Pampamahalaang Pamantasan ng Mariano Marcos

PAARALANG GRADWADO
Lungsod ng Laoag
Iniulat ni : BB. JHOSANNA
CADALZO
: GNG. FEBIE C. MONTEREY
Guro : DR. EDELYN B. ASUNCION
Petsa ng Pag-uulat : Oktubre 2, 2021
Pamagat ng Kurso : Pan 218
Paksa : TSAPTER 2
Paksa: Mga Uri ng Panitikang Iloko
(Ayon kay Leopoldo Y. Yabes)
I. Mga Simu-simula
A. Mga Kantahing Bayan
B. Salaysaying Bayan
1. ALAMAT
2.Kwentong Bayan
3. Epiko
C. Mga Karunungang Bayan
II. Mga Akdang Ukol sa Pananampalataya at Kagandahang-asal
III. Mga Akdang Ukol sa Wikaing Iloko
IV. Ang Panulaang Iloko
V. Maikling Kwento
VI. Nobela
VII. Dula
_____________________________________________________________________________________

Mga Uri ng Panitikan

(Ayon kay Leopoldo Y. Yabes)
I. Mga Simu-simula

Sa simula pa lamang bgamat hindi pa nasusulat ang mga akdang Iloko ay lumaganap na sa Kailokanuhan
ang mga kantahing bayan, kuwentong bayan at karunungang bayan

A. Mga Kantahing Bayan

1. Pinagbiag
 Awiting nagpapahayag ng kwento ng bayani

2. Dallot
 Awit sa mga kasalan, binyagan at iba pang pagtitipon, habang sinasaliwan ng sayaw at pagbibigay payo sa bagong
kasal.
 Isang uri ng pagtatalo ng mgababae at lalaki sa saliw ng TULALI, isang plawtang iloko na may 6 na butas

3. Badeng
 Awit ng pag-ibig na kadalasang ginagamit ng mga kalalakihan pangharana

4. Dung-aw
 Panaghoy sa namatay kasabay ang pagsasalaysay ng buhay nito mula sa pagkasilang hanggang sa kamatayan.

5. Dasal patungkol sa mangmangkik

 Ang mga mangmangkik ay mga espiritu ng kagubatan. Dinadasalan sila para hindi sila magalit.

6. Arinkenken
 Paligsahan ng mga lalaki’t babe sa kasalan na ang tema ay tungkol karapatan at responsibilidad na haharapin ng
bagong mag-asawa
7. Duaya

 Awiting pangbata na naglalaman ng pag-asa tungo sa magandang kinabukasan ng bata.

Ang iba pa nilang mga awitin ay nagpapakita ng kanilang mga pangaraw-araw na gawain tulad ng awit sa
pagtatanim, awit sa paggapas, at sa pangingisda, awit bao tungo sa digmaan at iba pa

B. Salaysaying Bayan

1. ALAMAT
 Tumutukoy sa pinagmulan ng bagay o pook
 Halimbawa:
Bakit umakyat sa Damo ang mga Suso? ni Jose Tomeldan ng Binalonan, Pangasinan
Ang Kauna-unahang Unggoy ni Sotero Albano ng Dingras, Ilocos Norte
Ang Alamat ng Bigas
Ang Alamat ng Pinaupong Bangkay

2.Kwentong Bayan

 Ito ay mga salaysay hinggil sa mga likhang-isip na mga tauhan na kumakatawan sa mga uri ng mamayan,
katulad ng matandang hari, isang marunong na lalaki, o isang hangal na babae
 Karaniwang kaugnay ng kuwentong bayan ang isang tiyak na pook o rehiyon ng isang bansa o lupain
 Halimbawa:
Ang Tatlong Magkakapatid na Lalaki
Si Juan Tamad

3.Epiko

 Ito ay tulang pasalaysay na nagpapakita ng kabayanihan ng pangunahing tauhan at nagtataglay rin ng katangiang
nakahihigit sa karaniwang tao
 Halimbawa:
Biyag ni Lam-ang ni Pedro Bukaneg

C. Mga Karunungang Bayan

1. Burburtia o burtia
 Katumbas ng bugtong sa tagalog.
 Kadalasang tinatalakay nito ang kapaligiran at tinatawag na tulang kopla at sinasabayang ng ritmo at indayog.
 PABITLA ang tawag ng mga taga-Pangasinan dito.
 Binubuo ito ng matatalinghagang mga pariralang may sukat at tugma na sumusukat sa mga talion ng mga Ilokano
Halimbawa:

Nu baro narukop
No daan natebker
(Tambak)

Kung bago marupok

Kung luma matibay
(pilapil)
Sangapulo iti mangiyawat
Taltallo ti mangawat
(Agisaang)
 Sampu ang nag-aabot
Tatatlo ang sumasalo
(pagsasaing)

Makaluto nga oan init

Agasok uray nalamiis
(yelo)

Nakakaluto’y walang init

Umuusok kahit malamig
(yelo)

2. Pagsasao
 salawikain sa tagalog, may-aral at binibigkas ng patula

Halimbawa:

Ti adda siniglot na
Adda bukraenna

Kung sino ang nagbuhol

Siya ang magkakalas

Ti lubong ket suwitik

Ang mundo’y mandaraya

Ti osto nga napanglaw ket ti tao nga awan ammo na iti napintas nga adal .

Ang tunay na maralita ay ang taong hubad sa kagandahang asal.

3. Arsaas
 bulong sa Tagalog
 Ginagamit ng mga Ilokano bilang paghingi ng paumanhin sa mga lamanlupa, maligno, at mga espiritung hindi
nakikita
Halimbawa:

Kaasyam Apo! (Kaawaan Mo!)

Umaykan, dika agbatbati (Sumama ka, huwag kang paiiwan.)

II. Mga Akdang Ukol sa Pananampalataya at Kagandahang-asal

Lalong nag-ibayo ang akdang relihiyon sa panitikang Iloko ng dumating ang Kristiyanismo.
 1. Doctrina Christiana ni Cardinal Roberto Francisco Bellarmine
 Kauna-unahang akda na nasulat sa wikang Samtoy ni P. Francisco Lopez

2. Pasion de Nuestra Senora Jesucristo

 kauna-unahang pasyong isinulat sa samtoy noong 1621 ni P. Antonio Mejia

3. Viva de San Barlaan y Josapahat

 Isinulat ni P. Agustin Mejia noong ikalabimpitong dantaon

4. Sermones Morale At Escudos Del Christiana

 Akdang isinulat nina P. Jacinto Guerrero at P. Guillermo Sebastian.

5. Novena de Nuestra Senora de la Caridad que se Venera en la Iglesia del Pueblo de Bantay
 Kauna-unahang novena na nalimbag sa pilipinas ni P.Juan Bautista Arenos

III. Mga Akdang Ukol sa Wikaing Iloko

1. Arte Dela Lengua Iloca

 Kauna-unahang akdang pangwika tungkol sa wikang Iloko na sinulat ni P. Francisco Lopez noong 1627.

2. Vocabulario de Lengua Iloco

 Diksyunaro at gramatika sa wikang Iloko na sinulat ni P. Lopez. Ito ay inayos at dinagdagan noong ika-18 dantaon
ng mga pari
 Muling inayos ni P. Andres Carro noong 1891

3. Gramatica Hispano

 Nalimbag noong ika-19 dantaon at sinulat ni Gabriel Vivo y Juderias

4. Estudio De Las Antigua Alfabitos Filipinos

 Sinulat ni P. Marcila at nalimbag noong ika-19 na dantaon

IV. Ang Panulaang Iloko

 Tinatawag ng mga Ilokano ang kanilang tula na daniw.

 Maaaring isulat ang daniw na may indayog at sukat o sa malyang taludturan o ano pa mang anyong eksperimental
at pinakamainam na bigkas ng malakas.
 Mga pangalang Pedro Bukaneg, Leona Florentino at Justo Claudio Y Fojas ang unang lumilitaw.

Pedro Bukaneg

 Kilala sa taguring “Ama ng Panitikang Ilokano”, Ilokano Socrates, at Ilokano Milton

 Pinaghanguan ng Bukanegan
Bukanegan- katulad ng balagtasan

Justo Claudio Y Fojas

 Siya ay isang paring sekyular na sumulat ng mga nobena, aklat ng panalangin, katesismo, drama, gayundin ay
naglahatla ng aklat sa balarila ng Espanyol at diksyunaryong Iloko-Espanyol
Leona Florentino
 Unang babaeng makata sa Ilocos Sur
 Siya ang katapat nina Elizabeth Barret Browning ng Inglatera at Sappho ng Grecia
  Ang maririkt niyang tula sa Kastila ay at Wikang Ilokano ay nasama sa eksibit sa Exposicion General de Filipinas
de Madrid noong 1887 at InternationalExposition sa Paris noong 1889

Nalpay a Namnama
ni Leona Florentino

Amangan a ragsac ken talecda

dagiti adda caayanayatda
ta adda piman mangricna
Cadagiti isuamin a asugda
Ni gasatco o nababa
Aoanen ngatat capadana,
ta cunac diac agduadua
ta agdama ngarud nga innac agsagaba.

Ta nupay no agayatac
iti maysa a imnas
aoan lat’ pagripriripac
nga adda pacaibatucag
Ilunodconto ti horas
nga innac pannacayanac
ta mamenribo coma a naseseat
no natayac idin ta nayanacac.

Gagayayec coma a ipalaoag.

ngem bumdeng met toy dilac
a ta maquitac met a sibabatad
nga ni pay ti calac-amac.
Ngem umanayento a liolioac
ti pannacaammon itoy a panagayat,
ta icaric kenca ket isapatac
nga sica aoan sabali ti pacayatac

V. Maikling Kwento

 SARITA ang tawag nila sa kanilang maikling kwento

 TI LANGIT TI INAMNAMATAYO (Ang Langit ang Pag-asa) pinakaunang saritang Iloko na isinulat ni Isabelo delos
Reyes noong nagtatapos ang ika-19 na siglo.

 Sa pagitan ng 1948-1952, mahigit sa 900 maikling kuwento ang napalimbag na ang tema’y digmaan, gawain ng
mga gerilya at ang pagmamalupit ng mga Hapones.
 Kinilala sina Narciso F. Gapusan, Arturo Centeno at Defin Q. Dallo

Bagnos

Siak ni Imeldo Okingan, inaywanan ken sinappuyot ti kabakiran ti bambantay,  pinadakkel ti bakras ti aw-away, ken

tinenneb ken minuli ti sursurong.  Ti abalbalayko ket ti panagkulambitin kadagiti lanut iti darakkel a kaykayo.  Ti ray-awko

ket ti panangkamat kadagiti alingo ken abuyo.

     Ti tawenko?  Diak ammo!  Kuna ni Amang Bannua a dina kaugalian ken nagtaktakan ti panangipapel iti kanagananmi iti

Local Civil Registry, agraman ti sabsabali pay a sangapulo a kakabsatko.  Bukbukodko ti nangi-rehistro iti bagik ta
kinasapulak idi agadalak iti sekondaria.  Pinugpugtuak lattan ti tallopulo a tawenkon.  Kuna ngamin ni Amang nga addan

tallopulo a layus a pinalabeskon iti karayan Amburayan.

     Karayan Amburayan?  Kuna ti mistrak iti Social Studies a dagiti lugar nga adda iti igid iti karayan ti ad-adda a dumur-as,

kas koma iti karayan Tigris ken Euprates ti nangpadur-as iti Babilonia ken Sumeria.  Ngem diak mamati!  Ta apay?  Apay

ngarud a di met dimmur-as ti lugarmi a Sugpon?

     Natakkuatak nga adda dua a lubongtayo:  lubong iti patad wenno baba;  ken lubong iti ngato wenno bantay.   Ti lubong

iti patad ket ‘yan ti agdama a panawen.  Iti lubong iti bantay ti ‘yan ti nabati a panawen… lubong ti kina-inosente.

     Kastoy ti pakasaritaan a naabel iti kaykayo, turturod ken pantok ti banbantay, iti ikkis dagiti billit ken atap nga

animales.  Ti tema ket di agbalbaliw—kinanengneng—kinainosente iti lubong a nangibati kadakami iti isasagpatna iti baro a

panawen.  Ket amin dagitoy, ti lugar a naiwawa iti agdama a lubong—Nacneng. Ket dakami dagiti agbibiag a

gumawgawawa iti simple ken tradisional a pakasaritaan.  A malukatan koma ti matami iti baro nga agsapa. 

     Ket maysaak met a mannurat iti bukodko a wagas, mannurat iti arapaap.  Kayatko ti mangputar iti pakasaritaan,

pakasaritaan a mangitunda kadakami iti di nabati a kasasaad.  Mannurat a manglukat kadagiti nakamulagat a mata tapno

sanguenmi ti realidad ti panagdur-as,  saan laeng iti ugali agraman ti panakaammo.

     Kayatko a matakkuatan ti  baro a langa ti lubong ken iyeg  iti lubong iti kabanbantayan.  Saan laeng para kaniak, no di

ket para iti Nacneng.

                                                ————- o ———- o ———-

            Nasakit ti ubetko.  Nalulon sa metten iti panakaisalsaltekna iti datar a kawayan a tugaw ti dyip a nagluganak

manipud Poblacion.  Agdua oras a pinanurnorna ti bimmituka desdes iti nalawa a karayan Amburayan.  Awan ti sabali a

dalan nga agpa-Danak a barriomi, ti Nacneng a lugarko ket maysa a sitiona— masarakan iti pantok ti

banbantay.  Makunkuna a nagbebeddengan ti Ilocos Sur, La Union ken Benguet.

     Kalgaw ita, ket adda dyip a maminsan makalawas nga agbiahe iti Danak vice versa Poblacion iti Sugpon. Ngem iti

panagtutudo, ipupoknakami ti karayan iti tallo agingga lima a bulan, ta awanen ti makaaway pay kadakami.   No adda koma

landok ti lugarmi, baludkamin.

      Nagtugawak iti karuotan iti likod ti maysa a pagtaengan iti Sawwangan—ti umuna ken maudi a sitio a labsak iti

panagawidko iti Nacneng.  Adda ngata pito a bantay ti baetna iti Nacneng, ken tallo nga oras sakbay a makadanonka—ket

daytoy ti makunkuna a kaasitgan a kaaruba ti Nacneng.

     Nasayya-sayya ti agduapulo a pagtaengan a nabangon iti tabla ken kawayan.  Nangato ti sirokna nangruna iti bangsalna

a nataytayag ngem iti maysa a tao, gapu ngata ta addada iti igid ti karayan ket no aglayus ket saanen a masalpa pay ti

datarda.  Pangaldaw, awan unay tao a masirpatak.

     Timmaliawak iti likudan idi mangegko ti karasakas ti naibuyat a danum manipud iti nangato a bangsal.   Adda gayam

baket nga agin-innaw ti pinggan ken malukong.

     Bayat nga agin-innaw, ti adda iti kanawanko ti kitkitaenna.  Idi kitaek ti sikiga, adda panteon.  Agingga ita, kadawyan pay

laeng ditoy daydaya a dagiti minatay ket maitanem iti arubayan ti pagtaengan.   Saan a kas iti baba nga adda nagkaysa a

sementerio.  Ditoy ket maipateg la unay nga iti arubayan ti panangikalian kadagiti minatay.
      “Makitugawak iti abayna, Apong!”  Kinunak iti natangken a bengngatmi iti daydaya.  Ti panteon nga adda iti abayko ti

kayatko a sawen.  Ipagarupko a kabagianna ti nakatanem ditoy.

     “Ay wen, Apok. Asawak isu… ni Unding.”  Impukkaw  ti baket.  “Pagturongan, ‘ya?”

     “Agawidak idiay Nacneng, Apong.”  Insungbatko kagiddan iti itatakderko.  Inkaratayko iti abagak ti  bag.  “Innak pay

ketdin, Apong.”

     “Wen, Apok.  Annad koma ti adda kenka.”

     Ammo ti baket ti rigat a daliasatek ita.  Awan sabali  a transportasion:  di mabalin uray ania a de-makina a lugan, uray

pasagad wenno karison, ultimo kabalio ken nuang ket di maaramat.  Maymaysa laeng ti maaramat, saka;  ken maymaysa

laeng ti aramiden, magna.

     Immaddangak—napateg daytoy damo nga addang iti rinibu pay a sumarsaruno.  Kasla kararag a kabinnadang iti
panangulik iti bakras, panangdarusdos iti teppang, ken panagkalipkip iti bimmato a bantay. 
     Maymaysaak—ket maymaysaak met laeng a sumangpet sadiay.  Nupay ti gurongko ket bimmaton iti adu a padasna
ditoy a desdes, ngem tuok ti agmaymaysa a magmagna.  Matitilengak latta.

     Kalpasan ti lima minutos, naipasabet ti desdes iti bantay a masapul nga uliek. Pakpakauna pay laeng daytoy, amang a

nangatngato ken narigrigat dagiti sumarsaruno—ta  ti pagkaptan ti ima nga umuli ket isu met laeng ti pagbaddekan ti saka a

sumikkad.  Adda pay kalipkipan a bato a bantay.  Narisgo!  Daytoy ti dalan nga agturong iti Nacneng.
     Kaniak a patanur ti Nacneng, sagsagawisiwak. Kadagiti tagababa, ti umuna a ‘yuumayda ket isun ti maudi a
panakakitada iti Nacneng.

      Liniwliwak ti bagik kadagiti naduma-duma nga orkidias nga addaan iti namamaris a sabong a kimmalipkip iti kaykayo,

batbato ken teppang.  Nabayagen daydi naudi a panakakitak ti kinapintasda.  Ti naunday gayam a panakawalay iti bukod a

daga ket mangrubrob iti lailo iti kaunggan tapno maamiris ti kinasangsangayan ti nakaparsuaan.  Nangruna ta natakkuatak

a dagitoy nga ordikias ket ti pagmamauyongan dagiti taga-patad—dagiti tao a mangum-umsi ti kinabanbantayko.

     Dinigosnak ti ling-et idi aginanaak iti linong ti dalipawen.

     Kasla immariwawa ti aglawlaw idi aginanaak—pimmigsa ti riaw dagiti sungso, sagawisiw dagiti billit, ken ti karasakas ti

danum iti karayan.  Uray ti banugbog ti barukongko ket mangegko.  Saanen kas maysa a musika dagiti di agpabatubat nga

uni dagiti kakok, salaksak, ken pagaw ken tagguob dagiti sunggo.

     No isu la nga isu ti mangeg, makatitileng met!

     Makatitileng—kas kadagiti puera delos buenos a kaadalak iti ISPSC, ta didak man laeng ikabkabilangan kas padada…

kas manongda.  Manangumsida.  Managtagibassit.

     “Bullakayankan, Imeldo.  Apay nga agad-adalka pay laeng?  Ken taga-sursurongka, apay nga addaka ditoy patad?” 

     “Ken apay nga Okingan ta apeliedom… nagdakes!”

      “Ala, ag-Itnegka man ngarud!” 

     “Saankami nga Itneg idiay Nacneng, Igorot ti pulimi. Ngem maibilangkami a Kankanaey.”

     “Igorotka gayam.  Ayanna ngarud ti iposmo.”  Apirasenda ti ubetko. “Awan met…” Apirasenna ti sangok.  “Adda gayam

ditoy sanguananna!”

     Agkakatawada. Makipagkatawaak met.

     “Nagkuna nga agkatawaka.  Nagngisit dayta ngipenmo.  Makapuling pay dayta dikkim.”

     “Wen man, maiparit nga agkatawaka.  Awanka koma ditoy baba.  Inka idiay sursurong ta dika maibilang a tao

ditoy.  Inka agkulambitin iti kaykayo idiay kabanbantayan.”

      Idurondak nga urayak la mapasanud.  Awan ti maaramidak no di umadayo, ta ti ‘yaadayok ket ti ibabayagko iti baba.

                                    ——————— o ————- o ——————–

            Tinangadko ti pantok ti nawasnay a bantay iti sanguanak, iti kinaadayo ken kinangatona, diak pay mailasin dagiti

ubbing, nga ammok, agur-uray itan kaniak.  Uray dagiti pagtaengan a makitak ket kas pay laeng kadarakkel ti posporo,

ngem no ar-arigen ket addan iti sanguanak.  Kasla nakataltalna ti Nacneng no kitaen iti adayo.  Diak ngamin mangeg dagiti

arimbangaw dagiti agaayam nga ubbing, ken saritaan dagiti natataengan. 

     Kinarawak ti bag iti likod, ti bag a kasla awan pategna iti kinadaanna ngem napno ti pammateg.   Diak malipatan ti

kapatgan a sarabok kadagiti ubbing: kendi, popcorn, kornik ken dadduma pay a saramsam.

     Ikarigatak latta ti gumatang iti makunkuna a junk foods iti baba ta daytoy ti kaimasan ken karamanan iti dila dagiti taga-

sursurong.

     Umas-asidegak ket kumarkaro met ti iliwko kadakuada.  Makitkitakon dagiti pagtaengan, ken dagiti ubbing nga

aglalagto. Dagitoy nga ubbing, ti puon ken gapu iti panagan-anusko iti patad.  Ket wen, dagiti nataengan a mangur-uray met

iti quadro quantos ken type D a bateria a bilinda kaniak idi naudi a bimmabaak ditoy Nacneng.

      Awan ti nadagsen nga awit iti mail-iliwan a rikna.  Ti mabayag koma ket agbalin a napartak.  Makitkitakon dagiti ubbing

nga aglulumba nga umay kaniak:  dapan-dapan ken awanan sapin ti sakada.  Ngem nupay kasta, nasalun-atda ken aktibo

ta prutas ken bagas iti daga a taraonda.

      Nakadungdungritda!  Saan a kas dagiti ubbing iti baba a nabanglo ken makaay-ayo ti langada.  Ngem awanen ti kasam-

itan a panangpasangbay kaniak no di manipud kadagiti kakaanak a nabayag a diak naar-arakup. Tunggal maysa ket

kayatna ti umarikap:  iti ima, saka, bagi, bado ken dadduma pay a mabalinda a pagkaptan.  Saan a kaugalian ditoy ‘yanmi ti

umagek iti pingping wenno subil no adda sumangbay a patpatgen.  Ngem ammok a ti panangiliwda ket saan a masubadan. 

     Idi makitak ti agdua tawenna a ni Alicia, nga anak ti kabsatko a ni Saniata, isu ti inkaratayko iti tengngedko.

     “Ankel, ti pasarabomi?”  Insaludsod ni Tito, ti kalukmeganda.

     “Aguray, pasangpetendak pay tapno makainanaak.  Adda ti pasarabok kadakayo.  Mabalin ‘ya met a

malipatak.”  Insungbatko sa’k ginelgel ti nasikkil a buokna.

     Uray dagiti babbaro ken babbalasang, nataengan ken naasawaan ket nagu-ummong a nangpasangbay kaniak.   Kastoy

ditoy ‘yanmi; ti patad ket Amerika, ti makabulan ket makatawen, ti junk foods ket isu ti Jollibee ken McDo, ti bagko ke kasla

balikbayan box. Ngem ti nagsupadian, sibubukel a Nacneng ti mangpasangbay kaniak, no dida man amin, dua laeng ngata

ti awan.

      “Ala, padanonenyo ni Imeldo, ubbing.”  Kinuna ni Ina Saling, ti inak.  Addan iti liebo sisenta ti tawenna, ngem awan pay

kubbona wenno osteoporosis a kas kunada iti baba.  Nalinteg a magna ken nakaragting ti gargarawna.  Awan mangatiw iti

panaglaga ti labba a pagikabkabilanmi ti kamoti no agkalikami. Sipud adda puotna, dina pay napadasan ti kinaptan ti sakit.

     Kininniten ti init ti kudilna, manglaylaylayen ti dadduma a paset ti lasagna.   Ti rupana ket naarkosanen ti uged ti

panawen.  Ngem iti dayta a panawen, dinan sa pay napadasan ti nagismagel, wenno nagshampoo iti pangatiddogen a
buokna.  Dakkel a banag ti arutang kas kasukatna.  Iti puotko, namindua laeng a nagturong iti baba, ti damo ket idi

nagtestimonia mainaig iti boundary dispute no asino iti Benguet, Ilocos Sur ken La Union ti makinkukua iti

Nacneng.  Maikaddua ket idi iniyabak iti pagadalan tapno umatendar iti naisangsangyan a pasken para kadagiti agad-adal

ken nagannak.  Maikatlonto ngata iti panagturposko iti kolehiyo.

     “Napalalo nga iliwko ditoy Nacneng, Inang.”  Kinunak bayat a magmagnaak.  Pinerrengko ti inak, adda iliw ken ragsak a

naarikapko manipud kadagiti matana.

     Nagsardengak iti dap-ayan a naibangon iti tengnga ti nakurang duapulo a pagtaengan.  Iti ‘yuunak iti  dap-ayan,

simmaruno amin a nalabsak.  Nagtugawak iti papag ket tinaliawko dagiti kasla namagneto a simmurot.  Mabainak koma

nga umisem ta nakakitada amin kaniak, ngem daytoy ti kapatgan a pangiburayko iti iliw kadakuada.

     “Kumustakayo amin?”  Daytoy ti nakarawak nga imbalikas.

     “Agur-uraykami kenka, Imeldo.”  Kinuna ti maysa kadakuada.  Ammok ti kayatna sawen, ti panagadalmi iti banbanag a

kail-iliw ti riknada.  Mawaw ngamin ti panunotda iti sursuro nga inpaidam kadakuada ti gundaway.

     Umarimbangaw dagiti ubbing.

     Linukatak ti bag, nangpidotak iti dua a kendi, kornik ken pulboron, inyawatko iti ubbak a ni Alicia.   Idi naawatna, nariknak

ti panagpadagsenna tapno bumaba.  Imbabak.  Winayaan dagiti ubbing tapno agturong kenni inana a ni Saniata a masikog

man gayamen. 

     Nasiputak ti pananglukat ni Saniata iti kendi sana ginuddua babaen iti ngipenna.  Insubona ti kaguddua kenni Alicia,

sana insubo ti kaguddua.  Imbulsana ti maysa, impabagina iti ubing ti pulboron ken kornik.  Ti piman nga adingko, ammok

nga uray isuna ket mangil-iliw iti naidumduma a raman.

     No dinak kinalbit ti ubing iti sangok, naimayengak man koman iti ladawan ti kina-inosente.   Nangalaak iti kas met laeng

iti inyawatko kenni Alicia, inpaimak iti nakasango nga ubing.  Kasta met laeng iti simmaruno.

     Kadagiti naikkak iti kankanen, ad-adu ti insigida a manglukat iti saramsamda sada aguummong nga agpipinadamag no

ania’t raman ti kankanenda.

     Idi naipaayak amin nga ubbing, nadlawko dagiti babbaro ken babbalasang agraman dagiti nataengan a kasla mangur-

uray iti bagida.

     Kinitak ti bag.  Adu pay ti menthol candy ngem di umanay kadakuada amin.

     “Adda pay umanay ngem panagkunak, kadagiti laengen babbai.  Haan a bale, adda naisangsangayan a sagutko

kadagiti lallaki ‘ton rabii.”  Kinunak.

      Nagi-iriagda iti ragsak.

     Narigat nga aklonen, ngem kastoy ditoy banbantay.  Maipaigid ti aniaman a karne no adda ti sardinas, kasla awan

serserbinan ti diro ken naduma-duma a prutas no kendi ken kornik. Ti dila ket narwam iti nalab-ay a taraon, gapuna a kasla

balitok ti kayarigan ti asin ken betsin.

     “’Ton rabii, naisangsangayan a gundaway dagiti lallaki.”  Kinunak.  Sa’k inparang ti dua a quatro quantos.

     Anian a ragsakda.

     “Adda pay.”  Kinautko ti dua a bateria ti radio a ginatangko kadagiti negosiante a Muslim idiay Tagudin.
     Ti bateria ti kapatgan a paset ti bisiomi.  Daytoy ti mangitunda kadakami iti sabali a dimension ti lubong.  Kas koma iti

lubong ti drama ti Bombo radio a ‘Pagsarmingan’ ken ‘Doming… Doming, Mabalin Amin’.

     No awan ti kabarbaro a bateria, uray agrarrareken ti kakaisuna a radio ditoy Nacneng a kukua ni Amang, an-

anusanmi.  Mangegmi laketdi dagiti makatignay-rikna ken makaparay-aw a drama iti radio.  Ti bateria, no dadduma,

dandani di agbalikas ti timbukelnan ta pitpit amin a sikigannan.  Uray agburbureken ti ulona, no maipainit ket mapaunina ti

radio, naragsakkamin.  No mangisangpetak iti bateria nga aramid ti Tsina, anian a ragsakda, ta maganasda ti awan rarekna

a drama.

                                    ———— o ——– o —————–

     Rabii.

     Nagpaanginak iti bakras ti bantay nga ‘yan ti maysa a dalumpinas a bato a mabalin a pagiladan.   Magustuak ti nalayang

a buya ti aglawlaw a ti mangranraniag laeng ket ti simple a lawag ti kabus a bulan… kasla awan patinggana ti

kabanbantayan nga itan ket kinumutan ti nalabnaw a sipnget. 

     Nakuridemdem a makitak ti aglawlaw.  Ar-arikapek ti abstrak ti kinapintasna.

     Inyiladko ti bagik iti nakersang a dalumpinas a bato.  Naipasabet iti matak ti awanan ulep a

langit.  Nakadaldalus.  Malaksid kadagiti saggaysa a bituen a nakaandur iti lawag ti bulan, nagwayasen ti matak iti awan

patinggana a law-ang.

     Nabaringkuasak idi maallingagko ti arimpadek nga umas-asideg iti ‘yanko.  Ni Amang Bannua.  Nagsardeng a

nagmasngaad iti abayko.  Nalang-abko ti angot ling-et a pay-odna nga inwaras ti nalamiis nga angin iti alas dies ti

rabii.  Itak la manen malang-ab ti pay-od a nakairuaman ti agongko.

     “Dua a bulan pay, aggraduarkan, Imeldo.  Tagtagibassitendaka pay laeng kadi dagiti tao iti baba?”  Timmaliaw kaniak.

     Awan inlimedko kadakuada, inpulongko ti nakaro a diskriminasion kaniak iti patad.  Didak ibilbilang kas kapadada

     “Naandurak ti adu a tawen, nakarkaro a maanusak ti dua a bulan, Amang.”  Inlawlawagko.

     “Ammok, Imeldo, adda ngamin naindaklan a gagem dita barukongko.  Gagem para iti Nacneng.  Sika ti bulan a

mangidandanon ti lawag iti nalengleng a lugartayo.”

     “Dagitoy ket pannubok laeng tapno nasamsam-it iti pananggun-odko iti arapaap… arapaap dagiti taga-Nacneng.  Ket

agingga nga adda apuy a makitkitak iti mata dagiti kalugarantayo, dayta ti manginudo kaniak tapno di aglamiis ti

addangko.  Kayatko nga isagot ti langa, ayamuon ken kasasaad ti baro a lubong.  Nauditayo iti addang, ngem dina kayat a

sawen a ditayon kumamakam. Diakto maupay.”

     “Sika ti rangtay ti lubongtayo a taga-banbantay iti lubong iti patad…” kinuna ni Amang ket mariknak ti nagpaiduma nga

ipasimudaagna.

     “Diakto paayen ida, Amang.  Kalpasan iti panagturposko iti BEED, ditoy Nacneng ti umuna a panangisagotak ti nagaw-

atko a sirib ken panakaammo… kayatko ti mangipatakder ti monumento ditoy, saan a bato no di ket panakaammo.   Saan

laeng ti panangisurat iti naganda iti papel ken panagbasa iti libro.  No di ket maawatanda a ti nagan ket napatpateg iti

aniaman a papel, ken ti libro ket makaisalakan iti biag ken kararua.”

     Saan a nagtagari ni Amang ngem  agtungtung-ed idi kitaek.  Nakataktakneng ti rupana.

     “Ti pagay, Amang.  Adda madawanan?”  Malagip nga indamag.  Kayatko mayaw-awan ti talna a nangbalaet

kadakami.  Ti ibagbagak ket ti uppat a kinelleng a pinadasmi a linutlot tapno talonen.  Saan a problema ti padanum gapu ta

uray naisaadkami iti nangato a paset ti bantay, adda tallo a sibibiag nga ubbog nga agayus agingga iti karayan iti baba.

      Idi maudi a sarungkarko ket awan pay naganabmi a bunga ti pagaymi.  Saan gayam umanay ti nabalusbos a danum

tapno pumintas ti pagay iti bantay.   Adu ti manglapped iti panagbun-as iti pagay.  Ti daga iti bantay ket kasapulanna ti

ganagan, ngem iti kinaadayo ti paggatangan ken iti kinanginana, maysan daytoyen a pannuboken iti panangtakkuatmi iti

napintas a panagtalon ti pagay.

     “Problematayo latta dagiti utot.  Abusta la ngaruden a di makadakkel ti pagay, no agsabongen ket rugian metten ti

panangkutib dagiti utot.  Awan la maal-alimadmadmo iti baba a napintas a pangpaksiat kadagiti peste ti talon.”

     “Adda, Amang.  Ngem napinpintas latta kano ti panangkali kadagiti pagum-umokanda sa patayen.”

     “Aduda unay a makali manipud iti umokda.”

     “Dika madanagan, Amang.  Addanto gundaway a makapatanortayo ti napintas nga irik.  Saanto laengen dagiti kamote,

buga ken dadduma pay a bagas ti daga ti taraontayo.”

     “Sapay la koma, Imeldo.”

      “Tallo tawen pay laeng met a pinadastayo ti nagtalon iti irik.  Inton bumaybayag a naan-anayton ti panakalutlot ti daga,

ken maadaltayo ti panangpaksiat kadagiti utot, agapittayonto iti nalabon nga irik.”

     Ket kinitanak ni Amang nga immisem.

                                                —————- o ——— o —————

            Nakatakder a kasla bannuar, nakatangar a kasla soldado, nakadeppel ti kanawan nga ima iti

barukongda.  Sipapanakkel a mangitantandudo a maysada met a Filipino.  Isuda dagiti ubbing ti Nacneng iti panagkantada

iti nailian a kanta. 

     “Ba— Bayang Magiliw… Handa Awit!”  Pinangiyunak.

     Iti sanguananda ket bandera ti pagilian a Filipinas.  Naaramid iti rigis a lupot a ti kadakkelna  ket dose iti innem a
pulgada.  Saan a natinggaw ti labbassit ken asul a marisna, ket iti kinakusnaw ti amarilio ket dandani di mailasinen ti init ken
bituenna.  Ngem saan a daytoy ti mangibaga a dida ipagtangtangsit ti daga a nakaiyanakanda.  Ta no adda man agkuna a
Filipinoda:  iti panunot, sao ken aramid… isuda ti umun-una a mangitag-ay ti imada.

     “Bayang Magiliw, Perlas ng silanganan

     Alab ng puso, sa dibdib mo’y buhay.

     Lupang hinirang, duyan ka ng magiting

     Sa manlulupig, di ka pasisiil.

     Sa dagat at bundok, sa simoy at sa langit mong bughaw…

     Mabalin a di nga aggigiddan ti timekda iti tunggal binatog, ngem ammok maanagda ti kayat nga ipasimudaag ti
kanta.  Mariknada a di nailaksid dagiti taga-banbantay

     May dilag ang tula at awit sa paglayang minamahal

     Ang kislap ng watawat mo’y tagumpay na nagniningning

     Ang bituin at araw niyang kailan pa ma’y di magdidilim…

     Sintado ken ngalngangalenda dagiti balikas ta narigatda a baliksen, puted-puted ken di maaw-awatan… ngem dina
kayat sawen a tallikudan ken ibainda ti dagada.
     Lupa ng araw ng luwalhati’t pagsinta
     Buhay ay langit sa piling mo
    Siak ti nangrikna iti inosente nga ipasimudaag ti panagkantada.  Makasagid-rikna ti kinapasnekda bayat a kitkitaenda ti
ngumatngato a rigis a bandera.
     Aming ligaya na pag may nang-aapi
     Ang mamatay ng dahil sa’yo.
     Iti pakabuklan ti kanta, uppat laeng a balikas ti nalawag a nangegko:   ti damo a ‘Bayang Magiliw’ ken ti maudi a balikas a
‘Dahil Sa’yo’.  Ngem nakaay-ayatda.
     Nagtugawda iti pasaplak a kawayan iti ruar ti dap-ayan.  Nagtitinnaliawda ket nangrugin ti
arimbangawda.  Agpipinadamagda no kasano ti kinapintas ti panagkantada.  Maragragsakannak a nalimed. 
     Iti likudanda ket adda dagiti nataengan a mangimutmutektek iti isurok kadagiti ubbing.   Maawatak no apay nga addada
ita.  Napateg kadagiti ubbing ti isurok, ngem napatpateg pay kadakuada.  Uray isuda ket maibilang nga ubing pay iti lubong
ti kinasirib.
     “Ubbing, agulimekkayon.  Mangrugitayon.”  Kinunak.  Ket naminpinsan a nagtalnada.  “Ngem sakbayna, agtakderkayo ta
agkantatayo.”
     Awan sintagari a nagtakder, inurayda no ania ti idaulok a kanta.

     “Tallo a pato, aglagto-lagto… read… sing!”  Panangiyunak.

     Tallo a pato aglagto-lagto

     Dadakkel, babassit, agsisinnango

     Diay maysa adda dutdot ti ubetna

     Kuak!  Kuak!  Kuak!  Umadayokayo kaniak.

     Pangay-ayatak kadakuada, nagsarangsang ti natinggaw a timekda. Makaay-ayo ti panangwagesda iti imada kas paset

iti panangkompasda iti kanta.

     Kalpasan ti kanta, umariwawada manen.

    “Ti isurok ita kadakayo ket no kasano ti agbasa.”  Kinunak.  Ti turong ti matak ket dagiti ubbing, ngem natukay ti
konsentrasionko idi umariwawa dagiti nataengan.  Nagdidinnippit nga immasideg, nangruna dagiti babbaro ken
babbalasang.  Pinidotko ti pisi nga uging sa’k rinugian nga insurat iti natabla a narra ti ‘a-e-i-o-u, ba-be-bi-bo-bu, ka-ke-ki-
ko-ku’. Inalak ti burarawit nga insaganak itay ket intudok dagiti  letra.
     “A… e… i… o… u!”  Impigpigsak ti timekko.  “Ulitenyo ti imbagak!”
     “A… e… i… o… u!!!”  Naggigiddanda.  Ngem napigpigsa ti timek dagiti adda iti likodda, dandani diak mangeg dagiti
ubbing.
     “Ba… be… bi… bo… bu!” 
     “Ba…be… bi… bo… bu!!!”  Insungbatda manen.
     “Ka… ke… ki… ko… ku!”
     “Ka… ke… ki… ko… ku!!!”  Indagullitda manen iti imbagak.
     Kayatko koma dillawen dagiti nataengan, ngem nagpangadduaak ta mariknak ti gagarda nga agbasa.  Binaybay-ak
lattan ida, ta ammok nga isu ti karbenganda.
     Nangalaak iti uging ket nagsuratak manen iti letra:  A-ba, a-bo, a-ko, ba-ka, bi-ko, ba-ba-e.
     “Marisol, tumakderka… basaem daytoy!”  Ni Marisol ket isu ti makunak a kasiriban kadagiti ubbing ta iti tawenna a pito
ket kabaelannan ti agbasa.  Intudok tunggal maysa dagiti insuratko.
     “A-ba… aba, a-bo… abo, a-ko… ako, ba-ka… baka, bi-ko… biko, ba-ba-e… babae!”  Naballigi a panangibasana kadagiti
balikas.
     “Mario, sika met!”  Timmakder ti agwalo tawenna a kaanakak.
     “A-ba… aba, a… a… be…” Nagkudkod iti ulona.
     “A-be kano, ket no ‘bo’…” Indillaw nga insigada ni Mayyang, ti balasang nga adda iti likudanna.  “A-bo… abo, kasdiay a.”
     Naglingalingak.  Diak kayat a pabainan ti kasinsinko a balasang, numona ta nagado ti tao.  Ngem  dina koma dillawen ni
Mario, ta kas kenkuana, agsursuro pay laeng  nga agbasa.
     Binay-ak lattan.  Di met ti umuna a daytoy ti gundaway a makibiangda iti panangisurok kadagiti ubbing.  Tunggal addaak
ditoy Nacneng ket surruak dagiti ubbing, addada met iti likudan.
     Idi damo, dagiti nataengan ti kayatko nga adalan, ngem inkeddengko a dagiti ubbing tapno marubroban ti barukongda
nga agbasada iti baba iti pormal nga edukasion.  Kas kaniak.
                                                —————- o ———- o ———————-
     Kas katulnog dagiti ubbing itay bigat dagiti nataengan a nakatugaw iti pasadia a pasaplak iti panangurayda kaniak iti
dap-ayan.  Mabainak koma a sumungad ken agpasango iti dap-ayan ta ammok a nupay alas dos ti imbagak a
panangrugimi, ala una pay laeng ket addadan iti dap-ayan.  Kastada kasegged iti panagadal.
      Batang ita dagiti nataengan agraman dagiti lallakay ken babbaket. Nakaan-anusda a nakatugaw iti pasaplak iti ruar ti
dap-ayan a nairanta iti kastoy nga okasion.
     Dida mabain nga isurok ida nupay naub-ubingak.  Naduma-duma nga asignatura ti ibingbinglayko kadakuada.  Kas
koma iti agrikultura, science, teknolohia, pulitika ken uray relihion.
     “Imeldo, ania ti adalentayo ita?”  Insigida nga insaludsod ni uliteg Kardo apaman a nagpasangoak.  Mayat ti payubyobna
iti pinadis a kalinga.
     No iti baba ket adda ti majong, panagdubla ngata metten ti kaibatuganna ditoy ngato a kas maysa a pagpalabasan ti
oras, daytoy ket panangliwliwa iti bagi.  Ti pinadis a kalinga ket bisio dagiti babbaket ken lallakay nga iti agmalmalem ket
isun lattan ti nakasakmol iti bibigda.  Ngem di kas iti sigarilio, naingetda a kontraen a makagapu daytoy iti kanser a
mangitunda iti nasapa nga ipapatay.  Pudno met ngamin.  Ni Ama Salingbay, kinubbon ti panawenna ditoy rabaw iti
daga.  Manipud idi ubing agingga ita ket isu pay laeng ti paypayubyobenna, ngem apay nadanonna dayta a tawen a
manmano a makadanon dagiti taga-baba.  Ket agingga ita ket natadem pay laeng ti isip ken panagdengngegna.  No
marugianna ti mangisarita iti panagdappatda idi ubbing isuna manipud kabanbantayan ti Montanosa tapno makaliklik
kadagiti agpugot nga Igorot, itugawanna, ket iti unos iti dua nga oras, isalaysayna ti pinagteng agingga a nakadanonda
ditoy Nacneng.
     Malaksid kenkuana, tabako laeng met ti igpilda  Ama Wagayen ken Ina Senyang, a no ar-arigen ket kasla selpon dagiti
agtutubo iti patad a dida pay maibbatan.  Isuda kano ti sibibiag a lamina no apay nga agpapan kadagitoy ket nasalun-atda.
Gapu iti kalinga, awan maarikapko a panangilawlawag kadakuada  idi naminsan nga inadalmi dagiti sakit iti bagi ken dagiti
gapuna.
     “Mamatikayo ngata a daytoy lubongtayo ket agtaytayyek ken agrikrikos?”  Panangirugik.
     Nagrungiit ni uliteg Kardo.  “Kasus, di pay ket matinnagtayon iti law-ang no mabaliktad ti pagtaktakderantayo!”
     “Daytoy ti importansia no apay nga adalentayo ti science.”
     “Sayans?”
     “Wen, tapno maammuantayo no apay nga adda aldaw ken rabii.  Ken no apay a ditayo mat’nag uray
nakabalinsuektayo.”
     “Kasus, mayat!  Sige ngaruden…”
     “Kas maibasar iti insuro ti mistrak iti science, ti lubongtayo a maaw-awagan iti earth, ket agtaytayyek bayat a rikrikosenna
ti init wenno sun!”  Intudok ti init.  Pimmigsa ti arimbangaw.
     “Nagtimbukel pay met,” adda ti nagkuna.  Dida patien… ta ti ammoda ket patad.
     “Diak pay laeng maawatan, ilawlawagmo pay, Imeldo.”  Kinuna ni Nana Senyang.
     “Kastoy ngay,”  inalaak ti bunga ti niyog nga insaganak itay sa’k inkabil iti rabaw iti nadataran a lamisaan.  “Daytoy koma
ti init!”  Simmaruno a nangalaak iti bunga ti bayabas.  “Daytoy met ti lubongtayo. Agrikos daytoy iti inittayo…
kastoy!”  Pinagrikosko.  “Daytoy nakasango a paset iti init… ‘su ti aldaw ta nakasarang iti lawag.  Ti likodna a nasipnget ket
isu ti rabii.  Masapul nga agrikos ti lubong tapno daytoy adda iti likod ket lumawag, ket daytoy aldaw nga agtayyek nga
agpalikod ket isu met ti agrabii.  Agtayyek ti lubong iti 24 oras, maysa nga aldaw daytoy. Agrikos met ti lubong iti uneg iti
365 nga aldaw… isu ti maysa a tawen.”
     “Agurayka, apay a nagdakkel ti init ket nagbassit met ti lubong?”  Insippaw ni Anti Mayyang.  “Amang met a dakdakkel ti
lubong ngem init.”  Intakder ni Anti Mayyang.
     “Wen, kasla bassit ti init ta adayo.” Pinagwarasko ti matak, “kitaenyo daydiay dalipaoen dita bangir ti bantay, kasla
nagbassit, di ketdin.”
     Nagtung-edda.
     “Ta ngamin, adayo.  Ngem kinapudnona, maminsangagasut a dakdakkel ti init ngem ti lubong.”
     “Kasta!”
     Timakder ni Manong Selyong.  “Maawatakon… ta no di agtayyek ti lubong, saanen nga agpatingga ti aldaw, saan
metten a lumawag ti nasipnget.  Ngem kunam sa itay a nagtimbukel ti lubongtayo, di pay ket matinnagtayon no addatayo iti
baba.  Ket nee, kitkitaek ket nagwayat met a patad.”
     “Iti kinalawa ti lubongtayo ket kasla patad.  Ditayo maipurwak iti law-ang, gapu iti gravity.”
     “Gravity?”
     “Gravity… kasla adda magnet ti lubongtayo.”
     “Magnet?”
     “Kasla pigket—napigsa a sultop tapno ditayo lumaw-ang.”  Nataliawko ti puon ti anangka, nangalaak iti pigketna,
inpilotko iti bayabas.  Nangalaak iti ruting ket inpigketko.  “No datayo koma daytoy ruting, ditayo mat’nag ta
nakapigkettayo.”  Panangilawlawag.
     Nagtung-edda.  Ammok maawatandak.  Ngem ti panangilawlawagko ket paset laeng iti ad-adu pay a saludsod.  Ket
masapul a sungbatak amin dagitoy.
     Kastoy a kanayon.  Kanayon a narubrob ti interesda iti panangammo iti banag a dida ammo.  Ket naragsakak, ta saan a
nakarikep ti isipda iti panangammo iti banbanag.  Ken agdardarasda a kumamakam iti nakapanawanmi. 
                                                ———– o ————– o ——– o ———-     
     Nadanon ti aldaw nga isasalogko manen.  No dadduma ket mapanpanunot daytoy a metapora ti
biagmi;  kasla  baliktad:  no iti literatura koma, dakami nga adda iti ngato ti rumbeng koma nga agnumnumbar iti grasia ti
baro a panawen, ta kas kunada ngaruden, asidegkamin iti langit.  Ket dagiti adda iti baba ti marigrigatan ken
agsagsagaba.  Ngem ngata, ti pudno a biag ket saan a literatura.
     Adda naisangsangayan a rikna nga imapay kaniak iti kitaek dagiti nagu-ummong a kalugarak iti Nacneng tapno ituldodak
iti isasalogko. Addada amin, manipud kenni Alyssa a dua bulanna nga ubba ti inana, agingga kenni Ama Salingbay nga iti
tawenna ket mabasam iti uged iti muging ken naduma-duma a paset ti bagina.
     Nakataltalnada a mangkitkita kaniak.  Ket malunag ti pusok.
     Tunggal maysa kadakuada ket adda arapaapna, ket dayta nga arapaap ket nagkaysa a naiturong amin kaniak.  Adda
met maysa nga arapaapko, ket daytoy nga arapaapko ket isu ti arapaapda. 
     Kinitak manen ti Nacneng… dagiti bantay a nanglapped tapno makitana ti agdama a lubong.  Adda laeng iti baba ti baro
a lubong ngem kasla nakaad-adayo.
     Iti sangok ket lima a sako ti kamote, sangapulo ket lima a bulig ti naduma-duma a saba, lima a sako ti dadduma pay a
prutas, ken nagduma-duma a kita ti orkidias.  Adda  billit ken abuyo.  Dagitoy ti napagmaymaysa a kontribusionda iti
panangsuportarko iti panagadalko.  Ilakok dagitoy iti merkado publiko ti Bangar.
     “Innakon!”  Ket inngatok ti kanawan nga imak.
     “Agan-annadka koma iti baba, Imeldo!”  Insungbatda.
     Sumagmamano kadagiti lallaki ti immasideg ket binagkatda dagiti isalogko.  Ituloddak agingga idiay Sawwangan. 
     Timmalikodak ket diakon a timmaliaw kadakuada.  Ammok a nakasipot kaniak ti matada.  Ket kasingin ti ikikitada kaniak
ket ti  a kararag iti panagballigik. Agsubliak iti baba ta ditoy ti ‘yan ti baro a lubong, baro a lubong a masapul nga iyegko iti
Nacneng.
g i  b u s

 
https://saluyot.wordpress.com/2008/08/12/bagnos/

VI. Nobela

 Lumabas noong 1872 ang itinuturing na kauna-unahang nobelang Iloko, ang Matilde de Sinapangan na isinulat ni
P. Rufino Redondo.
 Ang Biag Ti Maysa a Lakay wennon Nakaam-ames a Bales (Buhay ng Matandang Lalaki o ang Kalunus-lunos na
Paghihiganti) na isinulat ni Mariano Gaerlan ay nalathala naman noong 1909. Kinilala ang nobelang ito ni Gaerlan
sa “yaman ng interpretasyon sa buhay at kaugalian ng rehiyong Iluko sa panahong iyon”

 Narito pa ang ilang nobelang napalathala sa panahong ito:

1.Uray Narigat no Paguimbagan ( Pag-unlad sa Kabila ng Sagabal, 1911) ni Facundo Madriaga.

2. Nasamit ken Narukos nga Sabong Daguiti Dardareprep ti Agbaniaga ( Ang Mayumi at Sariwang Bulkalak ng
Parangal ng Manlalakbay) ni Marcos C. Milton.

3. Sabsabong ken Lulua (Ang Bulaklak ng Luha, 1930) ni R. Respicio.

4. Puso ti Ina (Ang Puso ng ina, 1936) at ang Apay a Pinatayda ni naw Simon (Bakit nila Pinatay si Don Simon,
1935) ni Leon Pichay.

5. Mining wenno Ayat ti Cararua (Mining o Pag-ibig na Espiritwal, 1914) ni Marcelino Pena Crisologo.
Ayon sa ilang manunuring pampanitikang Iluko, ang nobelang ito ang maitatangi dahil sa kakaiba niotng
paksa- tungglaiang platoniko at relasyong incest.

VII. Dula

 Ang mga comedia ang maituturing na unang dula sa Iluko. Inilimbag ni Justo Claudio y Fojas noong 1895 ang
Comedias Relihigiosa Populares en Ilocano na patunay na nagpalabas ng mga comedia sa mga dulaang Ilokano
 Gayunman, si Nena Crisologo ang maituturing na pinakadakilang pangalan sa dulang Iluko.
 Inuri ng mga manunuri ag dula ni Crisologo na dula ng kaugalian at dula ng damdamin na ginawa upang
mabatikos at magtama ng mga pang-aabusong panlipunan.
 Dalawa ang dula ni Nena Crisologo na lalong kilala: Codigo Municipal (kodigo Munisipal) at Natakneng a
Panangsalisal ( Maginoong Pakikipaglaban) na itinuturing na obramaestra ni Crisologo.
 Leon Pichay – Ballagi ni Panagsalimetmet (Pagtatagumpay ng Pagtitipid)
 Jose Garvida Flores – Teriang, pumaksa ng buhay sa kanayunan at kinagigiliwang panoorin ng mga tao dahil sa
pagiging natural ng salitaan.