Ani Tez Var1

ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական

մանկավարժական ինստիտուտ
Մանկավարժության ֆակուլտետ
Հոգեբանության ամբիոն
ՄԱԳԻՍՏՐՈՍԱԿԱՆ ԹԵԶ
ԱÝի Գևորգի Ամիրյան
ԶԻՆՎՈՐ-ՍՊԱ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ԴՐՍԵՎՈՐՎՈՂ

ԱԳՐԵՍԻԱՆ ՈՐՊԵՍ ՀԵՏԱԳԱ ԿՈՆՖԼԻԿՏՆԵՐԻ ՊԱՏՃԱՌ.
Գիտական ղեկավար` Վլադիմիր

Կարապետյան
Գյումրի – 2012
1
Բովանդակություն
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
1. Հոգեբանական պաշտպանական մեխանիզմներ
1.1. Ոչ լիակատար մեխանիզմներ
1.2. Լիակատար կամ հասուն մեխանիզմներ
1.3. Ինտելեկտուալիզացիան և ֆրուստրատորի հուզական
մեկուսացումը
2. Կոնֆլիկտների ուսումնասիրության հիմնախնդիրը զինվորական
կոլեկտիվում
2.1.Կոնֆլիկտների պատճառը զինվորական կոլեկտիվում
2.2. Ինքնուրույն կյանքը, որպես զինվորական ծառայության
առանձնահատկություն
2.3. ¼ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ ÙÇç¨ Í³·³Í ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ Ñ³Ý·áõó³ÉáõÍÙ³Ý Ó¨»ñÁ..
3. ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԸՆԹԱՑՔԸ ԵՎ
ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ
3.1 Փորձարարական հետազոտություններ
3.2 Առաջարկություններ
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
2
Ներածություն
Ռազմական հոգեբանության արդիական խնդիրները ՀՀ զինված

ուժերում
Ռազմական հոգեբանության խնդիրներն են` ՀՀ զինված ուժերի համար:
- ՀՀ զինված ուժերի ձևավորման և կայացման, նրանց հետագա
զարգացման ժամանակակից հայեցակարգի /կոնցեպցիայի/ ստեղծում և
հիմնավորում: Ռազմական հոգեբանության մեթոդոլոգիայի ստեղծում:
Կանոնակարգի վերակառուցում` ըստ հայկական
էթնոհոգեբանական յուրահատկությունների:
Զինվորական կոլեկտիվի ձևավորման օրինաչափությունների
ուսումնասիրություն: Մասնավորապես, զորամասերում ոչ ֆորմալ
միջանձնային փոխհարբերությունների ստեղծման, բնույթի, դինամիկայի
ուսումնասիրություն, այն կառավարելի դարձնելու ուղիների մշակում:
ՀՀ զինված ուժերում Հայաստանի տարբեր տարածաշրջանների
ներկայացուցիչներ` միմյանց նկատմամբ առկա ստերեոտիպերի
բացահայտում, ըստ բնակության շրջանի խմբվելու հավանականության
բացահայտում, իրենց իսկ տարածաշրջանային խմբի վերաբերյալ առկա
ինքնագնահատականի բացահայտում, վերջինիս հիման վրա
լարվածության, տարանջատվածության չափի, դրա հնարավոր
հետևանքների բացահայտում:
Ռազմամանկավարժական աշխատանքի` ուսուցման,
ռազմահայրենասիրական դաստիարակության, սեփական զինված
ուժերի հանդեպ հավատի, նրա հեղինակության ընդունման
դիրքորոշումների ստեղծման հոգեբանական նախադրյալների ստեղծում:
Զինվորական կարգապահության ապահովման հիմնահարցերի
տեսական և գործնական հիմնավորում:
Զինծառայության հոգեբանական հարմարման, կրտսեր
հրամանատարների և սպայական կադրերի պատրաստման,
մասնագիտության ընտրության խնդիրների հետազոտություն:
Պատերազմների վերլուծության ռազմական հոգեբանության
տեսանկյունից:
Ելնելով վերը շարադրվածից, կարելի է հանգել այն եզրակացության,
որ ռազմական հոգեբանության կիրառական նշանակությունը շատ մեծ է:
Նրա իմացությունը խիստ անհրաժեշտ է ցանկացած աստիճանի
հրամանատարին` իր ամենօրյա պարտականությունները ճիշտ
3
և
արդյունավետ կատարելու, իր ենթակաների առօրյա հոգսերը
թեթևացնելու, նրանց առօրյան հետաքրքիր դարձնելու, իր
հեղինակությունը ամրապնդելու համար: Ռազմական հոգեբանությունը
հեշտացնում է զինծառայողների մասնագիտական ընտրությունը, տալիս
է մարտում զինծառայողի հոգեվիճակի նկարագրություն և առաջարկում
է հաղթանակի ձեռքբերման արդյունավետ միջոցներ: Ավելին, հարկավոր
է զինվորներին նույնպես ուսուցանել ռազմական հոգեբանության
տարրական գիտելիքներ, որոնց գործնական կիրառությունը դյուրին
կդարձնի նրանց զինծառայության պայմաններին հարմարման
գործընթացը, կնպաստի ներդաշնակ միջանձնային
փոխհարաբրությունների ձևավորման: Այսպես` տարբեր աստիճանի
հրամանատարներին հարկավոր են ռազմական հոգեբանության
առարկայի և խնդիրների վերաբերյալ ավելի խորացված գիտելիքներ,
մինչդեռ շարքայինների դեպքում դրանց վերաբերյալ ընդհանուր
պատկերացումն էլ բավական է: Առանց ռազմական հոգեբանության
ասպարեզում կատարվող հետազոտությունների արդյունքները հաշվի
առնելու, ցանկացած բանակաշինություն, ինչպես նաև մարտական
գործողության լուրջ պլանավորում թերի կլինի: Մարդկային ռեսուրսների
սահմանափակ լինելու պատճառով Հայաստանի Հանրապետության
անվտանգության ապահովման ծանրությունն ընկնում է ՀՀ ԶՈւ
որակական կողմի բարձրացման վրա: Իսկ առանց ռազմական
հոգեբանության զարգացման և գործնականում նրա ձեռքբերումների
լայն կիրառման, այդ խնդրի լուծումը թերի կմնա: Թեմայիս
արդիականությունը կայանում է նաև նրանում, որ այս թեմայի շուրջ դեռ
ոչ ոք չի անցկացրել հետազոտություն:
Ð»ï³½áïáõÃÛ³Ý Ýå³ï³Ïը: Ուսումնասիրել զինվոր-սպա միջանձնային
փոխհարաբերությունները, ինչպես նաև նորակոչիկների և սպաների
հետ ունեցած կոնֆլիկտի առաջացման հոգեբանական պատճառները և
ցույց տալ դրանցից յուրաքանչյուրի ազդեցությունը նորակոչիկի
հոգեբանական աճի նորմալ զարգացման վրա:
Ð»ï³½áïáõÃÛ³Ý ûµÛ»Ïïը: Նորակոչիկ զինվորների և սպաները
միջանձնային փոխհարաբերությունները և կոնֆլիկտները:
Ð»ï³½áïáõÃÛ³Ý ³é³ñÏ³Ý: Զինվորի և սպայի
փոխհարաբերություններն են ու հիմնական կոնֆլիկտի պատճառներն է,
սպայի դիրքերի և պաշտոնի չարաշահման դրսևորումների արդյունքում
առաջացած բացասական հետևանքների կանխարգելումը:
4
Ð»ï³½áïáõÃÛ³Ý í³ñÏ³ÍÁ: Զինվորական կոլեկտիվում զինվոր-սպա
փոխհարաբերություններում կոնֆլիկտների առաջացման պատճառները
մեծմասամբ կախված է հրամանատարի բարյացակամ դիրքից և
խոսքից:
Ð»ï³½áïáõÃÛ³Ý ËÝ¹ÇñÝ»ñÁ.
1. Ուսումնասիրել զինվոր-սպայի փոխհարաբերության և
կոնֆլիկտների հիմնախնդրին առնչվող հոգեբանական դիմագիծը:
2. Բացահայտել զինվորի և սպայի միջև ծագած կոնֆլիկտների
հիմնական պատճառները:
3. Անցկացնել փորձարարական հետազոտություններ նորակոչիկ-
զինվորների հետ` նրանց մոտ ագրեսիվության և կաշկանդվածության
պատճառների մասին որոշ պատկերացում ունենալու համար:
4. Կազմակերպել ծառայության ընթացքում կոնֆլիկտից առաջացած
բացասական հետևանքների նվազեցմանն ուղղված հոգեբանական
աշխատանքներ:
Ð»ï³½áïáõÃÛ³Ý Ù»Ãá¹³µ³Ý³Ï³Ý ÑÇÙùÁ: êáõÛÝ Ñ»ï³½áïáõÃÛ³Ý
Ù»Ãá¹³µ³Ý³Ï³Ý ÑÇÙù »Ý Í³é³Û»É Ýß³Ý³íáñ Ñեղինակներ Ն.Կոպլենդի, Մ.Պ.
Կոռոբեյնիկովի, Ս.Ջ. Արզումանյանի, Դ.Վ. Ջամալյանի, Ա.Ա. Նալչաջյանի,
Վ.Ի. Միկոռանի, Ե. Ս. Սենյավսկայաի աշխատություններում
առաջարկված տեսական դրույթները:
Ð»ï³½áïáõÃÛ³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÁ: Ð»ï³½áï³Ï³Ý ËÝ¹ÇñÝ»ñÁ ÉáõÍ»ÉÇë
ÏÇñ³éí»É »Ý ½ñáõÛóÇ, ¹ÇïÙ³Ý, Ã»ëï»ñÇ, ³ÝÏ»ï³íáñÙ³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÁ և հետևյալ
մեթոդիկաները`ԹԱԹ, Բասի և Դարկի <<ագրեսիայի ախտորոշման
մեթոդիկան>>.
Ð»ï³½áïáõÃÛ³Ý ÇÝùÝáõñáõÛÝáõÃÛ³Ý ³ëïÇ×³ÝÁ: ÆÝùÝáõñáõÛÝ
í»ñÉáõÍ»É »մ ÑÇÙÝ³ËÝ¹ñÇÝ í»ñ³µ»ñáÕ ³éÏ³ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, նորակոչիկների
համար կազմակերպվել են ագրեսիվության, կոնֆլիկտայնության
աստիճանի և լիդերության մասին թեստային գիտափորձեր:
Գիտական նորույթ: Մշտական կոնֆլիկտում մեծ նշանակություն ունեն
նաև ժամանակակից տեխնիկաների բացակայությունը` հեռախոսը,
համակարգիչը, ինտերնետը: Այդ ամենի բացակայությունը ևս
հանգեցնում է ագրեսոր վիճակների: Եվ դրա հետևանքով
արտահայտվում են բազմաթիվ դժգոհություններ, որոնք էլ հետագայում
վերաճում են կոնֆլիկտների:
5
²ßË³ï³ÝùáõÙ Ý»ñÏ³Û³óí³Í »Ý ³ÕÛáõë³ÏÝ»ñ ¨ ¹Ç³·ñ³ÙÝ»ñ: ²ßË³ï³ÝùáõÙ û·ï³·áñÍí»É
¿ 43 ·ñ³Ï³Ý ³ÕµÛáõñ: ²ßË³ï³ÝùÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Í³í³ÉÁ` 76 ¿ç:
ԳԼՈՒԽ 1. ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆԱԿԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐ
Հոգեբանական պաշտպանական մեխանիզմները գործում են

յուրաքանչյուր մարդու մեջ և օգնում, որ անձը խուսափի (նաև
պաշտպանվի) տխուր (ցավալի) և տհաճ հիշողություններից ու
զգացումներից:
Գործադրելով պաշտպանական տարբեր միջոցներ մարդը
կարողանում է թեթևացնել հոգեկան լարվածությունը:Պաշտպանական
հոգեբանական մեխանիզմները ծառայում են տարբեր պատճառներով
առաջացած տագնապները և հոգեկան հակասությունները
(կոնֆլիկտները) վերացնելը:
Ընդունված է բաժանել մեխանիզմները 2 մեծ խմբերի` լիակատար և
ոչ լիակատար: Առաջին 15 մեխանիզմները դիտվում են որպես
չհասունացած, խակ (ոչ լիակատար), որոնք օգնում են պաշտպանվելու
ճնշվածությունից, լարվածությունից և այլ տհաճ հոգեկան ապրումներից:
Մյուս 5 մեխանիզմներն ավելի հարմարողական (ադապտիվ) բնույթ ունեն
և հայտնի են որպես զարգացած, հասունացած (լիակատար)
մեխանիզմներ:
Պաշտպանությունը. ըստ Ֆրոյդի, անգիտակցական հոգեկան
գործընթացների ամբողջությունն է, որոնք կոչված են պաշտպանելու Եսը:
Պաշտպանության համար կարող է օգտագործվել ամեն մի հոգեկան
գործընթաց կամ գործունեություն (աշխատանք, խաղ և այլն):
Մեկ այլ սահմանման մեջ որպես պաշտպանական մեխանիզմներ
դիտվում են այն հոգեբանական մեխանիզմները, որոնք օգտագործվում
են մարդկանց կողմից ենթագիտակցորեն (երբեմն էլ գիտակցորեն)`
ֆրուստրացիայի վիճակներից ազատվելու կամ դրանց ներգործությունը
վերացնելու համար:
Ֆրուստրացիա, կոնֆլիկտ
Ֆրուստրացիան լատիներենից թարգմանած նշանակում է
խաբեություն, անօգուտ, իզուր սպասում, հույսերի և պլանների
խորտակում, հուսախաբություն: Ֆրուստացիան դիտվում է որպես
արգելք նպատակներին հասնելու ճանապարհին: Ֆրուստատորները`
6
արգելքները. կա´մ անհաղթահարելի են, կա´մ տվյալ իրավիճակում թվում
են այդպիսին:
Ֆրուստրացիայի վիճակին հատուկ է հուսահատությունը,
անբավարարվածությունը, զայրույթը և տագնապը:
Եթե փորձենք ավելի պարզ ձևակերպել, ապա կստացվի, որ
ֆրուստացիան առաջանում է այն ժամանակ, երբ հանգամանքները
խանգարում են ցանկությունների իրականացմանը: Իհարկե,
հանգամանքները կարող են լինել նաև օբյեկտիվ, մարդը ծարավ է, բայց
շրջակայքում ջուր չկա: Սակայն ավելի հաճախ ֆրուստրացիան
առաջանում է որպես մարդու անձնական ցանկությունների և
հասարակության կողմից մտցված արգելքների միջև եղած հակասության
հետևանք:
Ֆրուստրացիայի և գերլարվածության հետևանքով առաջացած
կոնֆլիկտների վերացմանը նպաստում է նաև համարժեք
հնարավորությունների միջև ընտրություն կատարելը: Վերանայելով
իրավիճակը` մարդը հաճախ կարողանում է ազատվել կոնֆլիկտից:
Վերանայումը կարող է իրականանալ անսպասելիորեն, ինսայտի (մտքի
փայլատակման) միջոցով, կամ աստիճանաբար` կրկնվող
ֆրուստրացիայի իրավիճակում:
Եթե նշված ձևերով հնարավոր չէ հասնել նպատակին, ապա
լարվածությունը կարող է ուժեղանալ և արտահայտվել հետևյալ կերպ.
1. Ներդրված էներգիան այնքան մեծ է, որ մարդը չափից ավել ջանք է
գործադրում, որն էլ իր հերթին կարող է խանգարել նրան:
2. Չափազանց մեծ լարվածությունը կարող է հանգեցնել կոգնիտիվ
սահմանափակվածության: Այս դեպքում մարդն ամբողջովին
կենտրոնանում է անելանելի իրավիճակի կամ նպատակին հասնելու վրա
և չի կարողանում տեսնել այլընտրանքային ուղիներ կամ նպատակներ:
3. Լարվածության աճը հաճախ զուգակցվում է հուզական
գրգռվածությամբ, որը խանգարում է մտածելակերպի և ընտրության
ռացիոնալ գործընթացներին` մարդը հուզմունքից ընկնում է խուճապի
մեջ և չի կարողանում վերահսկել իրավիճակը:

Ընդունված է նաև պաշտպանական մեխանիզմները բաժանել
հաջողակի և անհաջողակի: Հաջողակ պաշտպանական մեխանիզմների
արդյունքում անհետանում են տագնապ առաջացնող բացասական
7
իմպուլսները: Անհաջողակները ի վիճակի չեն վերացնելու տագնապը և
այդ պատճառով կարող են կրկնվել երկար ժամանակ:
Պաշտպանական մեխանիզմների հետևանքով անհրաժեշտաբար
առաջանում է համապատասխան զգացում: Հակառակ դեպքում
օրինաչափորեն առաջանում է հոգեբանական անպաշտպանության
զգացում[42]:
2.1 Ոչ լիակատար մեխանիզմներ
1.Ռեպրեսիա, ճնշում (Repression)
Այս մեխանիզմը ամենակարևոր պաշտպանական մեխանիզմներից
է, քանի որ նրա հիմքում ընկած են բոլոր մյուսները: Իր էությամբ
ռեպրեսիան նման է մոռացմանը: Ռեպրեսիան զգացումների,
հիշողությունների և հակադիր մտքերի ներմղումն է (ճնշումն է) դեպի
անգիտակցական ոլորտ: Կարծես տեղի ունեցածը ռեպրեսիայի
մեխանիզմով թաքցվում, պահվում է գիտակցությունից: Այս մեխանիզմի
կիրառումից առաջանում է հիշողության վրիպակներ, սայթաքում,
անբացատրելի միամտություն, պարզամտություն: Ճնշված նյութը
իրականում լրիվ չի մոռացվում: Ռեպրեսիան թույլ չի տալիս ճանաչել և
գնահատել սեփական տհաճ, անցանկալի և անընդունելի մտքերն ու
զգացումները:
Օրինակ, այցելուն պատմում էր, որ երկրաշարժի պահին գտնվում էր
փողոցում: Հիշում է փլվող շենքը, որից նա ֆիզիկապես չի տուժել, բայց չի
հիշում, թե ինչպես է դրանից հետո հասել դպրոց, որ մի քանի կիլոմետր
հեռու էր, հանդիպել կնոջը, որը նույնպես եկել էր երեխաներին գտնելու:
Ռեպրեսիան երբեմն թարգմանվում է նաև ներմղում: Հնարավոր է, որ
ռեպրեսիայի մեխանիզմով մոռացվածը վերականգնվի հիշողության մեջ
հոգեվերլուծության ընթացքում:
2. Հերքում, ժխտում, բացասում (Denial)
Պաշտպանական այս մեխանիզմի հիմքում ընկած է արտաքին
իրականության հետ կապված փաստերի ժխտումը: Հերքելով տեղի
ունեցածը, մարդը կարծես խուսափում է այդ պատճառով առաջացած
տագնապից կամ վշտից: Այլ կերպ ասած, կիրառելով այս մեխանիզմը`
ենթագիտակցորեն հերքում են ցավ պատճառող զգացումները և
իրականությունը:
Երբեմն մարդիկ չգիտակցված ձևով օգտվում են ճխտման
մեխանիզմից, որպեսզի խուսափեն լուրջ հիվանդությունների
հայտնաբերումից: Հերքման ժամանակ անընդունելի
8
փաստերը
ամբողջովին արտաքսվում են գիտակցությունից, անհատը չի ուզում
(կամքից անկախ) առնչվել այդ փաստերի հետ:
Հերքման մեխանիզմը խոչընդոտում է իրականության ճանաչումն ու
գնահատումը:
3. Ռեգրեսիա, հետադիմություն (Regression)

Այս մեխանիզմի էությունն այն է, որ անընդունելի զգացումների և
գրգիռների պատճառով ենթագիտակցորեն վերադարձ է կատարվում
դեպի եսի աճման նախկին մակարդակը: Հիմնականում ռեգրեսիայի
արդյունքում անձը դուրս է գալիս պայքարի ինքն իր դեմ: Փաստորեն,
ռեգրեսիան անընդունելի զգացումներն և գրգիռները ընդունելի
դարձնելու գործընթացն է: Հնարավոր է նաև մեղքի զգացումի
առաջացում, քանի որ ուրիշների նկատմամբ ունեցած դժգոհությունները
երբեմն կերպարանափոխվում են սեփական եսի դժգոհությունների: Այս
պաշտպանական մեխանիզմի ազդեցությամբ է, որ ուրիշների նկատմամբ
ունեցած նախատինքը կարող է վերածվել եսի մարմնական (սոմատիկ)
գանգատների: Դա թույլ է տալիս անհատին ոչ թե մեղադրել կամ
կշտամբել ուրիշներին, այլ <<ողբալ>> սեփական վիճակը:
4. Ձևացում, խաղալ (Acting out)
Լինում են այնպիսի ենթագիտակցական ցանկություններ, գրգիռներ,
որոնք զուգորդվում են գիտակցական հուզմունքով, տրամադրությամբ
կամ աֆեկտով: Ձևացման ինքնապաշտպանական մեխանիզմը
օգտագործվում է նմանատիպ ենթագիտակցական պահանջմունքներից
խուսափելու համար: Այլ կերպ ասած, խաղը կամ ձևացումը կիրառվում է
անհանդուրժելի զգացումներից թաքնվելու համար: Օրինակ, վատ
տրամադրության մեջ որոշ մարդիկ սկսում են ծիծաղել, երգել:
5. Պրոյեկտում, անդրադարձ (Projection)
Պրոյեկտումը այնպիսի պաշտպանական գործընթաց է, որի
ընթացքում անձն իր համար անընդունելի զգացումները և ձգտումները
ենթագիտակցորեն վերագրում է ուրիշներին: Փաստորեն եսը
պաշտպանվում է` մեկ այլ մարդու վրա դնելով իր դժվարությունը:
Օրինակի համար կարելի է նկատել, որ հաճախ ծնողները իրենց իսկ
զգացածը ներկայացնում են որպես երեխայի մոտ դրսևորված զգացում:
Իսկ հոգեբանին դիմած մայրը փորձում է համոզել ,որ երեխան ունի
վախեր` մթությունից, երկրաշարժից: Ուսումնասիրությունները ցույց
9
տվեցին, որ իրականում մայրը պրոյեկտում է իր վախերը երեխայի վրա և
հենց ինքն է, որ ունի վերը նշված վախերը:
6.Երկվություն, երկփեղկում (Splitting)
Պաշտպանական այս մեխանիզմը օգնում է անձին իր ստացած
բացասական տպավորություններն ու տեսակետները համեմատել
դրականի հետ և բաժանել 2 մասերի` <<լավ>> և <<վատ>> կամ
<<սև>> և <<սպիտակ>>: Այն մարդիկ, ովքեր օգտագործում են
երկփեղկանի պաշտպանական մեխանիզմը, կարծես լավ ու վատ
մասերի բաժանելով, մեղմացնում են իրենց տագնապը որևէ երևույթի
կամ մարդու նկատմամբ:
Երկվության պաշտպանական մեխանիզմի դեպքում
ամբիվալենտություն է նկատվում անընդունելի հույզերը, երևույթները
կամ մարդկանց գնահատելիս:
7. Հակազդեցության ձևավորում (Reaction formation)
Պաշտպանական այս մեխանիզմով անընդունելի
ենթագիտակցական գրգիռները հերքվում են, և սկսվում է դրանց
հակառակ գիտակցական վարքի ու մտածելակերպի հարմարումը:
8. Կոնվերսիա` փոխարինում, փոխարկում (Conversion)
Այս պաշտպանական մեխանիզմի կիրառման ժամանակ գոյություն
ունեցող անգիտակցական կոնֆլիկտները, որոնք կարող են առաջացնել
տագնապներ, ստանում են արտաքին սիմվոլիկ արտահայտություն:
Այսինքն` գոյություն ունեցող կոնֆլիկտը փոխարինվում է մարմնական
(սոմատիկ) դրսևորման և արտահայտվում սիմվոլիկ ձևով:
9. Փոխադրում, հակափոխադրում
Այս պաշտպանական մեխանիզմի էությունն այն է, որ զգացումները
շեղվում են իսկական կրողներից դեպի ավելի ընդունելի, կամ ավելի քիչ
վտանգավոր փոխարինողը:
10. Բանականացում, ինտելեկտուալիզացիա (Intellectualization)
Այս պաշտպանական մեխանիզմի էությունն այն է, որ
ենթագիտակցական ցանկություններից և հզոր զգացումներից
խուսափելու համար դրանք փորձում են բացատրել գիտականորեն,
հատուկ տերմինների միջոցով: Կամ համեմատում են գրական
ստեղծագործությունների և ֆիլմերի հերոսներ հետ:
11. Տարանջատում, դիսոցիացիա (Dissociation)
Այս դեպքում կտրուկ ձևափոխվում է անձի անհատականությունը,
որպեսզի խուսափի զգացմունքային ճնշումից: Տարանջատման
10
օրինակներից է մոռացկոտությունը, ինչպես նաև միաժամանակ
անհատականության զանազան կողմեր ներկայացնելը:
12. Աֆեկտի գերհույզի մեկուսացում (Isolation of affect)
Մարդկանց մեջ երբեմն ծնվում են այնպիսի գաղափարներ, որոնք
զուգակցվում են ճնշող զգացումներով: Աֆեկտի մեկուսացման
պաշտպանական մեխանիզմը հնարավորություն է տալիս նմանատիպ
զգացումները արտաքսել գիտակցական մակարդակից:
Մեկուսացման միջոցով միտքը և զգացմունքը անջատվում են իրարից
և դրանով պաշտպանում անձին:
Ոչ լիակատար մեխանիզմների պաշտպանական հոգեբանական
մեխանիզմների թվում նշվում են նաև.
13. Ներառումը (Introjection)
14. Հակագործումը (Undoing)
15. Կոմպենսացիան, փոխհատուցումը (Compensation)
Ներառումն այնպիսի <<պաշտպանություն>> է, երբ անձը
ենթագիտակցորեն յուրացնում է ուրիշի հատկությունները,
գաղափարներն ու զգացմունքները:
Հակագործումը կատարված կամ մտածված արարքի անմիջական
կամ անգիտակցական ձևով հակադարձը դրսըորելու մեխանիզմն է, որն
իրականացվում է արարքը դրժող գործողությամբ կամ մտածելակերպով:
11
2.2 Լիակատար կամ հասուն մեխանիզմներ
Տագնապների մեղմացման և ներհոգեկան լարվածության թուլացման
համար մարդիկ հաճախ դիմում են հետևյալ, ավելի ադապտիվ
(հարմարողական) պաշտպանական մեխանիզմներին:
1. Ալտրուիզմ, այլասիրություն (Alttruism)
Այս մեխանիզմի էությունը եթագիտակցորեն ուրիշներին գոհացուցիչ
ծառայություն մատուցելու մեջ է :
Աննա Ֆրոյդի կարծիքով ծառայությունը մատուցվում է ներքին
բնազդային մղումներից ելնելով, որոնց թվում է նաև ագրեսիան:
Ալտրուիզմը ֆրանսիացի փիլիսոփա Կոնտի կողմից դիտվում է որպես
էգոիզմի հակադարձ հասկացություն: Ֆորյդի հոգեվերլուծական
տեսության մեջ ալտրուիզմը դիտվում է որպես սուբյեկտի նևրոտիկ
պահանջմունք, որը բավարարելով, անձը թուլացնում է սեփական մեղքի
զգացումը: Կամ էլ ալտրուիզմը բացատրվում է որպես արտամղված
էգոիզմի փոխանցում:
2. Հումոր, զվարճախոսություն (Humor)
Այս մեխանիզմը հեշտացնում է այնպիսի մտքեր ու զգացմունքներ
արտահայտելը, որոնք տագնապային են: Օգնում է զերծ մնալ
ճնշվածությունից և այլ տհաճ զգացումներից: Արգելված
ցանակությունները կարող են արտահայտվել զվարճախոսությամբ, կոմիկ
ձևերով, իսկ արտահայտվելը խիստ կարևոր է և թերապևտիկ
նշանակություն ունի:
3. Զսպում, ընկճում (Suppression)
Այս մեխանիզմի օգնությամբ տհաճ նյութի վրա կենտրոնացումը
գիտակցորեն հետաձգվում է: Ճնշման (ռեպրեսիայի) համեմատ այս
մեխանիզմը կրում է գիտակցական և նպատակաուղղված բնույթ, մինչդեռ
ռեպրեսիան գործում է անգիտակցական ոլորտում և հնարավոր չէ
վերահսկել այն: Զսպումը նպաստում է դժվարին վիճակները
թեթևացնելուն և ոչ թե դրանից խուսափելու գործընթացին: Զսպելով
հնարավոր է պրոբլեմը տեղափոխել գիտակցականից դեպի
անգիտակացական ոլորտ:
4. Ակնկալում, կանխատեսում (Aticipation)
Այս մեխանիզմի էությունն է ապագայում սպասվելիք անհանգիստ և
տհաճ իրավիճակների նախօրոք ծրագրավորումը, որը կարող է ազատել
12
տագանպի զգացումից: Օրինակ` նախօրոք հնարավոր է
նախապատրաստվել սիրած էակից մոտալուտ բաժանմանը:
5. Սուբլիմացիա
Սուբլիմացիայի ազդեցության տակ անընդունելի զգացմունքները և
գրգիռները ենթագիտակցորեն փոփխության են ենթարկվում`
վերափոխվելով բոլորի կոմից ընդունված ձևերի:
6. Ինքնաարդարացում կամ ռացիոնալիզացիա
Դրսևորվում է այն դեպքերում, երբ մարդը դիմում է
տրամաբանությանը` ինքն իրեն արդարացնելու համար:
Վերջին երկու մեխանիզմների հետ կապվում է նաև վեհացնող
ինքնախաբեության մեխանիզմը:
Օրինակ` բաժանվելով սիրած էակից` զույգից մեկը հիշում էր, որ նա
ւոներ բացասական գծեր, և հետո ինքն էր խոստովանում, որ մինչև
բաժանվելը երբեք չի անրադարձել այդ հարցին:
Ընդհանրացնելով` պաշտպանական մեխանիզների վերաբերյալ ողջ
նյութը կարելի է նկատել, որ անձի պաշտպանության զարգացումը նրան
տագնապներից ազատելու նպատակ է հետապնդում:
Յուրաքանչյուր անհատ օգտվում է տարբեր պաշտպանական
մեխանիզմներից և տարբեր չափերով:
Պաշտպանական մեխանիզմները օգնում են մարդուն ոչ միայն չկոցնել
իր նկատմամբ ունեցած ինքնագնահատականը այլև օգնում են
հաղթահարելու կենսական դժվարությունները: Նրանք հուշում են
պրոբլեմների հնարավոր լուծումները, օգնում են թաքնվել կամ փախչել
տհաճություններից:
Պաշտպանակն հոգեբանական մեխանիզմների էական կողմերից
մեկը նրանզ ադապտացիայի հնարավորությունն է:
Պաշտպանական մեխանիզմի բացասական ազդեցությունն այն է, որ
նրանք նշանակալի չափով հերքում են իարականությունը: Քանի որ
բացասումը վաղ թե ուշ բերում է դժվար հետևանքների, ուրեմն
իրականության խեղաթյուրումը գրեթե միշտ պատժվում է: Հետևաբար
պաշտպանական հոգեբանական մեխանիզմները կարել է գնահատել
որպես ադապտիվ, և որպես դեզադապտիվ համակարգեր: Ադապտիվ,
քանի որ անձին պաշտպանում են ցավերից և տագնապներից,
դեզադապիվ, քանի որ խեղաթյուրում են օբյեկտիվ իրականության
ընբռնումը:
13
2.3 Ինտելեկտուալիզացիան և ֆրուստրատորի հուզական
մեկուսացումը:
Այն ևս շատ տարածված երևույթ է մարդկային

փոխհարաբերություններում. սեփական անհաջողությունների համար
մարդը մեղադրում է ուրիշներին,
բայց որպեսզի այդ մեղադրանքները հիմանվորված երևան և համոզիչ
լինեն,սեփական անցանկալի գծերն ու դրդապատճառներն պրոեկտվում
են նրանց վրա,վերագրվում են նրանց:Այս մեխանիզմի աշխատանքի
արդյունքները կարելի է տեսնել արդեն փոքրիկ երեխաների
վարքում`սկսած վաղ նախադպրոցական տարիքից: Օրինակ, տղան
կռվարար է և երբ նրան հանդիմանում են գզվրտոց սարքելու մեջ,ապա
մեղքը գցում է մյուս կողմի վրա. <<Առաջինը նա խփեց>>: Այդպիսի
պրոեկցիա կատարողները կարող են նույնիսկ հավատալ իրենց ասածին:
Պրոեկցիայի գործունեությունը կաևելի է տեսնել կյանքի տարբեր
բնագավառներում և միջանձնային ամենատարբեր
փոխհարաբերություններում: Ըստ այնմ էլ այս մեխանիզմը պետք է դիտել
հանցագործի վարքում, սեռերի փոխհարաբերություններում,
քաղաքականության և կրոնի ոլորտներում և այլուր: Եթե պրոեկցիան
պաթոլոգիական բնույթ է ստանում, ապա այդ մեխանիզմը
սիստեմատիկորեն օգտագործող մարդուն կարող է թվալ,թե ուրիշները
հետևողականորեն գործում են իր դեմ: Այդ կերպ են զարգանում
հետապնդման զառանցաքները, ոմանց այն կասկածները, թե իբր մարդիկ
իր դեմ դավեր են նյութում և ծուղակ են պատրաստում:
Պրոկցիան վերագրման մեխանիզմներից տարբերվում է նրանով,որ
իրենից ներկայացնում է այլ անձի վրա միայն բացասական
գծերի,դրդապատճառների և գործողությունների վերագրման
մեխանիզմ:Մինչդեռ մենք կարող ենք ուրիշներին վերագրել նաև մեր անձի
և ֆրուստրացիաների հետ կապ չունեցող գծեր և
դրդապատճառներ,երբ,օրինակ, պարզապես փորձում ենք հասկանալ
նրան:
Հոգեբանական նույնացում: Հոգեբանական նույնացումը պրոցես
է,որի միջոցով անհատը վերցնում,ձեռք է բերում մեկ այլ անձի բնորոշ
գծերը,հույզերը, դիրքորոշումները, վարքի առանձնահատկությունները և
նույնիսկ բնավորության որոշ գծեր:
14
Ինտրոյեկցիա: Ինտրոյեկցիան ինչ-որ իմաստով պրոյեկցիայի
հակադարձ մեխանիզմն է: Եթե պրոյեկտում կատարելիս մարդը իր
հոգեբանական առանձնահատկություններն է վերագրում
ուրիշներին,հաճախ նրանց մեջ տեսնելով իրականում բացակայող
հատկություններ և դրդապատճառներ,ապա այս դեպքում անձն իրեն է
վերագրում ուրիշ անձի կամ նույնիսկ սոցիալական իրադրության
առանձնահատկությունները,դրանք իր մեջ տեսնելով` որպես սեփական
հատկություններ: Ինտրոյեկցիայի օգնությամբ յուրացվում,
ներքնայնացվում են սոցիալական միջավայրի նորմերն ու արժեքային
կողմնորոշումները, դրանց օգնությամբ անձը սկսում է
ինքնավերլուծություն կատարել և գնահատել իրեն:
Իրականության ժխտումը: Երբ անձի կամ սոցիալական խմբի գլխին
սպառնալիք է կախված լինում,երբ նրանք հայտնվում են վտանգավոր
իրադրության մեջ,ապա ճիշտ վարքն այն է,որ անհրաժեշտ է նախապես
պաշտպանական միջոցներ ձեռք առնել,եթե լիովին կանխելն անհնարին
է:Սակայն,որոնք էլ պարադոքսալ թվա,ոմանք, հայտնվելով վտանգավոր
կամ կոնֆլիկտային իրադրություններում,պարզապես ժխտում են վտանգի
կամ դժվարությունների առկայությունը: Օրինակ,որևէ մեկը երկար
տարիներ մեծ քանակությամբ ոգելից խմիչքներ է
օգտագործում:Բարեկամներն ու բժիշկները նրան զգուշացնում են,որ
հարբեցողությունը վնասակար է առողջության համար,բայց նա չի
հավատում,ժխտում է հիվանդանալու հավանականությունը:
Հոգեբանական նահանջ` ռեգրեսիա: Եթե ընտանիքում նորածին
երեխա է հայտնվում, ապա չորսից-հինգ տարեկան երեխայի վարքում
դիտվում են փոփոխություններ: Նա սկսում է ծծել մատը, կրծել եղունգները,
գիշերները
թրջել անկողինը, խոսել մանկան նման, թոթովել և այլն: Դրանք նրա
կյանքում վարքի արդեն անցած ձևեր են, բայց այժմ վերականգնվում են:
Որովհետև ծնողները իրենց ուշադրությունը հիմնականում կենտրոնացրել
են նորածնի վրա, նրան են առավելապես խնամում և գուրգուրում, իսկ
<<մեծն>> իրեն հուզական տեսակետից զրկված է զգում,այսինքն
ֆրուստրացված է: Եվ ահա նա ինքնաբերաբար և ենթագիտակցորեն
դիմում է հոգեբանական տարիքային նահանջի մեխանիզմի օգնությանը:
Եթե վարքի այդ հին ու վերականգնված ձևերն իսկապես նպաստում են
երեխայի ֆրուստրացիայի թուլացմանը կամ վերացմանը,այսինքն եթե
ծնողները կրկին ուշադիր են դառնում նրա նկատմամբ,ապա դրանք
15
կարող են անհետանալ:Եթե ոչ,ապա ռեգրեսիան կարող է խորանալ և
սևեռվել` վնասելով երեխայի հուզական,մտավոր և սոցիալական հետագա
զարգացմանը[43]: Հոգեբանական նահանջի տարրեր կարող են դիտվել ոչ
միայն երեխաների մոտ,այլ նաև հասուն մարդկանց կյանքում: Հայտնի
է,որ ծերության,հատկապես զառամյալ տարիքում շատ մարդիկ
դրսևորվում են մանկացման նշաններ: Ոմանց մանկացումը շատ խոր և
հիվանդագին,անշրջելի բնույթ է ստանում: Այդպիսի ծերունիներին պետք է
լինում խնամել այնպես,ինչպես խնամում են փոքրիկ
երեխաներին.ծերունիները քանի գնում ավելի ու ավելի են ապրում իրենց
անցյալով:
16
Գլուխ 2: ԿՈՆՖԼԻԿՏՆԵՐԸ ԶԻՆՎՈՐԱԿԱՆ ԿՈԼԵԿՏԻՎՈՒՄ
¼ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ÇÝùÝ³Ï³é³í³ñáõÙÁ
Ðá·»µ³Ý³Ï³Ý íÇ×³ÏÝ»ñÇ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÇ µ³½Ù³½³ÝáõÃÛáõÝÇó
Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ñá·»µ³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³ÝÓÝ³óÝáõÙ »Ý 3 ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ù»Ãá¹.
I. ¹»Õ³µ³Ý³Ï³Ý
II. Ý»ñßÝãÙ³Ý
III. ÇÝùÝ³Ý»ñßÝãÙ³Ý:
¸»é ß³ï í³Õ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñÇóª ÐÇÝ ÐáõÝ³ëï³ÝáõÙ, º·ÇåïáëáõÙ ¨ ²ñ¨»ÉùÇ »ñÏñÝ»ñáõÙ
ï³ñµ»ñ µáõë³Ï³Ý ¹»Õ³ÙÇçáóÝ»ñÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµ ÷áñÓ»ñ ¿ÇÝ ³ñíáõÙ ó³ÝÏ³ÉÇ
÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ³é³ç³óÝ»É Ù³ñ¹áõ Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÝ»ñÇ Ù»ç: úñÇÝ³Ï, º·ÇåïáëáõÙ
½ÇÝíáñÝ»ñÝ û·ï³·áñÍáõÙ ¿ÇÝ µáõë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñ, áñáÝù Ç ½áñáõ ¿ÇÝ µ³ñÏáõÃÛáõÝ
³é³ç³óÝ»ÉÝñ³Ýó Ùáï: Ä³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ñá·»¹»Õ³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ ß³ï Ñ³ñáõëï ¿ ÝÙ³Ý ¹»Õ»ñáí,
áñáÝù û·ï³·áñÍíáõÙ »Ý ÏÛ³ÝùÇ ï³ñµ»ñ áÉáñïÝ»ñáõÙª ëÏë³Í Ñá·»µáõÅáõÃÛáõÝÇó, ÙÇÝã¨
åñáý»ëÇáÝ³É ëåáñïÁ:
Ä³Ý³Ù³Ï³ÏÇó Ñá·»¹»Õ³µ³Ý³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñáí ÑÝ³ñ³íáñ ¿ ÏïñáõÏ ÷á÷áË»É Ù³ñ¹áõ Ñá·»Ï³Ý
íÇ×³ÏÁª í»ñ³óÝ»É í³ËÁ, ï³·Ý³å³ÉÇáõÃÛáõÝÁ, ëï»ÕÍ»É É³í ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝ: ê³Ï³ÛÝ
µ³Ý³Ï³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ Ñá·»¹»Õ³µ³Ý³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ û·ï³·áñÍáõÙÁ Ù»Í
íÝ³ë ¿ Ñ³ëóÝáõÙ ½ÇÝíáñÝ»ñÇÝ.
I. ³é³ç³óÝáõÙ ¿ ýÇ½ÇÏ³Ï³Ý ¨ Ñá·»Ï³Ý Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝ
II. ³½¹»óáõÃÛáõÝÝ ³ÝíÝ³ë ãÇ ³ÝóÝáõÙ ûñ·³ÝÇ½ÙÇ Ñ³Ù³ñ ¨ Ñ³×³Ë µ³ó³ë³µ³ñ
¿ ³Ý¹ñ³¹³éÝáõÙ ½ÇÝíáñÝ»ñÇ ³å³·³ »ñ»Ë³Ý»ñÇ Å³é³Ý·³Ï³ÝáõÃÛ³Ý íñ³
III. ¹»Õ³ÙÇçáóÝ áõÝÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý áñáß³ÏÇ Å³Ù³Ý³Ï,ÇëÏ Ù³ñï³Ï³Ý
Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï¨áÕáõÃÛáõÝÁ ³ÝÏ³ÝË³ï»ë»ÉÇ ¿
IV. ³Û¹åÇëÇ ÙÇçáóÝ»ñÇó Ï³Ëí³ÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ÁÝÏ³Í ½ÇÝíáñÝ»ñÝ ³ÛÉ¨ë ã»Ý Ï³ñáÕ
ÇÝùÝáõñõáÛÝ Õ»Ï³í³ñ»É ë»÷³Ï³Ý Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÁ ³ñï³Ï³ñ· Çñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ:
¼ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý å³ïñ³ëïí³ÍáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Á ÁÝ¹·ñÏáõÙ ¿ 2 ÑÇÙÝ³Ï³Ý
Ù»Ãá¹.
I. Ý»ñßÝãáõÙ
II. ÇÝùÝ³Ý»ñßÝãáõÙ:
Ü»ñßÝãáõÙÁ Ñá·»Ï³ÝÇ íñ³ ÏáÕÙÝ³ÏÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý ³ÛÝåÇëÇ Ù»Ãá¹ ¿, »ñµ Ý»ßÝãíáÕ
ÙÇïùÁª ßñç³Ýó»Éáí Ù³ñ¹áõ ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ, áñå»ë ³ÝÃ»ñÇ ×ßÙ³ñïáõÃÛáõÝª ³ÝÙÇç³å»ë
ÁÝÏ³ÉíáõÙ ¿ »ÝÃ³·իï³ÏóáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó[7]: ê»ÝÛ³ÏáõÙ Ýëï³Í Ù³ñ¹áõÝ Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ý»ñßÝã»É,
áñ Ý³ ·ïÝíáõÙ ¿ ³Ýï³éáõÙ ¨ ÝáõÛÝÇëÏ Ï³ñáÕ ¿ Éë»É ³Ýï³é³ÛÇÝ Ó³ÛÝ»ñ: ÐÇåÝáëÇ ÙÇçáóáí
Ï³ï³ñíáÕ Ý»ñßÝãáõÙÁ é³½Ù³Ï³Ý ³ëå³ñ»½áõÙ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ Ñ³ïáõÏ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ý
ëïáñ³µ³Å³ÝáõÙÝ»ñÇ å³ïñ³ëïÙ³Ý ·áñÍáõÙ: ÐÇåÝáëÁ Ý»ñßÝãÙ³Ý ÙÇ ï»ë³Ï ¿, áñÇ Å³Ù³Ý³Ï
17
Ù³ñ¹Á Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ ùáõÝ ¿ ÙïÝáõÙ, ¨ Ýñ³ áõÕ»ÕÁ ¹³éÝáõÙ ¿ ·»ñ½·³ÛáõÝª Ý»ñßÝãíáÕ
å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÇ ¨ Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÝ»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ: Ü»ñßÝãÙ³Ý ³Û¹ ï»ë³ÏÁ µ³í³Ï³ÝÇÝ
³ñ¹ÛáõÝ³í»ï ¿ áõÅ·ÇÝ ó³í»ñÁ í»ñ³óÝ»Éáõ, µ³ó³ë³Ï³Ý Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÝ»ñÁ ßïÏ»Éáõ ¨ ³ñï³Ï³ñ·
Çñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ó³ÝÏ³ÉÇ í³ñù³ÛÇÝ Ùá¹»ÉÝ»ñÁ Íñ³·ñ³íáñ»Éáõ ¹»åùáõÙ: ÐÇåÝáëÁ
Ï³ñ»ÉÇ ¿ ³ÝóÏ³óÝ»É ÇÝãå»ë ³é³ÝÓÇÝ Ù³ñ¹Ï³Ýó, ³ÛÝå»ë ¿É Ù»Í ËÙµÇ Ñ»ï: Ü»ñßÝãÙ³Ý
ïíÛ³É Ù»Ãá¹Á û·ï³·áñÍ»Éáõ Ñ³Ù³ñ, å»ïù ¿ ÇÙ³Ý³É Ý»ñßÝãíáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý
³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ë³éÝí³ÍùÁ, Ý»ñßÝã»ÉÇáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ:
ÆÝùÝ³Ý»ñßÝãáõÙÁ Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý å³ïñ³ëïí³ÍáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ù»Ãá¹Ý ¿: ²Û¹ Ù»Ãá¹Ç
³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÁ Ï³Ëí³ÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ãÇ ÁÝÏÝáõÙ
¹»Õ³ÙÇçáóÝ»ñÇó, áã ¿É ³ÛÉ Ù³ñ¹Ï³ÝóÇó: ÆÝùÝ³Ý»ñßÝãáõÙÁ Ó»éù ¿ µ»ñíáõÙ µ³ó³é³å»ë
ë»÷³Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý ßÝáñÑÇí:
Ðá·»µ³Ý³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÙ ³ë»Éáí Ñ³ëÏ³ÝáõÙ »Ýù ë»÷³Ï³Ý Ñá·»Ï³Ý íÇ³×³ÏÝ»ñÇ ¨
ûñ·³ÝÇ½ÙÇ ýáõÝÏóÇ³Ý»ñÇ íñ³ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ³½¹»Éáõ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨
áõÝ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ²Û¹ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ Ï³ï³ñíáõÙ ¿ Ëáëù»ñÇ, Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÇ ¨ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ
ßÝã³éáõÃÛ³Ý û·ÝáõÃÛ³Ùµ:
ÆÝùÝ³Ý»ñßÝãÙ³Ý Ï³ñ¨áñ³·áõÛÝ µ³Õ³¹ñ³Ù³ëÁ Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÇ Ó¨³íáñáõÙÝ áõ
û·ï³·áñÍáõÙÝ ¿: Ø³ñ¹Á ß³ï Ñ»ßï Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ¿ ï³ñµ»ñ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ Ï³ï³ñ»É ÝÛáõÃ³Ï³Ý
³ßË³ñÑÇ ï³ñµ»ñ ³é³ñÏ³Ý»ñÇ Ñ»ï: ºí Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý å³ïñ³ëïí³ÍáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ ³ÛÝ ¿,
áñ Ù³ñ¹Á ÝáõÛÝ Ï»ñå Ï³ñáÕ³Ý³ ó³ÝÏ³ó³Í ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ Ï³ï³ñ»É Çñ Ý»ñùÇÝ ³ßË³ñÑÇ
íÇ×³ÏÝ»ñÇ Ñ»ï:
²é³ç³ñÏíáÕ í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Á Ï³ñ»ÉÇ ¿ ÁÝ¹áõÝ»É áñå»ë ÑÇÙÝ³ù³ñ ë»÷³Ï³Ý
½³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñÙ³Ý ¨ ÇÝùÝ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ·áñÍáõÙ: ²Û¹
í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ï³ï³ñ»É ûñí³ Í³ÝÏ³ó³Í Å³ÙÇÝ, áñáÝó ßÝáñÑÇí Ï³ï³ñáÕÁ ëáíáñáõÙ
¿ ÇÝùÝáõñáõÛÝ Ó¨³íáñ»É Çñ Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ ¨ ¹ñ³Ýó ßÝáñÑÇí Õ»Ï³í³ñ»É
ë»÷³Ï³Ý Ý»ñ³ßË³ñÑÁ:
²ÛëåÇëáíª
1.î»ëáÕ³Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ:
ö³Ï»ù ³ãù»ñÁ ¨ å³ïÏ»ñ³óñ»ù Ñ»ï¨Û³ÉÁª
- ·ñÇãÁ ·ñáõÙ ¿ ÃÕÃÇ íñ³ Ó»ñ ³ÝáõÝÁ
- å³ïÏ»ñ³óñáù ·áõÝ³íáñª »ñÏ³ñ³ã³÷³Ï³Ý å³ïÏ»ñÝ»ñª ¹»ÕÇÝ »é³ÝÏÛáõÝ, Ï³ñÙÇñ ßñç³Ý,
Ï³åáõÛï ³ëïÕ:
àñù³Ý Ï³ñ»ÉÇ ¿ »ñÏ³ñ å³Ñå³Ý»ù ³Û¹ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ Ó»ñ ³ãù»ñÇ ³éç¨: ØÇ Ñáõë³Ñ³ïí»ù,
»Ã» ëÏ½µÇó ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ³é³ç³Ý³Ý: ºÃ» áñ¨¿ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ ¹Åí³ñ ¿ ÃíáõÙ, ³å³ ³ÛÝ
³Ýå³ÛÙ³Ý å»ïù ¿ Ûáõñ³óÝ»É:
2. Þáß³÷áÕ³Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ:
18
- å³ïÏ»ñ³óñ»ù, áñ ë»ÕÙáõÙ »ù ÇÝã-áñ Ù»ÏÇ Ó»éùÁ, ÷áñÓ»ù ½·³É Ù³ßÏÇ
ç»ñÙáõÃÛáõÝÁ, ×ÝßÙ³Ý áõÅÁ
- å³ïÏ»ñ³óñ»ù, áñ Ó»ñ ÷»éùÇÝ ³íïáÙ³ï ¿, ÷áñÓ»ù ï³ñµ»ñ»É áñÇßÇ Ó»ùÁ ë»ÕÙ»ÉáõÝ
µÝáñáß ßáß³÷áÕ³Ï³Ý Ó·³óáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, áñáÝù ³é³ç³ÝáõÙ »Ý ³íïáÙ³ïÁ ßáß³÷»ÉÇë
- å³ïÏ»ñ³óñ»ù, áñ Ó»ñ ³ç Ó»éùÇ ³÷Ç Ù»ç ÏÇïñáÝ ¿, Ó³Ë Ó»éùÇ ³÷Ç Ù»ç ËÝÓáñ ¿, ½·³ó»ù
Ï³éáõóí³ÍùÝ»ñÇ Ù³Ï»ñ»ëÝ»ñ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÁ:
- ÙïáíÇ ßáß³÷»ù Í³éÇ Ï»Õ¨Á, ÓÛ³Ý Ñ³ñÃáõÃÛáõÝÁ, Í³ÕÇÏ Ã»ñÃ»ñÁ:
- å³ïÏ»ñ³óñ»ù, áñ Ó»ñ ³ç Ó»éùÁ ë³éÁ çñÇ Ù»ç ¿, ³ßË³ï»ù ÉÇ³ñÅ»ù ½·³É ³Û¹
ë³éÝáõÃÛáõÝÁ:
ÐÇß»ù, áñ »Ã» ¹áõù Ï³ñáÕ³ÝáõÙ »ù ë³éÝáõÃÛ³Ý Ó·³óáÕáõÃÛáõÝ ³é³ç³óÝ»É, ³å³
Ñ»ï³·³ÛáõÙ Ñ»ßïáõÃÛ³Ùµ ÏÏ³ñáÕ³Ý³ù ó³í³½ñÏ»É Ù³ñÙÝÇ ó³ÝÏ³ó³Í Ù³ëÁ: Þáß³÷áÕ³Ï³Ý
í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³ï³ñ»ÉÇë ¹ñ³Ýù Ñ³Ù³ï»Õ»ù ï»ëáÕ³Ï³Ý í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï[12]:
úñÇÝ³Ï, »Ã» ÙïáíÇ ßáß³÷áõÙ »ù ÇÝã-áñ µ³Ý, ÷áñÓ»ù Ý³¨ ³ÛÝ ï»ëÝ»É: ²Û¹
í³³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßÝáñÑÇíª Å³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ Ó»ù Ïµ»ñ»ù áõß³¹ñáõÃÛ³Ý
Ï»ÝïñáÝ³óí³ÍáõÃÛ³Ý áõÝ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ:
3. Ðáï³éáõÃÛ³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ:
ä³ïÏ»ñ³óñá»ù, áñ ¹áõù Ý»ñßÝãíáõÙ »ù:
öáñÓ»ù ÙïáíÇ ï³ñµ»ñ»É
- Í³ÕÇÏÝ»ñÇ µáõÛñÁ, ï³ñµ»ñ Í³ÕÇÏÝ»ñ Í³ÝáÃ µáõÛñÁ
- Ã³ñÙ ¨ ï³ù Ñ³óÇ µáõÛñÁ
- ÍËÇ ÑáïÁ
- ³Ýï³éÇ µáõÛñÁ:
²Ûë í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ë Ñ³Ù³ï»Õ»ù ³ñ¹»Ý Í³ÝáÃ ï»ëáÕ³Ï³Ý ¨ ßáß³÷áÕ³Ï³Ý
í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï:
4. Þ³ñÅáÕ³Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ:
àñå»ë½Ç Ï³ñáÕ³Ý³ù ½·³É Ó»ñ Ù³ñÙÝÇ ÙÏ³Ý³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ³ßË³ï³ÝùÁ, ÷áñÓ»ù
ëï»ÕÍ»É ß³ãÅáÕ³Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñª ·ïÝí»Éáí ³Ýß³ñÅ íÇ×³ÏáõÙ:
ä³ïñ»ñ³óñ»ù.
- ù³ÛÉáõÙ »ù, ³å³ í³½áõÙ »ù ³í³½Ç íñ³, ½·³ó»ù Ó»ñ ÙÏ³ÝÝ»ñÇ ß³ñÅáõÙÁ
- ½·áõßáñ»Ý, ÷³÷áõÏ ù³ÛÉ»ñáí, í³·ñÇ ÝÙ³Ý ß³ï Ù³Ï»ñ»ë³ÛÇ ë»ÕÙ»Éáí ·»ïÇÝÁ
Ùáï»ÝáõÙ »ù ÃßÝ³ÙáõÝ, ³Ûå»ë, áñ Ý³ Ó»½ ãÝÏ³ïÇ
- ÉáÕáõÙ »ù, Ë³ÕáõÙ »ù ýáõïµáÉ
- µ³ñÓñ³óÝáõÙ »Ýù Í³Ýñ³ÓáÕ
5. Ð³ÙÇ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ:
ä³ïÏ»ñ³óñ»ù, áñ Ýëï³Í »ù ë»Õ³ÝÇ ³éç¨ ¨ ×³ßáõÙ »ù: öáñÓ»ù ½·³É ³Ù»Ý ÙÇ å³ï³éÁ, áñÁ
Í³ÙáõÙ ¨ ÏáõÉ »ù ï³ÉÇë: Ð³ëóñ»ù ³Û¹ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ ³ÛÝåÇëÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ, áñ ÇëÏ³å»ë Ó»½
19
½·³ù Ñ³·»ó³Í: ²Û¹ í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³ï³ñ»ÉÇë ÑÇß»ù, áñ ãÇ Ï³ñ»ÉÇ É³ñí»É ¨ çÕ³ÛÝ³Ý³É,
å»ïù ¿ ½ÇÝí»É Ù»Í Ñ³Ùµ»ñáõÃÛ³³Ùµ:
6. ÈëáÕ³Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ:
²Û¹ í³ñÅáõÃÛáõÝÁ ÏïñáõÏ ½³ñ·³óÝáõÙ ¿ ÉëáÕáõÃÛáõÝÁ:
ö³Ï»ù ³ãù»ñÁ ¨ ÷áñÓ»ù å³ïÏ»ñ³óÝ»É ïñ³ÝëåáñïÇ Ó³ÛÝÁ: ²ËÍ³ï»ù ï³ñµ»ñ³É µ»éÝ³ï³ñ
³íïáÙ»ù»Ý³ÛÇ ß³ñÅÇãÇ Ó³ÛÝÁ Ù³ñ¹³ï³ñ ³íïáÙ»ù»Ý³ÛÇ ß³ñÅÇãÇ Ó³ÛÝÇó:
- å³ïÏ»ñ³óñ»ù ³ÝÓñ¨Ç Ó³ÛÝÁ,
- ¹é³Ý ×ééáóÁ
- ·Çß»ñí³ ÉéáõÃÛ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ³ßË³ï»ù Éë»É Í³é»ñÇ ß³ñÅíáÕ ï»ñ¨Ý»ñÇ ËßßáóÁ:
àñå»ë½Ç Ù³ñ¹Á Ï³ñáÕ³Ý³ Õ»Ï³í³ñ»É ¨ ÑëÏ»É ë»÷³Ï³Ý í³ñùÁ Ý³ å»ïù ¿ ëáíáñÇ ÑëÏ»É ¨
Õ»Ï³í³ñ»É Çñ Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÝ»ñÁ: ÆëÏ Ù»ñ Ý»ñùÇÝ íÇ×³Ý»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ ÑëÏáÕáõÃÛáõÝ
Ó»éù µ»ñ»ÉÁ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ å³Ñ³ÝçáõÙ ¿ Ý»ñùÇÝ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ ëï»ÕÍ»Éáõ
Ï³ñáÕáõÃÛáõÝ: ºÃ» ½ÇÝíáñÁ Ù³ñïÇó ³é³ç Ùé³ÛÉ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ ¿ ëï»ÕÍáõÙ ë»÷³Ï³Ý
ÏÛ³ÝùÇ Ù³ëÇÝ, ³å³ ÝÙ³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ ³Ýå³ÛÙ³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ ÏáõÝ»Ý³Ý Ýñ³
·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ í³ñùÇ íñ³ ³ñ¹»Ý Ù³ñïÇ ÁÝÃ³óùáõÙ: Ø³ñ¹Ý ÇÝùÝ
¿ »ÝÃ³·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ¨ ÝáõÛÝÇëÏ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý Ù»ç ³ñ³Ñ»ïÝ»ñ Ï³éáõóáõÙ, áñáÝù Ý³ñ³Ý
Ïµ»ñ»Ý Ï³Ù ³ñ¹ÛáõÝ³í»ï ¨ ³Ýíï³Ý· í³ñùÇ, Ï³Ù ¿É ÏÑ³ëóÝ»Ý ÏáñÍ³ÝÙ³Ý: Ð»Ýó ³Û¹ å³ï×³éáí
³ÝÑñ³Å»ßï ¿ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ÙÇßï ë¨»é»É ó³ÝÏ³ÉÇ Ùïù»ñÇ ¨ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÇ íñ³ ¨ áã Ã»
Ó¨³íáñ»É Ùé³ÛÉ ¨ ïÑ³× ëå³ëáõÙÝ»ñ: ØÇßï å»ïù ¿ ÑÇß»É, áñ Ù³ñ¹Ý ¿ Ó¨³íáñáõÙ Çñ Ñá·»Ï³Ý ¨
Ï»Ýë³µ³Ý³Ï³Ý ×³Ï³ï³·ÇñÁ:
ê»÷³Ï³Ý áõÅ»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ íëï³ÑáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ Ù³ñ¹Á Ñ³í³ë³ñ³½áñ ¿ ³ÛÝ Ñ³ñÛáõñ
Ù³ñ¹áõÝ, áíù»ñ ³åñáõÙ »Ý ÑáõÛë ¹Ý»Éáí áõñÇßÝ»ñÇ íñ³: ÉÇ³ñÅ»ù ³åñ»Éáõ Ñ³Ù³ñ Ù³ñ¹áõÝ
Ë³Ý·³ñáõÙ ¿ áã Ã» Ý»ñùÇÝ Ñá·»Ï³Ý å³ß³ñÝ»ñÇ µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ, ³ÛÉ ³Û¹ å³ß³ñÝ»ñÁ
µ³ó³Ñ³Ûï»Éáõ ³ÝÏ³ñáÕáõÃÛáõÝÁ: Ø»ñ ÏáÕÙÇó ÏÇé³éíáÕ Ñá·»Ï³Ý íÇ×³Ï³Ý»ñÇ ßïÏÙ³Ý
Ù»Ãá¹Ý»ñÝ áõÝ»Ý ÑëÏ³Û³Ï³Ý ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñ ³ÛÉ Ù»Ãá¹Ý»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ: Ð³ïÏ³å»ë
³ñÅ»ù³íáñ »Ý ³Ûë Ù»Ãá¹Ý»ñÁ ³ÛÝ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ, áíù»ñ Ñ³×³Ë³ÏÇ »Ý ³ÑÛïÝíáõÙ
³éáñÛ³ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇó ÏïñáõÏ ï³ñµ»ñíáÕ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ[40]: ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÁ å»ïù ¿ Ï³ñáÕ³Ý³
³ÏÝÃ³ñÃáñ»Ý ÏáÕÙÝáñáßí»É áã ÙÇ³ÛÝ Ù³ñïÇ ¹³ßïáõÙ, ³ÛÉ¨ å»ïù ¿ Ñá·»µ³Ýáñ»Ý å³ïñ³ëï
ÉÇÝÇ ³ñï³Ï³ñ· å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇÝ: Ø³ñ¹áõ µáÉáñ ³åñáõÙÝ»ñÁ ·ñ³éíáõÙ ¿ å³Ñå³ÝíáõÙ »Ý
»ÝÃ³·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó: Ðá·»Ï³ÝáõÙ å³Ñå³ÝíáõÙ »Ý ë»÷³Ï³Ý ³åñáõÙÝ»ñÁ, ¹ñ³Ýó
í»ñ³µ»ñÛ³É Ï»Ý¹³ÝÇ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ×Çßï ³Ûå»ë, ÇÝãå»ë Ó³ÛÝ»ñÇ½Ý ¿ å³Ñå³ÝáõÙ
ó³ÝÏ³ó³Í Ó³ÛÝ³·ñáõÃÛáõÝ: ºì ÙÇ³Û³Ý Ù»½ÝÇó ¿ Ï³Ëí³Í, áñ ëï»ÕÝÁ ë»ÕÙ»É, ³±ÛÝ, áñÇ íñ³
·ñí³Í ¿ “ÇÝùÝ³íëï³ÑáõÃÛáõÝ” ¨ “áõñ³ËáõÃÛáõÝ”, Ã»± ³ÛÝ, áñÇ íñ³ ·ñí³Í ¿ “ó³í” áõ
“¹³éÝáõÃÛáõÝ”: ê³Ï³ÛÝ ³ÝÑñ³Å»ßï ëï»ÕÝÁ ãß÷áÃ»Éáõ Ñ³Ù³ñ »ÝÃ³·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÇó
ÏçÝç»Ýù Ý³Ë ï³·Ý³å³ÉÇ ·ñ³éáõÙÝ»ñÁ ¨ Ï·ñ³Ýó»Ýù ×Çßï Ñ³Ï³é³ÏÁª í³ñù³ÛÇÝ Ùá¹»ÉÝ»ñÇ Ýáñ
³ñ¹ÛáõÝ³í»ï Íñ³·ñ»ñ, áõÕ³ÏÇ Ó³ÛÝ³ñÏÇãÇ ÑÇÝ »ñ·»ñÇ íñ³ ÏÓ³ÛÝ³·ñ»Ýù Ýáñ »ñ·»ñ, áñå»ë½Ç
20
ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÇó çÝç»Ýù ÑÇÝ ³åñáõÙÝ»ñÁ ¨ ¹ñ³Ýù ÷áË³ñÇÝ»Ýù Ýáñ»ñáí: Ñ»Ýó ³Û¹å»ë
»Ý áã ³ñ¹ÛáõÝ³í»ï, ï³·Ý³å³ÉÇ ½·³óÙáõÝùÝ»ñÁ í»ñ³÷áËíáõÙ û·ï³Ï³ñ, ³ñ¹ÛáõÝ³í»ï
½·³óÙáõÝùÝ»ñÇ, áñáÝù ó³ÝÏ³ó³Í Çñ³íÇ×³ÏáõÙ Ïû·Ý»Ý ·ïÝ»É Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÃÛáõÝ Ï³Ù
Ï³ï³ñ»É Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ù³ÛÉ:
Ø»ñ ³é³ç³ñÏ³Í Ù»Ãá¹Á áã Ã» áõëáõÙÝ³ëÇñáõÙ ¿ ³åñáõÙÝ»ñÇ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÁ, ³ÛÉ
¹ñ³Ýó Ï³éáõóí³ÍùÁ: Ø»½ Ñ³Ù³ñ ³ÛÝù³Ý ¿É ¿³Ï³Ý ã¿, Ã» ÇÝã ¿ ï»ÕÇ áõÝ»ó»É Ù³ñ¹áõ Ñ»ï,
³é³í»É ¿³Ï³Ý ¿ ³ÛÝ, Ã» Ù³ñ¹áõ Ñá·»Ï³ÝáõÙ ÇÝãåÇëÇ Ùï³å³ïÏ»ñ ¿ Ó¨³íáñí»É: Ü»ñùÇÝ
Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÁ Ï³éáõóíáõÙ »Ý 5 ½·³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµª ï»ëáÕáõÃÛáõÝ,
ÉëáÕáõÃÛáõÝ, ß³ß³÷áÉÇùÇ, Ñ³Ù³Ç ¨ Ñáï³éáõÃÛ³Ý: ²ÛÉ Ëáëùáí, Ù»Ýù ³ßË³ñÑÝ ÁÝÏ³ÉáõÙ
»Ýù Ó³ÛÝ³ÛÇÝ, å³ïÏ»ñ³ÛÇÝ, ßáß³÷áÕ³Ï³Ý, Ñ³Ù³ÛÇÝ ¨ Ñáï³ÛÇÝ ½·³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ÙÇçáóáí: Ø»ñ í³ñùÁ ÷áË»Éáõ Ñ³Ù³ñ å»ïù ¿ ÷áË»É Ý»ñùÇÝ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ, ÇÝãÁ ÏÓ¨³íáñÇ
Ýáñ, ³ñ¹ÛáõÝ³í»ï í³ñùÇ Ùá¹»ÉÝ»ñ: Î³ñáÕ »Ýù ëáíáñ»óÝ»É ÇÝùÝ»ñë Ù»ñ Ù»ç ³é³ç³óÝ»É
³ÛåÇëÇ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñ, áñáÝù ï³ÉÇë »Ý Éñ³óáõóÇã áõÅ»ñ ¨ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ³ÛÉ áã
Ã» ³ÛÝåÇëÇù, áñáÝù Ï³ßÏ³Ý¹áõÙ »Ý Ù»ñ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Øï³å³ïÏ»ñÝ»ñÝ áõÝ»Ý ß³ï
Ï³ñ¨áñ Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝª Ýñ³Ýù Ï³ñáÕ »Ý ÉÇÝ»É Ùáï»óí³Í ¨ Ñ»é³óí³Í: Øáï»óí³Í
Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÁ Ï³ñó»ë Ã» ÁÝÏ³ÉíáõÙ »Ý Ù»ñ ÇëÏ ë»÷³Ï³Ý ³ãù»ñáí, ÉëáõÙ »Ý Ù»ñ ³Ï³ÝçÝ»ñáí,
ÇëÏ Ñ»é³óí³Í Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÁ ÁÝÏ³ÉíáõÙ »Ý ÏáÕùÇó, Ï³ñÍ»ë Ã» áõñÇßÝ»ñÇ ³ãù»ñáí: úñÇÝ³Ï,
»Ã» Ù³ñ¹áõÝ Ñ»ï³åÝ¹áõÙ ¿ ÏáÝÏñ»ï í³Ë, áñÝ ³é³ç³ó»É ¿ ÇÝã-áñ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÇó, ³å³ ¹³
Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿, áñ í³Ë Ñ³ñáõóáÕ Çñ³¹³ñÓáõÃÛ³Ý Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÁ Ùáï»óí³Í »Ý Ñ³Ù³ñíáõÙ: ºÃ»
ÝáõÛÝ Ù³ñ¹Á ÷áñÓÇ Ñ»é³óÝ»É ³Û¹ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ Çñ»ÝÇó, ³å³ í³ËÇ ½·³óáõÙÁ Çñ Ùáï
ÏÝí³½Ç, ³ÛëÇÝùÝª Ý³ ³ñ¹»Ý ÏÝÏ³ÉÇ ³Û¹ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÁ ÏáÕùÇó, áõñÇßÇ ³ãù»ñáí, ¿Ïñ³ÝÇ
íñ³ [8]:
ÆëÏ ÑÇÙ³ ³ÝóÏ³óÝ»Ýù ·áñÍÝ³Ï³Ý í³ñÅáõÃÛáõÝ: ì»ñÑÇß»Ýù Ó»ñ ÏÛ³ÝùÇó
áñ¨¿ Çñ³¹ñáõÃÛáõÝ, áñÁ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ Ó»½ »ñç³ÝÏáõÃÛáõÝ Ï³Ù áõñ³ËáõÃÛáõÝ ¿ å³ñ·¨»É:
²ßË³ï»ù ï»ëÝ»É ³Û¹ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÁ Ùáï»óí³Í ï»ëùáí, µáÉáñ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ»ñáí: öáñÓ»ù ½·³É,
ÇÝã ½·áõÙ ¿Çù ³ÛÝ å³ÑÇÝ, Ó»ñ ÑáõÛ½»ñÁ, ß³ñÅáõÙÝ»ñÁ, ¹»ÙùÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ ¨
³ÛÉÝ: ØïáíÇ ßáß³÷»ù ³ÛÝ ÇÝã ½·áõÙ »ù: ÆëÏ ÑÇÙ³, »ñµ ³ñ¹»Ý í»ñÑÇß»óÇù, ÷áñÓ»ù
Ñ»é³óÝ»É Ó»½ÝÇó ³Û¹ Çñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ùï³å³ïÏ»ñÁ ï³ñ³ÍáõÃÛ³Ý Ù»ç, Ï³ñÍ»ë Ã» Ý³ÛáõÙ »ù
Ýñ³Ý ÏÇÝá¹³ÑÉÇ×áõÙª ¿Ïñ³ÝÇ íñ³: ºñµ Ó»½ÝÇó Ñ»é³óÝáõÙ »ù ³Û¹ Ùï³å³ïÏ»ñÁ ª Ó»½ Ùáï
Ï³ñÍ»ë ÃáõÉ³ÝáõÙ ¿ áõñ³ËáõÃÛ³Ý ½·³óáõÙÁ, ³í»ÉÇ ÃÛáõÉ, ù³Ý ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, »ñµ Ýñ³Ý
Ý³ÛáõÙ »ù ë»÷³Ï³Ý ³ãù»ñáí , ³ÛÉ áã Ã» ¹Çïáñ¹Ç ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó:
Ð»Ýó ë³ ¿ Ùáï»óí³Í ¨ Ñ»é³óí³Í Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÇ Ñáõ½³Ï³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÁ ¨ û·ï³·áñÍ»Éáí
³Û¹ Ù»Ë³ÝÇ½ÙÁª Ï³ñáÕ »ù Éáõñç ÷á÷áËáõÃÛáõÝ-Ý»ñ ³é³ç³óÝ»É Ó»ñ Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÝ»ñÇ
Ù»ç:
Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ í³ñùÇ Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ñáõ½³Ï³Ý Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÇ Ñ»ï¨³ÝùÝ »Ý: Â»
ÇÝãå»ë »Ý Ù»ñ Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÁ ³½¹áõÙ Ù»ñ Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÝ»ñÇ íñ³ Ïå³ñ½»Ýù ¨ë Ù»Ï
21
í³ñÅáõÃÛ³Ùµ: ²ñÃÝ³óñ»ù Ó»ñ ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç áñ¨¿ »ñç³ÝÇÏ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝ: ¸ñ³
Ñ³Ù³ñ ÷³Ï»ù Ó»ñ ³ãù»ñÁ ¨ áõÕÕ³ÏÇ í»ñÑÇ-ß»ù: Ð»Ýó áñ ëï³óí»ó ÷áñÓ»ù ³Ý»É Ñ»ï¨Û³ÉÁ, ³Û¹
ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³ñÓñ»ù ³í»ÉÇ í³é, ·áõÛÝ»ñ ¨ Ó³ÛÝ»ñ ³í»É³óñ»ù: ÆëÏ ÑÇÙ³ ÙïáíÇ
ÑÝ³ñ³íáñÇÝë Ùáï»óñ»ù ³Û¹ Ùï³å³ïÏ»ñÁ ¨ Ù»Í³óñ»ù: î»ëÝáõÙ »ùª áñù³Ý ÷áËí»ó Ó»ñ Ñá·»Ï³Ý
íÇ×³ÏÁ, ³ÛÝ ¹³ñÓ³í ³í»ÉÇ Ñ³×»ÉÇ:
Ä³Ù³Ý³ÏÝ ¿ ³ÝóÝ»É ïÑ³× ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, Å³Ù³Ý³ÏÇÝ í³Ë Ï³Ù ï³·Ý³å »Ý
³é³ç³óñ»É: ì»ñÑÇß»ù ÙÇ ³Û¹åÇëÇ Çñ³¹ñáõÃÛáõÝ áñù³Ý Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ½·áõÙ »ù, áñ
Ó»ñ Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÁ ÷áËí»ó, ³Ûë ³Ý·³Ù ¹»åÇ í³ïÁ: ÆëÏ ³ÛÅÙ ÙïáíÇ ÷áùñ³óñ»ù ³Û¹ Ùï³å³ïÏ»ñÁ,
³ÛÝ ¹³ñÓñ»ù ³Ý·áõÛÝ, ÃáÕ ã³÷ë»ñáí Ñ³í³ë³ñíÇ ÙÇ ÷áùñ Ï»ïÇ: àñù³Ý ÷áùñ³ó³í Ï»ïÁ, ³ÛÝù³Ý
Ó»ñ µ³ó³ë³Ï³Ý ÑáõÛ½»ñÁ óñí»óÇÝ, í»ñç³å»ë ³ÝÑ»ï³ó³Ý [18]: ²ÛÉ¨ë Ýñ³Ýù ã»Ý Ï³ñáÕ ÇßË»É
Ó»½, áñÝ ¿ ³Ûë Ù»Ãá¹Ç ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÁ: ²ÛÝ ß³ï µ³ó³Ñ³Ûï ¿, áñÇ ßÝáñÑÇí Ï³ñáÕ »ù
Ñ³ßí³Í ñáå»Ý»ñÇ ÁÝÃ³óùáõÙ ÏïñáõÏ ÷áË»É Ó»ñ ÇÝùÝ³½·³óáÕáõÃÛáõÝÁ: ØÇÝã ³Ûë
Ù»Ãá¹Á Ûáõñ³óÝ»ÉÁ Ó»ñ Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÝ ¿ÇÝ Õ»Ï³í³ñáõÙ Ó»½, ÑÇÙ³ ³ñ¹»Ý ¹áõù »ù
ëï»ÕÍáõÙ Ó»ñ Ñá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÁ: ²Ûë Ù»Ãá¹Ý ³ßË³ïáõÝ³Ï ¿ áã ÙÇ³ÛÝ ³ÝóÛ³É
Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ: ²ÛÝ ûÅïí³Í ¿ µ³ñÓñ ³ñ¹ÛáõÝ³í»ïáõÃÛ³Ùµ Ý³¨ ³å³·³ ó³ÝÏ³ÉÇ
í³ñùÇ Ó¨»ñÁ Íñ³·ñ³íáñ»ÉÇë: ÆëÏ ÇÝã ³Ý»É , »Ã» áñù³Ý ¿É ÷áñÓáõÙ »Ýù Ù»½ÝÇó
Ñ»é³óÝ»É ï³·Ý³å Ñ³ñáõóáÕ Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñ, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ¹ñ³Ýù í»ñ³¹³éÝáõÙ »Ý: ÆÝãå»ë
ÁÝ¹ÙÇßï ³½³ïí»É ïÑ³×, ï³·Ý³å Ñ³ñáõóáÕ Ñá·»íÇ×³ÏÝ»ñÇó: ²Û¹ Ýå³ï³ÏÇ Ñ³Ù³ñ û·ï³·áñÍíáõÙ
¿ Ù»Ï áõñÇß ï»ËÝÇÏ³, áñÝ ëï³ó»É ¿ ‘’ Ã³÷³Ñ³ñáõÙ’’ Ï³Ù ‘’ï»Õ³÷áËáõÙ’’ ³ÝáõÝÁ: ²Û¹
ï»ËÝÇÏ³ÛÇ Ù»Í³·áõÛÝ ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ ³Ý÷áË³ñÇÝ»ÉÇ ¿ ¹³éÝáõÙ ½áõï ³ñï³Ï³ñ· ¨
Ù³ñï³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ: ²Ûë Ù»Ãá¹Ç ¿áõÃÛáõÝÁ Ñ»ï¨Û³ÉÝ ¿, »ÝÃ³¹ñ»Ýù , áñ Ù³ñï³Ï³Ý
·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï ½ÇÝíáñÇ Ùáï ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ³é³ç³ÝáõÙ ¿ áõÅ»Õ í³Ë ¨ ÷³ËáõëïÇ
¹ÇÙ»Éáõ ó³ÝÏáõÃÛáõÝ:
²é³ç³óñ»ù Ó»½ Ùáï ³Û¹ å³ïÏ»ñ³óáõÙÁ: Øï³µ»ñ»ù ³ÛÝ µáÉáñ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ,
áñáÝù ¹áõù Ï³ï³ñáõÙ »ù, í»ñÑÇß»ù Ó»ñ Ñá·»ýÇ½ÇáÉá·Ç³Ï³Ý íÇ×³ÏÁ ª áïù»ñÇ ¹áÕÁ, áõÅ»Õ
ëñïË÷áóÁ, ßÝã³éáõÃÛ³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ³ÛÉÝ: ²ßË³ï»ù ³é³ç³óÝ»É ³Û¹ íÇ×³ÏÁ áñù³Ý
Ï³ñ»ÉÇ ¿ ·áõÝ»Õ: ÆëÏ ³ÛÅÙ ³ÝóÝ»Ýù »ñÏñáñ¹ ÷áõÉÇÝ: ´³ó³ë³Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙ ëï»ÕÍ»Éáõó
Ñ»ïá, ëÏ½µáõÝùáñ»Ý ÷áñÓ»ù ëï»ÕÍ»É ³ÛÉ å³ïÏ»ñ³óáõÙ, ³ßË³ï»ù Ó»½ å³ïÏ»ñ³óÝ»É
³ÛÝåÇëÇÝ , ÇÝãåÇëÇÝ Ïó³ÝÏ³Ý³ÛÇù ÉÇÝ»É: úñÇÝ³Ï, Ï³ñáÕ »ù å³ïÏ»ñ³óÝ»É, áñ ¹áõù ã»ù
í³Ë»ÝáõÙ , íëï³Ñ »ù Ó»ñ áõÅ»ñÇÝ, Ó»ñ µáÉáñ ß³ñÅáõÙÝ»ñÁ í»ñ³ÑëÏíáõÙ »Ý Ó»ñ ÏáÕÙÇó ¨
áõÕÕí³Í »Ý ¹»åÇ Ýå³ï³ÏÇ Ó»éù µ»ñáõÙÁ, ³ßË³ï»ù ï»ëÝ»É ÇÝùÝ»ñ¹ Ó»½ Ñ»ñáë³Ï³Ý Ï»ñå³ñÇ
Ù»ç: ä³ïÏ»ñ³óñ»ù Ó»ñ ³éç¨ ù³é³ÏáõëÇ ¿Ïñ³Ý , áñÇ íñ³ ï»ëÝáõÙ »ù ³é³çÇÝ í³Ë Ñ³ñáõóáÕ
ï»ë³ñ³ÝÁ, áñï»Õ íëï³Ñ »ù Ó»ñ áõÅ»ñÇÝ: ²ÛÝ å»ïù ¿ µ³í³Ï³ÝÇÝ ÷áùñÇÏ ÉÇÝÇ, ³ÛÅÙ
áõß³¹ñáõÃÛáõÝ. 1-2 í³ÛÏÛ³ÝÇ ÁÝÃ³óùáõÙ Ù»Í³óñ»ù ÷áùñÇÏ å³ïÏ»ñÇ ã³÷»ñÝ ³ÛÝå»ë,áñ ³ÛÝ
³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ Í³ÍÏÇ Ù»Í å³ïÏ»ñÁ:ØïáíÇ Ï³ï³ñ»ù ³Û¹ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ 10-15
22
³Ý·³Ù:²ÛÝáõÑ»ï¨ Ó»ñ »ÝÃ³·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ ÏëÏëÇ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ñ»Ýó ³ÛÝ ‘’Íñ³·ÇñÁ’’,
áñÁ ¹áõù ³é³ç³¹ñ»óÇù, ³ÛëÇÝùÝ ÷áùñ å³ïÏ»ñÇ ëó»Ý³ñÁ:
²Ûë í³ñÅáõÃÛ³Ý Ù»ç Ï³ñ¨áñ ¿ ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ ¨ ÏñÏÝáÕáõÃÛáõÝÁ: ä»ïù ¿ ÙïáíÇ ï»ëÝ»ù,
å³ïÏ»ñ³óÝ»ù, Ã» ÇÝãå»ë ¿ ÷áùñÇ áõ ÙáõÃ å³ïÏ»ñÁ Ù»Í³ÝáõÙ, ¹³éÝáõÙ ÑëÏ³Û³Ï³Ý í³é å³ïÏ»ñ ¨
³Û¹ ÁÝÃ³óùáõÙ Ï³ñÍ»ë Ã» þþå³ÛÃ»óÝáõÙ ¿ þþ ÑÇÝÁ: ¸ñ³ÝÇó Ñ»ïá µ³ó»ù ³ãù»ñÁ, áñå»ë½Ç
ÙÇ å³Ñ ¹áõñë ·³ù ³Û¹ íÇ×³ÏÇó ¨ ÝáñÇó ÏñÏÝ»ù ³ñ¹»Ý ÷³Ï ³ãù»ñáí ÝáõÛÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ 10-
15 ³Ý·³Ù:
Üßí³Í ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ Ï³ï³ñ»Éáõó Ñ»ïá ÷áñÓ»ù ÝáñÇó å³ïÏ»ñ³óÝ»É Ý³ËÝ³Ï³Ý
µ³ó³ë³Ï³Ý, ï³·Ý³å Ñ³ñáõóáÕ ³é³çÇÝ å³ïÏ»ñÁ: ¸áõù ³ñ¹»Ý ã»ù Ï³ñáÕ³Ý³ ³é³ç³óÝ»É ³ÛÝ: ºÃ»
Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »ù ³Û¹ í³ñÅáõÃÛáõÝÁ, ¹ñ³Ýáí ÇëÏ Ó¨³íáñáõÙ »ù Ýáñ í³ñù³ÛÇÝ Ùá¹»É µ³ñ¹
Çñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç: ê»÷³Ï³Ý Ñá·»íÇ×³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ý¹áå µ³ó³ñÓ³Ï ÇßË³ÝáõÃÛáõÝ ¨
ÑëÏáÕáõÃÛáõÝ ë³ÑÙ³Ý»Éáõ Ñ³Ù³ñ å»ïù ¿ ëáíáñ»É þþÙáï»óÝ»Éþþ ¨ þþÑ»é³óÝ»Éþþ ë»÷³Ï³Ý
Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÁ: ²ÛÝ Ù³ñ¹ÇÏ, áíù»ñ ëáíáñáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý Çñ»ÝóÇó ïÑ³× å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ
Ñ»é³óÝ»É, ÑÝ³ñ³íáñ ã¿ Ñ³í³ë³ñ³ÏßéáõÃÛáõÝÇó Ñ³Ý»É: ºÃ» ¹áõù áñ¨¿ Çñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç
þþß³ïþþ ½·³óÙáõÝù ã»ù Ý»ñ ¹ÝáõÙ, ³å³ áõÝ»ù Ó»ñ í³ñùÁ ÑëÏ»Éáõ ³í»ÉÇ Ù»Í
ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ù³Ý áõñÇßÝ»ñÁ: Ø³ñ¹Á Ï³ñáÕ ¿ Çñ »ñ¨³Ï³ÛáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí
í»ñ³ÑëÏ»É ³é³ç³ó³Í ó³ÝÏ³ó³Í å³ïÏ»ñ³óáõÙ, ù³ÝÇ áñ Ý³ ãÇ ÍÝí»É Í³Ýñ ³åñáõÙÝ»ñáí ¨ ï³·Ý³å³ÉÇ
Ùïù»ñáí ÉÇ:
Ø³ñ¹Ý ÇÝùÝ ¿ ¹ñ³Ýù ç³Ý³ëÇñ³µ³ñ ëï»ÕÍáõÙ Çñ áÕç ÏÛ³ÝùÇ ÁÝÃ³óùáõÙ: Ø³ñ¹Ý ÇÝùÝ
Çññ»Ý Ñ³ÕÃ»Éáíª Ù³ñ¹Á ëáíáñáõÙ ¿ Ñ³ÕÃ»É áõñÇßÝ»ñÇÝ:
23
2.1 ԿՈՆՖԼԻԿՏՆԵՐԻ ՊԱՏՃԱՌԸ ԶԻՆՎՈՐԱԿԱՆ
ԿՈԼԵԿՏԻՎՆԵՐՈՒՄ
«Եթե հրամանատարն ուզում է բարձր մարտական ոգի և
կարգապահություն ապահովել իրեն ենթակա զորամասում կամ
ստորաբաժանումում, պետք է իր ենթականերին խրախուսելիս և
պատժելիս սրբորեն պահպանի արդարության սկզբունքը:
Զինվորական կոլեկտիվներում փոխհարաբերությունները լավ
պատկերացնելու համար պետք է իմանալ նրա կառուցվածքն ու
զարգացման փուլերը։ Սովորաբար ընդունված է տարբերակել
սկզբնական (ջոկ, դասակ, վաշտ և համազոր ստորաբաժանումներ), միջին
կամ ավագ (գումարտակ, դիվիզիոն և համազորներ) և բարձր (զորամաս,
շտաբ, վարչություն, ծառայություն և դրանց համազորները) կոլեկտիվներ։
Համերաշխ խումբ դառնալու համար զինվորականներն անցնում են
կազմավորման, զարգացման և հասունության փուլեր։ Հասունության
փուլը ձևավորվում է երկու ուսումնական փուլերի արդյունքում։
Միանգամայն հասկանալի է, որ զինվորների միջև
փոխհարաբերություններում հաճախ են նկատվում գործողությունների
անհամաձայնություն, հակասություններ, ոչ բավարար չափով լուծված
պրոբլեմներ, որոնք բնական են և կապված են սուր հուզական
ապրումների, բարոյահոգեբանական մթնոլորտի լարվածության,
բնագավառի վերաբերյալ անտեղյակության կամ թերի
պատկերացումների հետ։ Ժամանակակից մարտավարության,
տեխնիկայի, սպառազինության օգտագործումը չի կարող արդյունավետ
24
լինել, եթե չկա ամուր, կուռ կոլեկտիվ, որտեղ յուրաքանչյուրը կատարում է
իր պարտականությունները։ Փորձը ցույց է տալիս, որ զինկոլեկտիվներում
հաճախակի ծագող կոնֆլիկտները, գժտությունները անմիջականորեն
կապված են միջավայրում կատարվող իրադարձությունների հետ։
Կոնֆլիկտի ծագումը և հասունացումը հաճախ թաքնված է, բայց
փորձառու հրամանատարի համար` նկատելի։
Զինծառայության ընթացքում ծագող կոնֆլիկտները լինում են`
ներանձնային, միջանձնային, անձնախմբային և միջխմբային:
Ներանձնային կոնֆլիկտն առաջանում է, երբ զինծառայողը
հանգամանքների բերումով բախվում է ներքին հակասության, և սկսվում
են ներքին տառապանքը, տանջալից ապրումները, ընտրություն
կատարելու անհրաժեշտությամբ պայմանավորված ծանր մտորումները:
Միջանձնային կոնֆլիկտի դեպքում երկու կողմերն էլ ձգտում են հասնել
նույն նպատակին, մինչդեռ դրան կարող է հասնել միայն մեկը:
Անձնախմբային կոնֆլիկտը ծագում է անձի և նույն զորակոչի,
մասնագիտության, ծննդավայրի, տարածաշրջանի զինծառայողներից
բաղկացած խմբի միջև, երբ վերջիններս փորձում են ձեռք բերել
արտոնություններ կամ համբավ, իրենց պարտականությունների
կատարումը բարդում են նորակոչիկներին, նսեմացնում նրանց:
Միջխմբային կոնֆլիկտներն առաջանում են զինծառայողների` ըստ
մասնագիտության, բնակավայրի կամ այլ կերպ ձևավորված խմբերի
միջև, ինչի նախադրյալը ցածր կարգապահությունն է, վերահսկողության
և դաստիարակչական աշխատանքների բարձիթողի վիճակը [39]։
Հայոց ազգային բանակում զինծառայողներին համախմբելու,
բարոյական բարձր արժեքներով նրանց դաստիարակելու արդյունավետ և
հիմնական միջոցը նաև քրիստոնեական հավատի պատվիրաններով
առաջնորդելն է։
Զորամասերում ի հայտ եկած կոնֆլիկտների պատճառները
բաժանվում են երեք խմբի.
- սոցիալ-հոգեբանական` անկումային տրամադրություն,
անտարբերություն, մշակութային կյանքից կտրված լինել,
- բարոյավարքային` հրամկազմի անձնական օրինակի
բացակայություն, զինվորական փորձի պակաս, <<Ծառայիր այնպես,
ինչպես ես եմ ծառայում>> կարգախոսին չհետևել,
25
- կազմակերպչական` հրամկազմի, պետերի ղեկավարման ցածր
մակարդակ, ձևականություն, թերացումների կոծկում, արդյունքների ոչ
օբյեկտիվ գնահատական։
Զորամասերում կոնֆլիկտների զգալի մասի պատճառը
անարդարության աղաղակող դրսևորումներն են։ Եթե արդարությունը
ծնում է հայրենասիրություն, անսահման նվիրում, ապա
անարդարությունը, ընդհակառակը, ծնում է ատելություն, ագրեսիա,
վրեժխնդրություն` զինծառայողին մղելով հակաօրինական քայլերի։
Բանակում կոնֆլիկտները հնարավոր չէ կանխարգելել` առանց
զինվորական կարգապահության վիճակը պարբերաբար վերլուծելու,
բարոյահոգեբանական մթնոլորտը ճիշտ գնահատելու և դասեր քաղելու:
Հրամանատարներն ու պետերը պետք է հիմնավորեն թե՛
խրախուսանքները և թե՛ պատիժները, պետք է վարակիչ լինի լավ
օրինակը, առանց որի զորամասում և ստորաբաժանումներում կյանքը
դառնում է անհետաքրքիր։
Գլխավոր ռազմական տեսչության նախկին տեսուչի իմ
պրակտիկայում պատահել է, որ տեսչական ստուգումների ժամանակ
զորամասի հրամանատարի տարվա ամփոփիչ հրամանի համաձայն ոչ մի
սպա խրախուսման չի արժանացել, ինչը վկայում է աշխատանքի
ձևականությունը։
Զորամասում առողջ մթնոլորտի և բարձր կարգապահության
ձևավորման գրավականը մարտական պատրաստության արդյունավետ
գործընթացի կազմակերպումն է և դրա օբյեկտիվ գնահատականը։
Զորամասերում և ստորաբաժանումներում կոնֆլիկտների
կանխարգելմանը և առողջ մթնոլորտի ապահովմանն է ծառայում
զինծառայողների դաստիարակության ընդունված սկզբունքը, ըստ որի.
- շարքայինների հետ աշխատանք են տանում սերժանտները և
ավագները,
- սերժանտների և ավագների հետ` դասակի, վաշտի
հրամանատարները,
- վաշտերի հրամանատարների, ծառայությունների պետերի հետ`
զորամասի հրամանատարի տեղակալները, իսկ
- վերջիններիս հետ` զորամասի հրամանատարները։
Գոյություն ունեն նաև այլ սկզբունքներ, բայց կարևորն այն է, որ
անհատական դաստիարակությունը, որպես արժեքավոր մեթոդ,
կիրառվի։ Ահա իմ պրակտիկայում տեղ գտած դրական օրինակ, երբ
26
հրամանատարներից մեկին ներկայացրել էին զինվորին արձակուրդ
տալու զեկուցագիրը, նա պահանջել էր ներկայացնել նաև զինվորի
խրախուսման և պատժի անհատական քարտը: Համոզվելով, որ զինվորը
խրախուսվել է նաև ջոկի հրամանատարի կողմից, հրամանատարը
ստորագրել էր արձակուրդի հրամանը։
Չպետք է մոռանալ, որ անձնակազմն ամեն ինչ տեսնում է և ամեն
ինչին իր գնահատականն է տալիս, և եթե հրամանատարն ուզում է բարձր
մարտական ոգի և կարգապահություն ապահովել իրեն ենթակա
զորամասում կամ ստորաբաժանումում, պետք է իր ենթականերին
խրախուսելիս և պատժելիս սրբորեն պահպանի արդարության
սկզբունքը:
Զինվորական կոլեկտիվում կարելի է առանձնացնել կոնֆլիկտների
հետևյալ տեսակները`
1. Ü»ñµ³Ý³Ï³ÛÇÝ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ և դրանց ûµÛ»ÏïÇí Ý³Ë³¹ñÛ³ÉÝ»ñÁ.
Êáë»Éáí Ý»ñµ³Ý³Ï³ÛÇÝ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, Ñ»Ýó ëÏ½µÇó Ýß»Ýù, áñ
³Ûëï»Õ ËáëùÁ ÐÐ ¼àô-áõÙ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÁ ÉñÇí µ³ó³é»Éáõ Ù³ëÇÝ ÉÇÝ»É ãÇ
Ï³ñáÕ: ¸³ ³ÝÑÝ³ñ ¿ ¨ ³ÝÇñ³Ï³Ý: Ø»ñ ËÝ¹ÇñÝ ¿ ÷áñÓ»É µ³ó³Ñ³Ûï»É ¹ñ³Ýó
ëáóÇ³É-Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý å³ï×³éÝ»ñÁ, ·ïÝ»É Ýñ³Ýó Ñ³ñÃÙ³Ý áõÕÇÝ»ñÁ, Ýí³½»óÙ³Ý
ÙÇçáóÝ»ñÁ:
ÐÐ ¼àô-áõÙ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÁ ï³ñ³µÝáõÛÃ »Ý ¨ ÁÝ¹·ñÏáõÙ »Ý ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ
³ÝÓÝ³Ï³½ÙÇ µáÉáñ ß»ñï»ñÁ: Üáñ³ëï»ÕÍ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý µ³Ý³ÏÇ Ñ³Ù³ñ ¹ñ³Ýù áõÝ»Ý
Çñ»Ýó Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
Ò³ÝÏ³ó³ ï»ë³ÏÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝ Çñ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÝ áõÝÇ ¨
áñáß³ÏÇ å³Ñ³ÝçÝ»ñ ¿ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ Ù³ñ¹áõÝ: ²Ûë ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó, Ý»ñµ³Ý³Ï³ÛÇÝ
ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ áñáß Ù³ëÇ ÑÇÙùáõÙ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ï»ëÝ»É ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý
ûµÛ»ÏïÇí ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
2. Ä³Ù³Ý³ÏÇ ËÇëï Ï³ÝáÝ³Ï³ñ·í³ÍáõÃÛáõÝÁ
²éûñÛ³ ÏÛ³ÝùáõÙ Ù³ñ¹Á, ÉáõÍ»Éáí Çñ ³éç¨ Í³·³Í ËÝ¹ÇñÝ»ñÁ, Ï³ÝáÝ³Ï³ñ·áõÙ ¿
Çñ ûñÁ, Íñ³·ñáõÙ Çñ ù³ÛÉ»ñÁ: ê³Ï³ÛÝ, ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³éÙ³Ùµ, Ý³ ³½³ï ¿ Çñ
áñáßáõÙÝ»ñáõÙ ¨ Ï³ñáÕ ¿ ÷á÷áËáõÃÛáõÝ ÙïóÝ»É Çñ Íñ³·ñ»ñáõÙ: ²ñ¹»Ý
áõëáõÙÝ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ëÏ½µÇó Ù³ñ¹Á Ñ³ÛïÝíáõÙ ¿ ûñí³ áñáß³ÏÇ é»ÅÇÙÇ
Ù»ç: ê³Ï³ÛÝ Çñ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³çáñ¹³Ï³Ý Ï³ï³ñáõÙÁ ½µ³Õ»óÝáõÙ ¿ ûñí³
ÙÇ Ù³ëÁ ÙÇ³ÛÝ: úñí³ ÙÝ³ó³Í Ñ³ïí³ÍÁ Ý³ ïÝûñÇÝáõÙ ¿ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ Çñ
Ñ³Û»óáÕáõÃÛ³Ùµ: ºí ³Ûëå»ëª ÙÇÝã¨ µ³Ý³Ï ½áñ³Ïáãí»ÉÁ: ê³Ï³ÛÝ ³ñ¹»Ý
½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ ÇëÏ Å³Ù»ñÇó Ý³ Ñ³ÛïÝíáõÙ ¿ Çñ Ñ³Ù³ñ
ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ËáñÃ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ: ²Ûëï»Õ ³Ù»Ý ÇÝã Ñëï³Ï Ï³ÝáÝ³Ï³ñ·í³Í ¿,
27
·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áñáß³ÏÇ Ñ³çáñ¹³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁª å³ñï³¹ñí³Í: ¼ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ
³éç¨ Ï³Ý·ÝáõÙ ¿ Ýáñ ÙÇç³í³ÛñÇÝ, Ýáñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇÝ Ñá·»µ³Ýáñ»Ý Ñ³ñÙ³ñí»Éáõ
³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ: ¸»é¨ë Ã³ñÙ »Ý ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ Ñáõß»ñÁ, Ã³ñÙ
¿ ë»÷³Ï³Ý Å³Ù³Ý³ÏÇ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ïÝûñÇÝ»Éáõ ó³ÝÏáõÃÛáõÝÁ: ºí ³Ñ³ Ýáñ
å³ÛÙ³ÝÝ»ñÁ Ýáñ³ÏáãÇÏÇ Ùáï Ï³ñáÕ »Ý ³é³ç³óÝ»É µáÕáù, Çñ»Ý Ñ³ÝÓÝ³ñ³ñí³Í
å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ãÏ³ï³ñ»Éáõ ¹ÇñùáñáßáõÙ: ºÃ» Ýáñ³ÏáãÇÏÁ Çñ»Ý Ñá·»å»ë
å³ïñ³ëï ¿ Ñ³Ù³ñáõÙ ½áñ³Ïáãí»ÉáõÝ, ³å³ ³ñï³ùÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ ÏïñáõÏ
÷á÷áËáõÃÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ï³µ³ñ Ñ»ßï ¿ Ñ³ñÙ³ñíáõÙ: ´³óÇ í»ñÁ Ýßí³ÍÇóª
Ýáñ³ÏáãÇÏÇÝ ï³ÝçáõÙ ¿ Ý³¨ Ï³ñáïÁ Ù»ñÓ³íáñÝ»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ: ²Ûë ·áñÍáÝÝ»ñÇÝ
Ñá·»µ³Ýáñ»Ý Ñ³ñÙ³ñí»Éáõ Ñ³Ù³ñ ³ÝÓÇó å³Ñ³ÝçíáõÙ ¿ Ñá·»Ï³Ý áõÅ»ñÇ É³ñáõÙ:
ÆëÏ ÝÙ³Ý íÇ×³ÏáõÙ ³ÝÓÁ ¹³éÝáõÙ ¿ É³ñí³Í, Ï³ëÏ³Í³ÙÇï,ÏáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ í³ñù Ñ³Ý¹»ë
µ»ñ»Éáõ Ñ³Ïí³Í: ¸³ Ï³ñáÕ ¿ ³ñï³Ñ³Ûïí»É Çñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÇ Ñ»ï Ñ³Ï³¹ñí»Éáí:
Ð³×³Ë ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ëÏ½µÝ³Ï³Ý ÷áõÉáõÙ Ýáñ³ÏáãÇÏÝ»ñÁ Ï³ñáÕ
»Ý Ñ³Ù³½áñ³ÛÇÝ Ï³ÝáÝ³¹ñáõÃÛ³Ý Ë³ËïáõÙÝ»ñ ÃáõÛÉ ï³Éª å³ñ½³å»ë ¹ñ³Ýù
ãÇÙ³Ý³Éáí: ²ëïÇ×³Ý³µ³ñ, ë³Ï³ÛÝ, é»ÅÇÙÁ ¹³éÝáõÙ ¿ ëáíáñ³Ï³Ý, ÇëÏ
¹Å·áÑáõÃÛáõÝÁª Ýí³½áõÙ: ²Ûëï»Õ ¿³Ï³Ý ¿, Ñ³ßíÇ ³éÝ»Éáí Ýáñ³ÏáãÇÏÝ»ñÇ ³Ûë
³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÁ, ëÏ½µÝ³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ Í³Ýñ³µ»éÝ»É Ýñ³Ýó:
²Ûë ûµÛ»ÏïÇí Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ ÏÝí³½»óÝÇ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ Ñ³í³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, »Ã»
Ññ³Ù³Ý³ï³ñ³Ï³Ý Ï³½ÙÁ Ýáñ³ÏáãÇÏÝ»ñÇÝ ûñí³ Ù»ç Ñ³ïÏ³óÝÇ Ñ³Ý·ëïÇ Ñëï³Ï
Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³Íª ëÏ½µÇó ß³ï, ³ÛÝáõÑ»ï¨ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ Ýí³½»óÝ»Éáí: è»ÅÇÙáí
³åñ»Éáõ, ûñÁ Ï³ÝáÝ³Ï³ñ·»Éáõ ëáíáñáõÃÛ³Ý Ó¨³íáñáõÙÁ ß³ï û·ï³Ï³ñ ¿ ½ÇÝíáñÇÝª
Ýñ³ Ñ»ï³·³ ÏÛ³ÝùáõÙ:
3. ²ÝÓÝ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏáõÙÁ
´Ý³Ï³Ý³µ³ñ, ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó
Ù»ÏÁ Ëëï³·áõÛÝ Ï³ñ·³å³ÑáõÃÛáõÝÝ ¿: ¼ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ ³éç¨ ³ÛÝ Ñëï³Ï
ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏáõÙÝ»ñ ¿ ¹ÝáõÙ ¨ ëïÇåáõÙ ¿ ß³ñÅí»É áñáß³ÏÇ Ï³ÝáÝÝ»ñáí:
²½³ïáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏáõÙÁ µÝ³Ï³Ý ¹Å·áÑáõÃÛáõÝ ¿ ³é³ç³óÝáõÙ
½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ Ùáï: ê³Ï³ÛÝ ¹³ ÝáõÛÝå»ë Ýí³½áõÙ ¿ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ: Ð³ïÏ³å»ë
ëÏ½µÝ³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ Ñ³ñÏ³íáñ ¿ Ýáñ³ÏáãÇÏÝ»ñÇÝ µ³ó³ïñ»É Ï³ñ·³å³ÑáõÃÛ³Ý
Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ: ²é³Ýó Ï³ñ·³å³ÑáõÃÛ³Ý ½áñ³Ù³ëáõÙ Ë³éÝ³ß÷áÃ ÏïÇñÇ: ´³óÇ
³Û¹, Ï³ñ·³å³ÑáõÃÛáõÝÁ ³ÝÓÇ Ù»ç Ó¨³íáñáõÙ ¿ å³ï³ëË³Ý³ïíáõÃÛ³Ý ½·³óáõÙ:
4. Ðñ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ »ÝÃ³ñÏí»ÉÁ
ä³ï³Ý»ÏáõÃÛ³Ý ï³ñÇùÇÝ µÝáñáß ¿ ß»ßïí³Í ³ÝÏ³ËáõÃÛ³Ý Ó·ïáõÙÁ ë»÷³Ï³Ý
áñáßáõÙÝ»ñÇ Ï³Û³óÙ³Ý Ù»ç ¨ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: ¼áñ³Ïáãí»Éáí µ³Ý³Ï, Ý³
å³ñï³íáñíáõÙ ¿ »ÝÃ³ñÏí»É Ù»Ï ³ÛÉ Ù³ñ¹áõ, Ýñ³Ý, áí ûñ»Ýùáí Ñ³Ù³ñíáõÙ ¿ Çñ
Õ»Ï³í³ñÁ: ÀÝ¹ áñáõÙ, µ³ó³éí³Í ¿ Ýñ³Ý Ñ³Ï³×³é»ÉÁ, ÁÝ¹¹ÇÙ³Ý³ÉÁ: ÆÑ³ñÏ», ¹»é¨ë
28
ÙÇÝã ½áñ³Ïáãí»ÉÁ å³ï³ÝÇÝ Ùáï³íáñ³å»ë å³ïÏ»ñ³óÝáõÙ ¿, áñ ëïÇåí³Í ¿ ÉÇÝ»Éáõ
»ÝÃ³ñÏí»É Çñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ: µ³Ûó ÙÇ¨ÝáõÛնն ¿, ë»÷³Ï³Ý ³ÝÓÁ Ï³Ëí³ÍáõÃÛ³Ý
Ù»ç ¹Ý»ÉÁ ÝáõÛÝå»ë ¹Å·áÑáõÃÛáõÝ ¿ ³é³ç³óÝáõÙ Ýáñ³ÏáãÇÏÇ Ùáï: ²Ûë
¹Å·áÑáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝå»ë ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ Ýí³½áõÙ ¿, ù³ÝÇ áñ Ýáñ³ÏáãÇÏÁ
½·áõÙ ¿ »ÝÃ³ñÏí»Éáõ ³ÝËáõë³÷»ÉÇáõÃÛáõÝÁ: Üáñ³ÏáãÇÏÇ Ùáï Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ
»ÝÃ³ñÏí»Éáõ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÁ Ñ»ßïáõÃÛ³Ùµ ÏÁÝ¹áõÝíÇ, ³éÑ³ë³ñ³Ï,
³¹³åï³óÇ³Ý µ³Ý³Ï³ÛÇÝ Ï³ñ·áõÏ³ÝáÝÇÝ ÏÁÝÃ³Ý³ ³é³Ýó ³ñï³éáó µ³ó³ë³Ï³Ý
»ñ¨áõÛÃÝ»ñÇ, »Ã» Ññ³Ù³ÝÝ»ñÁ ã»Ý å³ñáõÝ³ÏáõÙ ³ÝÓÁ ëïáñ³óÝáÕ
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñ, íÇñ³íáñ³Ï³Ý ß»ßï³¹ñáõÙ:
5. ÊÇï µÝ³Ï»óí³ÍáõÃÛáõÝÁ
¼áñ³Ù³ëáõÙ Í³·³Í ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ ûµÛ»ÏïÇí ·áñÍáÝÝ»ñÇó ¿ ËÇï
µÝ³Ï»óí³ÍáõÃÛáõÝÁ: ¼ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÁ »ÝÃ³¹ñáõÙ ¿ Ñ³Ù³Ï»óáõÃÛáõÝ:
¸³ Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿, áñ ÷áË³¹³ñÓ ß÷áõÙÝ»ñÁ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ Ù»Í ËÙµ»ñÇ ÙÇç¨
ÏñáõÙ »Ý ³ÝÁÝ¹Ñ³ï µÝáõÛÃ: ²Ûë Ñ³Ý·³Ù³ÝùÝ ÇÝùÝÇÝ ³ñ¹»Ý ëÃñ»ëáñ ¿ª ëÃñ»ë
³é³ç³óÝáÕ ·áñÍáÝ, »ñµ Ù³ñ¹Á, ÷³ëïáñ»Ý, ½áõñÏ ¿ ï¨³Ï³Ýáñ»Ý ³é³ÝÓÝ³Ý³Éáõ
ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÇó: îíÛ³É ¹»åùáõÙ Ñ³Ù³Ï»óáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ù³ï»ÕíáõÙ ¿ ËÇï
µÝ³Ï»óí³ÍáõÃÛ³Ý Ñ»ï: ÆëÏ ëáóÇ³É³Ï³Ý Ñá·»µ³ÝáõÃÛáõÝÇó Ù»½ Ñ³ÛïÝÇ ¿, áñ
ËÇï µÝ³Ï»óí³ÍáõÃÛáõÝÁ ÏáÝýÉÇÏïÇ ÍÝáÕ ·áñÍáÝ ¿: 34 ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ Ñ»ï ³ÝóÏ³óí³Í
Ñ³ñóÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³Ýó ïñí»É ¿ñ ³Ûë Ñ³ñóÁ.§ÆÝãå»±ë »ù ½·áõÙ Ó»½, »ñµ
»ñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ï ½ñÏí³Í »ù ÉÇÝáõÙ Ù»Ý³Ï ÉÇÝ»Éáõ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÇó¦: ºí ³Ñ³,
34 ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇó 21-Á ïí»É »Ý §³ÝÑ³Ý·Çëï¦ å³ï³ëË³ÝÁ, 5-Áª §ã³ñ³ó³Í¦, ¨ ÙÇ³ÛÝ
8-Áª §Ñ³Ý·Çëï¦: îíÛ³É ¹»åùáõÙ ³Ûë ·áñÍáÝÁ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ Ù»ç Ï³ñáÕ ¿ ëï»ÕÍ»É
ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ¹Å·áÑáõÃÛáõÝ, ë³Ï³ÛÝ ÏáÝýÉÇÏïÇ ³ÝÙÇç³Ï³Ý å³ï×³éÁ Ï³ñáÕ ¿ ³ÛÉ
ÉÇÝ»É:
Ð³ßíÇ ³éÝ»Ýù Ý³¨, áñ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ÏáÉ»ÏïÇíÁ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ µ³ÕÏ³ó³Í
¿ ïÕ³Ù³ñ¹Ï³ÝóÇó, áñï»Õ ³ÝÑÝ³ñÇÝ ¿ µ³ó³é»É ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÝª ³éÑ³ë³ñ³Ï:
ä³ñ½³å»ë, Ïáõï³Ïí³Í É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÁ Ï³ñáÕ ¿ å³ÛÃ»É ó³ÝÏ³ó³Í å³ï»Ñ ³éÇÃáí:
6. Îïñí³ÍáõÃÛáõÝÁ ³ñï³ùÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇó.
¼ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÁ ³Ï³Ù³ ÏïñíáõÙ ¿ ³ñï³ùÇÝ
ÙÇç³í³ÛñÇó: Üñ³ ÏÛ³ÝùÁ ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏíáõÙ ¿ ½áñ³Ù³ëÇ å³ñÇëåÝ»ñáí: Â»¨ Ýñ³
ûñÁ Í³Ýñ³µ»éÝí³Í ¿, µ³Ûó ï³ñ³Íù³ÛÇÝ ë³ÑÙ³Ý³÷³Ïí³ÍáõÃÛáõÝÁ ÙÇ³å³Õ³ÕáõÃÛáõÝ
¿ ëï»ÕÍáõÙ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ Ñ³Ù³ñ: ¼ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ³Ûë ûµÛ»ÏïÇí
³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛ³Ý µ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ýí³½»óÝ»É Ñ³Ý·ëïÇ
×Çßï Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ùµ: î³ñ³Íù³ÛÇÝ ë³ÑÙ³Ý³÷³Ïí³ÍáõÃÛáõÝÁ ëï»ÕÍáõÙ ¿ Ý³¨
³ßË³ñÑÇó Ïïñí³ÍáõÃÛ³Ý ½·³óáõÙ, ÇëÏ ¹³ ÝáõÛÝå»ë ëÃñ»ëáñ ¿, áñÁ Ï³ñ»ÉÇ
¿ Ù»ÕÙ»É ½áñ³Ù³ëáõÙ Ñ»éáõëï³óáõÛóÇ Ï³Ù é³¹ÇáÁÝ¹áõÝÇãÇ Ó»éùµ»ñÙ³Ùµ:
29
7. Î³ñáï.
¼ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý áÕç ÁÝÃ³óùáõÙ, Ñ³ïÏ³å»ë Ýñ³ ëÏ½µáõÙ ¨
í»ñçáõÙ, ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇÝ ï³ÝçáõÙ ¿ Ï³ñáïÁ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ ¨ Ùï»ñÇÙÝ»ñÇ
Ñ³Ý¹»å: ²Ù»Ý ÑÝ³ñ³íáñ ³éÇÃáí ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÁ ÷áñÓáõÙ »Ý Éáõñ ÇÙ³Ý³É
Ýñ³Ýó Ù³ëÇÝ, ÇëÏ ³é³çÇÝ Ñ³ñÙ³ñ ³éÇÃÁ û·ï³·áñÍáõÙ »Ý ïáõÝ ·³Éáõ Ñ³Ù³ñ:
´Ý³Ï³Ý³µ³ñ, Ï³ñáïÁ ¨ ïáõÝ ·³Éáõ Ó·ïáõÙÁ Ï³ñáÕ »Ý Ï³ÝáÝ³¹ñ³Ï³Ý Ï³ñ·Ç Ë³ËïÙ³Ý
å³ï×³é Ñ³Ý¹Çë³Ý³É: ÜÙ³Ý Ë³ËïáõÙÝ»ñÁ Ýí³½»ÉáõÝ Ýå³ëïáõÙ »Ý ³ñÓ³Ïáõñ¹Ç
ïñ³Ù³¹ñáõÙÁ, ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇÝ ÍÝáÕÝ»ñÇ Ñ»ï å³ñµ»ñ³Ï³Ý Ï³åÇ ³å³ÑáíáõÙáíª
ï»ë³ÏóáõÃÛ³Ý ûñ»ñÇÝ ÍÝáÕÝ»ñÇ ³Ûó»ÉáõÃÛáõÝ Ï³½Ù³Ï»ñå»Éáí[7]:
2.2 ԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ԿՅԱՆՔԸ, ՈՐՊԵՍ ԶԻՆՎՈՐԱԿԱՆ

ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆ
ì»ñç³å»ë, ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó
Ù»ÏÝ ¿É ë»÷³Ï³Ý ËÝ¹ÇñÝ»ñÁ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ÉáõÍ»ÉÁ, ³éÑ³ë³ñ³Ï, ÇÝùÝáõñáõÛÝ
ÏÛ³Ýù í³ñ»ÉÝ ¿: ØÇÝã ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÁ, Ýáñ³ÏáãÇÏÝ»ñÇó ùã»ñÝ »Ý
ÉÇ³ñÅ»ù ÇÝùÝáõñáõÛÝ ÏÛ³Ýù í³ñ»Éáõ ëáíáñ ÉÇÝáõÙ: ÆÑ³ñÏ», ³ñ¹»Ý
ï³ëÝáõÃ³ÙÛ³ å³ï³Ýáõ ³éç¨ ÝáõÛÝå»ë Í³é³ÝáõÙ »Ý ËÝ¹ÇñÝ»ñ,
å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù Ý³ ÉáõÍáõÙ ¿ ÇÝùÝáõñáõÛÝ: ê³Ï³ÛÝ,
³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, Ýñ³Ýó Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ ¹»é¨ë Ï³Ëí³Í ¿ ÍÝáÕÝ»ñÇó ¨
ÑáõÛëÁ Ï³åáõÙ ¿ Ýñ³Ýó Ñ»ï: ºí ³Ñ³, ½áñ³Ù³ëáõÙ Ýáñ³ÏáãÇÏÁ Ñ³ÛïÝíáõÙ
¿ µ³½Ù³ÃÇí ³ÝÍ³ÝáÃ, Ýáñ åñáµÉ»ÙÝ»ñÇ ³éç¨, áñáÝù ëïÇåí³Í ¿ ÉáõÍ»É
ÇÝùÝáõñáõÛÝ³µ³ñ: ÆÑ³ñÏ», ¹Åí³ñ ¿ ëÏ½µÝ³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ
³Ù»Ý ÇÝã ÑáõÝÇ Ù»ç ¿ ÙïÝáõÙ, ¹³éÝáõÙ ëáíáñ³Ï³Ý: ¼ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý
³Ûë ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝå»ë ß³ï Ï³ñ¨áñ ¿ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ Ñ³Ù³ñ, ù³ÝÇ áñ
Ýñ³Ý ¹³ñÓÝáõÙ ¿ å³ïñ³ëï Ñ»ï³³·³ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ÏÛ³ÝùÇ:
¼ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ.
ԶÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÁ áõÝÇ շատ[1] ûµÛ»ÏïÇí
³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó ¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ ¿ Ñ³ñÙ³ñíáõÙ Ýáñ³ÏáãÇÏÁ:
¸ñ³ÝóÇó ¿ª µ³Ý³Ï³ÛÇÝ ËáÑ³ÝáóÇ ×³ß³ï»ë³ÏÝ»ñÇÝ Ñ³ñÙ³ñí»ÉÁ, áñÁ ³ÝÑÝ³ñÇÝ
¿ ÃíáõÙ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ ûñ»ñÇÝ: §îÝ³Ï³Ý ×³ß»ñÇó¦ Ñ»ïá ½ÇÝíáñ³Ï³Ý
×³ß³ï»ë³ÏÝ»ñÁ, Ù»ÕÙ ³ë³Í, ³ÝÑñ³åáõñÇã »Ý ÃíáõÙ: ºí ß³ï»ñÁ ³é³çÇÝ ûñ»ñÇÝ
áãÇÝã ã»Ý áõïáõÙ: ê³Ï³ÛÝ ³ÝóÝáõÙ ¿ Ù»Ï, »ñÏáõ ûñ ¨ ù³ÕóÁ Ñ³ÕÃáõÙ ¿: Î³Ù³ó-
Ï³Ù³ó ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ ßáõïáí Ñ³ñÙ³ñíáõÙ ¿ Ý³¨ ³Û¹
×³ß³ï»ë³ÏÝ»ñÇÝ:
ì»ñç³å»ë, ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ûµÛ»ÏïÇí ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¿ ýÇ½ÇÏ³Ï³Ý
30
Í³Ýñ³µ»éÝí³ÍáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ëÏ½µÝ³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ Ñá·Ý»óÝáõÙ
¿ Ýáñ³ÏáãÇÏÝ»ñÇÝ: èÇÃÙÇ Ù»ç ÙïÝ»Éáí ¨ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ Ïá÷í»Éáíª Ýñ³Ýù
ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ Ñ³½Ã³Ñ³ñáõÙ »Ý Ý³¨ ³Û¹ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÁ:
ì»ñÁ ÝÏ³ñ³·ñí³Í ûµÛ»ÏïÇí å³ï×³éÝ»ñÝ ÇÝùÝÇÝ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ ÙÇç¨
ÏáÝýÉÇÏïÇ ³é³ç³óÙ³Ý ³ÝÙÇç³Ï³Ý å³ï×³éÝ»ñ ã»Ý: ê³Ï³ÛÝ, Ù³Ý³í³Ý¹ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý
Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ëÏ½µÝ³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ, ¹Å·áÑáõÃÛáõÝ ³é³ç³óÝ»Éáíª ³Ûë ûµÛ»ÏïÇí
å³ï×³éÝ»ñÁ ëï»ÕÍáõÙ »Ý µ³ó³ë³Ï³Ý Ñáõ½³Ï³Ý ýáÝ: ì»ñçÇÝë ¿É Ñ»Ýó Ï³ñáÕ
¿ Ýå³ëï»É ÏáÝýÉÇÏïÇ ³é³ç³óÙ³ÝÁ: ¼ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ
ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÁ ³é³ç³óÝáÕ ûµÛ»ÏïÇí ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý
áõÅÁ Ýí³½»óÝ»Éáõ Ñ³Ù³ñ, Ñ³ñÏ³íáñ ¿ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³ÝÁ å³ï³ÝÇÝ»ñÇÝ
Ñ³Ù³ÏáÕÙ³ÝÇáñ»Ý Ý³Ë³å³ïñ³ëï»É ¹»é¨ë ½áñ³ÏáãÇó ß³ï ³é³ç: ²Ûëï»Õ Ù»Í
Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý é³½Ù³·ÇïáõÃÛ³Ý Å³Ù»ñÁ ¹åñáóÝ»ñáõÙ: Üå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ
ÏÉÇÝ»ñ Ý³ËÏÇÝ åÇáÝ»ñ³Ï³Ý ×³Ùµ³ñÝ»ñÇ ûñÇÝ³Ïáí Ñ³ëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ëï»ÕÍáõÙÁ, ³Ýßáõßï, ³½·³ÛÇÝ-Ñ³Ûñ»Ý³ëÇñ³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñÝ»ñáí Ñ³·»ó³Í: ²Ûë
ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó áÕçáõÝ»ÉÇ ¿ ëÏ³áõï³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ: ÆÝãå»ë ï»ë³Ýù, ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ÙÇ ß³ñù
ûµÛ»ÏïÇí ·áñÍáÝÝ»ñ ¹ñ³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ »Ý ·áñÍáõÙ å³ï³Ýáõ íñ³, ÷³ëïáñ»Ý,
å³ïñ³ëï»Éáí Ýñ³Ý Ñ»ï³·³ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ÏÛ³ÝùÇ Ñ³Ù³ñ: Ð»Ýó ³Û¹ ûµÛ»ÏïÇí
·áñÍáÝÝ»ñÝ Ç ÝÏ³ïÇ áõÝ»Ý, »ñµ ³ëáõÙ »Ý, áñ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛáõÝÁ
å³ï³ÝáõÝ ¹³ñÓÝáõÙ ¿ ïÕ³Ù³ñ¹:
àõÕÕ³ÏÇ ¨ ³ÝÙÇç³Ï³Ý Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÇ ÙÇç¨ Í³·³Í ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ
å³ï×³éÝ»ñÁ, ¹ñ³Ýó Ï³ÝËÙ³Ý áõÕÇÝ»ñÁ.
¼ÇÝí³Í áõÅ»ñáõÙ ÏáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³íÇ×³ÏÝ»ñ Ï³ñáÕ »Ý ëï»ÕÍí»É,
Ù³ëÝ³íáñ³å»ë, áõÕÕ³ÏÇ ¨ ³ÝÙÇç³Ï³Ý Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÇ ÙÇç¨: ²ñ¹»Ý Ýßí»É ¿, áñ ãÇ
Ï³ñ»ÉÇ ÉÇáíÇÝ ï³ñ³Ýç³ï»É å³ßïáÝ³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ áã å³ßïáÝ³Ï³ÝÇó: ºí
µÝ³Ï³Ý ¿, áñ ë»ñÅ³ÝïÝ»ñÇ ¨ ëå³Ý»ñÇ ÙÇç¨ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³ñáÕ »Ý
½³ñ·³Ý³É ¨° Ñ³ñÃª Ñ³Ù³Ó³ÛÝ Ï³ÝáÝ³¹ñ³Ï³Ý å³Ñ³ÝçÝ»ñÇ, ¨° Ï³ñáÕ »Ý Í³·»É
ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñ[15.]: ²Û¹ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ ³é³ç³óÙ³Ý å³ï×³éÝ»ñÇó Ï³ñ»ÉÇ
¿ ³é³ÝÓÝ³óÝ»É. Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ãÑÇÙÝ³íáñí³Í, ëË³É, áã ³¹»Ïí³ï
áñáßáõÙÝ»ñÁ. ëå³Ý»ñÇ ÏáÕÙÇó, ÇÝãå»ë ë»ñÅ³ÝïÝ»ñÇ, ³ÛÝå»ë ¿É
½ÇÝíáñÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»å ³ÝÑÇÙÝ, ã³ñ¹³ñ³óí³Í Ù³Ýñ³ËÝ¹ñáõÃÛáõÝÁ. »ÝÃ³Ï³ÛÇ
Ñ³Ý¹»å ³ßË³ï³ÝùÇ Ñ»ï áõÕÕ³ÏÇáñ»Ý ã³éÝãíáÕ ëáõµÛ»ÏïÇí, ³ÝáÕáù, ¹³Å³Ý,
³ñÑ³Ù³ñÑ³Ï³Ý í»ñ³µ»ñÙáõÝùÁ.
ëå³ÛÇ Ï³Ù ë»ñÅ³ÝïÇ ÇÝï»É»Ïïáõ³É ó³Íñ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ, Ù³ëÝ³·Çï³Ï³Ý ³Ýµ³í³ñ³ñ
å³ïñ³ëïí³ÍáõÃÛáõÝÁ. ëå³ÛÇ Ï³Ù ë»ñÅ³ÝïÇ ³Ýï³ñµ»ñ, ³Ý÷áõÛÃ í»ñ³µ»ñÙáõÝùÁ Çñ
å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»å. ë»ñÅ³ÝïÝ»ñÇ ÙÇç¨ Í³é³ÛáÕ³Ï³Ý
31
Í³Ýñ³µ»éÝí³ÍáõÃÛ³Ý ³ÝÑ³í³ë³ñ µ³ßËí³ÍáõÃÛáõÝÁ. ëå³ÛÇ Ï³Ù ë»ñÅ³ÝïÇ
Ñ³Õáñ¹³ÏóÙ³Ý ó³Íñ ÏáõÉïáõñ³Ý. áõÕÕ³ÏÇ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇ Ó·ïáõÙÁª ³ÝÙÇç³Ï³Ý
Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»å ó³ÝÏ³ó³Í, Ñ³×³Ë ³ÝÃáõÛÉ³ïñ»ÉÇ áõÕÇÝ»ñáí
ÇßË³ÝáõÃÛáõÝ µ³Ý»óÝ»ÉÁ. ³ÝÑ³ï³Ï³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ (³·ñ»ëÇíáõÃÛ³Ý
Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ, Ñáõ½³Ï³Ý ³ÝÏ³ÛáõÝáõÃÛáõÝÁ, ï³·Ý³å³ÛÝáõÃÛáõÝÁ, ÉÇ¹»ñáõÃÛ³Ý
áñ³ÏÝ»ñÁ ¨ ³ÛÉÝ). ëå³ÛÇ Ùáï ³ÝÑ³ï³Ï³Ý Ùáï»óÙ³Ý µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ. ÷áË³¹³ñÓ
µ³ó³ë³Ï³Ý ¹ÇñùáñáßáõÙÝ»ñª ÑÇÙÝí³Í µ³Ùµ³ë³ÝùÇ, ³ë»ÏáëÝ»ñÇ íñ³. ëå³ÛÇ Ï³Ù
ë»ñÅ³ÝïÇ ï³ñÇù³ÛÇÝ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ. ëå³Ý»ñÇ, ë»ñÅ³ÝïÝ»ñÇª Çñ»Ýó
å³ßïáÝáõÙ Ñá·»µ³Ýáñ»Ý Ñ³ñÙ³ñí»Éáõ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÁ:
Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³ñ¹ »Ý ¨ µ³½Ù³µáí³Ý¹³Ï: ´Ý³Ï³Ý ¿, áñ
½ÇÝíáñ³Ï³Ý ÏáÉ»ÏïÇíáõÙ ÁÝÃ³óÇÏ, Çñ³¹ñ³Ï³Ý ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÁ ³ÝËáõë³÷»ÉÇ »Ý:
ê³Ï³ÛÝ, ÙÛáõë ÏáÕÙÇó ³í»ÉÇ Éáõñç, íï³Ý·³íáñ Ñ»ï¨³ÝùÝ»ñáí ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ
å³ï×³éÝ»ñÁ Ï³ñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ½³Ý³½³Ý Ù³ÝñáõùÝ»ñ: Ø³ëÝ³íáñ³å»ëª Ñ³ñÏ³íáñ
¿ ë»ñÅ³ÝïÝ»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ ·Ý³Ñ³ï»ÉÇë ãßï³å»É, ½»ñÍ ÙÝ³É ÙÇ³Ý·³ÙÇó
Ï³ï»·áñÇÏ ·Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÝ»ñ ï³Éáõó: ºÃ» ë»ñÅ³ÝïÁ ëË³Éí»É ¿, ³å³ ëå³Ý ãå»ïù ¿ Ýñ³Ý
§áãÝã³óÝÇ¦ ùÝÝ³¹³ïáõÃÛ³Ùµ: ²Ûë ¹»åùáõÙ Ý³ Çñ»Ý ³ÝÑ³ñÏÇ Ýí³ëï³ó³Í Ï³ñáÕ
¿ ½·³É: ²í»ÉÇÝª Ýñ³ Ùáï Ï³ñáÕ ¿ Ã»ñ³ñÅ»ùáõÃÛáõÝ, ë»÷³Ï³Ý áõÅ»ñÇ Ñ³Ý¹»å
Ã»ñ³ñÅ»ùáõÃÛáõÝ ë»ñÙ³Ýí»É, áñÝ ³ÝÃáõÛÉ³ïñ»ÉÇ ¿: ØÇßï Ñ³ñÏ³íáñ
¿ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ï³É ë»ñÅ³ÝïÇÝ §å³Ñå³Ý»É Çñ ¹»ÙùÁ¦, ßïÏ»É ëË³ÉÝ»ñÁ,
³ñ¹³ñ³óÝ»É ÇÝùÝ Çñ»Ý: êå³Ý»ñÁ å»ïù ¿ Ï³ñáÕ³Ý³Ý Éë»É ë»ñÅ³ÝïÝ»ñÇÝ: ¸Åí³ñ
¿ ³ßË³ï»É í»ñ³¹³ëÇ Ñ»ï, áñÁ ãáõÝÇ ¹ÇÙ³óÇÝÇÝ Éë»Éáõ áõÝ³ÏáõÃÛáõÝ: ²Û¹
Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ ³ñ¹»Ý µÝ³Ï³Ý Ñ³Ï³Ïñ³ÝùÇ å³ï×³é ¿: ê»ñÅ³ÝïÝ»ñÇÝ ïñíáÕ
Ñ³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å»ïù ¿ Çñ³Ï³Ý ÉÇÝ»Ý: Üñ³ÝóÇó ³ÝÑÝ³ñÇÝÁ ãÇ Ï³ñ»ÉÇ
å³Ñ³Ýç»É: ¼ÇÝíáñ³Ï³Ý ÏáÉ»ÏïÇíáõÙ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
Ñëï³Ï »Ý: úñÇÝ³Ïª »ñµ Ù»Ï ½ÇÝÍ³é³ÛáÕ Ï³Ù³ Ã» ³Ï³Ù³ Çñ íñ³ ¿ í»ñóÝáõÙ Ù»Ï
áõñÇßÇ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÙïÝáõÙ áõñÇßÇ ¹»ñÇ Ù»çª ëï»ÕÍáõÙ
¿ ÏáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³¹ñáõÃÛáõÝ:
32
2.3 ԶԻՆԾԱՌԱՅՈՂՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ԾԱԳԱԾ ԿՈՆՖԼԻԿՏՆԵՐԻ
ՀԱՆԳՈՒՑԱԼՈՒԾՄԱՆ ՁԵՎԵՐԸ.
ÎáÝýÉÇÏïÇ ÉáõÍáõÙÁ ÏáÝýÉÇÏïÇ Ù³ëÝ³ÏÇó ÏáÕÙ»ñÇ Ñ³Ù³ï»Õ
·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÝ ¿, áñÝ áõÕÕí³Í ¿ Ñ³Ï³ë»óÙ³Ý ¹³¹³ñ»óÙ³ÝÁ: ²Ûë ¹»åùáõÙ
Ýñ³Ýù í»ñóÝáõÙ »Ý ÙÇÙÛ³Ýó ÙÇç¨ ³éÏ³ Ñ³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ëï»ÕÍáõÙ »Ý Ýáñ,
µáÉáñÇÝ Ó»éÝïáõ å³ÛÙ³ÝÝ»ñ: Üáñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ÏáÕÙ»ñÁ å»ïù ¿ áõÝ»Ý³Ý
µ³í³ñ³ñí³ÍáõÃÛ³Ý ½·³óáõÙ: ÈáõÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ý³Ë¨³é³ç Ñ³ñÏ³íáñ ¿ Ï³ï³ñ»É ³é³çÇÝ,
Ã»ñ¨ë ³Ù»Ý³¹Åí³ñÇÝ ù³ÛÉÁª ÙïÝ»É ß÷Ù³Ý Ù»ç: ÀÝ¹ áñáõÙª áñù³Ý ³ÝÙÇç³Ï³Ý ¨
³ÝÏ»ÕÍ ÉÇÝÇÝ ß÷áõÙÁ, ³ÛÝù³Ý Ñ»ßï ÏÉÇÝÇ Ñ³ÛïÝ³µ»ñ»É ÏáÝýÉÇÏïÇ å³ï×³éÝ»ñÁ:
ÎáÝýÉÇÏïÇ ÉáõÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ï³ñ¨áñ ¿ ÏáÕÙ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáõÉïáõñ³Ý,
Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ,³ñÅ»ùÝ»ñÁ: ÎáÝýÉÇÏïÇ ÉáõÍáõÙÁ µ³½Ù³ëïÇ×³Ý
·áñÍÁÝÃ³ó ¿: ²ÛÝ µ³ÕÏ³ó³Í ¿ ÏáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³¹ñáõÃÛ³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÇó ¨
·Ý³Ñ³ïáõÙÇó, ÉáõÍÙ³Ý áõÕÇÝ»ñÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÇó, ÉáõÍÙ³Ý åÉ³ÝÇ Ùß³ÏáõÙÇó,
Çñ³·áñÍáõÙÇó, ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝ³í»ïáõÃÛ³Ý ·Ý³Ñ³ïáõÙÇó:
ÎáÝýÉÇÏïÇ ÉáõÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ñ³Ù³·áñÍ³Ïó»É, ·Ý³É ÷áË½ÇçáõÙÝ»ñÇ:
ÎáÝýÉÇÏïÇ ÉáõÍÙ³Ý ³Ûë »ñÏáõ é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ ÷áËÏ³å³Ïóí³Í »Ý:
Ð³Ù³·áñÍ³ÏóáõÙÁ »ÝÃ³¹ñáõÙ ¿ ÏáÕÙ»ñÇ Ñ³Ù³ï»Õ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝª Ñ³ÝáõÝ
ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Ýå³ï³ÏÇ, áñï»Õ Ñ³ßíÇ »Ý ³éÝí³Í ÏáÕÙ»ñÇ ëÏ½µáõÝù³ÛÇÝ
¹ÇñùáñáßáõÙÝ»ñÁ, ¿³Ï³Ý ß³Ñ»ñÁ: ¸³ Çñ Ñ»ñÃÇÝ »ÝÃ³¹ñáõÙ
¿ Ñ³Ý¹áõñÅáÕ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ Ñ³Ý¹»å: ÆëÏ ³é³Ýó ÷áË½ÇçÙ³Ýª
Ñ³Ý¹áõñÅáÕ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ãÇ ÉÇÝáõÙ[14]:
²Ýí³ÝÇ ÏáÝýÉÇÏï³µ³Ý è. ¸³ñ»Ý¹áñýÇ ï»ëáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ó³ÛÝª §ÏáÝýÉÇÏïÇ
·áÛáõÃÛáõÝÁ å³ÛÙ³Ý³íáñí³Í ¿ ëáóÇ³É³Ï³Ý ³ÝÑ³í³ë³ñáõÃÛ³Ùµ¦: Üñ³ Ï³ñÍÇùáí
ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ï³ñ¨áñ ¿ »ñ»ù Ñ³Ý·³Ù³Ýù:
Ü³Ë¨³é³ç, ÏáÕÙ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ å»ïù ¿ ÁÝ¹áõÝÇ ÏáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³íÇ×³ÏÇ
³éÏ³ÛáõÃÛ³Ý ÷³ëïÁ: ê³ Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿, áñ ÏáÕÙ»ñÇó Ù»ÏÁ å»ïù ¿ ÁÝ¹áõÝÇ Ù»Ï
33
áõñÇßÇª Çñ»Ý Ñ³Ï³é³Ïí»Éáõ Çñ³íáõÝùÇ ·áÛáõÃÛáõÝÁ: ÊáëùÁ ³Ù»Ý¨ÇÝ ³Û¹
Ñ³Ï³é³Ï ï»ë³Ï»ïÇ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ³ñ¹³ñ³óÇáõÃÛáõÝÁ ãÇ í»ñ³µ»ñáõÙ: ²ÛëÇÝùÝª
ÏáÕÙ»ñÁ å»ïù ¿ Ñ³Ý¹áõñÅáÕ ÉÇÝ»Ý, ³éÑ³ë³ñ³Ï, Çñ»Ýó Ñ³Ï³é³Ïí»Éáõ
ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛ³Ý Ñ³Ý¹»å:
ÎáÝýÉÇÏïÇ ÉáõÍÙ³Ý »ñÏñáñ¹ Ï³ñ¨áñ Ý³Ë³¹ñÛ³ÉÁ ÏáÕÙ»ñÇ
Ï³½Ù³Ï»ñåí³ÍáõÃÛáõÝÝ ¿: ²Ûëï»Õ, »Ã» ËáëùÁ ËÙµ³ÛÇÝ ÏáÝýÉÇÏïÇ Ù³ëÇÝ ¿, ³å³
áñù³Ý ÙÇ³ëÝ³Ï³Ý »Ý ÏáÕÙ»ñÁ Çñ»Ýó ï»ë³Ï»ïÝ»ñÇ Ù»ç, ³ÛÝù³Ý ³í»ÉÇ Ñ»ßï
¿ Ýñ³Ýó Ñ»ï ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Ñ³Ûï³ñ³ñÇ ·³ÉÁ: ºñµ Ñ³Ï³¹ñáõÃÛáõÝÁ »ñÏáõ ³ÝÓ»ñÇ
Ù»ç ¿, ³å³ áñù³Ý Ñëï³Ï »Ý ÷áË³¹³ñÓ å³Ñ³ÝçÝ»ñÁ, áñù³Ý å³ñ½áñáß »Ý
Ñ³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ³ÛÝù³Ý ³í»ÉÇ Ñ»ßï ¿ ÷áË½ÇçáõÙÝ»ñÇ ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÇ
áñáÝáõÙÁ:
ºññáñ¹ ÷áõÉáõÙ ÏáÕÙ»ñÁ å»ïù ¿ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛ³Ý ·³Ý §Ë³ÕÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÇ¦
Ñ³ñóáõÙ, áñáÝó å³Ñå³ÝÙ³Ý ¹»åùáõÙ ¿ ÙÇ³ÛÝ ÑÝ³ñ³íáñ µ³Ý³Ïó³ÛÇÝ ·áñÍÁÝÃ³óÁ:
²Û¹ §Ë³ÕÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÁ¦ å»ïù ¿ Ñ³í³ë³ñ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï»ÕÍ»Ý ÏáÕÙ»ñÇ
Ñ³Ù³ñ ¨ ³å³Ñáí»Ý Ýñ³Ýó ÙÇç¨ Ñ³í³ë³ñ³ÏßéáõÃÛáõÝÁª ÏáÝýÉÇÏïÇ ÉáõÍÙ³Ý
ÁÝ¹áõÝ»ÉÇ ï³ñµ»ñ³ÏÁ áñáÝ»ÉÇë:
ÎáÝýÉÇÏïÁ Ï³ñáÕ ¿ áã ÙÇ³ÛÝ ÉáõÍí»É, ³ÛÉ¨ª Ù³ñ»É: ²Ûë ¹»åùáõÙ
Ñ³Ï³Ù³ñïáõÃÛáõÝÁ ³ñÙ³ï³ËÇÉ ³ñí³Í ã¿: Â»¨ ³ñï³ùÝ³å»ë ÏáÕÙ»ñÁ µ³ËÙ³Ý Ù»ç
ã»Ý, ë³Ï³ÛÝ Ñ³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹»é¨ë å³Ñå³ÝíáõÙ »Ý, Ñ»ï¨³µ³ñ, å³Ñå³ÝíáõÙ
¿ Ý³¨ Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÁ: ÜÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ÏáÝýÉÇÏïÁ ëï³ÝáõÙ
¿ ùáÕ³ñÏí³Í µÝáõÛÃ: ÎáÝýÉÇÏïÁ Ï³ñáÕ ¿ Ù³ñ»É, »ñµ ÏáÕÙ»ñÇó Ù»ÏÁ §Ñ³ÝÓÝíáõÙ
¿¦, Ññ³Å³ñíáõÙ Ñ»ï³·³ å³Ûù³ñÇó: ÎáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³íÇ×³ÏÇó ¹áÇñë ·³Éáõ,
Ñ³ÝÓÝí»Éáõ Ï³Ù ëï»ÕÍí³Í Çñ³íÇ×³ÏÇÝ Ñ³ñÙ³ñí»Éáõ é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ Ï³ñ»ÉÇ
¿ Ñ³Ù³ñ»É Ù³ñáõÙ, »Ã» Ï³ Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝ Ñ³Ï³¹Çñ ÏáÕÙÇó: Ø³ñ³Í ÏáÝýÉÇÏïÁ
å³Ñå³ÝáõÙ ¿ µ³ËÙ³Ý ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÁ ³ñï³ùÇÝ µ³ñ»Ýå³ëï å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ
³é³ç³óÙ³Ý ¹»åùáõÙ: ÎáÝýÉÇÏïÇ Ù³ñÙ³ÝÁ Ï³ñáÕ ¿ Ýå³ëï»É ÏáÕÙ»ñÇ Ñ³Ù³ñ
ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Ýå³ï³ÏÇ ßáõñç Ñ³Ù³ï»Õ ÙÇ³íáñí³Í ·áñÍ»Éáõ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÁ,
ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ íï³Ý·Á, »ññáñ¹ Ñ»ÕÇÝ³Ï³íáñ áõÅÇ ½ëåáÕ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ:
Ì³é³ÛáõÃÛ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ, Ù³ëÝ³íáñ³å»ë ¹Çñù»ñáõÙ ·ïÝí»ÉÇëª ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÁ
½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ ÙÇç¨ Ù³ñÙ³Ý ÙÇïáõÙ »Ý óáõÛó ï³ÉÇë: ÎáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³íÇ×³ÏÇó
»Éù ¿ Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ Ý³¨ Ñ»é³óáõÙÁ: ÜÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ÏáÕÙ»ñÇ ÙÇç¨
Ñ³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ áã ÙÇ³ÛÝ í»ñ³ó³Í ã»Ý, ³ÛÉ¨ å³Ñå³Ýí³Í ¿ Ñ³Ï³¹ñáõÃÛáõÝÁ:
ä³ñ½³å»ë, ÏáÕÙ»ñÇó Ù»ÏÇ Ñ»é³óáõÙÁ ëï»ÕÍáõÙ ¿ Ýáñ Çñ³íÇ×³Ï, Ýáñ
å³ÛÙ³ÝÝ»ñ: ²Ûë Ï»ñå Ï³ÝË³ñ·»ÉíáõÙ ¿ ÏáÝýÉÇÏïÇ Ñ»ï³·³ ½³ñ·³óáõÙÁ: ÎáÕÙ»ñÇó
Ù»ÏÁ ÇÝùÁ Ï³ñáÕ ¿ Ñ»é³Ý³É, »Ã» ïíÛ³É å³ÑÇÝ ÏáÝýÉÇÏïÁ Çñ Ñ³Ù³ñ ó³ÝÏ³ÉÇ
Ï»ñåáí ÉáõÍ»Éáõ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ ¨ áõ½áõÙ ¿ Å³Ù³Ý³Ï ß³Ñ»É [12]:
34
ÐÐ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñáõÙ Ñ³×³Ë ¿ ÉÇÝáõÙ, »ñµ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇÝ ï»Õ³÷áËáõÙ
»Ý ³ÛÉ ½áñ³Ù³ë: î»Õ³÷áË»Éáí Ýáñ ½áñ³Ù³ëª ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÁ ãÇ ³å³Ñáí³·ñáõÙ
Çñ»Ý Ñ»ï³·³ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇó: Üáñ ÙÇç³í³ÛñáõÙ Ï³ëÏ³Í ¿ Ñ³ñáõóáõÙ ³Ûë ù³ÛÉÁ,
Ýáñ»ÏÇ Ñ³Ý¹»å ëï»ÕÍíáõÙ ¿ Ã»ñÑ³í³ï Ùáï»óáõÙ: Ø³ëÝ³íáñ³å»ë, Ýáñ
½áñ³Ù³ëáõÙ Ï³ñáÕ »Ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ Ñ»ï³ùñùñí»É, û·ï³·áñÍ»Éáí
½³Ý³½³Ý µÝáõÛÃÇ Ï³å»ñª ï»Õ»Ï³Ý³É ï»Õ³÷áËÙ³Ý å³ï×³éÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ: ÆëÏ Ý³,
Çñ Ñ»ñÃÇÝ, ó³Íñ Ï³ñ·³íÇ×³Ï ã·ñ³í»Éáõ Ñ³Ù³ñ å»ïù ¿ ÑÇÙÝ³íáñ ¨ áã ýáñÙ³É
ÝáñÙ»ñáí ÁÝ¹áõÝ»ÉÇ å³ï×³éÝ»ñ µ»ñÇ ï»Õ³÷áËÙ³Ý Ñ³Ù³ñ [1]: Â»¨ Ýáñ
ÙÇç³í³ÛñáõÙ Ñ³ëï³ïí»ÉÇë, Ýáñ»ÏÁ Ï³ñáÕ ¿ áõÝ»Ý³É åñáµÉ»ÙÝ»ñ, µ³Ûó å³ñï³¹Çñ
ã¿, áñ ¹ñ³Ýù í»ñ³×»Ý ëáõñ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, Ñ»é³óáõÙÁ
½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ Ñ³Ù³ñ ¨ë Ù»Ï ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ª ëÏ½µÇó ¨»Ã ×Çßï
Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ Ï³éáõó»Éáõ, ÝáñÙ³É Í³é³Û»Éáõ Ñ³Ù³ñ:
ØÇçÝáñ¹áõÃÛáõÝÁ ÏáÝýÉÇÏïÇó ¹áõñë ·³Éáõ ³Ù»Ý³ÑÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÇó ¿:
¼ÇÝíáñ³Ï³Ý ÏáÉ»ÏïÇíáõÙ ÙÇçÝáñ¹Ç ¹»ñáõÙ Ï³ñáÕ ¿ Ñ³Ý¹»ë ·³É ½ÇÝíáñ³Ï³Ý
ÏáÉ»ÏïÇíÇ ó³ÝÏ³ó³Í ³Ý¹³Ù[9]: îíÛ³É ¹»åùáõÙ Ï³ñ¨áñ ¿ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÇ å³ßïáÝ³Ï³Ý
ÙÇçÝáñ¹áõÃÛáõÝÁ: ØÇçÝáñ¹áõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝ³í»ïáõÃÛáõÝÁ Ï³Ëí³Í ¿ ÙÇçÝáñ¹Çª
»ññáñ¹ ÏáÕÙÇ Ñ»ÕÇÝ³ÏáõÃÛáõÝÇó: ò³ÝÏ³ó³Í ¹»åùáõÙ »ññáñ¹ ÏáÕÙÇ
ÙÇç³ÙïáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝ³í»ïáõÃÛáõÝÁ Ï³Ëí³Í ¿ Ýñ³ÝÇó, Ã» ¹ÇÙ»É »Ý Ýñ³Ý
ÏáÝýÉÇÏïÇ Ù³ëÝ³ÏÇóÝ»ñÁ ÙÇçÝáñ¹Ç ¹»ñ ëï³ÝÓÝ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí, Ã»± ÙÇçÝáñ¹Ý
ÇÝùÝ³Ï³Ù ¿ Çñ íñ³ í»ñóñ»É ³Û¹ ýáõÝÏóÇ³Ý: ²Ûëå»ë. ÏáÕÙ»ñÁ Çñ»Ýù »Ý ¹ÇÙáõÙ
ÙÇçÝáñ¹áõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ, »ñµ, ûñÇÝ³Ï, ÏáÝýÉÇÏïÁ Ó·Ó·íáõÙ ¿, ÇëÏ »ÉùÁ ãÇ
»ñ¨áõÙ, »ñµ ÏáÕÙ»ñÇ å³Ñ³ÝçÝ»ñÁ µ³ó³éáõÙ »Ý Çñ³ñ, »ñµ Å³Ù³Ý³Ï³íáñ
Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛ³Ý »Ý »Ï»É, ë³Ï³ÛÝ »ñÏáõ ÏáÕÙ»ñÝ ¿É ½·áõÙ »Ý ûµÛ»ÏïÇí
í»ñ³ÑëÏÙ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ ¨ ³ÛÉ: ºññáñ¹ ÏáÕÙÇ ÇÝùÝ³Ï³Ù
ÙÇç³ÙïáõÃÛáõÝÁ ó³ÝÏ³ÉÇ ¿, »ñµ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ÏáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³¹ñáõÃÛ³Ý
íï³Ý·³íáñ ½³ñ·³óáõÙ, »ñµ Ï³ µéÝáõÃÛáõÝ ·áñÍ³¹ñ»Éáõ íï³Ý·, »Ã» Ñ»Ýó Çñ»Ýª
»ññáñ¹ ÏáÕÙÇÝ Ó»éÝïáõ ã¿ ÏáÕÙ»ñÇ ÙÇç¨ Í³·³Í ÏáÝýÉÇÏïÁ ¨ ³ÛÉÝ:
ÎáÝýÉÇÏïÇÝ ÙÇç³Ùï»Éáí, »ññáñ¹ ÏáÕÙÁ Ï³ñáÕ ¿ ÏáÝýÉÇÏïÁ ëïÇåáÕ³µ³ñ
¹³¹³ñ»óÝ»É, ÏáÝýÉÇÏïÇ Ù»ç Ùï³Í ÏáÕÙ»ñÇÝ ÙÇÙÛ³ÝóÇó Ñ»é³óÝ»É, ÏáÝýÉÇÏïÁ
÷³ÏáõÕÇ ÙïóÝ»É, ÏáÕÙ»ñÇ Ñ³Ý¹»å ë³ÝÏóÇ³Ý»ñ ÏÇñ³é»É, ÏáÝýÉÇÏïÁ
ûµÛ»ÏïÇíáñ»Ý í»ñÉáõÍ»É, »ÉÝ»Éáí ëï»ÕÍí³Í Çñ³íÇ×³ÏÇóª ÷áË½ÇçáõÙ³ÛÇÝ
ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñ Ù³ïÝ³Ýß»É, å³Ñå³Ý»É Ó»éù µ»ñí³Í Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ:
ØÇçÝáñ¹Ç ¹»ñÁ Ï³ï³ñ»ÉÇë »ññáñ¹ ÏáÕÙÁ å»ïù ¿ Ñ³ßíÇ ³éÝÇ, Ã» ïíÛ³É å³ÑÇÝ
ÏáÝýÉÇÏïÁ ÇÝã ÷áõÉáõÙ ¿, ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ ÏáÕÙ»ñÇ ß÷áõÙÁ
¹³¹³ñ»óÝÇª Ñ»ï³·³ µ³ñ¹³óáõÙÝ»ñÁ Ï³ÝË»Éáõ Ýå³ï³Ïáí: Ü³ å»ïù ¿ ÉëÇ »ñÏáõ
ÏáÕÙ»ñÇÝ, Ý³Ë³å³ïñ³ëïÇ Ýñ³Ýó Ñ³Ý¹ÇåáõÙÁ, Ù»ÕÙÇ ÷áË³¹³ñÓ
35
³·ñ»ëÇíáõÃÛáõÝÁª Ù³ïÝ³Ýß»Éáí ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ß³Ñ»ñ, óáõÛó ï³ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ
ÏáÕÙÇ ÷áË½ÇçÙ³Ý ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ³ÛÉÝ:
ԳԼՈՒԽ 3. ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՄԱՍ

Պրոֆեսիոնալ սերժանտի անհրաժեշտությունը
,կոնֆլիկտների մեծ մասը ծագում է զինվոր-զինվոր
փոխհարաբերություններում, հաճախ՝ անմիտ մի արարքից: Հայոց
բանակի ոչ մարտական պայմաններում գրանցված մահերը վերջին
շրջանում դարձել են հասարակությանն ամենահուզող թեման: Բանակի
շուրջ այս ակտիվ անհանգստությունն էլ պետք է հիմք հանդիսանա ելքեր
որոնելու համար: Ցավոք, շատ հաճախ մենք զգացմունքային
գնահատականներից այն կողմ անցնել չենք կարողանում:
Եվ չնայած այն հանգամանքին, որ անցած տարի ունեցել ենք հայոց
բանակի պատմության մեջ ամենաքիչ զոհերը, այնուամենայնիվ հենց
անցած տարի է հայոց բանակն ու նրա ղեկավարությունը ենթարկվել
ամենախիստ քննադատության: Ինչո՞ւ է հասարակությունն այսքան
անողոք ողբերգական դեպքերի նկատմամբ:
Ամիսներ առաջ պատահաբար հանդիպեցի մի հրամանատարի, որը
«բողոքեց նոր սերնդի զորակոչիկներից: Ասաց, որ այսօրից մի 10-
20տարի առաջվա սերունդի հետ ծառայելն ավելի հեշտ էր, քան վերջին
տարիներին բանակ եկածների: Մի քիչ ֆիզիկական
ծանրաբեռնվածություն, և արդեն սկսում են խոսել իրենց
իրավունքներից, ցուցաբերում են մինչ այդ հրամանատարներին
անծանոթ վարք:
Վերջին տարիներին մեծացել է մի սերունդ, որն ամենաշատն է զգացել
քաղաքացիական ակտիվությունը, շատ հաճախ գալիս է տարբեր
շարժումներից և որը ոչ մի կերպ չի հանդուրժում «անարդար ուժի
գործադրումն իր հանդեպ: Սպաների մեծամասնությունը ծանոթ չէ այս
վարքագծին, և բնականաբար նրանց միջև առաջանում են կոնֆլիկտներ:
Սակայն սա ժամանակավոր բնույթ է կրում, մի քանի զորակոչից հետո
36
սերունդներն իրար հասկանալու են: Վստահաբար՝ մեր բանակում կան
սպաներ, որոնք իրենց կարողություններով (այդ թվում՝ զինվորների հետ
շփվելու) արժանի չեն կրելու հայկական զինված ուժերի ուսադիրներ, և
դրանցից ազատվելուն քիչ է մնացել. բնական ռոտացիան նրանց
կհեռացնի բանակից:
Այնուամենայնիվ, կոնֆլիկտների մեծ մասը ծագում է զինվոր-զինվոր
փոխհարաբերություններում, հաճախ՝ անմիտ մի արարքից: Այս
հարաբերություններում կան կոնֆլիկտածին իրավիճակներ, որոնք
ամբողջովին նոնսենս են թվում միջին քաղաքացուն, սակայն դրանք
հաճախ հանգեցնում են սպանությունների: Դրանց պատճառների մի
մասն էլ գալիս է զինվորների՝ սպաներին չվստահելուց (էլի անիմաստ
գողական պատկերացումների համաձայն), ինչն էլ խոչընդոտում է
հանցագործությունների կանխումը:
Ինչպե՞ս խուսափել նման վիճակներից, ինչպե՞ս ջոկի, դասակի,
վաշտի, գումարտակի մակարդակում ստեղծել այնպիսի մթնոլորտ, որ
զինվորները զերծ մնան կենցաղային վեճերից, ունենան թիմի և
կարևորագույն պարտքի կատարման զգացողություն: Բանակում
իրականացվող դաստիարակչական աշխատանքները բավարար չեն սրա
համար:
Այս գործում կարևորվում է բանակում պրոֆեսիոնալ սերժանտի
դերը: Սերժանտը զինվորին և սպային կապող օղակն է, զինվորները
նրան վստահելու խնդիր չունեն, հետևաբար նոնսենս թվացող շատ
կոնֆլիկտներ կարող է լուծել հենց սերժանտը: Միևնույն ժամանակ,
գրագետ, իր ջոկի կամ դասակի հետ պարապմունք անցկացնելու ունակ
սերժանտն այն կարևոր օղակն է, որը կարող է էականորեն բարձրացնել
զորքերի մարտունակությունը, զինվորներին նոր էներգիա հաղորդել և
ապահովել բարձր մարտական ոգի: Տարիներ առաջ ՀՀ ՊՆ-ն սկսեց
պրոֆեսիոնալ սերժանտների հավաքագրում և պատրաստում, սակայն
պետք է նկատել, որ նրանց թիվը հայոց բանակում զգալիորեն քիչ է:
Պրոֆեսիոնալ սերժանտի ինստիտուտի ամբողջական ներմուծումը
առաջին կարևոր քայլն է լինելու բանակի տարբեր ստորաբաժանումներ
և ապա բանակն ամբողջությամբ պրոֆեսիոնալ հիմքերի վրա
տեղափոխելու համար:
Գործնական աշխատանքը կատարվել է Գյումրու` համար 35/55
զորամասում: Հարցումները կատարել ենք սպաների և զինվորների հետ`
հիմնականում զինվորները այն տարիքին էին համապատասխանում, որը
37
մենք ուսումնասիրել ենք, այսինքն` 18-20: Հետազոտության
հիմնական իմաստը այն էր, թե հիմնականում ինչ պատճառներով են
ծագում զինվորի և սպայի միջև կոնֆլիկտները: Այդ պարզելու համար
կատարել ենք մի շարք հետազոտություններ, որի ընթացքում կիրառել
ենք հետևյալ մեթոդիկաները: Հետազոտությանը մասնակցել են և'
սպաները, և' զինվորները, քանի որ մեր ուսումնասիրած թեման հենց
զինվոր-սպա փոխհարաբերություններն ու կոնֆլիկտներն են: Նաև
անցկացրել ենք զրույց` հիմնականում զինվորների հետ: Նրանք մեզ հետ
կիսվել են իրենց բողոքներով ու առհասարակ տպավորություններով
բանակից: Շատերի խոսքերով` նախքան բանակ գալը այլ կերպ են
պատկերացրել բանակը, նրանք մտածել են, որ ամեն ինչ հեշտ է լինելու և
շատերը հանդիպելով առաջին իսկ դժվարությանը դիմել են իրենց
անմիջական հրամանատարներին, որոնցից չստանալով
համապատասխան և ճիշտ ուղղություն հայտնվել են կոնֆլիկտային
իրավիճակներում:
Իսկ հրամանատարների խոսքով` մասնավորապես սերժանտների,
այդ զինվորներն են, որ 2 անգամ բացատրելուց հետո կրկնում են նույն
սխալը, անում քայլեր, որը արգելված է զինվորական կանոնադրությամբ
և նման պահվածքի համար պատիժ է հասնում: Երբեմն էլ զինվորները
դիմում են խորամանկ քայլերի (սիմուլյանտության), այդ իսկ պատճառով
շատ դեպքերում սպաները ուղղակի չեն հավատում իրենց զինվորների
բողոքներին: Ելնելով նախկինում ունեցած փորձից` զինվորի կեղծ
տեղեկության պատճառով տուժած վաշտի կամ հրամանատարի անվան
հետ կախված այլ խնդիրներից, սպաները աշխատում են զերծ մնալ այս
և այլ տեղեկություններից և բողոքներից, որոնք հայտնում են
նորակոչիկները: Երբեմն իրենք սկսում են բացատրական դասեր
անցկացնել քիչ ավելի խիստ կերպով: Զինվորները սխալ հասկանալով
իրենց բարյացակամ քայլը սկսում են չենթարկվել, հակաճառել և դրանից
էլ սկսվում են կոնֆլիկտները:
Հետազոտությունն անցկացնելուց առաջ ստեղծեցինք
հոգեբանական փոքր բանակ բարձր սպաների հետ միասին`
հասկացնելով զինվորներին, որ հետազոտությունն իրենց ոչ մի վնաս չի
տա, և որ այն ամենը, ինչ կխոսվի տվյալ սենյակում, այդտեղից դուրս չի
գա: Զինվորների հետ խոսվել է անհատապես և զինվորներին տրվել են
անուններ` թվերի տեսքով, քանի որ նրանցից շատերը խուսափում էին
իրենց ճիշտ անուններն ասելուց` հասկանալի պատճառներով:
38
Հետազոտությունն անցկացրեցինք զորամասի դասասենյակում,
որտեղ տիրում էր համեմատաբար ավելի հանգիստ և լուռ մթնոլորտ:
Զինվորներն իրենց զգում էին ավելի անկաշկանդ, երբ իրենց կողքին չէին
սպաները: Չնայած առաջին հայացքից թվում էր, թե <<ամեն ինչ կարգին
է>> զինվորների և սպաների միջև, բայց այնուամենայնիվ կային
որոշակի <<անհամաձայնություններ>>, ինչ-որ չհասկացված ու
չհարթված անկյուններ, որոնցից խուսափելն անհնար էր:
Մեր զրույցից հասկացվեց, որ թե' սպաները, թե' զինվորները միմյանց
հանդեպ տրամադրված չեն բարյացակամ: Մթնոլորտը շատ սուր էր,
լցված էր բացասական լիցքերով: Պարզ երևում էր, որ զինվորներն ու
սպաները միմյանց չէին վստահում: Բայց բանակում ամենակարևորը
հենց փոխվստահությունն ու հարգանքը պիտի տիրի միմյանց հանդեպ:
Եթե հրամանատարը կարողանա տալ այնպիսի հրամաններ և
այնպիսի ձևերով, որ զինվորը իրեն ստորացված չզգա և միևնույն
ժամանակ ցանկություն առաջանա տվյալ հրամանը հաճույքով
կատարելու: Եվ տվյալ դեպքում անմիջական հրամանատարը պետք է
լինի ոչ միայն ուղղակի հրամանատար, որը չարաշահում է իր դիրքերը,
այլ լինի զինվորի անմիջական ընկերը, այն մարդը, որի վրա նորակոչիկը
կկարողանա հույս դնել, ապա կոնֆլիկտները համեմատաբար քիչ կլինեն
կամ առհասարակ չեն լինի:
Հաշվի առնելով այն փաստը, որ նորակոչիկները հայտնվելով իրենց
համար նոր միջավայրում` ավելի սահմանափակ հնարավորություններ
ունեն և կարելի է հասկանալ նրանց ագրեսիվ տրամադրվածությունը
շրջապատի և առավել ևս իրենցից բարձր <<պաշտոն>> ունեցողների
հանդեպ: Նորակոչիկներին թվում է, թե բացի նրանից, որ իրենք են վատ
տրամադրված մյուսների հանդեպ, այդպես էլ մյուսներն են իրենց
հանդեպ վատ տրամադրված, չնայած նրան, որ դա այդքան էլ այդպես չէ:
Եվ կա հարցի մյուս կողմը, երբ շատ սպաներ հիմնականում այսպես
ասած <<հին գայլերը>>, որոնք իրենց տարիների ծառայությունը
համեմատելով ներկա օրվա ծառայության հետ, փորձում են հին
խստությունները մտցնել <<21-րդ դարի երիտասարդության բանակ>> :
Համեմատելով ներկան անցյալի հետ, գալիս են այն եզրահանգմանը, որ
ներկայիս բանակը կարիք ունի ավելորդ խստությունների և հարկ են
համարում Սովետական Միության խստություններն ու դաժան
վարվելակերպը դարձնել զինվորների առօրյան: Եվ, իհարկե,
Սովետական Միության ժամանակներում ծառայած սպաների
39
և
<<ժամանակակից` Սովետից հետո>> ծառայած սպաների միջև
զգացվում են շատ մեծ տարբերություններ` թե' մտածելակերպի, թե'
ապրելակերպի և թե' հրամաններ և պատիժներ տալու ժամանակ:Եվ
ուսումնասիրության ժամանակ նույնիսկ անզեն աչքով նկատվում էր, որ
նորակոչիկների հետ կոնֆլիկտները լինում են ավելի շատ բարձր
սպաների հետ, քան կրտսերների (սերժանտներ, ավագների ):
Կարելի է ներկայացնել նաև հարցի երրորդ կողմը` նորակոչիկների
մեղավորությունը կամ ավելի ճիշտ, դպրոցում դասավանդող
ռազմագիտության ուսուցչի և ծնողների մեղավորությունը : Որը
ամենաշատը գալիս է ծնողների սխալ դաստիրակությունից և ուսուցչի
սուղ և միգուցե նաև թյուր պատկերացման ու բացատրությունից
բանակի մասին: Նորակոչիկները, որոնք հիմնականում վառ օրինակ են
հանդիսանում նոր օրերի հղփացացվածության աստիճանի հասնող
ազատ կյանք վայելող երիտասարդների, իրենց սխալ պահվածքով
դրդում են շատ սպաների դիմել կտրուկ քայլերի և միգուցե և ճիշտ
որոշում կլինի նաև սկզբնական ժամանակաշրջանում կիրառել
<<Սովետական խստաբարո պատժամիջոցները>>:
Կոնֆլիկտի պատճառ կարող է հանդիսանալ նաև վախը:
Զինծառայողների վախն ուղղված բանակին և պատերազմական
իրավիճակին և հրամանատարի` զինվորին պահպանելու և վտանգից
հետ պահելու վախը: Զինվորին խուճապի չհասցնելու և խուճապից
ահաբեկված ու չգիտակցված ինչ-որ կերպ վնաս հասցնելու իրեն և իր
ընկերներին: Այդ ամենից ձերբազատելու վարպետություն չունենալու
վախը կարող է կոնֆլիկտի մեծագույն պատճառներից մեկը
հանդիսանալ: Այն վախը, որ կարող է ինչ-որ զինվոր չենթարկվելով իր
հրամաններին, հանգեցնի զորամասի մնացած զինվորների անհարգալից
վերաբերմունքին և իր վարկանիշի զգալիորեն ցածրացմանը:
Բացի հետազոտական-գիտական խնդիրներից ռազմական
հոգեբանության նպատակն է լուծել գործնական կյանքում ծագող
բազմաթիվ խնդիրներ: Մասնավորապես մասնագիտական ընտրություն
կատարելու, զինծառայողների սոցիալական վարքը կանխատեսելու,
անձնակազմերի և հաշվարկների կոմպլեկտավորման դեպքում
ռազմական հոգեբանությունը օգտագործում է թեստերի մեթոդը:
Թեստերը օգտակար են նաև <<միջանձնային փոխհարաբերությունների
կարգավորման ծայրահեղ պայմաններում անհատական
յուրահատկությունների հետազոտման ժամանակ, արտակարգ
40
իրավիճակների և տարերային աղետների հոգեբանական հետևանքները
կանխատեսելիս և այլն>>:
Այն հնարավոր է դարձնում կարճ ժամանակում որոշել անձի մեջ այս
կամ այն ընդունակության, հմտությունների առկայությունը, անձնային
գծերը, անհատական տարբերությունները, մտավոր զարգացման
մակարդակը, կառուցվածքը, դիրքորոշումները, հույզերը, որոշակի
սոցիալական իրավիճակներում վարքի բնորոշ ձևերը: Շատ կարևոր է
փորձարկվողների ապագա հաջողությունների մակարդակը
կանխատեսելու հնարավորությունը:
Թեստի հուսալիությունը որոշվում է այն հանգամանքով, թե ինչ
չափով է այն հնարավորություն տալիս համապատասխան հատկությունը
չափել կրկին ու կրկին անգամ և առավելագույն ճշտությամբ: Հաշվի
առնելով, որ հոգեկան ոլորտին պատկանող փոփոխականները մշտապես
կայուն չեն, գտնվում են բազմաթիվ գործոնների ազդեցության տակ,
ապա նույն թեստով չափումներ կատարելիս պետք է ձգտել
առավելագույն ճշտության, գիտակցելով սակայն, որ նույն, կայուն
նախորդ ցուցանիշը կրկնելը գրեթե անհնար է: Եթե նույն անձը տվյալ
թեստին պատասխանելիս ցույց է տվել բարձր ցուցանիշներ, երկրորդ
անգամ նույնպես պետք է ստացվեն այդպիսիք: Այդ դեպքում թեստը
կարելի կլինի համարել հուսալի: Բայց նույն թեստը կրկին անգամ
անցկացնելը նպատակահարմար չէ, քանի որ փորձարկվողը կարող է
սովորել ճիշտ լուծել նրա մեջ մտնող խնդիրները, իսկ այդպես ստացված
տվյալները օբյեկտիվ չեն լինի:
Թեստի առավելություններից մեկն այն է, որ նրանով հնարավոր է
հետազոտել միանգամից մեծ թվով անձանց և ստանալ հստակ
քանակական տվյալներ: Այսպես, եթե կարճ ժամանակաում պետք է
ստանալ որոշակի մարդկանց այս կամ այն հատկության մասին
տեղեկություն` արդյունավետ է կիրառել թեստերի մեթոդը:
Զինծառայողների հետ հատկապես արդյունավետ կլինի կիրառել
պրոյեկտիվ թեստերի մեթոդը: Պրոյեկցիան հոգեբանական
պաշտպանական մեխանիզմ է, որի ժամանակ անձն իր բացասական
գծերը վերագրում է ուրիշներին` միաժամանակ սեփական
գիտակցությունից արտամղելով իր մեջ դրանց առկա լինելու մասին
գիտելիքը: Պրոյեկտիվ թեստերը կառուցվում են այնպես, որ անձը
ենթագիտակցորեն օգտագործում է պրոյեկցիայի մեխանիզմը, դրսևորում
է այնպիսի գծեր, որոնք հնարավոր չեր լինի պարզել այլ մեթոդներ
41
կիրառելով: Այսպիսի թեստերում պարունակվում են երկիմաստ և անորոշ
հարցեր, պատկերներ և այլն, որոնց փորձարկվողը կարող է
պատասխանել այնպես, ինչպես ցանկանում է: Հենց այդ
պատասխաններում էլ անձը պրոյեկտում, դրսևորում է ինքն իրեն:
Կարծում ենք, որ ռազմահոգեբանական հետազոտություններում պետք է
օգտագործել պրոյեկտիվ բնույթի հետևյալ միջոցները. ներկայացնել
անավարտ նախադասություններ և առաջարկել շարունակել դրանք,
ներկայացնել տարբեր նկարներ, որոնք պատկերում են զանազան
իրավիճակներ և առաջարկել հետազոտվողին մեկնաբանել այդ
իրադրությունները, տալ դրանց գնահատականները: Նկարների դեպքում
հետազոտվողին պետք է առաջադրվի հետևյալ խնդիրը. մեկնաբանել,
թե.
- Ինչպիսի՞ իրադրություններ են հանգեցրել պատկերված
իրավիճակին,
- ի՞նչ է տեղի ունենում տվյալ իրադրության մեջ, ի՞նչ են մտածում,
զգում և անում գործող անձինք,
- ի՞նչ է կատարվելու հետո, ի՞նչ հնարավոր հետևանքներ են
հանգեցնելու այդ մարդկանց մտքերը, զգացմունքները,
գործողությունները:
Այս բնույթի թեստերը հոգեբանության մեջ հայտնի են որպես
թեմատիկ ապերցեպցիայի թեստեր /ԹԱԹ/: ընդ որում, ռազմական
հոգեբանության բնագավառում կարելի է համապատասխան
ուղղվածություն, բովանդակություն հաղորդել նկարներին: Այս կերպ
հնարավոր է բացահայտել մարդկանց սոցիալական դիրքորոշումները,
ներհոգեկան վիճակները: Յուրաքանչյուր անձ պատկերները
մեկնաբանում է կախված իր նախասիրած թեմաներից,
պահանջմունքներից, դիրքորոշումներից: ԹԱԹ-ը բաղկացած է 19
նկարներից և 1 ազատ քարտից: Փորձարկվողը նրանց նայելով`
յուրաքանչյուրի համար ստեղծում է պատմվածք, ուր պրոյեկտվում են
նրան անհանգստացնող հոգսերը: Փորձարկվող զինվորականին
տրամադրելով կայուն սյուժե և հերթականություն ունեցող նկարներ`
կարելի է առաջարկել տրամաբանորեն հերթականությամբ շարել
նկարները: Ելնելով նրանից, թե ի՞նչ հերթականությամբ նա դրանք
կշարի, ո՞ր դեպքը որից կբխեցնի` կարելի է կանխատեսել, թե տվյալ
անձը իրեն ինչպես կդրսևորի նմանատիպ իրավիճակում:
42
Հավաստի տվյալներ կարելի է ստանալ նաև Ռորշախի թեստի
բնույթի պրոյեկտիվ մեթոդիկաների կիրառումով: Այստեղ ներկայացված
են 10 քարտեր, որոնց յուրաքանչյուրի վրա կան թանաքի շատ բարդ ,
բայց պատահականորեն արված բծեր , որոնք թուղթը ծալելուց հետո
սիմետրիկ ձև են ստանում: Դրանց մի մասը սև-սպիտակ է, մյուս մասը`
գունավոր: փորձարկվողը պետք է նայի այդ պատկերներից
յուրաքանչյուրին և նկարագրի, թե ինչի՞ է նմանեցնում այդ բծերը, ի՞նչ է
տեսնում այդ պատկերներում: Ստացված պատասխանները
դասակարգվում են.
- ըստ տեղի. արդյո՞ք պատասխանը ընդգրկում է ողջ պատկերը, թե՞
միայն դրա մի մասը,
- ըստ դետերմինանտների. պայմանավորվա՞ծ է արդյոք
պատասխանը թանաքաբծի ձևով, գույնով, թե՞ կառուցվածքով,
- ըստ բովանդակության:
Այս կերպ բացահայտում են անձի շփվող լինելը, համագործակցելու
պատրաստակամությունը, պաշտպանական մեխանիզմներն
օգտագործելու նկատմամբ հակվածությունը, հետաքրքրությունները,
անձի ընդհանուր ուղղվածությունը, տագնապայնության աստիճանը,
էքստրավերսիա-ինտրովերսիա, միջավայրի ազդեցությունը և այլն:
Կարելի է նաև նրան պարզապես առաջարկել նկարել:
Ինչպես մյուս մեթոդների դեպքում, այնպես էլ պրոյեկտիվ թեստերին
լիովին և անվերապահորեն վստահելը ճիշտ չէ: Դրանցից որևիցե մեկի
միջոցով մարդու վարքը լիակատար հավաստիությամբ կանխատեսել
հնարավոր չէ: Այդ իսկ պատճառով օգտագործվում են թեստերի
համալիրներ` այլ մեթոդների հետ զուգակցումով: Անձը կարող է թեստում
արտահայտել իր այն հատկությունը, վերաբերմունքը, որը սակայն
իրականում երբեք չեր կիրառի, կզսպեր: Պրոյեկտիվ թեստի միջոցով
հնարավոր է այդ զսպող գործոնները նույնպես բացահայտել:
Հետազոտության արդյունքները թույլ տվեցին գալ հետևյալ
եզրահանգման, հետևյալ մեթոդիկաների շնորհիվ.
Բասսի և Դարկի`ագրեսիայի ախտորոշման մեթոդիկան.

Հետազոտության օբյեկտը հանդիսացել են 100 զինվորական և այս
մեթոդիկայով կատարելով ուսումնասիրություն,ստացել ենք հետևյալ
արդյունքները`
43
Այս թեստով անցկացրած հետազոտության հիմնական իմաստն այն
է, թե ինչքանով են ագրեսիվ տրամադրված նորակոչիկները բանակի
հանդեպ:
10ը` Հակված են ֆիզիկական ագրեսիային: Այսինքն այս
դեպքում մարդը քիչ չէ հակված ֆիզիկական ագրեսիային,վեճի
ժամանակ ընդունակ է հարվածել:
23ը` Վերբալ ագրեսիային են հակված և այս դեպքում մարդն
առհասարակ վիճող, աղմկոտ, սպառնացող, գոռգոռացող
անձնավորություն է:
18ը Անուղղակի ագրեսիա: Այս դեպքում անձը բավականին
բամբասող է, սիրում է ոտքերով թխթխկոց, կատակասեր է :
10ը Հակված էին Նեգատիվզմին: Այսինքն վարքի ընդդիմադիր ձև`
ուղղված ղեկավարի հեղինակությանը: Այն պասիվ դիմադրությունից
կարող է վերածվել ակտիվ գործողությունների, պահանջների,
կանոնների, հանձնարականների և այլն:
20ը Գրգռում: Այս դեպքում մարդը կարող է ունենալ չնչին
բռնկվածության հակվածություն, երբեմն կարող է թույլ տալ խիստ և
կոպիտ արտահայտություններ:
6ըԿասկածամտություն: Այս դեպքում կարող է անվստահությունը
զուգորդվի զգուշավորության հետ, և անձն երբեմն մտածում է, որ
շրջապատողներն ուզում են վնաս պատճառել իրեն:
9ը Վիրավորվածություն: Այս դեպքում մարդը բավականին
նախանձ է, լցված է ատելությամբ շրջապատի նկատմամբ, որոնք
պայմանավորված են զայրութի և անբավարարվածության
զգացողությամբ:վերջիններս էլ կառուցվում են իրական կամ կեղծ
տանջանքների վրա:
4ը Աուտոագրեսիա: Սա արտահայտվում է որպես վատ մարդու
իրողություն, ընդունում է վնասակար, չար կամ անխիղճ:
Հետազոտվող Մասնակիցնե Ուսումնասիրվո Տվյալների

մեթոդիկան րի թիվը ղ վերլուծությո
հատկանիշները ւն
44
Բասսի և ֆիզիկական 10
100
Դարկի`ագրես ագրեսիա
Վերբալ 23
իայի
ագրեսիա
ախտորոշման
Անուղղակի 18
մեթոդիկան.
ագրեսիա
Նեգատիվզմ 10
Գրգռում 20
Կասկածամտու 6
թյուն
Վիրավորվածու 9
թյուն
Աուտոագրեսիա 4
25
20
15
10
0
իա
իա
իա
ես
զմ
ես
գր
ւմ
ես
իվ
գր
ւն
ռո
ա
գր
ւն
տ
յո
լա
իա
րգ
ն
յո
ա
գա
թ
կա
ւթ
բա
ու
Գ
ես
կի
Նե
մտ
ա
ծո
գր
եր
ղա
իկ
ա
ծա
Վ
ոա
ւղ
իզ
րվ
նո
տ
ֆ
վո
սկ
ու
Ա
Ա
ա
իր
Կ
45
ԹԵՄԱՏԻԿ ԱՊԵՐՑԵՊՑԻԱՅԻ ԹԵՍՏ /ԹԱԹ/
Խնդիրները: Այս մեթոդի օգնությամբ կարելի է բացահայտել անձի

դոմինանտ մղումները, հույզերը, հարաբերությունները, բարդույթներն ու
կոնֆլիկտները, որոնք նպաստում են թաքնված միտումների
մեկնաբանմանը, որոնք սուբյեկտը թաքցնում է կամ չի կարող ցույց տալ
դրանք չգիտակցելու պատճառով:
Կիրառումը: էֆեկտիվ է ԹԱԹ-ի և Ռորշախի թեստերի կոմբինացիան:
Մեթոդիկան խորհուրդ է տրվում կիրառել որպես հոգեթերապիայի կամ
կարճ հոգեվերլուծության նախապատրաստում[8]:
Հիմնավորումը: Ընթացակարգը սուբյեկտի կողմից նկարների
լրակազմի պարզ ներկայացման և յուրաքանչյուր սյուժեին
համապատասխան պատմվածք հորինելու մեջ է: Պատմվածքի ընթացքը,
որն ի հայտ է բերում անձնային էական բաղադրամասեր, կախված է
երկու հոգեբանական միտումներից, առաջին հերթին` միջանձնային
հարաբերություններում ոչ պարզ իրավիճակները սեփական փորձով և
ցանկություններով բացատրելու ձգտումից և երկրորդ հերթին` եղածին
սեփական փորձը, ապրումները և պահանջմունքները ավելացնելու
միտումից:
Եթե նկարները ներկայացված են որպես երևակայության
թեստ/սուբյեկտի հետաքրքրությունները, պահանջմունքները այնպես են
նկարագրվում նրան, որ նա մոռանում է զգուշությունների,
պաշտպանվելու անհրաժեշտության, հետազոտողի հարձակվելու
մասին/, ապա նա պատմում է այն մասին, թե իր բնավորության ինչպիսի
46
գծերով է օժտել հերոսին, և այն, ինչի մասին երբեք չէր ասի ուղիղ
հարցման ժամանակ: Որպես կանոն, սուբյեկտը ավարտում է թեստը այն
բանի երջանիկ անգիտության մեջ, որ իր ինքնությունը լուսավորվում է
այնպես, ինչպես ռենտգենային ճառագայթներով:
Աշխատանքային նյութեր: Աշխատանքային նյութը ներկայացված
է քսան նկարներով /տես` ներդիր 1/: 1. Հնարավոր է, իհարկե,
բավարարվել առանց որևէ նկարի, հրահանգ տալով հորինել
պատմվածք, սակայն առաջինն ունի մի շարք առավելություններ.
1. Նկարները զգալի արդյունավետությամբ են դրդում
երևակայությանը.
2. Օգնում են սուբյեկտին մեկնաբանել դասական մարդկային
իրադրություններ.
3. Հնարավորություն են տալիս ստանդարտ նյութը ներկայացնել
ուրիշ թեստերում:
Փորձը ցույց է տվել, որ երկար պատմությունները նպաստում են
մեկնաբանությունների վալիդականությանը: Դրանք ավելի են
ուժեղանում, եթե նկարների հերոսը նույն սեռի է, ինչ սուբյեկտը: Դա չի
նշանակում, որ անհրաժեշտություն կա ունենալ նկարների երկու տարբեր
լրակազմ, որովհետև որոշ նկարներ ընդհանրապես չեն պարունակում
մարդկային կառուցվածքներ, ուրիշների վրա պատկերված են երկու սեռի
մարդիկ, իսկ երրորդում մեկ անձի սեռը պարզ չէ:
Փաստորեն, մեր նկարներից 11-ը /ներառյալ դատարկ բացիկը/
կարող են կիրառվել տարբեր սեռերի համար: Յուրաքանչյուր լրակազմ
բաժանված է երկու մասի, յուրաքանչյուրում` տասական նկար: Երրորդ
մասի նկարները ավելի արտասովոր, դրամատիկ, տարօրինակ են, քան
առաջին մասինը: Առաջին մասի նկարներին տրվում է մեկ ժամ, իսկ
երկրորդ մասին` մեկ օր:
Հետազոտության ընթացքը
Փորձարկվողի նախապատրաստվելը: Հետազոտվողների մեծ մասը
պատրաստվելու համար ավելի շատ ժամանակ չի ուզում, միայ փորձում է
ծանոթանալ թեստի լրացման կարգին: Սակայն նրանք, ովքեր կռահում
են, կասկածամիտ են, ովքեր երբեք հոգեբանական թեստավորման չեն
ենթարկվել կամ անկիրթ են, նրանց հետ ավելի լավ է նախնական
աշխատանք կատարել /ինտելեկտուալ թեստ, ավտոմատ
ունակություններ, Ռորշախ և այլն/, ապա նոր առաջարկել ԹԱԹ:
47
Երեխաները սովորաբար ավելի լավ են աշխատում ֆիգուրաների և
խաղալիքների հետ խաղալուց հետո:
Թեստավորման իրադրությունը: Ինչպես սեռը, տարիքը,
արտաքին շարժուձևը և հետազոտողի անձը, այնպես էլ ընկերական
մթնոլորտը կարևոր են, քանի որ նպաստում են հետազոտվողի
եռանդունության և ֆանտազիայի զարգացմանը: Հետազոտողի խնդիրն
է, որքան հնարավոր է, բարձր որակի ավելի շատ նյութ հավաքել, իսկ դա
ամբողջովին կախված է սուբյեկտի ստեղծագործական
ընդունակություններից: Ստեղծագործելու կարողությունը շատ նուրբ
հարց է, մասամբ նաև` ոչ կամային, որը չի գործի, չի բացվի, եթե լինի
լարված և սառը մթնոլորտ: Փորձարկվողի համար շատ կարևոր է,
որպեսզի նա հետազոտողի կողմից զգա համակրանք և ապրումակցում:
Ազատ և բարեհամբույր մթնոլորտը լավ արդյունքի գրավականն է:
Պատահում է, որ երբ հետազոտողը չափից շատ է անտարբեր լինում,
կամ, ընդհակառակը, մեծ ագրեսիվությամբ է քննադատում
հետազոտվողի պատմությունը: Ոմանք օգտվում են սուբյեկտի
ոգևորությունից և անընդհատ ճշտում որոշ մանրամասնություններ:
Թեստավորման հրահանգները: Առաջին մաս: Փորձարկվողը
հարմար նստում է բազկաթոռին կամ պառկում բազմոցին, ցանկալի է`
մեջքով դեպի հետազոտողը /բացառությամբ երեխաների և հոգեկան
հիվանդների/: Նրան հրահանգում են`կարդալով հետևյալ ցուցումներից
մեկը.
Ձև Ա. /հարմար է դեռահասների և մի միջին և բարձր ինտելեկտուալ
մակարդակով մեծահասակների համար/: <<Այս թեստն ուղղված է
մտավոր գործունեության ձևերից մեկի` երևակայության
բացահայտմանը: Ես Ձեզ հերթականությամբ ցույց կտամ մի քանի
նկարներ, իսկ Դուք պետք է հնարեք որքան հնարավոր է լիարժեք
անհանգստացնող մի պատմություն: Պատմե’ք, թե ինչ է տեղի ունեցել
նկարում, նկարագրե’ք, թե տվյալ պահին ինչ է տեղի ունենում, ինչ են
զգում հերոսները և ինչ են մտածում: Դրանից հետո պատմեք, թե տվյալ
իրադրությունը ինչ հետևանքներ կարող է ունենալ: Այն մտքերը, որոնք
ծագում են Ձեր գլխում, ասե’ք բարձրաձայն: Դուք հասկացա՞ք:
Այսպիսով` 10նկարի համար ունենք 50 րոպե ժամանակ: Դուք կարող եք
յուրաքանչյուր պատմությանը տրամադրել 5 րոպե ժամանակ: Ահա 1-ին
նկարը>>:
48
Ձև Բ. /հարմար է երեխաների, ցածր ինտելեկտուալ մակարդակով և
կրթության և հոգեկան հիվանդության ախտանիշներով անձանց համար/:
<<Այս թեստը պատմություններ պատմելու կարողությունների
բացահայտման համար է: Ես ունեմ մի քանի նկարներ, որոնք Ձեզ ցույց
կտամ: Ես ուզում եմ, որ Դուք յուրաքանչյուր նկարի համար հնարեք մի
պատմություն: Պատմեք, թե ինչ է տեղի ունեցել և հիմա ինչ է տեղի
ունենում: Պատմեք, թե մարդիկ ինչ են զգում և ինչի մասին են մտածում:
Ինչո՞վ այդ ամենը կվերջանա: Դուք կարող եք հնարել ցանկացած
պատմություն: Հասկանալի՞ է, լավ, ահա առաջին նկարը: Դուք պատմլու
համար ունեք 5 րոպե: Տեսնենք, թե դա Ձեզ որքանով կհաջողվի>>:
Տվյալ հրահանգով թեստը կարող է փոփոխվել` կախված տարիքից,
ինտելեկտից, փորձարկվողի անհատական առանձնահատկություններից:
Լավ կլինի. Եթե սկզբում չասեք, որ դա ազատ ֆանտազիաների համար է,
քանի որ սուբյեկտի մոտ այդպիսի հրահանգը կասկած է առաջացնում,
թե իբր թեստ անցկացնողը նպատակ ունի բացահայտել իր ազատ
զոըգորդությունների բովանդակությունը /ինչպես հոգեվերլուծության
մեջ/: Իսկ այդպիսի կասկածամտությունը կարող է ազդել փորձարկվողի
մտքերի վրա, այնինչ նա պետք է համոզված լինի, որ հետազոտողը
հետաքրքրվում է միայն իր գրական և ստեղծագործական
կարողություններով: 1-ին պատմությունը վերջանալուց հետո պետք է
փորձարկվողին գովել /եթե կան դրա համար նույնիսկ չնչին հիմքեր/, իսկ
դրանից հետո նորից հիշեցնել հրահանգը /եթե նա դրան ամբողջովին չի
հետևել/: Օրինակ` հետազոտողը կարող է ասել. <<Դա, անխոս լավ
պատմություն էր, բայց Դուք մոռացաք ասել, թե տղան իրեն ինչպես էր
պահում, երբ մայրը նրան քննադատում էր>>: <<Դուք բաց թողեցիք
ընթացքի իրավիճակները, չշարադրեցիք հնարավոր հետևանքները>>:
<<Դուք այս պատմվածքի վրա ծախսեցիք 3.5 րոպե: Մյուսները կարող են
ավելի երկար լինել: Հիմա տեսնենք, թե ինչպես գլուխ կհանեք 2-րդ
նկարից>>:
Որպես կանոն, լավ է, եթե հետազոտողը մեկ ժամվա ընթացքում
ոչինչ չասի, բացի`
1. Ամեն անգամ սուբյեկտին տեղյակ պահելուց, երբ նա չափից շատ է
շտապում կամ ընդհակառակը, հետ է մնում գրաֆիկից, քանի որ
հարկավոր է, որպեսզի նա վերջացնի բոլոր 10 նկարները և որ բոլոր
նկարների համար հավասար ժամանակ ծախսի,
49
2. Ժամանակ առ ժամանակ ոգևորելուց, քանի որ երևակայությունը
գրգռելու ուրիշ այլ հնարավորություն չկա,
3. Ուշադրություն դարձնլուց, որ սուբյեկտը բաց չթողնի անցյալի կամ
ապագայի հետ կապված որոշ կարևոր մանրամասներ: Օրինակ` <<Ի՞նչ
է եղել մինչ այդ իրավիճակը>>: Չի կարելի զրույցի բռնվել հետազոտվողի
հետ: Հետազոտողը կարող է ընդհատել շատ երկար պատմվածքը,
օրինակ այսպիսի հարցով. <<Ինչո՞վ կվերջանա այդ ամենը, և կարող է
հետազոտվողին ասել, որ հարկավոր է միայն բուն իմաստը, և պետք չեն
այդքան մանրամասն դետալներ: Եթե փորձարկվողը բոլոր դետալները
մանրամասնորեն նկարագրում է, կարելի է շատ տակտով հիշեցնել, որ
այս թեստը երևակայության թեստ է: Եթե հետազոտվողը հարցնում է
նկարի անհասկնալի դետալի մասին, հետազոտողը կարող է ասել.
<<Դուք կարող եք պատմել այնպես, ինչպես Ձեզ հարմար է>>: Չի
կարելի թույլ տալ սուբյեկտին մի նկարի վերաբերյալ մի քանի կարճ
պատմություններ, տվյալ դեպքում պետք է խնդրել կենտրոնանալ և
մտածել մի երկար պատմվածք: Փոքր երեխանելը, այլ մշակույթի մարդիկ
և հոգեկան հիվանդները հաճախ ավելի երկար ոգեշնչումների,
գովեստների կարիք են զգում: Փակ, մեկուսացված երեխաներին թեստն
անցկացնելիս թուլտրվում է վարձահատույց լինել: Հետազոտողը կարող է
ասել. << Ես քեզ նվեր կտամ, եթե դու պատմես երկար, հետաքրքրիր
պատմվածքներ, <<կամ>> եթե դու լրիվ ճիշտ և լավ անես, ես քեզ
համար կպատմեմ մի շատ հետաքրքիր, կլանիչ պատմվծք>> կամ <<Ես
մրցանակ կտամ նրան, ով կպատմի ամենահետաքրքիր պատմվածքը>>:
Թեստի լրացման միակ չափման միավորը սուբյեկտի կողմից
հնարված պատմության երկարությունն է: 300 բառը պատմվածքի
ստանդարտ միջին ցուցանիշն է մեծահասակների համար, իսկ 150 բառը`
10 տարեկանների համար: Ընթերեկա չունեցող հետազոտողը պետք է
սուբյեկտի կողմից ասված բառերը գրի առնել ճիշտ հերթականությամբ`
օգտվելով արագ գրելու տարբեր տեխնիկաների: Բայց միայն մասնագետ
կարող է գրի առնել ամբողջ ասվածը: Ամենալավ տարբերակը մյուս
սենյակում նստած սղագրուհին է, որը լսում է փոխանցող սարքի և
բարձրախոսի միջոցով, կամ որը գտնվում է ուղղակի սենյակում`
վարագույրի կամ հատուկ էկրանի ետևում: Կարելի է կիրառել ձայնագրող
սարքեր:
Հաջորդ նշանակվող հանդիպման ժամանակ պետք չէ սուբյեկտին
ասել, որ ինքը պետք է նորից պատմություն հնարի, քանի որ նա կարող է
50
նախապատրաստվել, հիշել ինչ-որ ժամանակ կարդացած գրքերի կամ
տեսած ֆիլերի սյուժեները, իսկ դրանից հետո զինված լինելով ավելի շատ
օբյեկտիվ նյությերով, կարող է դրանք զուգակցել պատմությունները
պատմելիս:
Երկրորդ մաս: 1-ին և 2-րդ մասերի միջև պետք է անցնի ամենաքիչը
մեկ օր: Անցկացման պրոցեսը ընդհանրապես պետք է լինի եզակի
ճշտությամբ. հրահանգը պետք է ընդգծի ազատ երևակայությունը:
Ձև Ա. <<Այսօր մենք պետք է կատարենք նույնը, ինչ առաջին
հնաիպման ժամանակ, բայց այս անգամ կարող եք Ձեր ցանկությամբ
երևակայել: Ձեր առաջին տասը պատմածքները հրաշալի էին, բայց դուք
սահմանափակված էիք առօրյա իրադրությունների շրջանակներում:
Հիմա ես ուզում եմ տեսնել, թե Դուք ինչ կանեք, եթե շեղվեք առօրեական
կյանքից և զարկ տաք Ձեր երևակայությանը: Ահա 1-ին նկարը>>:
Ձև Բ. <<Այսօր ես Ձեզ դարձյալ ցույց եմ տալու նկարներ: Այս անգամ
Ձեզ համար ավելի հեշտ կլինի, քանի որ այս նկարները ավելի լավն են ու
հետաքրքրիր: Ոչ շատ առաջ Դուք ինձ պատմել եք շատ հետաքրքիր
պատմություններ: Այսօր ուզում եմ տեսնել, թե կարող եք արդյոք ևս մի
քանիսը հնարել: Աշխատեք դրանք դարձնել ավելի զվարճալի, ինչպես
հեքիաթը: Ահա 1-ին նկարը>>:
Դատարկ քարտը պահանջում է հատուկ հրահանգներ:
Հետազոտողը ասում է. <<Ձեր առջև դատարկ քարտ է: Պատկերացրեք,
թե ինչ նկար կարող է լինել դրա վրա և մանրամասն նկարագրեք>>: Եթե
հետազոտվողը հանձնարարությունը կատարելու ընթացքում խախտում է
հրահանգը, հետազոտողը ասում է. <<Փակեք աչքերը և պատկերացրեք
նկարը>>: Երբ հետազոտվողը մտածում է, հետազոտողը ասում է.
<<Հիմա դրա մասին մի պատմություն պատմեք>>:
Հաջորդող հարցազրույց: Նյութի հրահանգը տալու ժամանակ լավ է
իմանալ պատմվող նյութի ակունքները: Իրադրությունից կախված` այդ
մանրամասները կարելի է ճշտել մի քանի օր հետո: Հետազոտողը իր
հարցը կարող է հիմնավորել նրանով, որ հետազոտում է գործոններ,
որոնք ազդում են գրական մտածողության կառուցվածքի վրա կամ
կարող է մտածել ցանկացած ճշմարտանման բացատրություններ`
թաքցնելով իրական մոտիվները: Ցանկացած դեպքում պետք է, որ
սուբյեկտը հիշի իր մտքերի ակունքները` պատմության թեման կախված
է եղել իր անձնական, ընկերների և ծանոթների կյանքի փորձից, թե՞ գրքի
կամ ֆիլմի հերոսներից: Պահանջվում է, որ նա պատմի բոլոր հնարած
51
պատմությունները հերթականությամբ, հանգիստ և ազատ: ԹԱԹ-ի
պատմությունները կարող են կիրառվել կանխատեսված ձևով ազատ
զուգորդությունների առաջացման համար:
Պատմության վերլուծությունները և մեկնաբանությունները:
Հետազազոտողի նախապատրաստումը
Ոչ մասնագետը` օշտված նուրբ ինտուիցիայով, առանց
թեստավորման փորձի կարող է մտահանգումներ անել` հիմնվելով
պատմողի ներքին ոլորտի վրա: Այս գործում փորձառու մարդը պետք է
ղեկավարվի նույն դիրքորոշումներով` էմպատիայով և ինտուիցիայով,
ինչպես առաջին հերթին, այնպես էլ երկրորդ հերթին` ազատվելով
անձնական դիրքորոշումներից: Ոչ մի իսկական գիտնական, որը լրջորեն
զբաղվում է իր գործով, չի կարող հաշվի չառնել այդ որակները իր
աշխատանքի մեջ: Իհարկե, միայն ինտուիցիայի կիրառմամբ մեթոդը քիչ
հուսալի է: Մեկնաբանությունները, որոնք արվում են ուղղակի
մեկնաբանությունների համար, հաճախ ավելի շատ վնաս են բերում, քան
օգուտ: Ակնհայտ ճշմարտանման, խելացի մեկնաբանությունները խոսում
են համոզիչ օբյեկտիվության մասին: ԹԱԹ-ի պատմությունները ստեղծում
են անսահման բարդություններ սեփական բարդույթները պրոյեկտելու
կամ սեփական տեսությունները աճեցնելու համար: ԹԱԹ-ի իմաստը
արդեն ստացված, էական արդյունքները լրացնելու հնարավորության մեջ
է:
Անհրաժեշտ նախնական տեղեկատվություն: Պատմությունների
լրակազմի մեկնաբանություններից առաջ հոգեբանը պետք է հաշվի առնի
մի քանի կարևոր փաստ` սուբյեկտի տարիքը, սեռը, կենդանի՞ են նրա
ծնողները, ամուսնալուծվա՞ծ են, թե՞ ոչ, եղբայրների և քույրերի տարիքը,
մասնագիտությունն և նյութական վիճակը: Առանց այս ինֆորմացիայի`
մեկնաբանությունների ժամանակ բարդություններն ապահովված են:
Անհիմն հետազոտության արդյունքները չեն կարող բավարար լինել:
Բովանդակության վերլուծությունը: Ստացված պատմությունների
բովանդակության մշակման միակ միջոցը վերլուծվող ինֆորմացիան
բաժանում է երկու մասի.
ա) գործողություններ, որոնք իրականացվում են հերոսի կողմից,
բ) գործողություններ, որոնք իրականացվում են միջավայրի կողմից:
Վերջինս կոչվում է ճնշում:
1. Հերոսը
52
Պատմության վերլուծության առաջին մասն ուղղված է գործող անձի
ընդգծմանը, որի հետ սուբյեկտը իրեն ինդենտիֆիկավնում
է /նույնացնում է/: Դա այն գործող անձն է, որով պատմողը ակնհայտորեն
հետաքրքրված է, որի տեսակետը դիտարկվում է, որի զգացմունքներն ու
դրդապատճառները ավելի նրբանկատ կերպով են բնութագրվում: Նա
սովորաբար միակն է, ով մոտենում է սուբյեկտին` ըստ նրա
անհատական որակների, սեռի, տարիքի, դիրքի կամ դերի, ով կիսում է
սուբյեկտի որոշակի զգացմունքները և նպատակները: Հերոս կոչվող
գործող անձը /անկախ նրանից կին է, թե տղամարդ/ սովորաբար այդ
պատկերում պատկերված և կատարվող իրավիճակում կենտրոնական
դեր կատարող /գլխավոր հերոս` դրական հասկացության մեջ/ անձ է, որը
հայտնվում է ամենասկզբից և հետաքրքրված է կատարվող իրադրության
ընթացքով: Եթե պատմությունների մեծամասնության մեջ կա մեկից
ավելի գործող անձ /թվարկված չափանիշներով խիստ առանձնացված/,
հետազոտվողը պետք է պատրաստ լինի որոշակի բարդությունների:
1.Սուբյեկտի ինդեֆիկացիան կարող է փոխվել պատմության
ընթացքում այսպես կոչված հերոսների շարք /առաջին, երկրորդ, երրորդ
և այլն/:
2.Անձի երկու ուժերը կարող են ներկայացված լինելու երկու տարբեր
գործող անձանց որակներում, օր.` հակասոցիալական մոտիվը
հանցագործի որակի մեջ, իսկ ազնիվ ձգտումները` օրինապահ տեսքով:
Այստեղ մենք կարող ենք խոսել ներհոգեկան թեմայի մասին /ներքին
կոնֆլիկտ/ երկու հերոս-բաղադրամասերով:
3. Սուբյեկտը կարող է հնարել պատմություն, որում գործող անձը
պատմում կամ լսում է այն իրադրությունների մասին, որոնք տեղի են
ունեցել ուրիշ գործող անձի հետ /որի նկատմամբ նա զգում է
համակրանք/, այս դեպքում մենք պետք է խոսենք առաջնային և
երկրորդային հերոսների մասին:
4. Սուբյեկտը կարող է իրեն նույնացնել հակառակ սեռի գործող անձի
հետ, այսպիսով` արտահայտել իր անձի մի մասը /տղամարդկանց
դեպքում խոսում են ուժեղ կանացի բաղադրիչի մասին, կանանց
դեպքում` հակառակը/: Վերջապես, չի կարող լինել ակնհայտ հերոս:
5. Գործող անձերից յուրաքանչյուրը ընդգծված է միանման լավ, այդ
դեպքում ընդգծվածներից յուրաքանչյուրը կոչվում է մասնակի /մաս
կազմող/ հերոս /օր.` մարդկանց խումբ/:
53
6. Գլխավոր գործող անձը տվյալ իրադրության մեջ ակնհայտորեն
հանդես է գալիս սուբյեկտի ընդդիմախոսի դերում: Այս դեպքում նա
հանդես չի գալիս որպես պատմողի անձի բաղադրամաս: Այլ կերպ
ասած, սոիբյեկտը իրեն չի նույնացնում գլխավոր գործող անձի հետ:
Նրան նկարագրում է որպես կողմնակի դիտորդ, որի հետ ստիպված է
գործ ունենալ: Այդ դեպքում սուբյեկտը ներկայացված չէ կամ
ներկայացված է, բայց որպես երկրորդական գործող անձ: Հետազոտվող
հերոսների բնութագիրը պետք է ներառի հետևյալ կողմերը`
գերակշռություն, վնասարարություն, քրեածինություն, մտածողության
խանգարումներ, մենակեցություն, պատկանելիություն, լիդերություն, վեր
քաշվածություն /որակ, որի վրա սուբյեկտը հենվում է միջանձնային
կոնֆլիկտներում/:
2. Հերոսների դրդապատճառները, միտումները, զգացմունքները
Մեկնաբանությունների հաջորդ խնդիրը 20 և ավելի գործող
անձանցից յուրաքանչյուրի մանրամասն վերլուծությունն է: Նրանց
զգացմունքները, մտքերը, գործողությունները, որոնք հաստատում են
անձի ընդգծված տիպը կամ հոգեկան խանգարումը նույնքան լավ, որքան
ամեն արասովոր բան, ենթարկվում են հոգեբանական վերլուծության:
Որպես այդպիսիք կարող են լինել հազվադեպ հանդիպող կամ
յուրահատուկ, հասարակ, բայց արտասովոր բարձր կամ ցածր
ինտենսիվությամբ դրսևորվող անձնային առանձնահատկությունները:
Հետազոտվողը ազատ է հերոսների ռեակցիաների որոշման կամ
բնութագրման տարբերակների ընտրության մեջ: Նա կարող է վերլուծել
վարքը` օգտագործելով սպառիչ ընդհանուր հասկացությունների
սխեմաներ, որոնք դուրս կբերեն հոգեբանական տարատեսակություններ,
նույնիսկ հնարավոր է նաև բավարարվել ընդգծված մի քանի որակներով:
Ձեզ ենք ներկայացնում 28 պահանջմունքներից բաղկացած լայն ցուցակ,
որոնք դասակարգված են վարքի մոտիվների կամ ուղղվածության հիման
վրա: Պահանջմունքը կարող է զգացվել սուբյեկտիվորեն, ինչպես իմպուլսը
կամ օբյեկտիվորեն, ինչպես ցանկությունը, ինչպես վարքի նախընտրելի
գիծը: Պահանջմունքները կարող են խառնվել, այդ պատճառով մի
գործողությունը կարող է բավարարել երկու կամ ավելի պահանջմունքներ:
Բացի պահանջմունքներից, հերոսի հնարավոր բնութագրերի ցուցակը
ներառում է մի քանի ներքին վիճակներ ու հույզեր: Հերոսի մոտ
հայտնաբերված ամեն տեսակի հույզի ու պահանջմունքի
արտահայտվածության աստիճանը գնահատվել է հինգ-միավորային
54
համակարգով, որտեղ հինգը առավելագույն հնարավոր գնահատականն է:
Արտահայտվածության չափանիշներն են` ինտենսիվություն,
տևողություն, հաճախականություն, սյուժեի համար նշանակալիություն:
Նախանշանին թեթև ակնարկը գնահատվում է մեկ միավոր, իսկ այնպես,
ինչպես ընդգծված պատկերը /օր.` խելահեղ կատաղությունը/,
գնահատվում է հինգ միավոր: 2, 3, 4 գնահատականները միջանկյալ են: 20
պատմությունների մաիվորների հաշվարկումից հետո տարբեր
որակներով գումարը համեմատվում է ստանդարտ ցուցանիշի հետ: Տվյալ
ուղեցույցում չեն ներկայացվում բոլոր օգտագործվող հնարավոր
փոփոխությունների շարադրումները: Յուրաքանչյուր նկարագրվող
փոփոխականից առաջ փակագծերում տրված են ստանդարտ
ցուցանիշները (Av) և տվյալ փոփոխականի այն արժեքը, որը ստացվել է
քոլեջի արական սեռի ներկայացուցիչների թեստավորման ժամանակ(R):
Ուղղում պետք է արվի ամեն անգամ, եթե պատմվածքի մեծությունը
էապես տարբերվում է ստանդառտից /300 բառ/: Լրակազմի
պատմությունների միջին մեծության գնահատումից հետո անհրաժեշտ է
բոլոր փոփոխականների ընդհանուր գումարը բազմապատկել
քանակական փոփոխականների համար տրված գործակիցներով:
Բերված աղյուսակում տրված են այդ գործակիցները: Փոփոխականների
նշանակությունները արտահայտված են եղել պատմության մեջ բառերի
միջին քանակով.
միջին քանակ գործակից
140բառից քիչ 1.9

140-146 1.8
147-155 1.7
156-166 1.6
167-179 1.5
180-195 1.4
196-215 1.3
216-242 1.2
243-276 1.1
277-329 1.0
330-400 0.9
400 ավել բառ 0.8
55
140 բառից քիչ բառ պարունակող պատմություններ, որոնք պատմվում
են ողջախոհ մեծահասակ մարդկանց կողմից, սովորաբար վկայում են
հետաքրքրվածության ցածր մակարդակի մասին: Ընդունված է ընդհանուր
ցուցանիշը նման դեպքերում հաշվի չառնել: Վստահությամբ կարելի է
ասել, որ հոգեբանը կարող է կիրառել այդ փոփոխականները առանց
մղումների տեսության մանրամասն նկարագրման:
Նվաստացում (Av. 16 R 6-27). բռնության, հարկադրանքի, բանտային
պատժի, պատիժների, ցավի մահվան կիրառում: Իրադրությամբ
պայմանավորված պատիժ , առանց հարկադրանքի կիրառման
<<վիրավորանք, ունեցվածքային կորուստ, գանձում>>: Զղջում,
ներողության հայցում, մեղքի քավության, փոփոխված իրադրություններին
պասիվ ենթարկում: Մազոխիզմ:
Նվաճում (AV 26 R 11-51). Ինչ-որ կարևոր բանի վրա անխոնջ
աշխատանք: Ինչ-որ էականի ձգտման համար ուժերի ներդնում:
Առաջնություն գործերում: Որևէ խնդիր իրականացնելու համար համոզում
կամ խմբի գլխավորում: Ամբիցիաների կիրառում գործողությունների մեջ:
Ագրեսիվություն (AV 36 R 8-52). ա. հուզական (Av 14 R 2-29)ատելություն`
<<խոսքերով արտահայտված և չարտահայտված>>: Կատաղություն:
Փոխադարձ հայհոյանքներ, անեծք, քննադատություն, նվաստացում,
ամոթանք, ծաղրանք:
Ագրեսիայի հրապարակային քննադատություն.
բ. ֆիզիկական, սոցիալական (Av 8 R 0-16). կռվել կամ սպանել
ինքնապաշտպանության կամ նշանակալի օբյեկտի պահպանման
նպատակով: Վրեժխնդրություն անօրինականորեն հասցված
վիրավորանքի համար: Կռվել հանուն հայրենիքի կամ լավ գաղափարի,
պատժում ոտնձգության համար: Թշնամու կամ հանցագործի
հետապնդում, հայտնաբերում և ազատազրկում:
գ. ֆիզիկական, ասոցիալ (Av 9 R 0-16). Հարձակում, վնասի հասցնում,
մարդասպանություն, անօրինություն: Կռիվ սկսելու առանց որևէ լուրջ
պատճառի: Վրեժ լուծել` պատճառելով չափազանց մեծ վնաս: Պայքարել
ընդհանուրի կողմից ընդունված հեղինակությունների դեմ: Կռվել
սեփական երկրի դեմ: Սադիզմ:
դ. կործանում, <<բնաջնջում>> (Av 17 R 0-15). Հարձակում և
կենդանիների սպանություն, ֆիզիկական օբյեկտների քանդում, փչացում
կամ ոչնչացում:
56
Գերակշռություն (Av 17 R 2-36). ուրիշների մտքերի, զգացմունքների
կամ վարքի վրա ազդելու փորձ: Աշխատանք ղեկավարող պաշտոնի
հասնելու համար: Ղեկավարել, կառավարել, ազդել: Սահմանափակել,
ստիպել, զրկել ազատությունից:
Աուտոագրեսիա (Av 10 R 2-25). խայտառակել, քննարկել, շտամբել,
նվաստացնել իր սխալների, վրիպումների, անհաջողությունների համար:
Ինքն իրեն պատժել սեփական կորստի, մեղքի, խղճի խայթի զգացումով:
Ֆիզիկապես պատժել ինքն իրեն: Ինքնասպանություն գործել:
Խնամակալություն (Av 14 R 4-34). համակրանքը գործողություններով
արտահայտել: Լինել բարի, նրբանկատ ուրիշների զգացմունքների
նկատմամբ, օգնել, հանգստացնել և ցավակցել: Ցուցաբերել օգնություն,
պահել, պաշտպանել կամ ազատել օբյեկտին:
Պասիվություն (Av 18 R 3-52). հանգիստ, թուլացում, քուն: Աննշան
ծանրաբեռնվածությունից հետո հոգնածության կամ թուլության զգացում:
Մտահայեցությունից վայելք: Անտարբերություն, չեզոքություն:
Սեքս (Av 12 R 0-24) Հակառակ սեռի շրջապատում զվարճալի ժամանցի
որոնումներ: Սեռական հարաբերություններ: Սիրահարվածություն,
ամուսնություն:
Կախվածություն (Av 10 R 2-20). խնդրել օգնություն կամ սփոփանք:
Խնդրել պաշտպանություն, ծափահարում, ներում, խնամք:
Առանձնանալով, տանից հեռու գտնվելով` զգալ միայնություն կամ դժվար
պահին չստանալ օգնություն:
Այս ցուցակի մեջ մտնում է նաև ինքնախորասուզումը`
ինքնաբավականություն, ինքնասփոփում: Սեփական պրոբլեմների
լուծումներից հաճույք ստացում: Սփոփանք ստանալ ալկոհոլից և
թմրադեղերից:
Կան նաև ուրիշ փոփոխականներ` ձեռքբերում, միացում,
ինքնավարություն անպատասխանատվություն, դիտողականություն,
հարգանք, դյուրագրգռություն, ցուցադրականություն, ներդաշնակություն
և այլն: Ներքին վիճակների և հույզերի ցանկից մենք ընտրել ենք
հետևյալները.
Կոնֆլիկտ (Av 14 R 4-29). անվճռականություն, անվստահություն,
դժվարությունների արտահայտում: Հակադիր մոտիվների, ազդակների,
կարիքների, ցանկությունների, մտադրությունների կարճատև պայքար:
Բարոյական կոնֆլիկտ, զինաթափող արգելք:
57
Հուզական անկայունություն (Av 18 R 0-31). մեկ ուրիշի նկատմամբ
զգացմունքների էական փոփոխման փորձ: Պոռթկունություն,
անհետևողականություն, հուզական հակազդումների անկայունություն:
Տրամադրությունների տատանումներ, տարածում և կոնկրետ
պատմության մեջ դեպրեսիայի աճ: Անհամբերություն մշտականի և
միանմանության նկատմամբ: Նոր ծանոթությունների, հետաքրքրություն-
ների, պարապմունքների փնտրտունքներ:
Վհատություն (Av 23 R 0-42). հիասթափություն, պատրանքների
կորստի, դեպրեսիայի, վշտի, տխրության, մելանխոլիկության,
անելանելիության ապրուների փորձ: Ուրիշ ներքին վիճակներ են`
անհանգստություն, հիացություն, կասկածամտություն, խանդ: Բացի այդ
պահանջմունքներից և հույզերից կան շատ կարևոր փոփոխականներ,
որոնք գնահատվում են -3ից +3` սուպեր էգո (<<գեր ես>>), հպարտություն
<<ես>> կառուցվածք: Հաշվարկումը կատարվում է մի քանի մշակված
օպերացիոնալ չափանիշների հիման վրա:
Հետազոտությա Մասնակիցների Ուսումնասիրվող Տվյալների

ն մեթոդիկան թիվը հատկություններ վերլուծություն
ը ը
Նվաստացում 10
Նվաճում 10
Ագրեսիվություն 11
Գերակշռություն 5
ԹԱԹ 100 Աուտոագրեսիա 9
Խնամակալությու 8
ն
Պասիվություն 7
Սեքս 6
Կախվածություն 8
Կոնֆլիկտ 12
58
Հուզական 10
անկայունություն
Վհատություն 4
12
10
59
Կ. ՌՈՋԵՐՍԻ ԵՎ Ռ. ԴԱՅՄՈՆԴԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԱԴԱՊՏԱՑԻԱՅԻ
ԱԽՏՈՐՈՇՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ
Հարցարանում կան արտահայտություններ մարդու, նրա

ապրելակերպի` ապրումների, մտքերի, սովորությունների, վարքագծի
վերաբերյալ: Դրանք միշտ կարելի է հարաբերակցել մեր ապրելակերպի
հետ: Կարդալով կամ լսելով յուրաքանչյուր արտահայտություն`
համեմատեք այն Ձեր սովորությունների, ապրելակերպի հետ և
գնահատեք` որքանով է այն վերաբերում Ձեզ [8]: Ադապտացիան մարդու
ակտիվ հարմարումն է միջավայրին: Այս գործընթացում կարևոր դեր ունի
անձի կայունությունը: Այդ կայունության մեջ, որը ենթադրում է մարդու
պաշտպանական մեխանիզմը ադապտացիայի մեջ մտնում են`
ինտելեկտուալ մակարդակը, հոգեկան գործընթացի որակը,
հուզականությունը, հոգեկան վիճակների հավասարակշռությունը:
Սոցիալ-հոգեբանական ադապտացիայի տեսակներից են`
1. Արմատական ադապտացիա- անձի կողմից միջավայրի
վերափոխման միջոցով ինքնաիրացումը:
2. Գերադապտացիա - ենթադրում է մի գործընթաց, երբ մարդը շատ
մեծ ձեռքբերումներ ունի` գիտելիք, մարդկային արժանիքներ,կարող է
ազդել հասարակության վրա, որ ինքն ինքնաիրացվել է:
3. Ներդաշնակ ադապտացիա - սա անձի ինքնաիրացումն է
հասարակության պահանջին համահունչ:
4. Հարմարում (կոնֆորմիստ) - հարմարումն է անհատականության
վրա ճնշող պայմաններում, երբ մարդը ոչինչ չի անում ճնշումը վերացնելու
համար:
5. Շեղվող ադապտացիա - այն անձի հարմարումն է սոցիալական
միջավայրին, նրա պահանջների կամ նորմերի շրջանակներից դուրս գալու
միջոցով:
6. Սոցիալական հոգեբանական գերադապտացիա - սա
ինքնաիրացման և հարմարման բթացված վիճակ է:
Դեզադապտիվ կամ անհարմարողական վարքի հիմաքում ընկած են
ներանձնային կոնֆլիկտները: Դեպրեսիայի դեպքում անձը
ապակողմնորոշվում է սոցիալական միջավայրում, քանի որ չի կարող
60
փոխել իր վրա սթրեսային ներգործություն ունեցող միջավայրը, ստիպված
է լինում գործի դնել պաշտպանական մեխանիզմները: Միջավայրի հետ
մտնում է գոյատևման պայքարի մեջ:
Համարժեք ադապտացիայի չափանիշներն են`
1. Ինքնադաստաիարակությունը - ինքն իրեն որպես անձի
գնահատումը, ինքնավերահսկողությունը` օրենքի, կարգի նկատմամբ
հարգանքը:
2. Նպատակաուղղվածությունը - հասարակայնորեն ընդդունելի
կարգավիճակի ձգտումը:
3. Ինքնահսկողությունը - իրատեսական խնդիրներ դնելու
ունակությունը:
4. Կայունություն - հոգեկան վիճակների կարգավորում, խուսափում
իմպուլսիվ վարքից:
5. Իրավունքի նորմերի հետ նույնադրում:
61
Հետազոտվող Մասնակիցնե Ուսումնասիրվող Տվյալների
մեթոդիկան րի թիվը հատկություններ վերլուծությո
ւն
Հարմրվողականությու 10
ն
անհարմարվողականու 12
թյուն
Կեղծություն 7
Համակրանք իր ես-ի 10
նկատմամբ
Կ. ՌՈՋԵՐՍԻ Հակակրանք իր ես-ի 4
ԵՎ Ռ. նկատմամբ
ԴԱՅՄՈՆԴԻ Համակրանք այլ 6
ՍՈՑԻԱԼ- մարդկանց նկատմամբ
ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱ Հակակրանք այլ 8
Ն
100 մարդկանց նկատմամբ
ԱԴԱՊՏԱՑԻԱՅ
Հուզական 3
Ի
բարեհարմարություն
ԱԽՏՈՐՈՇՄԱՆ
Հուզական 7
ՄԵԹՈԴԻԿԱ
անբարեհարմարությու
ն
Ներքին 6
վերահսկողություն
Արտաքին 8
վերահսկողություն
Գերակայություն 9
Իրազեկություն 4
Պրոբլեմից խուսափում 6
(էսկապիզմ)
62
Պրոբլեմից խուսափում (էսկապիզմ)
Իրազեկություն
Գերակայություն
Արտաքին վերահսկողություն
Ներքին վերահսկողություն
Հուզական անբարեհարմարություն
Հուզական բարեհարմարություն
Հակակրանք այլ մարդկանց նկատմամբ
Համակրանք այլ մարդկանց նկատմամբ
Հակակրանք իր ես-ի նկատմամբ
Համակրանք իր ես-ի նկատմամբ
Կեղծություն
անհարմարվողականություն
Հարմրվողականություն
0 2 4 6 8 10 12
63
Պլուտչիկ-Կելլերման-Կոնտեի հարցարան
Ընդհանուր ուղղվածություն: Ութ էգո-պաշտպանական

գործընթացների արդյունքում ձևավորվում են առանձին սանդղակներ,
որոնց թվային նշանակությունները պատկերացում են տալիս
պաշտպանական մեխանիզմների արտահայտվածության մասին:
Սանդղակների
№ Արտահայտվածությունը %
անվանումը
1 Արտամղում 19 19
2 Ռեգրեսիա 18 18
3 Տեղակալում, փոխադրում 4 4
4 Բացասում, բացառում 25 25
5 Պրոյեկցիա 18 18
6 Փոխհատուցում 5 5
7 Հիպերկոմպենսացիա 4 4
8 Ռացիոնալիզացիա 7 7
64
Ռացիոնալիզացիա
Հիպերկոմպենսացիա
Փոխհատուցում
Պրոյեկցիա
Բացասում, բացառում
Տեղակալում, փոխադրում
Ռեգրեսիա
Արտամղում
0 5 10 15 20 25
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
65
Կոնֆլիկտն ինքն իրենով չարիք չէ, այլ մի երևույթ է, որը կարող
է ունենալ ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական ազդեցություն
կախված, թե ինչպես կկառավարեն այն: Լ. Կոուզեր
Հոգեբանական պաշտպանական մեխանիզմները գործում են
յուրաքանչյուր մարդու մեջ և օգնում, որ անձը խուսափի (նաև
պաշտպանվի) տխուր (ցավալի) և տհաճ հիշողություններից ու
զգացումներից:
Գործադրելով պաշտպանական տարբեր միջոցներ մարդը
կարողանում է թեթևացնել հոգեկան լարվածությունը:Պաշտպանական
հոգեբանական մեխանիզմները ծառայում են տարբեր պատճառներով
առաջացած տագնապները և հոգեկան հակասությունները
(կոնֆլիկտները) վերացնելը:
Աղյուսակում ներկայացված պաշտպանական մեխանիզմները
ամենաշատն են հանդիպում կլինիկական հոգեբանական աշխատանքի
ընթացքում: Ընդունված է բաժանել մեխանիզմները 2 մեծ խմբերի`
լիակատար և ոչ լիակատար: Առաջին 15 մեխանիզմները դիտվում են
որպես չհասունացած, խակ (ոչ լիակատար), որոնք օգնում են
պաշտպանվելու ճնշվածությունից, լարվածությունից և այլ տհաճ
հոգեկան ապրումներից: Մյուս 5 մեխանիզմներն ավելի հարմարողական
(ադապտիվ) բնույթ ունեն և հայտնի են որպես զարգացած, հասունացած
(լիակատար) մեխանիզմներ:
Պաշտպանությունը. ըստ Ֆրոյդի, անգիտակցական հոգեկան
գործընթացների ամբողջությունն է, որոնք կոչված են պաշտպանելու Եսը:
Պաշտպանության համար կարող է օգտագործվել ամեն մի հոգեկան
գործընթաց կամ գործունեություն (աշխատանք, խաղ և այլն):
Մեկ այլ սահմանման մեջ որպես պաշտպանական մեխանիզմներ
դիտվում են այն հոգեբանական մեխանիզմները, որոնք օգտագործվում
են մարդկանց կողմից ենթագիտակցորեն (երբեմն էլ գիտակցորեն)`
ֆրուստրացիայի վիճակներից ազատվելու կամ դրանց ներգործությունը
վերացնելու համար:
Ոչ լիակատար մեխանիզմներ
1. Ռեպրեսիա, ճնշում (Repression)
2. Հերքում, ժխտում, բացասում (Denial)
3. Ռեգրեսիա, հետադիմություն (Regression)
4. Ձևացում, խաղալ (Acting out)
5. Պրոյեկտում, անդրադարձ (Projection)
66
6. Երկվություն, երկփեղկում (Splitting)
7. Հակազդեցության ձևավորում (Reaction formation)
8. Կոնվերսիա` փոխարինում, փոխարկում (Conversion)
9. Փոխադրում, հակափոխադրում
10. Բանականացում, ինտելեկտուալիզացիա(Intellectualization)
11. Տարանջատում, դիսոցիացիա (Dissociation)
12. Աֆեկտի գերհույզի մեկուսացում (Isolation of affect)
13. Ներառումը (Introjection)
14. Հակագործումը (Undoing)
15. Կոմպենսացիան, փոխհատուցումը (Compensation)
Լիակատար կամ հասուն մեխանիզմներ
Տագնապների մեղմացման և ներհոգեկան լարվածության
թուլացման համար մարդիկ հաճախ դիմում են հետևյալ, ավելի
ադապտիվ (հարմարողական) պաշտպանական մեխանիզմներին:
Ալտրուիզմ, այլասիրություն (Alttruism)
Հումոր, զվարճախոսություն (Humor)
Զսպում, ընկճում (Suppression)
Ակնկալում, կանխատեսում (Aticipation)
Սուբլիմացիա
Ինքնաարդարացում կամ ռացիոնալիզացիա
Դրսևորվում է այն դեպքերում, երբ մարդը դիմում է
տրամաբանությանը` ինքն իրեն արդարացնելու համար:
Վերջին երկու մեխանիզմների հետ կապվում է նաև վեհացնող
ինքնախաբեության մեխանիզմը:
Օրինակ` բաժանվելով սիրած էակից` զույգից մեկը հիշում էր, որ նա
ւոներ բացասական գծեր, և հետո ինքն էր խոստովանում, որ մինչև
բաժանվելը երբեք չի անրադարձել այդ հարցին:
Ինտելեկտուալիզացիան և ֆրուստրատորի հուզական

մեկուսացումը:
Այն ևս շատ տարածված երևույթ է մարդկային

փոխհարաբերություններում. սեփական անհաջողությունների համար
մարդը մեղադրում է ուրիշներին,
բայց որպեսզի այդ մեղադրանքները հիմանվորված երևան և համոզիչ
լինեն,սեփական անցանկալի գծերն ու դրդապատճառներն պրոեկտվում
67
են նրանց վրա,վերագրվում են նրանց:Այս մեխանիզմի աշխատանքի
արդյունքները կարելի է տեսնել արդեն փոքրիկ երեխաների
վարքում`սկսած վաղ նախադպրոցական տարիքից: Օրինակ,տղան
կռվարար է և երբ նրան հանդիմանում են գզվրտոց սարքելու մեջ,ապա
մեղքը գցում է մյուս կողմի վրա. <<Առաջինը նա խփեց>>: Այդպիսի
պրոեկցիա կատարողները կարող են նույնիսկ հավատալ իրենց
ասածին:Պրոեկցիայի գործունեությունը կաևելի է տեսնել կյանքի
տարբեր բնագավառներում և միջանձնային ամենատարբեր
փոխհարաբերություններում: Ըստ այնմ էլ այս մեխանիզմը պետք է դիտել
հանցագործի վարքում,սեռերի փոխհարաբերություններում,
քաղաքականության և կրոնի ոլորտներում և այլուր:Եթե պրոեկցիան
պաթոլոգիական բնույթ է ստանում, ապա այդ մեխանիզմը
սիստեմատիկորեն օգտագործող մարդուն կարող է թվալ, թե ուրիշները
հետևողականորեն գործում են իր դեմ: Այդ կերպ են զարգանում
հետապնդման զառանցաքները,ոմանց այն կասկածները, թե իբր մարդիկ
իր դեմ դավեր են նյութում և ծուղակ են պատրաստում:
Պրոկցիան վերագրման մեխանիզմներից տարբերվում է նրանով,որ
իրենից ներկայացնում է այլ անձի վրա միայն բացասական
գծերի,դրդապատճառների և գործողությունների վերագրման մեխանիզմ:
Մինչդեռ մենք կարող ենք ուրիշներին վերագրել նաև մեր անձի և
ֆրուստրացիաների հետ կապ չունեցող գծեր և
դրդապատճառներ,երբ,օրինակ, պարզապես փորձում ենք հասկանալ
նրան:
Հոգեբանական նույնացում, ինտրոյեկցիա, իրականության
ժխտումը, հոգեբանական նահանջ` ռեգրեսիա:
Êáë»Éáí Ý»ñµ³Ý³Ï³ÛÇÝ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, Ñ»Ýó ëÏ½µÇó Ýß»Ýù, áñ
³Ûëï»Õ ËáëùÁ ÐÐ ¼àô-áõÙ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÁ ÉñÇí µ³ó³é»Éáõ Ù³ëÇÝ ÉÇÝ»É ãÇ
Ï³ñáÕ: ¸³ ³ÝÑÝ³ñ ¿ ¨ ³ÝÇñ³Ï³Ý: Ø»ñ ËÝ¹ÇñÝ ¿ ÷áñÓ»É µ³ó³Ñ³Ûï»É ¹ñ³Ýó
ëáóÇ³É-Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý å³ï×³éÝ»ñÁ, ·ïÝ»É Ýñ³Ýó Ñ³ñÃÙ³Ý áõÕÇÝ»ñÁ, Ýí³½»óÙ³Ý
ÙÇçáóÝ»ñÁ:
ÐÐ ¼àô-áõÙ ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÁ ï³ñ³µÝáõÛÃ »Ý ¨ ÁÝ¹·ñÏáõÙ »Ý ½ÇÝí³Í
áõÅ»ñÇ ³ÝÓÝ³Ï³½ÙÇ µáÉáñ ß»ñï»ñÁ: Üáñ³ëï»ÕÍ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý µ³Ý³ÏÇ Ñ³Ù³ñ ¹ñ³Ýù
áõÝ»Ý Çñ»Ýó Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
1. Ò³ÝÏ³ó³ ï»ë³ÏÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝ Çñ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÝ áõÝÇ ¨
áñáß³ÏÇ å³Ñ³ÝçÝ»ñ ¿ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ Ù³ñ¹áõÝ: ²Ûë ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó, Ý»ñµ³Ý³Ï³ÛÇÝ
68
ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñÇ áñáß Ù³ëÇ ÑÇÙùáõÙ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ï»ëÝ»É ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý
ûµÛ»ÏïÇí ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
²ÝÓÝ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏáõÙÁ: ´Ý³Ï³Ý³µ³ñ, ½ÇÝíáñ³Ï³Ý
Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»ÏÁ Ëëï³·áõÛÝ
Ï³ñ·³å³ÑáõÃÛáõÝÝ ¿: ¼ÇÝÍ³é³ÛáÕÝ»ñÇ ³éç¨ ³ÛÝ Ñëï³Ï ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏáõÙÝ»ñ
¿ ¹ÝáõÙ ¨ ëïÇåáõÙ ¿ ß³ñÅí»É áñáß³ÏÇ Ï³ÝáÝÝ»ñáí: ²½³ïáõÃÛ³Ý
ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏáõÙÁ µÝ³Ï³Ý ¹Å·áÑáõÃÛáõÝ ¿ ³é³ç³óÝáõÙ ½ÇÝÍ³é³ÛáÕÇ Ùáï: ê³Ï³ÛÝ
¹³ ÝáõÛÝå»ë Ýí³½áõÙ ¿ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ: Ð³ïÏ³å»ë ëÏ½µÝ³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ Ñ³ñÏ³íáñ
¿ Ýáñ³ÏáãÇÏÝ»ñÇÝ µ³ó³ïñ»É Ï³ñ·³å³ÑáõÃÛ³Ý Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ: ²é³Ýó
Ï³ñ·³å³ÑáõÃÛ³Ý ½áñ³Ù³ëáõÙ Ë³éÝ³ß÷áÃ ÏïÇñÇ: ´³óÇ ³Û¹, Ï³ñ·³å³ÑáõÃÛáõÝÁ
³ÝÓÇ Ù»ç Ó¨³íáñáõÙ ¿ å³ï³ëË³Ý³ïíáõÃÛ³Ý ½·³óáõÙ:
Ðñ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ »ÝÃ³ñÏí»ÉÁ: ä³ï³Ý»ÏáõÃÛ³Ý ï³ñÇùÇÝ µÝáñáß ¿ ß»ßïí³Í
³ÝÏ³ËáõÃÛ³Ý Ó·ïáõÙÁ ë»÷³Ï³Ý áñáßáõÙÝ»ñÇ Ï³Û³óÙ³Ý Ù»ç ¨
·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: ¼áñ³Ïáãí»Éáí µ³Ý³Ï, Ý³ å³ñï³íáñíáõÙ ¿ »ÝÃ³ñÏí»É Ù»Ï
³ÛÉ Ù³ñ¹áõ, Ýñ³Ý, áí ûñ»Ýùáí Ñ³Ù³ñíáõÙ ¿ Çñ Õ»Ï³í³ñÁ: ÀÝ¹ áñáõÙ, µ³ó³éí³Í
¿ Ýñ³Ý Ñ³Ï³×³é»ÉÁ, ÁÝ¹¹ÇÙ³Ý³ÉÁ: ÆÑ³ñÏ», ¹»é¨ë ÙÇÝã ½áñ³Ïáãí»ÉÁ å³ï³ÝÇÝ
Ùáï³íáñ³å»ë å³ïÏ»ñ³óÝáõÙ ¿, áñ ëïÇåí³Í ¿ ÉÇÝ»Éáõ »ÝÃ³ñÏí»É Çñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ,
µ³Ûó ÙÇ¨ÝáõÛնն ¿, ë»÷³Ï³Ý ³ÝÓÁ Ï³Ëí³ÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ¹Ý»ÉÁ ÝáõÛÝå»ë
¹Å·áÑáõÃÛáõÝ ¿ ³é³ç³óÝáõÙ Ýáñ³ÏáãÇÏÇ Ùáï: ²Ûë ¹Å·áÑáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝå»ë
³ëïÇ×³Ý³µ³ñ Ýí³½áõÙ ¿, ù³ÝÇ áñ Ýáñ³ÏáãÇÏÁ ½·áõÙ ¿ »ÝÃ³ñÏí»Éáõ
³ÝËáõë³÷»ÉÇáõÃÛáõÝÁ: Üáñ³ÏáãÇÏÇ Ùáï Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ »ÝÃ³ñÏí»Éáõ
³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÁ Ñ»ßïáõÃÛ³Ùµ ÏÁÝ¹áõÝíÇ, ³éÑ³ë³ñ³Ï, ³¹³åï³óÇ³Ý µ³Ý³Ï³ÛÇÝ
Ï³ñ·áõÏ³ÝáÝÇÝ ÏÁÝÃ³Ý³ ³é³Ýó ³ñï³éáó µ³ó³ë³Ï³Ý »ñ¨áõÛÃÝ»ñÇ, »Ã» Ññ³Ù³ÝÝ»ñÁ
ã»Ý å³ñáõÝ³ÏáõÙ ³ÝÓÁ ëïáñ³óÝáÕ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñ, íÇñ³íáñ³Ï³Ý
ß»ßï³¹ñáõÙ:
Հետազոտության արդյունքում եկանք այն եզրահանգման, որ եթե
հրամանատարը կարողանա տալ այնպիսի հրամաններ և այնպիսի
ձևերով, որ զինվորը իրեն ստորացված չզգա և միևնույն ժամանակ
ցանկություն առաջանա տվյալ հրամանը հաճույքով կատարելու: Եվ
տվյալ դեպքում անմիջական հրամանատարը պետք է լինի ոչ միայն
ուղղակի հրամանատար, որը չարաշահում է իր դիրքերը, այլ լինի
զինվորի անմիջական ընկերը, այն մարդը, որի վրա նորակոչիկը
կկարողանա հույս դնել, ապա կոնֆլիկտները համեմատաբար քիչ կլինեն
կամ առհասարակ չեն լինի: Վարկածս ապացուցված է:
Առաջարկներ
69
1. Եթե պաշտպանության նախարարությունը և կրթության
գիտության նախարարությունը գոնե երբեմն համագործակցեն մինյանց
հետ, այսինքն, 10-րդ դասարանի տղաներին ռազմական կրթության
ժամանակ ցույց տան բանակի իսկությունը, տանեն զորամասեր,
ծանոթացնեն բանակի անց ու դարձին, ճիշտ կերպով, բայց
նրբանկատորեն ներկայացնեն առավելություններն ու թերությունները,
տղաներին կոչ անեն լավ պարապելու, ապա նաև հետևել դպրոցում
անցկացվող ռազմաբանական դասերին, բարձիթողի վիճակում չթողնել,
ապա ես վստահ եմ, որ ներկայիս բանակը ավելի կբարելավվի ու
կոնֆլիկտների պատճառները համեմատաբար քիչ կլինեն:
2. Առաջարկում եմ նաև այն, որ Հայաստանի Հանրապետության
å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñ`Սեյրան Օհանյանը, ավելի ուշադիր լինի իր
հրամանատարական կազմում գտնվող բոլոր զորամասերի անց ու
դարձին, ավելի խիստ պահի այն տարածքները, որտեղ ավելի շատ են
խախտվում սահմանադրական օրենքները: Օրինակ` զինվորին ուժով
ինչ-որ բան հասկացնելը, ծեծելը, շատ դեպքերում նաև հոգեբանական
խորը ճնշումների հետեվանքով ինքնասպան եղած զինվորները, այդ
տարածքներում և առհասարակ նման դեպքերին հանդիպելուց
առաջարկում եմ ամենայն խստությամբ և բարձրաձայն պատժի
ենթարկեն այն հրամանատարներին, որոնք զինվորներին հասցրել են
ծայրահեղ քայլերի, կամ ավելի վատ` հասցրել են հոգեբուժարանի դուռը:
Բանակաշինության համար հարկավոր է նախ և առաջ դաստիրակեն
մեծերին, իրենք իրենց, ապա նոր ինչ-որ անհասկանալի ձևերով`
զինվորներին: Միայն այս դեպքում հնարավոր կլինի մշտական
խռովությունը զինվորի և սպաի միջև թեթևացնել: Նախ և առաջ
կոնֆլիկտը պետք է լուծվի ներսից, ապա նոր դրսից:
3. Հարկավոր է, որ յուրաքանչյուր զորամաս ունենա գոնե մեկ
հոգեբան: Քանի որ շատ զինվորներ չեն կարող իրենց մտահոգող
հարցերով կիսվել հրամանատարների կամ առհասարակ որևիցե մեկի
հետ: Հարկավոր է մի այնպիսի մարդ` հոգեբան, որին կվստահի զինվորը
և կկարողանա կիսվել իրեն հուզող հարցերով: Քանի որ շատ դեպքերու
դրա բացակայության պատճառով զինվորները ենթարկվելով ծանր
հոգեբանական վիճակում և չկարողանալով այդ վիճակից դուրս գալ,
դիմում են ծայրահեղ քայլերի: Այդ իսկ պատճառով առաջարկում եմ
գուցե և ամենակարևոր և պարտադիր պայմանը` զորամասում
պարտադիր հոգեբանի ներկայությունը:
70
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
1. ². Ü³Éã³çÛ³Ý, ²ÝÓ. ËÙµ³ÛÇÝ ëáóÇ³É³Ï³Ý³óáõÙ ¨ ³¹³åï³óÇ³. ºñ¨³Ý 1985.

2. ². Ü³Éã³çÛ³Ý, ²ÝÓ. ËÙµ³ÛÇÝ ëáóÇ³É³Ï³Ý³óáõÙ ¨ ³¹³åï³óÇ³. ºñ¨³Ý 1985,
114 էջ
117 էջ.
71
129 էջ.
150 էջ
6. Ա.Ա Նալչաջյան, հոգեբանության հիմունքներ, երևան, 1997, 643
էջ.
7. Դ.Վ.Ջամալյան, Զինվորական կոլեկտիվում առողջ
բարոյահոգեբանական մթնոլորտի ձևավորման նախադրյալներն ու
ուղիները, երիտասարդ հոգեբանների առաջին հանրապետական
գիտաժողով, Երևան, 2001, 50 էջ.
8. Ս.Ջ. Արզումանյան, Ս. Մկրտչյան, Վ. Սարգսյան <<Կիրառական
հոգեբանության պրակտիկում>>, Երևան 2002.
9. À. Â. Áàðàáàíùèêîâ, À. Ä. Ãëîòî÷êèí, È. Ô. Ôåäåíêî, Â. Â. Øåëÿã,
Ïñèõîëîãèÿ âîèíñêîãî êîëåêòèâà, Ìîñêâà 1967.
10.Â. È. Ìèêîðà, Îôèöåð, ñåðæàíò, äèñöèïëèíà, Ìîñêâà 1987.
11.Âîåííàÿ ïñèõîëîãèÿ, Ìîñêâà 1967, стр.192
12. Военный энциклопедический словарь, том 2, Москва, 2001, стр. 413.
13.Военная психология, Москва, 1967, стр. 17.
14. Военный энциклопедический словарь, том 1., М., 2001г., стр 167.
15.Ì. Ï. Êîðîáåéíèêîâ, Ñîâðåìåííûé áîé è ïðîáëåìû ïñèõîëîãèè, Ìîñêâà 1972,
стр.30
16.Í. Êîóïëåíä, Ïñèõîëîãèÿ è ñîëäàò, Ìîöêâà 1967
17.С.С. Аветисян, Воинские преступления, Ереван, 2000, стр. 77.
18.Военная психология, Москва, 1972, стр. 341.
19.Р.А. Абдурахманов, Военная психология методология, теория, практика.
Москва 1996.
20.А.В. Барабанщиков, А.Д. Глоточкин, И.Ф. Феденко, В.В. Шеляг, Психология
воинского колектива, Москва, 1967, стр. 109.
21.Военная психология, Москва, 1967, стр. 188
22.Взаимоотношения военнослужащих и пути их формирования. М., 1993.
23.В.Гурин. Социально-психологические основы взаимоотношений в
воинском коллективе и пути их укрепления //Ориентир. 2001
24. Сыромятников И.В. Организация психологической работы в воинской
части в мирное время: Учебное пос.
25. Галкин М.С. Новый путь современного офицера. М.,1996. 310-317с.
72
26. Калюжный А.С. Психология коллектива воинского подразделения: Учеб.
пос. -Н.Новгород: НГТУ, 2004
27.Военная психология и педагогика: Учеб. пос. Гл. 3-6. -М.: Совершенство,
1998.
28. Черкасов Л.В. Воспитание война: в коллективе и через коллектив
Воен.,издание 1984г.
29. В.Ф. Перевалов, Воинский коллектив «Динамика отношений» Москва
1991г.
30. А.В. Баробанщиков А.Д. Глоточкин Психология воинского коллектива
Москва 1976г.
31. В.В. Шеляга, Проблемы психологии воинского коллектива Москва 1973г.
32.Калюжный А.С. Психология коллектива воинского подразделения: Учеб.
пос. -Н.Новгород: НГТУ, 2004
33. http://www.payqar.net
34. http://armspu.am/upload/file/facultetner/hogebanutyan_soc_mank/8-
ZARGACMNAN%20EV%20KIRAKAN%20HOGEBANUTYAN
%20AMB/BAKALAVR/4.Zivorakan%20hogebanu
35. http://armspu.am/faculties/d/230/f/25/s/368/ln/am
36. http://www.mamul.am/am/news/6295/%D5%AC%D5%A1%D5%BE-
%D5%BD%D5%BA%D5%A1%D5%B6-%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB
%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A5%D6%80%D5%A9%D5%AB%D5%B6-
%D5%A6%D5%AB%D5%B6%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%AB-
%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80-%D5%BA%D5%A5%D5%BF
%D6%84-%D5%A7-%D5%AC%D5%A1%D5%BE-
%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D6%80-%D5%AC%D5%AB%D5%B6%D5%AB
37. http://www.khasan-district.ru/stati-i-drugie-materiali/istoriya/1923-
1947/chasanskiy-vooruzhenniy-konflikt/stati-i-drugie-materiali/chasanskiy-
voenniy-konflikt-1938-g-diplomnaya-rabota.html
38. http://armsoul.com/index.php?topic=122.0;wap2
39. http://yandex.ru/yandsearch?text=%D0%BF%D1%80%D0%BE
%D0%B1%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D1%8B+
%D0%B8%D0%B7%D1%83%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+
%D0%B2%D0%B7%D0%B0%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%BE
%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8+
%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BB
%D1%83%D0%B6%D0%B0%D1%89%D0%B8%D1%85&lr=10262
73
40. http://www.hayzinvor.am/11815.html
41. http://www.hayzinvor.am/11360.html
42. www.hogeban.info/protect-mechanizms.php
43. http://en.wikipedia.org/wiki/User:Vahanmery
74

Ani Tez Var1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ani Tez Var1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական

ԱÝի Գևորգի Ամիրյան

ԶԻՆՎՈՐ-ՍՊԱ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ԴՐՍԵՎՈՐՎՈՂ

Գիտական ղեկավար` Վլադիմիր

Ռազմական հոգեբանության արդիական խնդիրները ՀՀ զինված

ԳԼՈՒԽ 1. ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆԱԿԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐ

Հոգեբանական պաշտպանական մեխանիզմները գործում են

3. Ռեգրեսիա, հետադիմություն (Regression)

Այն ևս շատ տարածված երևույթ է մարդկային

2.2 ԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ԿՅԱՆՔԸ, ՈՐՊԵՍ ԶԻՆՎՈՐԱԿԱՆ

ԳԼՈՒԽ 3. ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՄԱՍ

Բասսի և Դարկի`ագրեսիայի ախտորոշման մեթոդիկան.

Հետազոտվող Մասնակիցնե Ուսումնասիրվո Տվյալների

Խնդիրները: Այս մեթոդի օգնությամբ կարելի է բացահայտել անձի

միջին քանակ գործակից

140բառից քիչ 1.9

Հետազոտությա Մասնակիցների Ուսումնասիրվող Տվյալների

Հարցարանում կան արտահայտություններ մարդու, նրա

Հակակրանք այլ մարդկանց նկատմամբ

Համակրանք այլ մարդկանց նկատմամբ

Հակակրանք իր ես-ի նկատմամբ

Համակրանք իր ես-ի նկատմամբ

Ընդհանուր ուղղվածություն: Ութ էգո-պաշտպանական

Ինտելեկտուալիզացիան և ֆրուստրատորի հուզական

Այն ևս շատ տարածված երևույթ է մարդկային

1. ². Ü³Éã³çÛ³Ý, ²ÝÓ. ËÙµ³ÛÇÝ ëáóÇ³É³Ï³Ý³óáõÙ ¨ ³¹³åï³óÇ³. ºñ¨³Ý 1985.

You might also like