno gravitacionog transporta, obzirom

da je prepu{ten slobodnom padu. Ovo je naro~ito izra`eno za krupnije
komade odminiranog kre~njaka.
 Onemogu}avanje istovremenog rada na dve eta`e, jer pored
neposredne opasnosti od nekontrolisanog obru{avanja dolazi do
blokade eta`nih transportnih puteva, jer se obru{eni materijal zadr`ava
na bermama ni`ih eta`a.
 Slo`eni uslovi rada buldozera na ve}im visinama odminiranog materijala
koje se kre}u i preko 14 m u materijalu neujedna~ene granulacije.
 Pove}ano usitnjavanje kre~njaka na svakoj eta`i transporta i
obru{avanja.
 Mogu}nost poja~anog me{anja kre~njaka sa jalovinskim povr{inskim
pokriva~em ili jalovinskim proslojcima koji izazivaju pove}anje
ne~isto}e.

Imaju}i u vidu sve nabrojane slo`ene uslove, opredeljenje ovog

Dopunskog rudrskog projekta je da se promeni dosada{nja primenjena
tehnologija rada i da se kre~njak transportuje kamionima sa svake eta`e gde je
to mogu}e, a mogu}e je sa svih eta`a osim eta`e 702 i najvi{e eta`e 722. Prema
tome, na eta`ama 595, 607, 622, 637, 652, 667 i 682 formira se radni plato koji
se koristi za utovar i transport kre~njaka. Kada se izvr{i analiza prema
situacionim planovima, proizilazi da na povr{inskom kopu “Ra{~i}i” ovakva
orijentacija ima opravdanje, jer se du`ina transporta pove}ava samo za najvi{e
eta`e 667 i 682, a omogu}ava znatno jednostavnije uslove rada na povr{inskom
kopu.
Detaljniji prikaz navedene tehnologije otkopavanja daje se po iznetom
redosledu.

7.1. BU[A^KO-MINERSKI RADOVI

7.1.1. OP[TI PODACI ZA BU[ENJE I MINIRANJE

Bu{enje i miniranje na povr{inskom kopu “Ra{~i}i” vr{i}e se na eta`ama

visine 12, 15 i 20 m, sa godi{njim kapacitetom od 70.000 ~m3/god u kre~njaku
zapreminske mase =2.66÷2.702 t/m3. Projektovani parametri bu{enja i
miniranja moraju biti takvi da zadovoljavaju potrebni granulometrijski sastav
izminiranog materijala, kapacitet i tehni~ke karakteristike utovarne
mehanizacije kao i tehni~ke karakteristike postoje}e opreme za drobljenje (D max
= 600 mm, Vo = 1.6 m3). Isto tako parametri bu{enja i miniranja moraju biti
uskla|eni sa fizi~ko-mehani~kim i tehni~kim karakteristikama radne sredine.

7.1.2. FIZI^KO-MEHANI^KE I TEHNI^KE KARAKTERISTIKE RADNE

SREDINE OD ZNA^AJA ZA BU[ENJE I MINIRANJE

40
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

Pritisna ~vrsto}a c = 837.23 daN/cm2

Zapreminska masa kre~njaka z = 2.66÷2.702 t/m3
Koeficijent rastresitosti kr = 1.5
Brzina prostiranja uzdu`nih talasa Vm = 2200÷2650 m/s
Stepen raspucalosti II i III kategorija (srednje i krupno
blokovite stene)
Kohezija c = 448.52 kN/m2
Ugao unutra{njeg trenja  = 38o 19’

7.1.3. BU[ENJE MINSKIH BU[OTINA

Za bu{enje minskih bu{otina na povr{inskom kopu kre~njaka “Ra{~i}i”, s

obzirom na fizi~ko-mehani~ke i tehni~ke karakteristike radne sredine i
predvi|enu tehnologiju rada, najpovoljniji na~in bu{enja je udarno-rotaciono
bu{enje. Ono se mo`e izvoditi sa pneumatskom i hidrauli~kim udarno-
rotacionim bu{ilicama sa kojima se i raspola`e na povr{inskom kopu, a to su
bu{ilice tipa INGERSOLL-RAND - USA i to 2 komada: ECM-350 i BOHLER.

OSNOVNE TEHNI^KE KARAKTERISTIKE PNEUMATSKE BU[ILICE ECM-

350

Bu{ilica je na guseni~ni pogon sa sopstvenim motorom koji se pokre}e

na vazduh. Ima jako pokretljivu hidrauli~nu konzolu sa lan~anim ure|ajem i
vodilicu za bu{a}u {ipku du`ine 3.04 m koja nosi i vodi rotacionu glavu sa
bu{a}im ~eki}em.
 Neto te`ina: 3856 kg
 Ukupna du`ina (konzola na 45 o bez vodilica): 2718 mm
 Ukupna {irina: 2134 mm
 Ukupna visina (vertikalna vodilica, osnova 3048 mm): 5099 mm
 Ukupna visina (konzola podignuta na 60 o, horizontalna vodilica):
3213 mm
 Maksimalna visina bu{enja (konzola na 60o, vodilica horizontalna):
3042 mm
 Pre~nik bu{enja:  64÷114 mm
 Nagib bu{otina: vertikalne i horizontalne
 Dubina bu{enja: Lb = do 30 m
 Brzina bu{enja: Vb = 10÷20 m/h
 Vrsta i du`ina bu{a}ih {ipki: SPI-RAL (trapezni navoj),  38 mm, l{ = 3
m
 Tip bu{a}eg ~eki}a: VL-120 i VL-140
 Pre~nik bu{a}eg ~eki}a: 120 mm
 Pre~nik bu{a}ih kruna:  89 mm i  76 mm
 Vrsta bu{a}ih kruna: bradavi~aste i krstaste
 Kompresori: XA-300 i XA-350, “FAGRAM” - Smederevo
 Kapacitet kompresora: 300 l/s i 350 l/s
 Radni pritisak: 7 bara

41
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

TEHNI^KE KARAKTERISTIKE HIDRAULI^NE BU[ILICE BOHLER TCD-221

 pre~nik bu{enja 80 - 165 mm

 spec. pritisak na tlo 1 dN/cm2 bara
 brzina vo`nje 4 km/h
magacin za bu{a}e cevi:
 za 76,1 i 88,9 mm 10 cevi
 za 114,3 i133 mm 5 cevi
 du`ina 6080 mm
 {irina 3500 mm
 du`ina lafeta 9200 7200 mm
 du`ina hoda na lafetu 6000 4000 mm
Pogonski agregati:
 tip motora za kompresor F 8L 413
 snaga dizel motora za kompresor 87 kW
Kompresor:
 tip VG 2321 L1
 kapacitet 7.8 m3/min
 maksimalni pritisak 15 bar
Dizel motor za hidruli~nu pumpu:
 snaga motora 54 kW
Hidrauli~na pumpa:
 kapacitet protoka 2x112 l/min
 radni pritisak (max.) 320 bar
Motor vozne naprave hidraul.: MF 50
 snaga 48 kW
 radni pritisak 320 bar
 Zup~asta pumpa:
 kapacitet protoka 2x25 l/min
 radni pritisak 175 bar
 Potisni motor hidrul.: MF 105
 snaga 8,2 kW
 radni pritisak 160 bar
 pritisak (na svrdlo) max. 11 t
 brzina hoda napred i natrag 34 m/min
 Rotacioni motor hidrul: MD 10-40
 prigon i-3,08 i-1,12
 snaga (44) (44) kW
 radni pritisak 160 160 bar
 zaokretni momenat (4620) (168) Nm
 broj obrtaja 20-97 55-266 o/min.

TEHNI^KE KARAKTERISTIKE POKRETNOG KOMPRESORA INGERSOLL-

REND

42
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

 kapacitet 21.0 m3/min

 radni pritisak 8 bara
 snaga motora (dizel) 184 kW
 hla|enje kompresora vazduhom
 hla|enje motora vazduhom
 proizvo|a~ Ingersoll-rend

7.1.4. PRE^NIK BU[ENJA

Pre~nik minske bu{otine je parametar koji je od bitnog uticaja na stepen
usitnjavanja stenske mase od ~ega zavisi i efikasnost utovarno-transportne
mehanizacije. Pri izboru pre~nika minske bu{otine ne smeju se zanemariti
geolo{ki faktori koji karakteri{u stenski masiv. Izme|u pre~nika minske bu{otine
(d) i maksimalno dozvoljene veli~ine komada (D) postoji zavisnost:
d = k  D,
gde je:
k - koeficijent proporcionalnosti koji zavisi od stepena drobljenja stene i
iznosi:
 k = 0.1 za te{ko drobive stene;
 k = 0.2 za srednje te{ko drobive stene;
 k = 0.3 za lako drobive stene.
Usvojeno je da k iznosi 0.1 ÷ 0.2, odnosno, k = 0.15, tako da je,
d = 0.15  600 mm = 90 mm
Usvojeni pre~nik krune je  = 76 - 89 mm. Prora~unati pre~nik bu{enja
je u okviru date opreme za bu{enje.

7.1.5. IZBOR VRSTE EKSPLOZIVA

Iskori{}enje energije eksplozije kod miniranja je u visokoj zavisnosti od

izbora najpovoljnije vrste eksploziva. Izbor najpovoljnije vrste eksploziva se vr{i
na bazi dve postoje}e metodologije:
 na bazi deformacionog rada ili metoda levkastih opita;
 na bazi fizi~ko-mehani~kih karakteristika koje se izra`avaju kroz
seizmi~ke karakteristike i ona se vi{e koristi. Po ovoj metodologiji je
izvr{en izbor vrste eksploziva.
Iskori{}enje energije eksplozije kod miniranja zavisi od odnosa akusti~ne
impedance stene (Zs) i akusti~ke impedance eksploziva (Z e) koje su osre|ene
slede}im izrazima:
Zs=Vs*s/g i Ze=D*/g
Vs - brzina prostiranja uzdu`nih talasa u steni, m/s;
s - zapreminska te`ina stene, g/cm3;
D - detonaciona brzina eksploziva, m/s;
 - gustina eksploziva, g/cm3;
g - gravitaciono ubrzanje m/s2.

43
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

Najve}a koli~ina energije iskoristi se na drobljenje stene u slu~aju kada

je:
Zs=Ze, odnosno Vs s = D .
Po{to je radna sredina kao i eksploziv heterogena, zbog postojanja
prslina i pukotina, to se prethodna jedna~ina mo`e napisati u obliku:
Vs  s  k = D  ,
gde je: k - koeficijent refleksije koje se kre}e 0.6÷0.9.
Vs  s  k = 2500 m/s  2.7 g/cm3  0.7 = D  
D   = 4725 m/s

Treba izabrati vrstu eksploziva koja ima proizvod detonacione brzine i

gustine od 4700 m/s. Ako je gustina amonijum-nitratskih pra{kastih eksploziva
1.05÷1.1, to zna~i da bi se kao eksploziv mogao koristiti eksploziv iz ove grupe
sa detonacionom brzinom od:
4725
D  42955. m / s  4300 m / s
110
.
Na osnovu ovoga mo`e se usvojiti vrsta eksploziva, a to je AMONEX-1,
sa slede}im karakteristikama:
 gustina 1.05÷1.10 g/cm3
 brzina detonacije 4100÷4300 m/s
 gasna zapremina 955 l/kg
 toplota eksplozije 4248 kJ/kg
 prenos detonacije 4÷8 cm
 strenght 80 %
 proba po Trauclu 380÷390 cm3

Na osnovu izlo`enog vidi se da za punjenje minskih bu{otina treba

koristiti u kombinaciji sa AMONEX-om 1 noviji tip emulzionih SLURRY
eksploziva - DEMULEX. U tom slu~aju pomenuti eksplozivi bi se stavljali u dno
bu{otine, a posebno u slu~aju kada je pove}an otpor u no`ici eta`e.

7.1.6. PRORA^UN GEOMETRIJE BU[ENJA I MINIRANJA

Pri prora~unu parametara bu{enja i miniranja po{lo se od slede}ih

parametara:
 Visina eta`e H = 15.0 m
 Nagib eta`e  = 70o
 Pre~nik bu{enja  = 76 mm (do 89 mm)
 Maksimalna veli~ina komada D = 600 mm
 Zapremina ka{ike utovarnih sredstava Vk  1.6 m3

7.1.6.1. PRORA^UN SPECIFI^NE POTRO[NJE EKSPLOZIVA

Prora~un specifi~ne potro{nje eksploziva se vr{i na slede}i na~in:

- po Laresu:

44
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

e
q  q1  s  v d  0.4  09
.  10
.  089
.  1  0.32 kg / m3
g
gde je:
q1 - koeficijent otpornosti stene;
s - koeficijent strukture stenske mase (raspucalost), s = 0.9;
v - koeficijent ste{njenosti mine, v = 1.0 (za dve slobodne povr{ine);
e - koeficijent radne sposobnosti;
A - radna sposobnost eksploziva od 480 cm3 po Trauclu;
Ax - radna sposobnost izabranog eksploziva, AMONEX-1;
d - koeficijent za~epljenosti bu{otine, d = 1
g - koeficijent zbijenosti eksplozivnog punjenja, g = 0.9.
Pored Laresove formule za prora~un se koristi i slede}a formula:
70 3 70 3
q f  8  0.363 kg / m3
A 385
gde je:
A - radna sposobnost upotrebljenog eksploziva, A = 385;
f - koeficijent ~vrsto}e stene (po Proto|akonovu), f = 8.
Usvaja se specifi~na potro{nja eksploziva q = 0.350 kg/m3.

45
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.1.6.2. PRORA^UN POTRO[NJE EKSPLOZIVA PO m’ BU[OTINE

  d2 .  0076
314 . 2
p   1000  .  1000  283
064 . kg / m'
4 4
gde je:
d - pre~nik bu{otine, d = 0.076 m;
 - koeficijent punjenja bu{otine koji zavisi od odnosa pre~nika bu{otine i
pre~nika eksploziva i iznosi za AMONEX 60 mm:
d2 . 2
06
 p   064
.
d . 2
076

7.1.6.3. PRORA^UN DU@INE BU[ENJA I PROBU[ENJA BU[OTINE

Za visinu eta`e H = 15 m:
H 15
L  lpr   15
.  17.46 m  17.5 m
sin  sin 70
gde je:
H - visina eta`e, H = 15 m;
 - nagib bu{otine,  = 70o;
lpr - probu{enje (du`ina probu{enja);
l pr = 10÷15 %  H = 10 %  H = 1.5 m
Usvojena du`ina probu{enja je lpr = 1.5 m.

Za visinu eta`e H = 20 m:
H 20
L  lpr   20
.  23.3 m  235
. m
sin  sin 70
gde je:
H - visina eta`e, H = 20 m;
 - nagib bu{otine,  = 70o;
lpr - probu{enje (du`ina probu{enja);
lpr = 10÷15 %  H = 10 %  20 = 2.0 m
Usvojena du`ina probu{enja je lpr = 2.0 m.

Za visinu eta`e H = 12 m:
H 12
L  lpr   12
.  140
. m
sin  sin 70
gde je:
H - visina eta`e, H = 12 m;
 - nagib bu{otine,  = 70o;
lpr - probu{enje (du`ina probu{enja);
lpr = 10÷15 %  H = 10 %  12 = 1.20 m
Usvojena du`ina probu{enja je lpr = 1.2 m.

46
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.1.6.4. ORJENTACIONI PRORA^UN KOLI^INE EKSPLOZIVA U

BU[OTINI

Za visinu eta`e H = 15 m:
Qb = p  L = 2.83  17.5 = 49.53 kg

Za visinu eta`e H = 20 m:
Qb = p  L = 2.83  23.5 = 65.8 kg

Za visinu eta`e H = 12 m:
Qb = p  L = 2.83  14 = 39.62 kg

7.1.6.5. MRE@A MINSKIH BU[OTINA I KOEFICIJENT

ZBLI@ENJA BU[OTINA

Mre`a minskih bu{otina, odnosno bu{enje minskih bu{otina treba vr{iti u

trougaonom rasporedu, i to u 2 ili 3 reda minskih bu{otina.
Koeficijent zbi`enja treba da iznosi m = 1.1.
a
m
W

7.1.6.6. PRORA^UN LINIJE NAJMANJEG OTPORA

Prora~un linije najmanjeg otpora sra~una}e se po slede}im formulama:

Za visinu eta`e H = 15 m:

.  p2  4  q  m  p  H  L  05
025 . p
W 
2 q m H
.  283
025 . 2  4  0350
.  11
.  283
.  15  17.5  05
.  283
.
  281
. m
2  0.350  11.  15
gde je:
p - koli~ina eksploziva po m’ bu{otine, p = 2.83 kg/m’;
q - specifi~na potro{nja eksploziva, q = 0.350 kg/m3;
m - keoficijent zbli`enja bu{otina, m = 1.1;
H - visina eta`e, H = 15 m;
L - du`ina bu{otine, L = 17.5 m.

47
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

Za visinu eta`e H = 20m:

.  p2  4  q  m  p  H  L  05
025 . p
W 
2 q m H
.  283
025 . 2  4  0.350  11
.  283
.  20  24  05
.  283
.
  284
. m
2  0.350  11
.  20
gde je:
H - visina eta`e, H = 20 m;
L - du`ina bu{otine, L = 23.5 m.

Za visinu eta`e H = 12 m:
.  p2  4  q  m  p  H  L  05
025 . p
W
2 q m H
.  283
025 . 2  4  0.350  11
.  283
.  12  14  05
.  283
.
  278
. m
2  0.350  11
.  12
gde je:
H - visina eta`e, H = 12 m;
L - du`ina bu{otine, L = 14 m.
Linija najmanjeg otpora mo`e se sra~unati i po formulama:

 09.  105

.
W  28  dp  28  0060
.  263
. m
qm 0.350  11
.
gde je:
dp - pre~nik eksplozivnog punjenja, dp = 0.060 m;
 - odnos visine punjenja prema visini eta`e (0.7÷0.9),  = 0.9;
 - gustina punjenja,  = 1.05 kg/dm3;
q - specifi~na potro{nja eksploziva, q = 0.350 kg/m3;
m - koeficijent zbli`enja bu{otiina, m = 1.1.
 105
.
W  53  k t  d   53  115
.  0076
.   288
. m
 27 .
gde je:
kt - koeficijent koji uzima u obzir smanjenje zapreminske te`ine stene
usled
raspucalosti (1.0÷2.0), usvojeno kt = 1.15;
d - pre~nik minske bu{otine, d = 0.076 m
 - gustina eksplozivnog punjenja,  = 1.05 kg/dm3;
 - zapreminska te`ina stene,  = 2.7 kg/dm3.
Na osnovu svih prethodnih rezultata prora~una usvaja se linija
najmanjeg otpora W = 2.8 m.

7.1.6.7. PRORA^UN RASTOJANJA IZME\U BU[OTINA

Za visinu eta`e H = 20, H = 15 i H = 12 m:

a = m  W = 1.1  2.8 = 3.08 m

48
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

Usvaja se a = 3 m.

49
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.1.6.8. PRORA^UN RASTOJANJA IZME\U REDOVA BU[OTINA

Za visinu eta`e H = 20, H = 15 i H = 12 m:

b = W = 2.8 m

7.1.6.9. PRORA^UN DU@INE MINSKOG ^EPA

Za visinu eta`e H = 20, H = 15 i H = 12 m:

l~ = (0.75÷1.0) W = 1.0  W = 1.0  2.8 = 2.8 m
l~ = (20÷40) d = 30  0.076 = 2.28 m  2.3 m
 30 d - za ~vrste stene
Usvojena du`ina minskog ~epa iznosi l~ = 2.30 - 2.8 m.

7.1.6.10. PRORA^UN KOLI^INE EKSPLOZIVA U JEDNOJ BU[OTINI I

ZAPREMINE ODMINIRANOG MATERIJALA

Q = q  V, kg
gde je:
V - zapremina stenske mase od jedne minske bu{otine, m3.

Za visinu eta`e H = 15 m:
V = a  W  H = 3  2.8  15 = 126 m3/bu{
Q = q  V = q  a  W  H = 0.350  126 = 44.10 kg/bu{

Za visinu eta`e H = 12 m:
V = a  W  H = 3  2.8  12 = 100.8 m3/bu{
Q = q  V = q  a  W  H = 0.350  100.8 = 35.28 kg/bu{

Za visinu eta`e H = 20 m:
V = a  W  H = 3  2.8  20 = 168 m3/bu{
Q = q  V = q  a  W  H = 0.350  168 = 58.80 kg/bu{

7.1.6.11. PROVERA KOLI^INE EKSPLOZIVA U BU[OTINI I KOLI^INE

EKSPLOZIVA PO m’ U ODNOSU NA DU@INU STUBA
EKSPLOZIVNOG PUNJENJA

Dimenzije 1 patrone eksploziva AMONEX-1 su:

 du`ina: 31÷34 cm
 pre~nik:  60 mm  2 mm
 te`ina: 1000 gr = 1 kg

- Broj patrona po 1 m’ iznosi: 2.95÷3.23 kom/m’

50
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

- Koli~ina eksploziva po 1 m’ iznosi: 2.95÷3.23 kg/m’

Usvaja se koli~ina eksploziva po 1 m’ bu{otine od 3.20 kg. Ova vrednost
se usvaja zbog sabijanja eksploziva prilikom punjenja minskih bu{otina.

- Koli~ina eksploziva koja mo`e stati u bu{otinu iznosi:

Za visinu eta`e H = 15 m:
Qb = p  Lp = 3.2  17.5 = 56 kg/bu{

Za visinu eta`e H = 12 m:
Qb = p  Lp = 3.2  14 = 44.8 kg/bu{

Za visinu eta`e H = 20 m:
Qb = p  Lp = 3.2  23.5 = 75.2 kg/bu{

Iz izlo`enog se vidi da u minske bu{otine mo`e stati prora~unata

(potrebna) koli~ina eksploziva.

7.1.7. IZBOR MILISEKUNDNOG INTERVALA USPORENJA

Milisekundno miniranje sastoji se u tome da se izme|u dva susedna

minska punjenja stavljaju milisekundni usporiva~i od najmanje 5 pa do nekoliko
desetina ms.
Istovremeno miniranje velikih koli~ina eksploziva daje po pravilu bolje
ekonosmke efekte nego ~esta miniranja manjih koli~ina, ali ovakva miniranja
izazivaju i ve}e seizmi~ke potrese. Postoji vi{e mogu}nosti da se smanje
nepovoljni efekti miniranja. U cilju smanjenja nepovoljnih efekata miniranja do
sada je najbolje rezultate pokazalo milisekundno miniranje. Njega sa~injava
~itav niz uzastopnih eksplozija manjih koli~ina eksploziva, koje kasne jedna u
odnosu na drugu za izvesni vremenski interval. Veli~ina tog intervala je funkcija
fizi~ko-mehanih~kih osobina radne sredine i geometrije miniranja.
Kod izra~unavanja vrednosti milisekundnog intervala polazi se od toga
da eksplozija pojedinog minskog punjenja treba da po~ne pre nego {to do njega
stigne udarni talas prethodnog punjenja.
t > W/v
gde je:
t - milisekundni interval usporenja;
W - linija najmanjeg otpora ili rastojanje izme|u bu{otina, m;
v - brzina prostiranja elasti~nih talasa, m/s.
Za vi{eredno miniranje, ako se `eli kontrolisati {irina i oblik gomile
odminiranog materijala koristi se slede}a formula:
t = (1.5÷2.0)  A  W
gde je:
A - koeficijent koji zavisi od ~vrsto}e stene i karakteri{e radnu sredinu i
njegove vrednosti su date u tabeli;

51
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

W - linija najmanjeg otpora, m.

Tabela 7.1: Vrednosti koeficijenta koji karakteri{e radnu sredinu

^vrsto}a Stena Vrednost
stene koeficijenta
A
Vrlo ~vrste Granit, peridotit, sulfidne ~vrste rude 3
^vrste Pe{~ari, metamorfisani ~vrsti kre~njaci i 4
kvarciti
Srednje Kre~njak, mermer, magnezit, serpentin 5
~vrste
Meke Meki kre~njaci, glinci, ugalj 6

Za visinu eta`e H = 12 , H = 15 m i H=20 m:

t = 1.8  4  2.8 = 20.16 ms

Po formuli Johansona i Langeforsa milisekundni interval se mo`e

izra~unati po obrascu:

Za visinu eta`e H = 12 i H = 15 m i H = 20 m:
t = 3.3  K  a = 3.3  1.5  3 = 14.85  15 ms

gde je:
K - koeficijent koji karakteri{e radnu sredinu, upotrebljeni eksploziv i
druge parametre i iznosi K = 1.0÷2.0. Usvojeno K = 1.5;
a - rastojanje izme|u bu{otina, m.

Tabela 7.2: Zavisnost milisekundnog intervala

od ~vrsto}e stene i veli~ine pre~nika bu{otine
Pre~nik Koeficijent ~vrsto}e
bu{otine (mm) f = 4÷10 f = 10÷16
do 100 20÷25 10÷20
100÷200 25÷40 20÷35
200÷300 35÷50 20÷50
Imaju}i u vidu sve dobijene rezultate prora~una milisekundnog usporenja
i {emu miniranja sa tri reda bu{otina usvojeni su intervali usporenja od 13, 20 i
26 ms tako da je obezbe|eno istovremeno aktiviranje samo po jedne bu{otine.
Detaljan prikaz dat je na slici povezivanja minskog polja (BMR4) gde se
vidi da je usporenje izme|u redova 20 i 26 ms a izme|u bu{otina 20 ms.

7.1.8. KONSTRUKCIJA MINSKOG PUNJENJA

Du`ine minskog punjenja iznose:

52
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

Q
Lp 
p
gde je:
Q - prora~unata koli~ina eksploziva u bu{otini;
p - koli~ina eksploziva po m’ bu{otine.

Du`ina minskog punjenja za eta`u visine H = 20 m iznosi:

Q 5880 . kg
Lp    18.37 m
p kg
32
.
m'
Du`ina minskog punjenja za eta`u visine H = 15 m iznosi:
Q 4410 . kg
Lp    1378
. m
p kg
32
.
m'
Du`ina minskog punjenja za eta`u visine H = 12 m iznosi:
Q 3528 . kg
Lp    1102
. m
p kg
32
.
m'

U slu~aju kada je pove}an otpor u no`ici eta`e, odnosno kada su

upotrebljeni eksplozivi razli~itih energetskih karakteristika i kada se tra`i
dobijanje ravnomernije granulacije izminiranog materijala po celoj du`ini
bu{otine (visini izminiranog materijala) treba koristiti razdvojeno minsko
punjenje. Isto tako sa razdvojenim minskim punjenjem se posti`e ravnomerniji
raspored energije eksplozije po du`ini minske bu{otine. U donjem delu minske
bu{otine treba postaviti energetski ja~i eksploziv kao {to je SLURRY eksploziv
DETONEX ili DEMULEX, a u gornjem delu bu{otine AMONEX-1, ~ije }e
eksplozivno punjenje biti razdvojeno me|u~epovima koji su sastavljeni kao i
minski ~ep od inertnog materijala (nabu{eni materijal i prosejana kamena sitne`
- frakcija), ili mogu biti vazdu{ni me|u~epovi. Konstrukcija razdvojenog minskog
punjenja prikazana je na slici BMR-1, 2 i 3. Ukupna du`ina me|u~epova u
minskom punjenju iznosi:
lm~ = L - Lp - l~
gde je:
lm~ - ukupna du~ina me|u~epova;
L - du`ina bu{otine;
Lp - du`ina minskog punjenja;
l~ - du`ina ~epa (3 m).

- za eta`u visine H = 15 m:
l m~ = L - Lp - l~ = 17.5 - 13.785 - 2.8 = 0.92 m

- za eta`u visine H = 20 m:
l m~ = L - Lp - l~ = 23.5 - 18 - 2.8 = 2.33 m

53
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

- za eta`u visine H = 12 m:
lm~ = L - Lp - l~ = 14 - 11.02 - 2.8 = 0.18

Du`ina svakog vazdu{nog me|uprostora (me|u~epa) l m~, zavisi od

kategorije stene na otpor prema miniranju i pre~nika minskog punjenja.
Za stene koje se srednje te{ko miniraju, u koje spada i kre~njak iz datog
le`i{ta, du`ina svakog me|u~epa iznosi:
l m~ = (9÷10) dp = 0.6 m
Usvojeno l m~  1 m
gde je:
dp - pre~nik minskog punjenja, dp = 0.060 m.
Broj me|uprostora - me|u~epova iznosi:
l
n  m~
lm~
Za visinu eta`e H = 15 m, broj me|u~epova iznosi:
l 092
.
n  m~  1
lm~ 1
Za visinu eta`e H = 20 m, broj me|u~epova iznosi:
l 233
.
n  m~  2
lm~ 1
Na osnovu prora~una vidi se da je konstrukcija minskog punjenja za
eta`u visine H = 15 m podeljena na dva punjenja du`ine 7.78 i 6.0 m, sa
me|u~epom du`ine 0.92 m i ~epom du`ine 2.8 m.
Za eta`u visine H = 20 m minsko punjenje je podeljeno na ~etriri dela
du`ine 4.5 m, koja su razdvojena me|u~epovima du`ine 1.0 m i ~epom du`ine
3.0 m.
Za eta`u visine H = 12 m minsko punjenje je kontinualno du`ine 11.0 m i
~epom du`ine 3.0 m.
Konstrukcija minskog punjenja prikazana je na slikama BMR-1, 2 i 3.
U prora~unu su date vrednosti za visinu eta`a od 12, 15 i 20 m.
Dominantna je visina eta`e od 15 m, me|utim visina od 12 m javlja se sa
nivelete 607 na 595 a visina od 20 m javlja se kod prelaza sa postoje}ih na
novoprojektovane nivelete i kod otvaranja i razvoja vi{ih eta`a 702 i 722. U
zavisnosti od konkretne situacije na terenu mogu}e su i izmene prora~unatih
parametara usled promena koje se operativno javljaju. U tom slu~aju pre
izvo|enja bu{a~ko-minerskih radova potrebno je izvr{iti prora~un i
usagla{avanje parametara bu{a~ko-minerskih radova i sastaviti pripadaju}e
{eme i skice minskih polja po kojima }e biti izvr{eno miniranje i koje }e u}i u
zapisnik o miniranju.

7.1.9. [EME MINIRANJA

Od {ema miniranja treba koristiti frontalnu {emu miniranja i to sa 3 reda

minskih bu{otina. Na onim delovima eta`a gde je potrebno izminiranu masu {to

54
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

vi{e odbaciti na radni plato miniranje se mo`e vr{iti dvoredno i jednoredno.

Ina~e, najpovoljnija {ema miniranja je vi{eredna (3 reda) sa ta~kom iniciranja sa
kraja.
Iniciranje i povezivanje minskih bu{otina vr{i}e se:
 detonatorskom kapislom br. 8;
 sporogore}im {tapinom;
 detoniraju}im {tapinom P-10.
Usporenje izme|u minskih bu{otina od 20 ms vr{i}e se usporiva~ima.
Usporenje izme|u redova treba da bude 20 ms ili 26 ms.
Na slici BMR-4 prikazana je {ema povezivanja minskog polja.

55
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.1.10. USITNJAVANJE NEGABARITA

Sekundarno usitnjavanje negabarita treba vr{iti mehani~ki po{to postoji

oprema za to, a to je mehani~ki razbija~ na principu udarnog ~eki}a koji se
montira na bageru RD-700.
U slu~aju nedostatka mehani~kog ~eki}a, usitnjavanje vr{iti primenom
eksploziva i to tako {to se u negabaritni komad zabu{i 1 ili vi{e minskih rupa u
zavisnosti od veli~ine komada, a ~ija du`ina iznosi:
V
l 3
2
gde je:
l - du`ina minske rupe, m;
V - zapremina negabaritnog komada, m3.

Eksplozivno punjenje treba da zauzima 1/4÷1/5 du`ine minske rupe, a

ostali deo se za~epi do vrha. Iniciranje treba vr{iti elektrodetonatorima ili
detoniraju}im {tapinom. Potro{nja eksploziva se kre}e oko 150÷200 g/m3, {to
predstavlja veoma neracionalan normativ. Ina~e usitnjavanje negabarita
miniranjem treba izbegavati i primenjivati samo kao krajnje mogu}e re{enje
zbog serije nedostataka koji se ogledaju u neekonomi~nosti i neracionalnosti
rada i u specifi~nim uslovima tehni~ke za{tite na povr{inskom kopu i za{tite
okoline.

7.1.11. ODRE\IVANJE SIGURNOSNIH RASTOJANJA PRI MINIRANJU

Odre|ivanje sigurnosnih rastojanja pri izvo|enju minerskih radova odnosi

se na:
 Odre|ivanje sigurnosnih rastojanja usled seizmi~kih potresa;
 Odre|ivanje sigurnosnih rastojanja usled dejstva vazdu{nih udarnih
talasa;
 Odre|ivanje sigurnosnih rastojanja od razletanja komada pri miniranju.

7.1.11.1. ODRE\IVANJE SIGURNOSNIH RASTOJANJA USLED

DEJSTVA
SEIZMI^KIH POTRESA

Pod seizmi~kim dejstvom miniranja podrazumevamo oscilovanje tla

pobu|enog onim delom oslobo|ene energije eksplozije koji se ne utro{i na
drobljenje radne sredine, ve} izaziva elasti~ne deformacije u bli`oj ili daljoj
okolini mesta eksplozije. Ovako nastale elasti~ne deformacije prostiru se u vidu
elasti~nih seizmi~kih talasa radijalno od mesta eksplozije. Intenzitet ovako
nastalih elasti~nih seizmi~kih talasa zavisi u prvom redu od koli~ine eksploziva

56
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

(Q), rastojanja od mesta miniranja (r), karakteristika radne sredine, vrste

eksploziva, na~ina miniranja i dr.
Odre|ivanje sigurnosnih rastojanja usled dejstva seizmi~kih potresa
mo`e se obaviti:
 instrumentalnim merenjem in situ;
 empirijskim formulama.

Instrumentalna merenja in situ daju bolje i ta~nije rezultate. Seizmi~ko

bezopasno rastojanje pomo}u formula mo`e se odrediti iz slede}eg odnosa:
rs  Ks    3 Q, m
gde je:
r - radijus seizmi~ki opasne zone, m;
Ks - koeficijent koji zavisi od fizi~ko-mehani~kih karakteristika radne
sredine gde se objekat nalazi;
a - koeficijent koji zavisi od pokazatelja dejstva eksplozije;
Q - koli~ina eksplozivnog punjenja, kg.

Tabela 7.3: Vrednosti koeficijenta Ks

Vrsta stene Ks
^vrste kompaktne stene 3 Pri postavljanju
^vrste raspucale stene 5 minskog punjenja u
[ljun~ano zemlji{te 7 zemlji{te zasi}eno
Pe{~ane naslage 8 vodom ili u vodu
Glina i glinovite naslage 9 koeficijent Ks mora
Nasuto rastresito zemlji{te zasi}eno 15 se pove}ati za
vodom
Zemlji{te zasi}eno vodom (`ivi pesak, 20 (1.5÷2) puta.
treset)

Tabela 7.4: Vrednosti koeficijenta a

Pokazatelj a Pokazatelj a Pokazatelj a
dejstva dejstva dejstva
eksplozije (n) eksplozije (n) eksplozije (n)
0.5 1.20 1.7 0.86 2.4 0.7
6
1.0 1.00 1.8 0.84 2.5 0.7
5
1.1 0.98 1.9 0.82 2.6 0.7
4
1.2 0.96 2.0 0.80 2.7 0.7
3
1.3 0.94 2.1 0.79 2.8 0.7
2
1.4 0.92 2.2 0.78 2.9 0.7
1

57
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

1.5 0.88 2.3 0.77 3.0 0.7

0

Iz tabele za ~vrste raspucale stene vidi se da je Ks = 5, a koeficijent a,

koji zavisi od pokazatelja dejstva eksplozije (n), uzet je za miniranje na
odbacivanje (n = 1.1) iznosi  = 0.98.
Maksimalna koli~ina eksploziva koja }e se koristiti pri jednoj minskoj
seriji (miniranju) je Q = 3000 kg.
rs  Ks    3 Q  5  098
.  3 3000  705
.  70 m
Isto tako, ako je zadato rastojanje od mesta miniranja do sigurnosnog
objekta, dozvoljena koli~ina eksploziva za jedno miniranje mo`e se odrediti iz
formule i tabele kao {to je prikazano:
3
rs
Q 3
 3 Ks

Tabela 7.5: Vrednosti koeficijenta Ks

Vrsta stene na kojoj se nalazi objekat Ks Granica seizmi~ki opasnih
zona
1000 kg 2000 kg 3000 kg
^vrste kompaktne stene 3 30 (m) 40 (m) 50 (m)
^vrste raspucale stene 5 50 60 85
[ljun~ano zemlji{te 7 70 90 120
Pe{~ane naslage 8 80 100 140
Glina i glinovite naslage 9 90 115 155
Nasuto rastresito zemlji{te zasi}eno 15 150 190 260
vodom
Zemlji{te zasi}eno vodom (`ivi pesak, 20 200 250 340
treset)

Najbli`i objekat minskom polju je drobilica drobili~nog postrojenja koja se

nalazi na udaljenosti oko 80÷100 m od minskog polja na eta`ama 607 i 622 m.
Pomenuti objekat je takve konstrukcije da se mo`e svrstati u zgrade “b” i “c”
kategorije (b - zgrade od opeke, velikih blokova prefabrikovanih materijala, od
delimi~no drvene konstrukcije i tesanog kamena; c - armirano-betonske
gra|evine i obi~ne drvene zgrade). Za zgrade ove kategorije (“b” i “c”), o{te}enja
se mogu o~ekivati u domenu VI (VII) seizmi~kog stepena.
Kriti~no redukovano rastojanje, odnosno polupre~nik sigurnosne zone
od velikih potresa, prema Medvedevu sra~unava se na slede}i na~in:
R  Kb  Kp  Kz  Rred  3 Q  25
.  080
.  070
.  20  3 5880
.  10873
. m
gde je:
Kb - koeficijent koji uzima u obzir stanje zgrade i za stare i tro{ne zgrade
(najnepovoljniji slu~aj) iznosi Kb = 2.5;
Kp - koeficijent koji zavisi od na~ina aktiviranja minskog polja i za
milisekundni na~in aktiviranja iznosi Kp = 0.80;

58
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

Kz - koeficijent koji zavisi od geolo{kog sastava terena i za ~vrste

raspucale stene iznosi Kz = 0.70;
Rred - redukovano rastojanje za razne stepene potresa pri trenutnom i
milisekundnom miniranju i za milisekundno miniranje usvaja se Rred = 20 m;
Q - koli~ina eksploziva po jednom intervalu usporenja pri milisekundnom
miniranju i ona iznosi Q = 58.80 kg (najnepovoljniji slu~aj za visinu eta`e H=20
m).
Dejstvo seizmi~kih potresa a pre svega njihove stvarne vrednosti treba
pouzdano utvrditi konkretnim merenjima na terenu prilikom izvo|enja miniranja.
Na taj na~in treba proveriti i verifikovati projektovanu geometriju, koli~inu
eksploziva, intervale milisekundnog usporenja i ostale potrebne parametre koji
su dati u projektu.

59
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.1.11.2. SIGURNOSNA RASTOJANJA USLED RAZLETANJA KOMADA

PRI MINIRANJU

Daljina razbacivanja komada stena posle miniranja zavisi od niza

uticajnih parametara kao {to su:
 Koli~ina upotrebljenog eksploziva;
 Geometrija rasporeda eksplozivnog punjenja;
 Veli~ina linije najmanjeg otpora;
 Ugao odbacivanja;
 Reljef zemlji{ta i dr.

Odre|ivanje daljine razbacivanja komada minirane mase mo`e da se vr{i

na vi{e na~ina. Ako se uzme u obzir energija eksplozije i energija odba~enih
komada, onda se za odre|ivanje mogu koristiti balisti~ki prora~uni brzine leta
komada i njihov domet.
Brzina komada stene u trenutku napu{tanja masiva mo`e se izra~unati iz
odnosa:
7200  Qb 72  5880
.
Vo    7142
. m/ s
s  W 3
.  28
27 . 3
gde je:
Qb - maksimalna koli~ina eksploziva po bu{otini;
s - zapreminska masa stene, s = 2.7 daN/cm3;
W - (prose~na) linija najmanjeg otpora, W = 2.8 m.
Kriti~ni polo`aj komada stene u trenutku napu{tanja masiva iznosi:
Y
1
2
c h
lpu  lpr sin   W  cos  
1
2
b135.  18g
. sin 70  28
.  cos 70  6.43 m
gde je:
lpu - du`ina punjenja (najnepovoljniji slu~aj), l pu = 13.5 m;
lpr - du`ina probu{enja, lpr = 1.8 m;
 - ugao nagiba bu{otina,  = 70o;
W - (prose~na) linija najmanjeg otpora, W = 2.80 m.
Maksimalni domet odbacivanja komada je:
2
Vo 3 622. 2 3
Dmax  sin 2  y sin 90  7.2  398 m
g 28
. 981
. 28
.
gde je:
 - ugao vektora brzine prema horizontu,  = 45o (najnepovoljniji slu~aj).
Prilikom izvo|enja miniranja zona u radijusu od 400 m mora biti u
potpunosti obezbe|ena tako da apsolutno nije dozvoljeno nikakvo prisustvo ljudi
osim stru~nih lica sa povr{inskog kopa koji izvode miniranje. Svi radnici moraju
biti u skloni{tima a ostali moraju biti udaljeni iz zone razletanja komada.
Izuzetno od ovog u ugro`enoj zoni, u zidanim objektima, mogu se skloniti lica
koja se tu zateknu ali isklju~ivo ispod armirano-betonskih nadvrataka
pregradnih zidova sa armirano-betonskom plo~om, uz prethodno propisana
upozorenja o vremenu miniranja.

60
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.1.11.3. SIGURNOSNA ZONA OD VAZDU[NIH UDARNIH TALASA

Polupre~nik sigurnosne zone od dejstva vazdu{nih udarnih talasa na

~oveka pri otvorenim punjenjima odre|uje se na osnovu formule:
r  Kv 3 Q  15  3 5880
.  5824
. m  60 m

7.1.11.4. ODRE\IVANJE GASOOPASNE ZONE

Radijus gasoopasne zone usled eksplozije sra~unava se na osnovu

dopu{tene koncentracije {tetnih gasova na granici gasoopasne zone i mo`e se
dobiti iz odnosa:
rg  Kg C  Q  12
.  10  3000  208 m
gde je:
rg - radijus gasoopasne zone, m;
Q - koli~ina upotrebljenog eksploziva, Q = 3000 kg;
C - koli~ina {tetnih gasova (prera~unatih na CO), C = 10 l/kg
(najnepovoljniji slu~aj);
Kg - eksperimentalni koeficijent, Kg = 1.0÷1.5. Usvojeno Kg = 1.2.
Za odre|ivanje radijusa gasoopasne zone treba poznavati klimatske
prilike na mestu eksplozije (pravac i brzinu vetra). Pri promeni pravca vetra za
vreme miniranja rg u pravcu vetra treba pove}ati 2 puta.

7.1.12. OSNOVNI NORMATIVI NA BU[ENJU I MINIRANJU

Tabela 7.6: Osnovni normativi na bu{enju i miniranju

Naziv materijala Normativ
3
1. Bu{e}e krune kom/m 0.0020
3
2. Bu{e}e {ipke kom/m 0.0012
3
3. Spojnice kom/m 0.00030
4. Eksploziv (Amoneks 1) kg/m3 0.350
5. Detoniraju}i {tapin m’/m3 0.30
6. Usporiva~i - konektori kom/m3 0.011
7. Kapisla br. 8 kom/m3 0.0005
8. Dizel gorivo (za kompresor) kg/m3 0.31
9. Mazivo kg/m3 0.031

61
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.2. UTOVAR ODMINIRANOG MATERIJALA

Utovar odminiranog kre~njaka na povr{inskom kopu “Ra{~i}i” vr{i se

hidrauli~nim bagerom RH-12 (O&K) i utovara~em ULT-160 doma}e proizvodnje
fabrike “14 Oktobar” - Kru{evac, a priprema materijala vr{i se buldozerom TG-
140 ~iji je proizvo|a~ tako|e fabrika iz Kru{evca.

7.2.1. VERIFIKACIJA KAPACITETA OPREME ZA UTOVAR

Tehni~ki kapacitet bagera RH-12 iznosi:

3600  V  k p 3600  12
.  08
.
Qth  ki  .  5266
08 .  53 ~ m3 / h
tc  kr 35  15
.

Tehni~ki kapacitet utovara~a ULT-160 iznosi:

3600  V  kp 3600  16
.  08
.
Qth  ki  .  43 ~ m3 / h
07
tc  kr 50  15
.

Kod prora~una kapaciteta usvojeni su slede}i koeficijenti:

 koeficijent punjenja kp = 0.8
 koeficijent rastresitosti kr = 1.5
 koeficijent iskori{}enja efiktivnog vremena rada:
za bager RH-12 ki = 0.8
za utovara~ ULT-160 ki = 0.7
 vreme ciklusa:
za bager RH-12 tc = 35 s
za utovara~ ULT-160 tc = 50 s

Tehni~ki kapacitet buldozera TG-140 iznosi:

Qth  Qt  K1  K2  K3  K4  K5  K6
Qth  213.3  08
.  07
.  08
.  075
.  1  09
.  645
. ~ m3 / h

Teoretski kapacitet buldozera TG-140 na du`ini od 45 m je Qt = 320

3
rm /h (podatak sa dijagrama ekvivalentan buldozeru CAT D7V - Caterpillar
Performace Handbook).
320 rm3 / h
Qt   213.3 ~ m3 / h
15
.
Usvojeni koeficijenti koji umanjuju kapacitet su slede}i:
 K1 = 0.8, obu~enost rukovaoca;
 K2 = 0.7, za minirani materijal;

62
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

 K3 = 0.8, vidljivost trase;

 K4 = 0.75, vreme ~istog rada, 45 min;
 K5 = 1.0, nagib trase - horizontalna;
 K6 = 0.9, oblik pluga, “U”.

Raspolo`ivi fond radnog vremena u toku godine iznosi 240 dana, radi se
u dve smene po 5 h efektivno.
Efektivno radno vreme iznosi:
Th = 240  2  5 = 2400 h
Na osnovu raspolo`ivog radnog vremena i ukupnog kapaciteta dobija se
raspolo`ivi godi{nji kapacitet na utovaru, koji za bager RH-12 i utovara~ ULT-
160 iznosi:
Qg = 2400(53+43) = 230400 ~m3/god
Potreban kapacitet na utovaru, godi{nje iznosi najvi{e 75.000 ~m3, tako
da raspolo`ivi kapaciteti na utovaru zadovoljavaju potrebe.
Na osnovu raspolo`ivog fonda vremena, koje iznosi 2400 h, kapacitet
buldozera u toku godine iznosi:
Qgb = 2400  64.5 = 154800 ~m3/god
Rad buldozera orjentisan je na pripremu materijala za utovar. Koli~ine
materijala koje prose~no treba pripremiti u odnosu na godi{nji kapacitet mogu
se proceniti na 15 %, tako da je najve}a koli~ina materijala za pripremu 16500
~m3.
Na osnovu iznete analize vidi se da i buldozer zadovoljava po
kapacitetu.

7.2.2. TEHNOLO[KE [EME RADA OPREME NA UTOVARU

Tehnolo{ka {ema rada bagera RH-12 sa tehnolo{kim parametrima

definisana je na osnovu tehni~ko-konstruktivnih karakteristika bagera,
geometrijskih parametara bloka, odnosno radili{ta i konstruktivnih karakteristika
kamiona u koje se vr{i utovar.
Konstruktivni parametri bagera su:
- Visina kopanja Hk = 8.0 m
- Radijus kopanja Rk = 10.2 m
- Radijus kopanja na nivou stajanja Rkh = 10 m
- Radijus istresanja: na visini od 3.5 m Ri = 6.0 m
minimalni Ri min = 4.0 m
- Visina istresanja: maksimalna Hi max = 6.0 m
minimalna (prema visini kamiona) Hi min = 3.5
m

Na osnovu parametara bu{a~ko-minerskih radova i usvojenog na~ina

miniranja u tri reda {irina bloka koji se minira iznosi 8.4 m. [irine bloka
odminiranog materijala zavisi od visine eta`e koja se minira i iznose:

63
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

- za eta`u visine H = 12 m, S = 18.64 m,

- za eta`e visine H = 15 m, S = 20.42 m,

Obzirom da {irina radnog platoa iznosi Sp = 18 m to se u drugom slu~aju

odminirana masa ne}e mo}i u potpunosti zadr`ati na odgovaraju}oj eta`i ve} }e
se delimi~no obru{iti na ni`u eta`u. Stoga }e {irina bloka odminiranog materijala
na datoj eta`i biti jednaka {irini radnog platoa odnosno iznosi}e S = 18 m.
Obzirom na tehni~ke i konstruktivne parametre otkopne i utovarne opreme
njihov rad }e se odvijati u jednom prolazu. Tehnolo{ke {eme rada otkopno-
utovarne opreme date su na slikama TS1, TS2, TS3 i TS4.
Tehnolo{ki parametri rada bagera RH - 12 u bloku prikazani su u tabeli
7.7.

Tabela 7.7 : Tehnolo{ki parametri rada bagera na utovaru materijala

H [irina bloka Uglovi okretanja bagera Uglovi okretanja bagera
pri otkopavanju (o) pri utovaru (o)
(m) (m) o m min max
12 18.64 60 90 70 250
15 18.00 53 90 135 250

Utovar kre~njaka u kamione mo`e se vr{iti u zoni izme|u maksimalnog i

minimalnog radijusa istresanja, posmatrano u horizontalnoj projekciji (8.0÷4.0
m) i na visini 3.5 ÷ 5 m.
Zona istresanja prema tome ima polukru`ni oblik {irine 4.0 m na visini
izme|u 3.50 i 5.0 m.
Kamioni se za utovar postavljaju bo~no na nivou stajanja bagera.
Miniranje }e se izvoditi sa tri reda bu{otina. U zavisnosti od broja redova
bu{otina dobija se i {irina odminiranog materijala, koja sadr`i {irinu projekcije
bloka (b) i {irinu obru{enog materijala izvan projekcije bloka (x). [irina bloka koji
}e se minirati iznosi b=8.4 m, dok je {irina obru{enog materijala van projekcije
bloka sra~unata iz uslova da je nagib odminiranog materijala najvi{e 38 o.
Usvojeni nagib je preuzet iz prakse. Na osnovu jednakosti masa kre~njaka u
bloku koji se minira i masa odminiranog kre~njaka, sa usvojenim koeficijentom
rastresitosti kr = 1.5, vrednosti {irina obru{enog materijala van projekcije bloka
ra~unaju se prema obrascu:
H'2 (ctg38o  ctg70o )
b  H  kr  b  H'
2

H' 
b  d
b2  2  b  H  kr  ctg38o  ctg70o i
dctg38 o
 ctg70o i
d
x  H' ctg38o  ctg70 i
o

gde je:

64
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

b - {irina bloka koji se minira (u svim slu~ajevima b = 8.4 m);

H - visina eta`e (m);
H’ - visina odminiranog materijala (m);
kr - koeficijent rastresitosti (kr = 1.5);
70o- ugao nagiba radne kosine;
38o - ugao nagiba odminiranog materijala.

Iz ovog proizilazi da je:

za visinu eta`e H = 12 m x = 10.24 m,
za visinu eta`e H = 15 m, x = 12.02 m,

Kod rada utovara~a karakteristi~no je da se odminirani kre~njak zahvata

i istovara ~eonim prilazom utovara~a, dok se kamioni postavljaju bo~no.
Ograni~enje predstavlja samo visina istovara, koja mora biti ve}a od
visine gornje stranice kamiona {to je u ovom slu~aju zadovoljeno kao uslov, jer
je visina stranice kamiona D-22 = 2.68 m, a visina istresanja ka{ike utovara~a,
kada je oborena u donji polo`aj (potpuno istresanje) iznosi 2.85 m.

7.2.3. NORMATIVI POGONSKOG MATERIJALA I ENERGIJE

NA UTOVARU

Prora~un normativa pogonskog materijala i energije izvr{i}e se za

osnovne stavke i to: gorivo, mazivo, ulje i filteri i ~elik, na osnovu specifi~nih
kapaciteta proizvodnje pojedina~no za svaki bager, utovara~ i buldozer.

Bager RH-12:
 Kapacitet bagera Qth = 53 ~m3/h
 Snaga motora N = 125 kW
 Koeficijent iskori{}enja snage motora Ki = 0.7
 Specifi~na potro{nja q = 0.25 kg/kWh

1. Normativ goriva
N  ki  q 125  07 .  025
.
ng    041
. kg/ ~ m3  0151
. kg / t
Qth 53
2. Normativ maziva, nm = 0.1  ng = 0.041 kg/~m3 = 0.0151 kg/t
3. Ulja i filteri, nuf = 10 % od goriva i maziva
4. ^elik
10 kg
n~   001
. kg/ ~ m3  00037
. kg / t
1000 ~ m3
5. Ostalo - pau{alno 10 % od 1, 2, 3 i 4.

Utovara~ ULT-160:
 Snaga motora N = 112 kW
 Koeficijent iskori{}enja snage motora ki = 0.7
 Specifi~na potro{nja q = 0.25 kg/kWh

65
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

 Kapacitet Qth = 74 ~m3/h

1. Normativ goriva
N  ki  q 112  07 .  025
.
ng    0456
. kg/ ~ m3  017
. kg / t
Qth 43
2. Normativ maziva, nm = 0.1  ng = 0.0456 kg/~m3 = 0.017 kg/t
3. Ulja i filteri, nuf = 10 % od goriva i maziva
4. ^elik
10 kg
n~  3
 001
. kg/ ~ m3  00037
. kg / t
1000 ~ m
5. Ostalo - pau{alno 10 % od 1, 2, 3 i 4.

Buldozer TG-140
 Snaga motora N = 106.5 kW
 Koeficijent iskori{}enja snage motora ki = 0.7
 Specifi~na potro{nja q = 0.25 kg/kWh
 Kapacitet Qth = 64.5 ~m3/h

1. Normativ goriva
N  ki  q 1065 .  07
.  025
.
ng    029
. kg/ ~ m3  0107
. kg / t
Qth 645.
2. Normativ maziva, nm = 0.1  ng = 0.029 kg/~m3 = 0.0107 kg/t
3. Ulja i filteri, nuf = 10 % od goriva i maziva
4. ^elik
15 kg
n~   0015
. kg/ ~ m3  00055
. kg / t
1000 ~ m3
5. Ostalo - pau{alno 10 % od 1, 2, 3 i 4.

7.3. TRANSPORT KRE^NJAKA

Na povr{inskom kopu kre~njaka “Ra{~i}i” kod Ivanjice, za transport su

anga`ovani kamioni D-22, proizvodnje fabrike “14 Oktobar” iz Kru{evca.
Nominalna zapremina sanduka kamiona D-22 je 12 m3, a nosivost
kamiona je 22 t.

7.3.1. ISKORI[]ENJE ZAPREMINE I NOSIVOSTI KAMIONA D-22

Iskori{}enje zapremine sanduka i nosivosti kamiona D-22 je slede}e:

- zapremina ~vrstog materijala u sanduku kamiona D-22 je:
12  08
.
V~m   6.4 ~ m3
15
.
- iskori{}enje zapremine iznosi:

66
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

6.4
Vi   5333
. %
12
- iskori{}enje nosivosti kamiona iznosi:
6.4  27
.
Ti   7854
. %
22

Na povr{inskom kopu “Ra{~i}i” trenutno je anga`ovan jedan kamion tipa

D-22.

67
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

7.3.2. PRORA^UN I VERIFIKACIJA KAPACITETA KAMIONA NA

TRANSPORTU

Prora~un i verifikacija kapaciteta kamiona na transportu ura|ena je u

zavisnosti od prora~unatog iskori{}enja nosivosti i zapremine kamiona, i uslova
transporta kod kojih se uzima u obzir du`ina transportnih puteva i karakteristike
kolovoznih konstrukcija.
Du`ina transporta prora~unata je kao du`ina puta koja se sastoji od
stacionarnog dela i dela puta po eta`nim ravnima.
Stacionarni deo puta ima tako|e svoja dva dela i to du`inu od ulaska u
povr{inski kop, prema povr{inskom kopu, koja je orjentisana isto~no i deo puta
koji prolazi od povr{inskog kopa izme|u deponija do bunkera primarne drobilice.
Kod prora~una iskaziva}e se ukupna du`ina transportnog puta koja se razlikuje
po godinama za razli~ite eta`e.
Na osnovu du`ina transporta prora~una}e se vreme ciklusa na
transportu, a zatim i mogu}i kapaciteti na transportu kre~njaka po godinama
eksploatacije.
Brzine kretanja punih kamiona usvojene su na 20 km/h, odnosno 333
m/min, a praznih na 30 km/h, odnosno 500 m/min.

1. GODINA

ETA@A 652, du`ina puta 650 m

- vreme ciklusa
tc = tu + tv1 + tmi + tv2 + tmn
gde je:
tu - vreme utovara
V~m 6.4
tu  tc  .  50
067 . min
V  kp kr .  08
16 . 15
.
- vreme vo`nje punih kamiona
650
tv1   195
. min
333
- vreme vo`nje praznih kamiona
650
tv2   13. min
500
- manevri kod istovara i utovara
tmi = tmu = 1 min
tc = 5.0 + 1.95 + 1.3 + 2 = 10.25 min
- Kapacitet transporta sa eta`e 652
1h 50
Qtc   V~m   64.  3121
. ~ m3 / h
tc 1025
.

68
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

ETA@A 667, du`ina puta 1030 m

1030 1030
tc  5    2  1215
. min
333 500
1h 50
Qtc   V~m   64
.  2633
. ~ m3 / h
tc 1215
.

ETA@A 682, du`ina puta 1050 m

1050 1050
tc  5    2  1225
. min
333 500
1h 50
Qtc   V~m   64
.  2612
. ~ m3 / h
tc 1225
.

Svo|enjem na kapacitet po jednom kamionu dobija se potreban godi{nji

fond vremena rada na transportu.
ETA@A 652: t = 12069.07 / 31.21 = 386.70 h
ETA@A 667: t = 37785.08 / 26.33 = 1435.06 h
ETA@A 682: t = 23613.23 / 26.12 = 904.03 h
Ukupno potrebno vreme za realizaciju kapaciteta na transportu u prvoj
godini rada iznosi 2725.79 h.
Po{to je raspolo`iv jedan kamion, godi{njim fondom radnog vremena od
2400 h nije mogu}e realizovati projektovan kapacitet. Potrebno vreme iznosi
2725.79 h tako da je razlika 325.79 h koja se mora pokriti nabavkom ili
anga`ovanjem drugog kamiona sli~nih karakteristika koji }e obezbediti i
potrebnu rezervu u kapacitetu od najmanje 30%.
Normativi na transportu za prvu godinu rada, prora~unati su na osnovu
prose~ne ponderisane vrednosti kapaciteta od 27.06 ~m3/h i iznose:
1. Normativ goriva
N  ki  q 112  07 .  025
.
ng    072
. kg/ ~ m3  027
. kg / t
Qth .
2706
2. Normativ maziva, nm = 0.1  ng = 0.072 kg/~m3 = 0.027 kg/t
3. Ulja i filteri, nuf = 10 % od goriva i maziva
4. ^elik
20 kg
n~  3
 002
. kg/ ~ m3  0007
. kg / t
1000 ~ m
5. Ostalo - pau{alno 10 % od 1, 2, 3 i 4.

Na isti na~in izvr{en je prora~un i za drugu, tre}u, ~etvrtu i petu godinu

eksploatacije tako da se dalje daju rezultati prora~una u preglednim tabelama.

69
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

2. GODINA

Tabela 7.8
Eta`a V (m3) L (m) tc (min) Qth t (h)
(~m3/h)
652 39953.43 750 10.75 29.76 1342.50
637 34019.02 530 9.65 33.16 1025.90
 73972.45 2368.40

Ukupno potrebno vreme za transport u drugoj godini iznosi 2368.40 h,

{to se uklapa u raspolo`iv fond vremena od 2400 h ali zbog neophodne rezerve
tako|e je potreban jo{ jedan kamion u radu.:
Normativi na transportu u drugoj godini rada, prora~unati su na osnovu
srednje ponderisane vrednosti kapaciteta koja iznosi 31.32 ~m3/h.
1. Normativ goriva
N  ki  q 112  07 .  025
.
ng    0625
. kg/ ~ m3  023
. kg / t
Qth .
3132
2. Normativ maziva, nm = 0.1  ng = 0.0625 kg/~m3 = 0.023 kg/t
3. Ulja i filteri, nuf = 10 % od goriva i maziva
4. ^elik
20 kg
n~   002. kg/ ~ m3  0007
. kg / t
1000 ~ m3
5. Ostalo - pau{alno 10 % od 1, 2, 3 i 4.

3. GODINA

Tabela 7.9
Eta`a V (m3) L (m) tc (min) Qth t (h)
(~m3/h)
637 30047.78 580 9.90 32.32 929.70
622 45025.73 310 8.55 37.42 1203.25
 75073.51 2132.95

Potrebno vreme za transport kamionom D-22 iznosi 2132.95 h i mo`e se

realizovati sa jednim kamionom. Me|utim kao i u prethodnoj godini potreban je
jo{ jedan kamion.
Normativi na transportu u tre}oj godini rada, prora~unati su na osnovu
srednje ponderisane vrednosti kapaciteta koja iznosi 35.38 ~m3/h.
1. Normativ goriva
N  ki  q 112  07 .  025
.
ng    055
. kg/ ~ m3  021
. kg / t
Qth 3538
.
2. Normativ maziva, nm = 0.1  ng = 0.055 kg/~m3 = 0.021 kg/t
3. Ulja i filteri, nuf = 10 % od goriva i maziva

70
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

4. ^elik
20 kg
n~  3
 002
. kg/ ~ m3  0007
. kg / t
1000 ~ m
5. Ostalo - pau{alno 10 % od 1, 2, 3 i 4.

4. GODINA

Tabela 7.10
Eta`a V (m3) L (m) tc (min) Qth t (h)
(~m3/h)
622 44867.25 350 8.75 36.57 1226.88
607 30224.55 280 8.40 38.09 793.40
 75091.80 2020.28

Potrebno vreme za transport iznosi 2020.28 h. Sa rezervom od 30% to je

minimalno 2626.5 h tako da je potrebna nabavka jo{ jednog kamiona.
Normativi na transportu za ~etvrtu godinu prora~unati su na osnovu
srednje ponderisane vrednosti kapaciteta koja iznosi 37.18 ~m3/h.
1. Normativ goriva
N  ki  q 112  07 .  025
.
ng    053
. kg/ ~ m3  019
. kg / t
Qth .
3718
2. Normativ maziva, nm = 0.1  ng = 0.053 kg/~m3 = 0.019 kg/t
3. Ulja i filteri, nuf = 10 % od goriva i maziva
4. ^elik
20 kg
n~  3
 002
. kg/ ~ m3  0007
. kg / t
1000 ~ m
5. Ostalo - pau{alno 10 % od 1, 2, 3 i 4.

5. GODINA

Tabela 7.11
Eta`a V (m3) L (m) tc (min) Qth t (h)
(~m3/h)
607 43215.00 280 8.4 38.09 1134.55
595 31578.60 220 8.1 39.50 799.46
 74793.60 1934.01

Potrebno vreme za transport iznosi 1934.01 h. Tako|e sa rezervom od

30% to je 2514.20 h {to prelazi raspolo`ivi fond od 2400 h.
Normativi na transportu za petu godinu, prora~unati su na osnovu
srednje ponderisane vrednosti kapaciteta koja iznosi 38.68 ~m3/h.

71
Dopunski rudarski projekat povr{inskog kopa kre~njaka “Ra{~i}i” - Ivanjica

1. Normativ goriva
N  ki  q 112  07 .  025
.
ng    051
. kg/ ~ m3  019
. kg / t
Qth 3868
.
2. Normativ maziva, nm = 0.1  ng = 0.051 kg/~m3 = 0.019 kg/t
3. Ulja i filteri, nuf = 10 % od goriva i maziva
4. ^elik
20 kg
n~   002
. kg/ ~ m3  0007
. kg / t
1000 ~ m3
5. Ostalo - pau{alno 10 % od 1, 2, 3 i 4.

Kao {to se vidi iz prethodne analize, za projektovane godi{nje kapacitete

razvoja povr{inskog kopa “Ra{~i}i”, od 70.000 ~m3 transport kre~njaka mo`e se
realizovati sa raspolo`iva dva kamiona D-22.

Trenutno je raspolo`iv samo jedan kamion D-22 tako da je za sve godine

eksploatacije koje su detaljno obuhva}ene ovim projektom potrebno nabaviti jo{
jedan kamion istih ili sli~nih karakteristika.

72