РЕПУБЛИКА СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје

ЈНУ Институт за македонска литература – Скопје

УЛОГАТА НА ИМАГИНАРНОТО ВО КРЕИРАЊЕ НА

ИДЕНТИТЕТОТ

Кандидат Ментор
Елена Кузманов Проф. д-р Јасмина Мојсиева-Гушева
Проф. д-р Д-р Дарин Ангеловски

Скопје
јануари, 2021
Содржина:
Вовед 1
Имагинарен идентитет 2
Потрага по вистинскиот идентитет 4
Креативен идентитет 6
Заклучок 8
Користена литература 9
Вовед

Секој човек, помалку или повеќе, го поминува животот размислувајќи за својот

идентитет: некој трага по него, некој се обидува да го создаде, некој да го открие а некој
да го прикрие. Прашањето за идентитетот останало едно од најважните прашања, бидејќи
во себе ги крие одговорите за смислата на постоењето, и тоа не само на поединецот туку
и на целото човештво. Кога би можеле да откриеме кои сме денес, подобро би знаеле
што сакаме за утре. Ако не знаеме кои сме, кои се нашите страсти, кој е мотивот позади
нашите постапки, тогаш зошто воопшто да дејствуваме? Затоа постојано трагаме по
нашата индивидуалност. Но иако втренчено набљудуваме во себе си и светот, секогаш
нешто недостасува, секогаш вешто ни се измолкнува тоа нешто кое треба сите распрскани
делови од нас, да ги соедини во една целина. ,,Таа треска која го крева срцето над
расеаниот свет, од кој сепак не може да се оттргне, е трескавичната желба за единство.”
(Ками, 2014: 454) Оваа потрага ќе трае вечно, бидејќи таквото единство не постои, тоа е
само илузија. Нашата личност е подвоена и противречна. Вистината за тоа кои сме, дури и
да постои, ќе остане енигма за нас. Таа е недофатлива, надвор од досегот на човековото
знаење, во пределите на непознатото. Но ние продолжуваме да ја бараме.
Тоа не е залудно трагање, и не мора да го исполни животот со сомнеж и незадоволство,
напротив, ако уживаме по патот на откривањето, може да го претвори во бесконечна
возбудлива авантура.

1
Имагинарниот идентитет

Прашањето за идентитетот е неразделно од прашањето за имагинарното. Kако

овие две да се подпрашања едно на друго или можеби два дела на едно исто прашање.
Дејвид Хјум [David Hume] во делото ,,Расправа за човековата природа”, истакнува дека
идентитетот произлегува од имагинацијата, а не од разумот. (Hume, 2007)
Идентитетот е имагинарна категорија.
Терминот имагинација се користи од многу одамна, па така минувајќи низ
различни историски периоди во себе примил многу значења. Многумина ја потчинувале и
ја намалувале нејзината важност, а многумина ја сметале за најдобриот пат до
спознанието. За некого таа е едноставно создавање на ментални слики, замислување на
нешта кои не постојат или не се присутни за сетилата, некој смета дека е дел од свеста, а
некој пак дека е активност на несвесното. Но има и такви за кои имагинацијата е нешто
многу повеќе, специфична човечка карактеристика, дел од човековата природа, алатка за
потрага по индивидуалноста а истовремено и пречка во совладувањето на истата задача.
Кога зборуваме за ваквиот тип на имагинација, за нејзината поврзаност со
идентитетот, за некој недостаток кај човекот кој оневозможува создавање на целовитост,
за подвоеност и отуѓување, зборуваме за едни од клучните термини во делото на Жак
Лакан [Jacques Lacan].
Имагинарното, за Лакан, е еден од трите степени на човековото постоење, заедно
со симболичкото и реалното. Тоа е царството на илузијата и привидот. Основата на
имагинарното е формирањето на егото во огледалната фаза која настапува во шестиот
месец, а продолжува на поинаков начин и до крајот на животот на човекот. Тоа
подразбира идентификување на детето со она што го гледа во огледалото и
препознавање на себе си во другиот. Оваа имагинарна идентификација е клучна за
имагинарниот регистар бидејќи е првата слика која ја присвојуваме, и тоа е првиот миг во
кој човекот започнува да создава слика за себе, преку прифаќање на туѓи својства. Со
креирање на имагинарната слика за себе, нашата личност се двои на две: субјектот кој
навистина сме и субјектот со кој се идентификуваме (егото). Егото е имагинарно себство

2
кое се претставува како целовито, и така полека ја создава заблудата за единството на
нашата личност. Кога понатаму во животот, наместо тоа единство, во себе ќе најдеме
противречност која само ја разделува нашата душа, ќе почувствуваме дека нешто ни
недостасува. Недостасува нешто кое никогаш и не сме го поседувале. Самата
противречност е резултат на лажната целовитост. Процесот на создавање на егото нужно
резултира со отуѓување. Обидот да се надмине отуѓувањето и да се достигне
имагинарната синтеза, таа носталгија по нешто кое никогаш не било, е типична човечка
особина. Таа континуирана несвесна сила која е срцевината на човековите постапки Лакан
ја нарекува копнеж (desire). Уште како деца се запознаваме со тој концепт кој до крајот на
животот ќе не прогонува. Бебето се раѓа со биолошки ,,потреби” кои ги има секој човек,
но бидејќи е беспомошно, бара од мајката (од Другиот) да му ги оствари. Поради тоа што
се грижи за бебето и од самото раѓање влегува во неговиот живот, тој Друг добива
поинакво значење. Секоја постапка на мајката, секое задоволување на потребите на
детето, за него е акт на љубов. Па така и секое барање на детето во суштина станува
барање љубов. Но мајката секогаш заминува, Другиот засекогаш останува Друг, и иако
биолошките потреби се задоволени, потребата за љубов не е никогаш. Она што недостига,
она што останува неостварено е копнежот.
Втората клучна идентификација Лакан ја нарекува симболичка (иако е дел од
имагинарното), бидејќи е последната (трета) фаза од Едиповиот комплекс која мора да се
оствари за да го пренесе субјектот од имагинарното во симболичкото рамниште. За
разлика од основната имагинарна идентификација со која субјектот создава слика за себе
врз основа на она што го гледа во огледалото, оваа идентификација подразбира
препознавање на себе си во другите субјекти. Детето се поистоветува со таткото кој го
поседува фалусот, и сфаќа дека иако сега не може да биде фалусот за мајката, ќе дојде
момент во животот кога (исто како и таткото) ќе го има она што сега му недостасува. До
крајот на животот човекот го бара имагинарниот фалус – она малку што му недостига за
да биде целосен. Жените го бараат од мажите, а откако нема да го добијат, залудно се
надеваат дека ќе го најдат кај своите деца. Во моментот кога детето забележува дека и
мајката има свој копнеж, а со тоа и дека е нецелосна и неисполнета, влегува во првата

3
фаза од Едиповиот комплекс. Детето се обидува да стане фалусот за мајката се до третата
фаза и идентификацијата со таткото. Копнежот влегува во тој магичен круг, и пренесувајќи
се од родителите на децата, постои засекогаш.

Потрага по вистинскиот идентитет

Ако преку идентификација со сликата во огледало и со луѓето околу нас, уште од

детството па се до крајот на нашите животи, создаваме имагинарна слика за себе си,
тогаш која е вистинската? Како се открива човечкиот идентитет? Каде се крие нечија
индивидуалност? И колкава е улогата на копнежот во сето тоа? Дискусијата за
идентитетот се уште се одвива и тоа во сите сфери на животот.
Дури и квантната механика се прашува за идентитетот, особено по некои од
поновите откритија во полето на квантната телепортација. Иако се уште е невозможно да
се телепортираат луѓе, научниците успеале да телепортираат честички, односно да
пренесат квантна информација од една локација до друга. Ова го прават со помош на
чудната квантна испреплетеност (која Ајнштајн ја нарекол мистериозно или морничаво
дејство [spooky action]). Бидејќи човекот е создаден од квантни честички, се
претпоставува дека човековата телепортација би изгледала приближно исто.
Квантната испреплетеност подразбира дека две квантни честички кои некогаш
биле во интеракција, подоцна кога се одвоени се уште си влијаат една на друга. Па така
додека се мери едната, се менува другата. Тие остануваат засекогаш поврзани. За да се
изврши квантната телепортација, потребно е да се создаде таква состојба на
испреплетеност, односно да се стават две честички во иста квантна состојба, за да се
создаде врска помеѓу нив. Потоа се одвојуваат овие, сега засекогаш поврзани, честички.
Информациите се пренесуваат на една од испреплетените честички, што директно влијае
на другата.
Значи, при телепортацијата, информацијата не се пренесува магично на друго
место, туку се мери, се скенира, се вадат нејзините податоци, нејзината квантна состојба,

4
и се користат за да се реконструира нов оригинал на некоја друга локација. Но она што е
најважно е дека оригиналната информација исчезнува, а новосоздадената, која се смета
за идентична на првата, продолжува да постои на новото место. Оригиналот секогаш се
уништува при самиот процес на мерење, и тоа мора да се случи за да се пренесат
впишаните податоци, во другата честичка на другата локација.
Затоа се поставува прашањето, дали за новата честичка може да кажеме дека е
истата онаа од почетокот, или таа е само верна копија на оригиналот. Што ако ние треба
да влеземе во таа машина? Што ни ветува дека новосоздадениот оригинал ќе биде ист
како нас и дека она што сме ние навистина, нема да исчезне засекогаш? Што е она што го
чини човечкиот идентитет? Според кватната механика, ние сме податоците кои се
впишани во честичките. Но каде е тука копнежот? Каде се желбите, страстите, мислите на
човекот? Дали се и тие впишан податок во квантите?
Со проблемот на човековиот идентитет отсекогаш се бавела и уметноста, и тоа и
оние кои ја создаваат но и оние кои ја восприемаат. Уметноста многу често е потрага по
единство, по еден целосен идентитет, бунт против хаосот и подвоеноста. Една од
најзастапените теми во литературата е личниот, но и колективниот идентитет. Во
ликовната уметност еден од најпрактикуваните жанрови е автопортретот. Во тетарот пак,
актерите, чија задача е ликовите да ги пренесат веродостојно на сцената, секојдневно се
соочуваат со прашањето за ликот. Кој е тој лик? Како да се пронајде јадрото на
карактерот? Дали е одговорот во неговиот физички изглед или во начинот на кој се
движи? Дали неговиот карактер се открива преку неговите зборови или преку неговите
дејства?
Одговорот за суштината на ликот, можеби се крие во она што тој сака да го направи, а не
она што го прави. Можеби треба да се бара мотивот позади неговите постапки, и тоа не
само оние кои ги извршил, туку и оние кои имал намера (дури и несвесна) да ги изврши.
Можеби човекот е само збир од своите копнежи.
Ако се согласиме со Лакан дека во основата на човекот е неговиот копнеж, ќе мора
и да прифатиме дека тој копнеж, кој е несвесен, никогаш нема во целост да се покаже
пред нас. Единствен начин да се изрази е преку комуникацијата, но и тогаш само до

5
одредена граница, непотполно. ,,Кога и да се обидува говорот да го артикулира копнежот,
секогаш има остаток, вишок, што го надминува говорот.” (Evans, 2006: 37)
Ова се случува бидејќи иако говорот е симболичка размена, врска воспоставена
помеѓу субјектот и Другиот, тој има и имагинарен аспект кој се вмешува и ја блокира
јасната комуникација. Имагинарниот аспект уште еднаш успева да ја сокрие вистината
(овој пат за нашиот копнеж), и тоа не само од Другиот, туку и од другиот, бидејќи
,,испраќачот е секогаш и примач истовремено.” (Lacan, 1993: 24)
Значи, колку и да сака субјектот да се самооствари како една целосна и јасна
единка, никогаш нема да успее да се ослободи од отуѓувањето. Неговата личност ќе биде
оптегната помеѓу она кое тој верува дека е, она што се претставува дека е пред другите, и
се она кое сите други (секој со своето имагинарно себство) веруваат дека е. Колку повеќе
изминува времето, толку повеќе човекот во својот живот ќе ја чувствува оваа вистина.
Најпрво како дете тој влегува во симболичкиот свет и успева преку јазикот да ги искаже
своите потреби. Но потребите се менуваат, стануваат покомплексни, мислите сложени,
чувствата деликатни, и тој забележува дека зборовите му стануваат туѓи. Залудно
кажуваме колку сме тажни, исплашени, среќни, колку сме заљубени, и самите
препознавајќи во изговореното само краешник од нашите чувства. Потоа се обидуваме да
се изразиме преку облеката, фризурата, пријателите со кои сме опкружени, настаните на
кои присуствуваме, но сето тоа залудно. Во тој момент човекот чувствува: целиот свет му
постанал туѓ.

Креативен идентитет

,,Но како можам да имам убави особини, кога не сум ништо, да имам чиста совест,
ако ништо не знам?” (Фром, 1978: 65)
Иако во прв момент сознанието за отуѓеноста се чини поразувачко, сепак не треба
да се очајува. Никогаш во целост нема да ги разбереме другите, ниту пак тие нас. Но тоа
не значи дека не треба да се обидуваме, напротив, убавината е токму во изминување на

6
патот а не во пристигнувањето на целта. Кога ќе ја прифатиме подвоеноста,
амбивалентноста во себе и во светот, ќе можеме да ги испитуваме нештата од сите нивни
агли, под сите осветлувања и вистински да уживаме во нив. Единствено нешто од кое не
смееме да се отуѓиме се сопствените креативни сили, бидејќи само тие можат да ни
помогнат да го разбереме светот. Кога зборувам за креативноста, мислам на онаа
креативност која е вродена во секој човек и е дел од човековата природа, креативноста за
која зборува Ноам Чомски [Noam Chomsky]. Тоа не е само креативност на големите
уметници или научници, тоа е креативност која овозможува ,,скок на знаење” кај децата,
односно ,, изведување на сложено и замрсено знаење од многу ограничени податоци.”
(Елдерс, 2017:16) Креативност која ни овозможува да правиме најразлични комбинации
на реченици, обидувајќи се што подобро да ги искажеме нашите мисли. Способноста за
креативен говор, а не самиот говор, е разликата помеѓу човекот и животните. Бидејќи и
животните комуницираат помеѓу себе, некои папагали дури го користат и човечкиот
говор. Но како што Чомски истакнува, разликата е во тоа што папагалот го повторува
кажаното, а човекот ја има таа креативна способност да ги прилагоди и менува зборовите,
во зависност од ситуацијата во која се наоѓа.
Гастон Башлар [Gaston Bachelard] опишува како таа поетска креативност, која ја
поседува секој човек, се буди кај читателот при ,,одекнувањето” на поетските слики. Кога
некоја поетска слика дејствува врз нас, ја обзема нашата душа, не возбудува, наеднаш
како невозможното да станало можно. Она за кое зборуваше Лакан, неможноста во
потполност да се изразиме, сега за момент исчезнува бидејќи забележуваме како некој
друг успеал и го сторил тоа наместо нас. Како поетот да ги пронашол зборовите кои толку
долго ги бараме, како да ја разбрал сета комплексност на нашиот карактер. Тие
зборови ,,не’ засегаат” толку многу што ги чувствуваме како да се наши.
,,Ние сме ја примиле (поетската слика), но во нас се раѓа чувство дека сме можеле
да ја создадеме, дека сме морале да ја создадеме. Таа станува ново битие на нашиот
јазик, таа не изразува, правејќи не и нас тоа што таа го изразува, или, поинаку кажано, таа
истовремено е едно настанување на израз и едно настанување на нашето битие. Тука
изразот создава едно суштество”. (Башлар, 2002:13,14)

7
Заклучок

Само ако научиме да размислуваме во метафори ќе разбереме дека нештата во

себе (како што е случајот и со нас) имаат повеќе животи истовремено. Метафората е сама
по себе универзум на амбивалентноста, и затоа таа не дозволува да останеме зачудени
пред разликите, пред разнообразноста на нештата. Не треба да се трудиме да ја откриеме
целината, да го создадеме единството, бидејќи тоа не постои. Токму во тоа е и нашата
слобода. Нема пречка во развитокот на нашата личност, нема граница до која може да се
гради, сите можности постојат за нас истовремено.
Само преку креативноста можеме вистински да се испитуваме и создаваме себе си,
одново и одново. Само со поетска свест ќе го откриеме сиот наш потенцијал: не кои сме,
туку кои можеме да бидеме. Бидејќи ние немаме еден вистински идентитет, барем не
некој кој можеме да го откриеме. Ние сме можеби фикција, измислен карактер, но не сме
приказна која треба да се прочита, туку приказна која треба да се напише.

8
Користена литература

- Ками, Албер (2014) Побунетиот човек. Скопје: Арс Ламина – публикации

- Hume, David (2007) A Treatise of Human Nature: Volume 1: Texts. Clarendon Press
- Evans, Dylan (2006) An Introductory Dictionary of Lacanian Psychoanalysis. Taylor &
Francis e-Library
- Lacan, Jacques (1993) Seminar of Jacques Lacan: The Psychoses, 1955-56 Bk.3. W •
W • NORTON & COMPANY
- Фром, Ерих (1978) Марксовиот концепт за човекот. Скопје: Графички завод
,,Гоце Делчев”
- Башлар, Гастон (2002) Поетиката на просторот. Скопје: Табернакул
- Elders, Fons (2017) O ljudskoj prirodi: Pravda protiv moci: rasprava: Comski – Fuko.
Beograd: DERETA