TSAPTER 1

1.0 INTRODUKSYON

Kung ang tao’y naisilang na iba sa kanyang kapwa, ganoon din ang wikang

sangkap niya sa pagpapakatao maging ang bansang kanyang kinabibilangan. Ang

Pilipinas ay isa sa bansang natatangi, nagtataglay ng yaman. At noon paman ay batid na

ang pagkakaroon nito ng pagkakakilanlan hindi sa pagkakawatak-watak ng kanyang mga

mamamayan kundi sa namumukod-tanging pagkakaisa ng kanyang mga nasasakupan

gamit ang hinirang na wikang pambansa.

Ayon kay Sauco (200:118) na binanggit sa pag-aaral nina Aure, A. et al (2017), ang

wika ay pinakamahalagang mekanismo sa buhay ng tao na tulad sa atin na hinuhubog

pinamamatnubayan, pinayayaman at pinagiging dapat sa pamamagitan ng pagtitipon ng

mga nakaraang karanasan n gating kapwa. Sa kabilang banda ay hindi Ntin matatakasan

ang katotohanang ang pagkakaiba-iba ng dayalektong ginagamit sa araw-araw ay

nagdudulot ng suliranin sa bansa subalit ayon kay Tubo (2017:79), ipatanggol ang

pagpapaunlad ng iiba pang wika sa Pilipinas. Suportahan ang pagpapatayo ng mas

marami pang sentro sa araling rehiyonal. Hikayatin ang pamahalaan na gamitin sa sistema

ng edukasyon ang iba pang wikain sa bansa gaano man kami o kaunti ang gumagamit nito

dahil ang paglinang at pagsulong sa sariling wika ang tunay na susi sa inaasam-asam na

kaunlaran ng bansa.

Ayon kay Badayos (2008:89), ang ponolohiya ay pag-aaral ng mga tunog o

ponema, mga tunog na ginagamit sa pagbuo ng mga salita ng isang particular na wika at

tunog na naririnig kung bumibigkas ng isang buong pahayag o pangungusap ng isang

nagsasalita. Mahalaga ang intonasyon sa pagpapahayag ng diwang nais ibigay ng ang

1|Page
sasalita kaya mahalaga ang pagatataya sa ponolohikal na kakayahan ng mag-aaral sa

paglikha nila ng salita at paglikha ng pangungusap.Dagdag pa ni Santiago (2003:57),

malalaman natin na makabuluhan ang isang tunog kung nagawa nitong baguhin ang

kahulugan ng salitang kinapapalooban nito sa sandaling ito’y alisin o palitan.

Ayon naman kay Bernales, et al. (2009:55) ang morpolohiya ay tumutukoy sa

makaagham na pag-aaral ng mga makabuluhang yunit ng isang salita o morpema. Ang

mga morpema ay maaaring isang buong salita, panlapi, artikulo, o metalinggwistikal nay

unit ng kahulugan tulad ng intonasyon at diin.

Isang paglalarawang sa panlinggwistika ni Jessie Grace U. Rubrico (1600:63),

Sinusuri nito ang aktwal na paggamit ng wika sa mga katutubong nagsasalita (native

speaker) nito. At binabakas nito ang mga pagbabago na nangyayari sa wika sa loob ng

ilang daantaon. Ang paglalarawan sa aktwal na gamit at estruktura ng wika ay

tinatalakaysa synchroniclinguistics, na kung minsan ay tinatawag ring descriptive o

structurallinguistics. Ang pagbabakas naman ng pagbabago paglipas ng iilang dantaon ay

siyang sinusuri sa diachronic o historical linguistics. Singkronikong Linggwistiks Ito ang

sangay ng linggwistiks na naglalarawan sa wika sa isang partikular napanahon.

Tinatalakay dito ang mga alituntunin sa pagsamasama ng mga tunog o ponema

(ponolohiya), sa pagbubuo ng mga salita o morpema (morpolohiya).

Tulad ng alinmang wika sa daigdig, ang Filipino ay binubuo ng mga tunog mga

salita. Lubhang mahalaga ang pagkatuto ng Palatanungan sa pamamagitan ng pag-aaral

sa mga tunog at salita na bumubuo rito ay mas pumamaunlad ang pakikipagtalastasan at

maging mas angkop ang pagbuo at paggamit sa pangungusap.

2|Page
1.1 PAGLALAHAD NG SULIRANIN

Ang pag-aaral na ito ay ginawa upang malaman kung ano ang wika ang kanilang

ginagamit at kung ano ang mga salita sa Rogongon Iligan City sa Ponolohiya at

Morpolohiya at ang kahalagahan nito. At sila ay tinanong Sapamamagitan ng pinaasahang

sagutin ang sumusunod na katanungan.

1. Ano-ano ang wika ang kanilang ginagamit sa pagbubuo ng Ponolohiya at

Morpolohiya sa Rogongon Iligan City?

2. Ano ang kahalagahan ng Ponolohiya at Morpolohiya sa Rogongon Iligan City?

3. Ano-ano ang mga salita sa Rogongon Iligan City?

1.1.1 MGA LAYUNIN

Ang pananaliksik na ito ay ang pangunahing layunin ng mga mag-aaral sa

departamento ng edukasyon hinggil sa mga pagbubuo ng Ponolohiya at Morpolohiya sa

Rogongon Iligan City at nagsasaad na matugunan ang sumusunod na ispesipikong

layunin:

1. Alamin kung ano ang wika ang kanilang ginagamit sa pagbubuo ng Ponolohiya at

Morpolohiya sa Rogongon Iligan City.

2. Alamin kung ano ang kahalagahan ng Ponolohiya at Morpolohiya sa Rogongon Iligan

City.

3. Alamin kung ano ang mga salita sa Rogongon Iligan City.

3|Page
1.2 TEORETIKAL NA BALANGKAS

Nakasalig sa pag-aaral ang paniniwal nina Santos at Hufana (2008) at Tucker

(1996) na binanggit sa pag-aaral nina Aure, A. et al. (2017).

Para sa kina Santos at Hufana (2008:35), ang varyasyon ng wika ay nasa tunog, mga

salita o bukabularyo, istruktura ng gramatika o sa mga eksternal na salik tulad ng

heograpikal o grupong sosyal. Nasa varyasyong heograpikal kung pumapasok dito ang

pagkakaiba sa tono, sa bokabularyo at sa morpolohiya ng wika o gramatika nito. Dagdag

pa nila, nagkakaroon ng pagkakaiba sa wika batay na rin sa lugar o lakAsyon ng tagagamit

ng wika.

Ang threshold theory ni Cummins (1991:89) at ang Linguistic Interdependence

Hypothesis ay mga teoryang nagpapaliwanag sa pagkatuto ng wika. Ipinaliliwanag naman

ng linguistic interdependence hypothesis na ang pagkatuto at kakayahan sa una at

ikalawang wika ay nakabatay sa isa’t isa. Matatamo lang ito kapag sapat na ang

kakayahan sa pagpapahayag sa unang wika upang matuto rin ng ikalawang wika.

Kung gayon, layunin nitong matatalakay sa pamamagitan ng pagbubuo ng ilang

pangunahing wikain sa Pilipinas upang mabigyan ng pansin ang pagkakaiba nito sa

ponolohiya at morpolohiya na ibabatay sa mga salita sa mga mag-aaral sa Rogongon.

Lamang din ay magkakaroon ng kaalaman ang mga mag-aaral at kaukulang mananaliksik

sa mga dahilan kung bakit nagkakaroon pa rin ng kaibahan ang pananalita ng mga Pilipino

sa loob ng iisang bansa. Ginamit ang teoryang ito dahil sa pag-aaral ay may malaking

kaugnayan sa impormasyon o obserbasyon ng mga respondent hinggil sa kanyang

pananaw .

4|Page
1.3 KONSEPTUAL NA BALANGKAS

Sa bahagi ng mga mananaliksik ang ponolohiya at morpolohiya ay bunsod ng

nakikita o naoobserbahan ng mga mag-aaral na hindi nila masyadong natutunan kung ano

ang kahalagahan ng ponolohiya at morpolohiya at kung ano ang mga salita nito. Para sa

mga mag-aaral malaking tulong na rin ito sa kanila o dagdag kaalaman sa kanilang pag-

aaral ang ponolohiya at morpolohiya. Ang ponolohiya ay ang pag-aaral ng mga pattern ng

mga tunog ng wika, mga tunog na ginagamit sa pagbubuo ng mga salita sa isang

particular na wika at tunog na naririnig kung bumibigkas ng isang buong salita o pahayag o

pangungusap ang nagsasalita. Ang morpolohiya naman ay ang sangay ng linggwistika na

nag-aaral ng morpema (morpheme) o pinakamaliit nay unit ng tunog na may kahulugan.

Pinag-aaralan nito ang palatunugan ng isang wika, bukod sa sistema ng pagbubuo ng mga

salita at ng mga pangungusap nito.

Mula sa isinagawang konseptuwal na balangkas, sinuri ng mananaliksik sa pag-

aaral na ito ang mga salitang bumuo sa larangan ng ponolohiya at morpolohiya bilang

pantulong at paggamit ito sa klase ng Filipino. Ang ponolohiya at morpolohiya ay

tumutukoy sa mga salitang nabubuo sa pawang ng Filipino Ponolohiya at Morpolohiya ng

Wikang Filipino at sa iba pang asignatura. Pagtutuunan ng pansin ang mga aspekto ng

pagkatuto ng mga mag-aaral at pagtuturo ng mga guro upang makabuo ng isang

mungkahing patakarang pangwika sa Filipino na siyang magiging batayan ng patakarang

pangwika sa pribadong paaralan lalo na sa paaralang pinagsagawaan ng pananaliksik.

5|Page
[DAYAGRAM]

WIKANG GINAGAMIT ROGONGON

MGA SALITANG BUMUO SA

PONOLOHIYA AT
MORPOLOHIYA

KAHALAGAHAN

Figyur 1. Iskima ng Paradaym ng Pananaliksik

6|Page
 Makikita sa Figyur 1, ang iskima ng paradaym ng pananaliksik na may apat na

kahon pare-pareho ang laki at kulay nito. Inirepresenta ng unang kahon ang Rogongon.

Inirerepresenta ng ikalawang kahon ang Wikang ginagamit at inirepresenta naman ng

ikatlong kahon ang Mga salitang bumubuo sa larangan ng ponolohiya at morpolohiya at

ang ikaapat na kahon ay ang kahalagahan. Sa itaas ng mga kahon ang salitang Rogongon

ay kung saan ang pag-aaral ay isinagawa at na may arrow papunta sa wikang ginagamit

na kung saan may mga wikang ginagamit ang Rogongon sa pagbubuo ng salita sa

larangan ng ponolohiya at morpolohiya at patungong mga salitang bumuo ng ponolohiya at

morpolohiya at patungong kahalagahann ay nangangahulugan ito ng sa paggamit ng

pagbubuo ng mga salita inaalam din kung ano ang kahalagahan ng ponolohiya at

morpolohiya sa pag-aaral nito.

1.4 KAHALAGAHAN NG PAG-AARAL

Ang pananaliksik na ito ay nakatuon sa bumubuo ng ponolohiya at morpolohiya na

kakayahan ng mag-aaral sa paglikha ng salita at tunog sa Filipino na maaaring

makatutulong sa sumusunod na indibidwal o pangkat ng tao.

1.Sa mga mag-aaral. Ang pag-aaral na ito ay makakatulong upang mas magkaroon ng

karagdagan ideya ang mga mag-aaral kung paano pa pauunlarin ang paraan nila sa

pagbibigkas ng mga salita. Makatutulong din itong mapaunlad ang kanilang

pakikipagtalastasan na naaayon sa angkop na paggamit ng bawat salita na gagamitin nila

sa pangungusap. Makatutulong din ito upang maging maingat at alerto na sila sa mga

salitang kanilang gagamitin na angkop sa sitwasyon at panahon.

7|Page
2. Sa mga guro. Malaki ang naidulot nito sa mga guro lalo na sa mga nagtuturo ng Filipino.

Mas mapapadali na ang kanilang pagbabahagi ng kahit na anong idrya na walng mga

sagabal sa pagkakaintindi ng mga mag-aaral. Sa pamamagitan din nito ay mas lalo pang

matutugunan at mapagtutuunan ng pansin ng guro ang kahinaan at pangangailangan ng

kanyang mag-aaral. At dahil din ditto ay mas lalo pa nilang pagturuan nang tama at

mabigyan ng sapat na patnubay ang bawat mag-aaral kung ano ang tama o angkop na

pagbibigkas.

3. Sa mga sumusunod na henerasyon. Ang pag-aaral na ito ay maaari nilang balikan at ito

ay magbibigay sa kanila ng ideya tungkol sa ponolohiya at morpolohiya sa sinaunang

panahon at kung paano ito nagbago.

1.5 SAKLAW AT LIMITASYON NG PAG-AARAL

Sinaklaw lamang ng pag-aaral na ito sa mga bumubuo sa ponolohiya at morpolohiya

ay ang mga estudyante na nasa labing isa hanggang labing dalawang baitang na mga ma-

aaral sa bayan ng Rogongon Iligan City Lanao Del Norte. Sinakop lamang ang unang

semester ng TA. 2021-2022. Tanging mga estudyanteng kumuha ng Filipino sabjek ang

ginagamit sa pag-aaral na ito.

Nilimitahan ang pag-aaral na ito sa mag-aaral sa ikalabing isa at ikalabing dalawang

baitang ang sumasagot sa pag-aaral na ito sa Rogongon Agricultural High School.

8|Page
1.6 DEFINISYON NG TERMINO

Upang mas mapaigi pa ang kaalaman sa pag-aaral na ito, ang mga sumusunod na

salita ay binigyan kahulugan:

 Filipino. Ay ang pambansang wika at isa sa mga opisyal na wika ng Pilipinas ang

Ingles ang isa pa ayon sa Saligang Batas ng 1987.

 Kahalagahan. Ay isang uri ng salita na mahalaga na ito ay nagpapabatid o

nagpapaliwanag sa salita kung gaano ito ka importante.

 Lingguwistika o linguistic. Ay ang makaagham na pag-aaral ng wika, kahulugan

ng wika at wika bilang konteksto.

 Morpolohiya. Ito ang pagbuo ng mga morpema

 Pagkatuto. Ay ang paglinang at pagpapalakas ng kasalukuyang kaalaman, gawi,

kakayahan, kaugalian, o kagustuhan.

 Pananaliksik. Ay ang proseso ng pangangalap ng mga totoong impormasyon na

humahantong sa kaalaman.

 Pangwika. Ay bumubuo sa lahat ng mga anyo ng pakikipag-ugnayan kung saan

ginagamit ang mga salita

 Ponolohiya. Ito ang pagsamasama ng mga tunog o ponema.

 Rogongon. Ito ang lugar kung saan isinasagawa ang pag-aaral.

 Salita. Ay yunit ng wika na nagdadala ng kahulugan at binubuo ng isa o higit pang

morpema, na higit-kumulang ay mahigit na sama-samang magkakaugnay, at may

halagang ponetika.

 Wika. Ay isang bahagi ng pakikipagtalastasan.

9|Page
 TSAPTER 2

2.0 METODOLOHIYA

Sa pananaliksik na ito ay gumamit ng disenyong kwalitatibo. Pamamaraang

deskribtibo o palarawan ang ginamit sa pagsusuring ginawa sa mga datos. Sarbey ang

tiyak na paraang ginamit upang matipon ang mga datos.

2.1 LUGAR NG PAG-AARAL

Ang pag-aaral na ito ang sarbey ay ginawa sa Rogongon, Iligan City. Isinagawa ang

pag-aaral na ito upang malalaman nila kung ano ang wika ang kanilang ginagamit

sapagbubuo ng ponolohiya at morpolohiya at kung ano mga salita sa barangay na ito. Sa

pamamagitan ng pag-aaral na ito mas malilinawan pa tayo kung ano nga ba ang kaibahan

ng ponolohiya at morpolohiya. Ang lugar na ito ay isang lungsod na matatagpuan sa sulok

ng hilagang-kanlurang hanggang sa hilaga ng bahagi ng lalawigang Misamis Oriental at

Cagayan de Oro City, sa silangan ng Bukidnon, sa timog barangay Kalilangan,

Panoroganan at Dulag, sa kanluran ng barangay Digkilaan at sa hilagang kanluran ng

Mainit. At ang lugar na ito ay may magagandang lalawigan at ito ay tinatawag nilang

Sikyop na matatagpuan sa Lawlawon Rogongon Iligan City at ang Limunsudan Falls

matatagpuan sa Limunsudan at ang panghuli ay ang Anas Falls na matatagpuan sa

Panoroganan, Rogongon Iligan City. At ang lugar rin na ito ay mayayaman sa mga prutas,

gulay at iba pang mga halaman. Napili ang lugar na ito dahil maraming mga mag-aaral na

nakatira rito na mga senior haiskul at sila ay makatutulong sa paggawa ng pananaliksik na

ito.

10 | P a g e
Figyur 2. Mapa

2.2 PANGANGALAP NG DATOS

Na handa na ang talatanungan nagsagawa na ang mananaliksik ng sarbey.

Naghanda ng liham para na humihingi ng pahintulot na makapangalap ng mga

impormasyong kinakailangan mula sa mga mag-aaral.

Pagkatapos mabigyan ngpahintulot ng guro, humingi ng kompletong listahan ng

mga pangalan ng mga ginamit na respondente. Nagpapaliwanag sa mga respondente ng

layunin ng pag-aaral. Sa pangangalap ng mga datos, ginamit ang talatanungan. Hinintay

na makatapos ang pagsagot upang makolekta agad upang maiwasan ang pagkawala ng

talatanungan at pagkatapos ay pinasalamatan sila sa kanilang pagpapaunlak.

2.3 IMPORMANTE

11 | P a g e
 Ang respondente ng pag-aaral na ito ay ang mga mag-aaral sa Rogongon, Iligan

City. Binubuo ng ilang respondente sa pag-aaral na ito. Ang impormante sa pag-aaral na

ito ay nasa labing isa at labing dalawang baitang ang tutugon sa pananaliksik na ito.

2.4 PAGSASAAYOS NG DATOS

Ang pag-aaral na ito ay naipakita ang pagsasaayos ng mga datos. Matapos

makuha ng mga mananaliksik ang mga talatanungan ay sinimulan na ang pagtatala ng

mga datos. Nagsagawa ng pagta-tally ng puntos sa bawat katanungan ayon sa layuning

ginawa na ginawan ng talahanayan; Kinuha ang kabuuan bilang ng mga respondente o

porsyento sa bawat katanungan sa ginawan ng talahanayan.

Una alamin kung ano-ano ang wika ang kanilang ginagamit sa pagbubuo ng

Ponolohiya at Morpolohiya sa Rogongon. Pangalawa alamin kung ano-ano ang

kahalagahan ng Ponolohiya at Morpolohiya sa Rogongon. Pangatlo alamin kung ano ang

mga salita sa Rogongon Iligan City.

2.5 PAG-AANALISA NG DATOS

Sa pag-aanalisa ng mga daots, gumamit ang mananaliksik ng talahanayan upang

makuha ang porsyento ng bawat aspeto ng mga talatanungan at mas maintindihan ang

bawat elemento ng talatanungan ng pag-aaral na ito. Maipakita ang daloy at resulta at

pagkuha ng porsyento ang kinakailangang gawin upang maibuod ang mga datos ng pag-

aaral. Ang talahanayan ay nagpapakita ng impormasyon sa anyo ng isang talahanayan.

12 | P a g e
 1. Ano-ano ang wika ang kanilang ginagamit sa pagbubuo ng Ponolohiya at
Morpolohiya sa Rogongon?
Table 1

Mga kadalasan ginamit na wika sa Rogongon

Kadalasan Ranggo Ranggo

Tagalog 45 1

Cebuano/Bisaya 20 2

Total: 65

Ipinakita sa talahayan 1, na ang wikang Filipino ang pangunahing ginagamit ng mga

pagbubuo ng sintaks at semantiks sa unang antas ng mga mag-aaral sa ikalabing isa

hanggang labing dalawa na mag aaral sa unang semester na kumuha ng Filipino sabjek

nangunguna sa ranggo na may 45 respondente sa bilang 50 respondente ang sumasagot

sa pag-aaral na ito. At ang wikang Cebuano/Bisaya naman ay may 20 respondente na

sumasagot sa bilang 50 ng respondent sa pag-aaral na ito. Ayon kina Barker at Barker

(1993) ikinukunekta ng wika ang nakaraan, ang kasalukuyan at ang hinaharap. Iniingatan

din nito ang ating kultura at mga tradisyon. Maari raw mawala ang matatandang

henerasyon. Subalit sa pamamagitan ng wika. Naipapabatid pa rin nila ang kanilang mga

ideya. Tagumpay, kabiguan, at maging ang kanilang mga plano o adhikain sa hinaharap.

13 | P a g e
 2. Ano-ano ang kahalagahan ng Ponololihya at Morpolohiya sa Rogongon?

Table 2

Mga Kahalagahan ng Ponolohiya at Morpolohiya

Mga kahalagahan Respondente Ranggo

Mahalaga na pag-aralan natin ang mga 48 1

ponema.
Mahalaga na matutunan natin ang morpema. 46 2

Mahalaga na pag-aralan ang sistema ng 39 3

pagsasalansa ng mga morpomema upang
makabuo ng salita na may payak o
kumplikadong kahulugan.
Mahalaga na mapaunlad ang salita gamit ang 35 4
mga kasanayan nito.
TOTAL 168

Ipinakita sa talahanayan 2, ang mga kahalagahan ng Ponolohiya ar Morpolohiya,

nangunguna sa ranggo ang ‘’ Mahalaga na pag-aralan natin ang mga ponema upang

makabuo ng salita sa ikalabing isa hanggan labing dalawang mag aaral na may 48 na

respondente sa bilang 50 na respondente sa pag-aaral na ito. At sinundan ito na may 46

respondente na kabuuan sumagot sa ‘’Mahalaga na matutunan natin ang morpema’. At

‘Mahalaga na pag-aralan ang sistema ng pagsasalansa ng mga morpomema upang

makabuo ng salita na may payak o kumplikadong kahulugan.’’ na pangatlo sa ranggo na

may 39 na respondente na sumasagot. At ang panghuli ay may 35 na respondente ang

sumasagot sa Mahalaga na mapaunlad ang salita gamit ang mga kasanayan nito.

3. Ano-ano ang mga salita sa Rogongon Iligan City?

14 | P a g e
 Table 3
Mga salita sa Rogongon
Mga salita sa Rogongon Respondente Ranggo

Paglung-ag. 48 1
Nakaadto nakag sikyop. 46 2
Pangahoy na didto. 45 3

Pwede mangayo ug utan. 43 4

Pagkabo ug tubig. 40 5
Panglaba na didto. 38 6

Muadto ko sa uma. 35 7

Pangutang sa kay wapa tay sapi. 27 8

Panghulam ug bugas kay ato ranang ilisan. 25 9
Nakaadto naka ug limunsudan Falls. 18 10
TOTAL 365
Ipinakita sa talahanayan 3, ang mga sa mga salita sa Rogongon, Iligan City,

nangunguna sa ranggo ang ‘’Paglung-ag’’ na may 48 respondente na sumasagot sa bilang

50 respondente sa pag-aaral na ito at sinundan sa ikalawang ranggo na ‘’Nakaadto nakag

sikyop’’ na may 46 respondente ang sumasagot. At ang pangatlong ranngo ay ‘’Pangahoy

na didto’’ na may 45 respondente na sumasagot pang-apat na ranggo ay ‘’Pwede

mangayo ug utan’’ na may 43 respondente na sumasagot, panglimang ranggo ay Pagkabo

ug tubig na may 40 respondente ang sumasagot, pang-anim na ranggo’’Panglaba na

didto’’ na may 38 respondente na sumasagot, pang-pitong ranggo ay ‘’Muadto ko sa uma’’

pangwalong ranggo ‘’Pangutang sa kay wapa tay sapi’’ na may 27 respondente sumagot.

Pangsiyam na ranggo ‘’Panghulam ug bugas kay ato ranang ilisan’’ na may 25 na

respondent na sumasagot, at ang panghuli ay ang ‘’Nakaadto naka ug limunsudan Falls’’

TSAPTER 3

15 | P a g e
3.0 KAUGNAY NA PAG-AARAL

Isa sa mga pag-aaral na may kaugnayan sa kasalukukayang pag-aaral ay ang ang

pag-aaral ni August (2019) na may pamagat na “ Leksikong Kultural ng Tagalog at

Sinugbuanon: Isang Analisis” na ang Nilayon ng pag-aaral na ito na suriin ang leksikong

kultural ng wikang Tagalog at wikang Sinugbuanon. Sinikap na sagutin ang sumusunod:

(1) Alin sa mga salitang naitalâ sa wikang Tagalog at Sinugbuanong Binisaya ang may

magkaparehong anyo? (2) Ano-ano ang tamang pagbigkas nito ayon sa ponolohikong

estruktura ng mga salita? (3) Ano-ano ang kahulugan o rehistro ng mga ito sa bawat

wikang pinagmulan nito? (4) Sa ano-anong bahagi ng pananalita ang mga salitang ito

napabibílang? Pamaraang deskriptibo o palarawan na nilapatan ng pagsusuring

estruktural ang ginamit sa pag-aaral na ito. Natuklasan na (1) maraming mga salita sa

Tagalog at Sinugbuanon ang magkakapareho sa palatunugan at palabuuan. Ang

pagkakatulad nito ang dahilan sa pagkakapareho ng mga ito sa paraan ng pagbigkas na

mauuring malumay, mabilis, at maragsa. (2) Kahit magkakatulad ang mga salita sa baybay

at bigkas ng Tagalog at Sinugbuanon, nagkakaiba pa rin ito sa kahulugan/rehistro buhat

na rin sa heograpiko at sosyolingguwistikong dimensyon ng isang lugar,

Ang kasalukuyang pag-aaral ay may kaugnayan sa pag-aaral ni August dahil ay isa

sa suliranin ay may pagkakatulad ng pagsusuri ng tamang pagbigkas nito ayon sa

ponolohikong estruktura ng mga salita. Magkakatulad ang desinyo sa pagsagawa ng pag-

aaral.

TSAPTER 4

16 | P a g e
4.0 INTERPRETASYON NG DATOS

Sa talahanayan 1, ay nagpapakita ng mas maraming bilang ng mga mag-aaral ang

gumamit ng wikang Filipino ang bumubuo ng ponolohiya at morpolohiya sa Rogongon na

may 45 respondente na sumasagot. At 20 respondente naman ang gumamit ng wikang

Cebuano/Bisaya sa mga pagbubuo ng sintaks at semantiks. Nagpapahiwatig na maraming

mag-aaral ang gumagamit ng wikang Filipino sa kanilang pag-aaral. Kaya marami rin sa

kanila ang hindi makaiintindi ng Cebuano/Bisaya na salita sa mga pagbubuo ng

ponolohiya at morpolohiya.

Sa talahanayan 2, ay nagpapakita kung ano ang kahalagahan ng ponolohiya at

morpolohiya. Sa mga impormasyong ito lumalabas na maraming mag-aaral sa Rogongon

na alam nila ang kahalagahan ng ponolohiya at morpolohiya. Nangunguna sa ranggo ang

‘’ Mahalaga na pag-aralan natin ang mga ponema upang makabuo ng salita sa ikalabing

isa hanggan labing dalawang mag aaral na may 48 na respondente sa bilang 50 na

respondente sa pag-aaral na ito. At sinundan ito na may 46 respondente na kabuuan

sumagot sa ‘’Mahalaga na matutunan natin ang morpema’. At ‘Mahalaga na pag-aralan

ang sistema ng pagsasalansa ng mga morpomema upang makabuo ng salita na may

payak o kumplikadong kahulugan.’’ na pangatlo sa ranggo na may 39 na respondente na

sumasagot. At ang panghuli ay may 35 na respondente ang sumasagot sa Mahalaga na

mapaunlad ang salita gamit ang mga kasanayan nito.

Sa talahanayan 3, ay nagpapakita ng kung ano ang mga salita sa Rogongon, Iligan City at

kung ito ba ay kanilang nararanasan o nasaksihan na mga salita. Nangunguna sa ranggo

ang ‘’Paglung-ag’’ na may 48 respondente na sumasagot sa bilang 50 respondente sa

pag-aaral na ito at sinundan sa ikalawang ranggo na ‘’Nakaadto nakag sikyop’’ na may 46

17 | P a g e
respondente ang sumasagot. At ang pangatlong ranngo ay ‘’Pangahoy na didto’’ na may

45 respondente na sumasagot pang-apat na ranggo ay ‘’Pwede mangayo ug utan’’ na may

43 respondente na sumasagot, panglimang ranggo ay Pagkabo ug tubig na may 40

respondente ang sumasagot, pang-anim na ranggo’’Panglaba na didto’’ na may 38

respondente na sumasagot, pang-pitong ranggo ay ‘’Muadto ko sa uma’’ pangwalong

ranggo ‘’Pangutang sa kay wapa tay sapi’’ na may 27 respondente sumagot. Pangsiyam

na ranggo ‘’Panghulam ug bugas kay ato ranang ilisan’’ na may 25 na respondent na

sumasagot, at ang panhuli ay ang ‘’Nakaadto naka ug limunsudan Falls’’

4.1 Ponolohiya ng Wikang Filipino

Bago paman dumating ang mga dayuhan sa ating mayamang lupian, mayroon ng

alibata o baybayin na ginamit o ginagamit ang mga Pilipino. Binubuo ito ng labing apat (14)

na katinig at tatlong (3) patinig na mga simbolong kumakatawan sa mga titik o letra.

4.2. Ponemang Segmental

Mga Patinig

Mahalaga at makabukuhan ang patinig ng wikang Filipino. Binubuo ng patinig ang

bawat pantig ng salita sa wikang pambansa. Ayon kay De Castro (2007), tatatlo lamang

ang pantinig ng Filipino para sa mga ilang linggwistika: /a/, /e/, at /u/. Para kina Ernesto

Constantino at Nelly Cubar (1994), ang /e/ at /o/ ay hiram lamang natin sa wikang Kastila

at Ingles, bagamat kung hiram lamang ito, atin nang inakma at inayon sa ating kultura

kaya lima ang patinig sa Filipino: /a/, /e/, /i/, /o/ at /u/. Matutunghayan ang lahat ng ito sa

pamamagitan ng nabanggit na tsart o talaan.

18 | P a g e
Talaan/Tsart ng Ponemang Patinig ng Filipino

Harap Sentral Likod

Mataas i u

Gitna e o

Mababa a

Talaan/Tsart ng Ponemang Katinig ng Filipino

Punto ng Artikulasyon

Paraan ng Panlabi Pangngipin Panggiligi Pangngalangala

Artikulasyon Glottal
Pakatal Velar

Pasara w.t p t k ?
m.t d d g
Pailong m.t m n

Pasutsut w.t F s
m.t v z h
Pagilid m.t l

Patakal m.t r

Malapatinig y w

4.1.1 Ponemang Nagpapalitan/Ponemiko

19 | P a g e
 May mga ponema sa wikang Filipino na malayang nagpapalit subalit hindi

nagbabago ang kahulugan ng salitang sinasamahan nito. Hindi nagkokontrast ang mga

naturang mga ponema ( Garcia, 1992).

Mga Halimbawa:

Ponemang Nagpapalitan/Ponemiko

Bisaya Filipino Pangungusap

baye: bayi babae: babai B: Baye akong manghod.

F:Babae ang aking kapatid.

lake: laki lalake: lalaki B: Lake ang anak sa akong ig-

agaw.

F: Lalake ang anak ng aking pinsan.

gabei:gabie gabe:gabi B: Gabie na kaayo.

F: Gabi na.

ambot: ambut ewan: iwan B:Ambo tug sakto bani akong

answer.

F: Iwan ko kung tama ba itong

sagot ko.

dili: dile hindi: hinde B:Dili ko mo adto kay layo.

F:Hindi ako pupunta kasai malayo.

sayop: sayup mali: male B:Sayop ang pagsulat sa akong

ngalan.

F: Mali ang pagsulat ng aking

20 | P a g e
 pangalan.

pato: pato Bibi:bibe B:Mag palit kog pato.

F:Bumili ako ng bibi.

saona: sauna noon: nuon B:Sauna kay kakahuyan pana.

tinood: tinoud totoo: tutoo F: Noun marami pa iyan mga puno.

diri: diari dito: rito B:Diri rako mag hulat nimo.

F;Dito lang ako mag-aantay sayo.

Ayon kay Ronda, et al. (2009), Tinutukoy nito ang mga salitang katutubong may

nagkakapalitang ponema nang hindi nagbabago ang kahulugan. Makikita sa itaas ang

mga halimbawa ng ponemang nagpapalitan/ponemiko katulad ng sa Bisaya maaaring

nagkakapalitan sa pagsulat o pagbibigkas ang /e/ at /i/ tulad sa mga salitang

‘’baye:bayi’’, ‘’lake: laki’’, ‘’gabei:gabie’’,’’ dili: dile’’. At sa Filipino naman ‘’babae:

babai’’,’’ lalake: lalaki’’,’’gabe:gabi’’,’’ewan: iwan’’,,’’hindi: hinde’’,’’mali:

male’’,’’Bibi:bibe’’. Mayron din nagkakapalitan ang /o/ at /u/ tula ng sa Bisaya ‘’sayop:

sayup’’,’’pato: pato’’,’’saona: sauna’’,’’tinood: tinoud sa Filipino naman ‘’noon: nuon’’,

‘’totoo: tutoo’’. Tandaan sa pagbibigkas lang ito nangyayari at hindi sa pagbabaybay.

4.1.2 Ponemang Nagkokontras/Di-Ponemiko

Ponemang Nagkokontrast

Bisaya Filipino
hakut:hakot langgam : naghakot
hakut:lamigas -Daghan ug hakut.
hakut: Naghakut sila ug humay. -Maraming langgam.

21 | P a g e
tela: tila tela:tila
tela: panapton -Kana nga tela kay nindot.
tila: tilap -Maganda ang tela na iyan.
uso: usu uso:usu
uso: uso na karon -Uso na karon nga sinina.
usu: bear -Uso na nagyon na damit.
tula:tola tula:tola
tula:tula ni Rizal. -Mag himo kug tula.
tola: bahog sa manok. -Gumawa ako ng tula.
pela:pila magpela:magakano
pela: naglinya -Pela na dira kay taas ang linya.
pila: tagpila -Pela kana diyan kasi mataas ang pela.
tuod:toud Tuod:alam niya
tuod: kahoy -Nasangit ko sa tuod.
toud: katultul, kadomdom -Nasangit ako sa tuod.
poso:puso poso:puso
poso: poso kan-un -Pag palit nalang ug poso.
puso: puso saging. -Bumili ka nalang ng poso.
Ayon kay Ronda, et al. (2009), Ito ang mga pares ng salita na magkaiba ang
kahulugan ngunit magkatulad a bigkas maliban sa isang ponema. Sa itaas makikita ang
nagkokontrast ang /e/ at /i/ at /o/ at /u/ kapag nagbabago o nag-iiba ang kahulugan ng
mga salita; isa pa kung ang diin ng salita ay matatagpuan sa unang pantig kung saan
kinalalagyan ng /e/ at /i/, /o/ at /u/, tulad ng sa Bisaya ‘’hakut:hakot’’,’’ tela: tila’’,’’uso:
usu’’,’’tula:tola’,’’poso:puso’’, ’’pela:pila’’, ’’tuod:toud’’ . At mayroon din sa Filpino langgam
naghakot, tela:tila, uso:oso, tula:tola, magpela:magakano, Tuod:alam niya

22 | P a g e
4.1.3 Mga Diptonggo

Ang mga patinig na sinusundan ng malapanig na /o/ at /w/ ay tinatawag na diptonggo.

Itinuring na diptonggo ang aw, iw, ay, oy, uy, ey, at iy sa wikang Filipino. Pareho lamang ang tsart

ng mga patinig at ang tsart ng mga diptonggo.

Tsart ng Diptonggo

Harap Sentral Likod

Mataas IW, IY UY

Gitna EY OY

Mababa AY, AW

Mga halimbawa:

Bisaya Filipino

/AY/ Mababa

Balay Bahay
-Gama yang among balay. -Maliit an gaming bahay.
Gulay Gulay
-Daghan mig gulay. -Marami kaming gulay.
Tulay Tulay
-Hapit na guba ang tulay. -Malapit na nasira ang tulay.
Sabay Sabay
-Ayaw sa amo sabay. -Wag ka sa amin somabay.
Away Away

23 | P a g e
-Nag away mi sa akong igsuon. -Nag away kami ng aking kapatid.
Panday Panday
-Nagpanday akong papa sa payag. -Pinanday ng aking itay ang kubo.
Bagay Bagay
-Bagay jud mong duha. -Bagay kayong dalawa.
Akbay Akbay
-Ayaw kug akbayi kay bug-at. -Wag mo akong akbayan kasi mabigat.
/IW/ Harap

Aliw Aliw
-Maka aliw kaayo siya. -Nakaka aliw siya.

Paksiw Paksiw
-Lami ang giluto nga paksiw. -Masarap ang niluto na paksiw.

/EY/ Harap

Reyna Reyna
-Ikaw ang reyna. -Ikaw ang reyna.
Keyk Keyk
-Paliti kug keyk. -Bilihan mo ako ng keyk.
Beyk Beyk
-Nipalit kug beyk sa Haypermart. -Bumili ako ng beyk sa Haypermart.
Beysbol Beysbol
-Magdula tag beysbol. -Maglaro tayo ng beysbol.
/IY/ Harap

Puti’y Puti’y
-Ang imong gisuot kay puti’y. -Ang iyong sinusuot ay puti’y.
Kami’y Kami’y
-Kami’y tanan moadto sa Bohol. -Kami’y lahat pumontang Bohol.
Pisi’y Pisi’y

24 | P a g e
-Pang hulam ug pisi’y. -Panghiram ng pisi’y.
/AW/ Mababa

Agaw Agaw
-Agaw komusta mo dira. -Agaw komusta kayo diyan.
Sabaw Sabaw
-Mo higup kug sabaw aron mainitan -Mag higup ako ng sabaw para mainitan
akong tiyan. ang aking tiyan.
Sitaw Sitaw
-Pagpalit ug sitaw didto. -Bumili ka ng sitaw doon.
Lugaw Lugaw
-Lugawi na imong manghod kay -Lutiin mo ng lugaw ang iyong kapatid kasi
gihilantan na. nilalagnat yan.
Anahaw Anahaw
-Ang pambansang dahon kay anahaw. -Ang pambansang dahon ay anahaw.
Adlaw Araw
-Nisilak na ang adlaw. -Sisilak na ang araw.
Kabaw Kalabaw
-Naka sakay nakug kabaw. -Naka sakay na ako ng kalabaw.
Hilaw Hilaw
-Hilaw ang napalit namo nga mangga. -Hilaw ang nabili naming na mangga.
Ikaw Ikaw
-Ikaw gud ug dili ka mo maadto. -Ikaw nga kung hindi ka pumunta.
/oy/ Likod

Kahoy Kahoy
-Manguha ko ug kahoy karon. -Kukuha ako ng kahoy ngayon.
Unggoy Unggoy
-Dako na imong unggoy nga gibuhi? -Malaki na ang alaga mong unggoy?
Kasoy Kasoy

25 | P a g e
 -Manguha tag kasoy karon. -Kukuha tayo ng kasy ngayon.
Langoy Langoy
-Dili ko kabalo mo langgoy. -Hindi ako marunong lumangoy.
/UY/ Likod

Aguy Aruy
-Aguy ka sakit na pakong ko. -Aruy ang sakit na untog ako.
Baduy Baduy
-Baduy ug sinuotan. -Baduy ang kanyang susuotin.
Tsapsuy Tsapsuy
-Wala ay sud-an palit ug tsapsuy. -Wala tayong ulam bumili ka ng tsapsuy.
Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng Diptonggo halimbawa sa salitang
Cebuano/Bisaya na Diptonggo na /ay/ Balay, Gulay, Tulay, Sabay, Away, Panday,
Bagay. Sa Diptonggo na /IW/ Aliw, Giliw, Baliw, Paksiw, Sisiw. Sa Diptonggo na /EY/
Reyna, Keyk, Beyk, Beysbol. Sa Diptonggo na /IY/ Puti’y, Kami’y, Biyaya, Pisi’y. Sa
Diptonggo na /AW/ Agaw, Sabaw, Sitaw, Lugaw, Ayaw, Anahaw, Adlaw, Kabaw,
Hilaw,Ikaw. Sa Diptonggo /OY/ Kahoy, Unggoy, Kasoy, Langoy, Baboy. Sa Diptonggo
/UY/ Aruy, Badu, Tsapsuy, Kasuy.

4.1.4 Mga Klaster/ Kambal Katinig

Marami na ring mga klaster ang napapaloob sa wikang Filipino sa impluwensya ng

wikang Espanyol at Ingles. Ang klaster ay ang magkakabit na dalawang magkaibang

katinig sa isang patinig. Maaaring matagpuan ito sa unahan, gitna, at hulihan ng mga

salita.

Klaster sa unahan ng mga Salita

Bisaya Filipino

26 | P a g e
/bw/
Bwenas-Bwenas kaayo siya.
Bwig- Pila ka bwig na?
Bwelo-Bwelo ra ko.
/bl/
Blangko-Blangko ang papel.
Blusa-Dili sa ako na nga blusa.
Blade- Nasamad ko sa blade.
/br/
Bronse- Mahalin ng bronse?
Brown- Ang kolor sa imong mata kay
brown.
/by/
Byernes- Sa byernes nako muadto sa
bukid.
Byulin- Dili ko kabalo mo bayulin.
/dw/
Dwende- Naay dwende dira ng puyo.
/dr/
Drama- Ga drama man ka diha.
Droga- Kana nga droga kay
makaadik.
/dy/
Dyes- Dyes ra jud na bilin sa akong
kwarta.
/kw/
Kwelyo- Tarunga ang kwelyo.
Kwenta- Wala ka nag kwenta.
Kwarto- Ang akong kwarto kay walay
suga.
/kl/
Klase- Nag klase namo.
Klinik- Adto sa klinik.
Kliyente- Mao na imong kliyente?
/bw/
Bwenas- Bwenas kaayo siya.
Bwig- Ilang bwig yan?
Bwelo-Bwelo lang ako.
/bl/
Blangko-Blangko ang papel.
Blusa- Hindi sa akin ang blusa na iyan.
Blade- Nasugatan ako sa blade.
/br/
Bronse- Mabinta baying bronse?
Brown- Ang kulay ng iyong mata ay brown.
/by
Byernes- Sa byernes na ako pumunta ng
bukid.
Byulin- Hindi ako marunong mag bayulin.
/dw
Dwende- May dwende diyan nakatira.
/dr/
Drama- Nagdadrama ka diyan.
Droga- Yan na droga ay makakaadik.
/dy/
Dyes- Dyes nalang ang natira kung pera.
/kw/
Kwelyo- Ayusin mo ang kwelyo.
Kwenta- Hindi ka nag kukwenta.
Kwarto- Ang aking kwarta ay walang ilaw.
/kl/
Klase- Nag kaklase na kayo?
Klinik- Punta ka nang klinik
Kliyente- Yan ba nag kliyente mo?
27 | P a g e
/kr/
Krisis- Krisis kaayo karon.
Kredit- Na kredit nana?
/pw/
Pwede- Pwede mangayo.
Pwesto- Ayaw kug pulihi sa akong
pwesto.
/pl/
Planeta-Asa na nga planeta?
Planggana- Nagpalit kug planggana.
Plato- Nabuak ang plato.
/pr/
Prenda- Ge prenda sa ako iyang relo.
Produkto- Kana nga produkto kay
mahal.
Prutas- Daghan ug prutas sa amo.
/sw/
Swerte- Swerte kayka niya.
Sweldo- Hapit akong sweldo.
/sy/
Syete- Syete raman to plite.
Syensya- Syensya na wala koy
kwarta.
/gr/
Grupo- Unsa na nga grupo?
Gramo- Tag pila ang gramo?
Grado- Gagmay ko ug grado karon.
Gripo- Walay gripo diri.
/gy/
Gyera- Ga gyera na sila.
Gyabano- Lami ang gyabano.
/tr/
Tribo- Unsa na nga tribo?
Trono- Unsa na nga trono.
Trapo- Walay trapo diri hugaw akong
tiil.
Trabaho
/ts/
Tseke- Ang tseke na wala.
kr/
Krisis- Krisi kasi ngayon.
Kredit- Na kredit na iyan?
/pw/
Pwede- Pwede bang manghingi.
Pwesto- Wag mo akong palitan ng pwesto.
/pl/
Planeta- Saang planet aba yan?
Planggana- Bumili ako ng planggana.
Plato- Nabasag ang plato.
/pr/
Prenda- Prenenda niya sa akin ang kanyang
relo.
Produkto- Mahal iyan na produkto.
Prutas- Maraming prutas sa amin.
/sw/
Swerte- Swerte ka sa kanya.
Sweldo- Malapit na ang aking sweldo.
/sy/
Syete- Syete lang naman ang pamasahe.
Syensya- Pasensya na wala akong pera.
/gr/
Grupo-Ano yan nga grupo?
Gramo- Magkano ang gramo?
Grado- Maliit ang grado ko ngayon.
Gripo- Walang gripo ditto.
/gy/
Gyera- Ga gyera bay an sila.
Gyabano-Masarap ang gyabano.
/tr/
Tribo- Ano yan na tribo?
Trono- Anong trono na iyan.
Trapo- Walang trapo ditto madumi ang aking
paa.
Trabaho
/ts/
Tseke- Ang tseke ay nawala.
28 | P a g e
Tsek- Tsek diay na? Tsek- Tsek ba iyan?
Tsinelas- Asa akong tsinelas. Tsinelas- Nawala ang tsinelas ko.
Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng klaster o kambal katinig na nasa unahan
ng mga salita at pare-pareho lang ang salitang Diptonggo sa Cebuano/Bisaya sa salita
ng Filipino katulad ng sa Diptonggo /bw/ Bwenas, Bwig, Bwelo Diptonggo /bl/, Blangko,
Blusa, Bloke

Klaster sa Gitna ng Salita

Bisaya Filipino

/bl/ /bl/
Kubrekama Kubrekama
Kalibre Kalibre
Alpombra alpombra
/kw/ /kw/
Diskwento Diskwento
Eskwela- Eskwela na. Eskwela- Eskwela kana
/kl/ /kl/
Reklamo- Ayaw sigeg reklamo. Reklamo- Wag kanang mag rereklamo.
Peklat- Wala jud nawala ang peklat sa Peklat- Ayaw mawala ang peklat sa paa ko.
akong tiil.
/kr/ kr/
Sekreto- Sekreto ra kaayo ka. Sekreto- Sekreto ka lang.
Sekretarya- Sekretarya ang akong ate. Sekretarya-Sekritarya ang ate ko.
Sekretaryo- Sekretaryo siya. Sekretaryo-Sekritaryo siya.
/gl/ /gl/
Areglado Areglado
Reglamento reglamento
/gr/ /gr/

29 | P a g e
 Tigre Tigre
Sagrado Sagrado
Biyograpiya biyograpiya
/pl/ /pl/
Kumpleto- Kumpleto na ang papel. Kumpleto- Kumpleto na ang papel.
Suplado- Suplado kaayo ka nga bata. Suplado- Suplado na bata iyan.
Diploma- Naaay diploma? Diploma- May diploma kaba?
/pr/ /pr/
Pobre- Pobre rami dili mi kapalit ana. Pobre- Pobre lang kami hindi kami makaka bili niyan.
/tr/ /tr/
Kontrata- Pila ra kakontrata didto? Kontrata- Ilang kontrata ba iyan?

Makikita sa itaas ang mga klaster sa gitna ng salita katulad ng sa Cebuano /Bisaya /bl/

Publiko, Entablado, Pulisidad /bl/, Kubrekama, Kalibre, alpombra, /kw/ Diskwento, Eskwela /kl/

Reklamo, Peklat, Bisikleta. Pare-pareho lang ang klaster o kambal ka tinig sa wikang Filipino.

Klaster sa hulihan ng salita

Bisaya Filipino

/kl/ /kl/
Relaks- Pag relaks sa pod. Relaks- Mag relaks ka muna.

/rs/ /rs/
Nars- Gwapa nga Nars. Nars- Maganda ang Nars.

/rd/ /rd/
Kard- Nagkuha nakag kard? Kard- Kumuha kana ng kard?

30 | P a g e
/yb/ /yb/
Drayb- Kabalo naka mo drayb? Drayb- Marunong kaba mag drayb?

/yp/ /yp/
Teyp- Pag palit ug teyp. Teyp- Bumuli ka nag teyp.
Tayp- Kapoy ug tayp. Tayp- Mahirap mag tayp.
May mga ilang klaster na matatagpuan sa una at gitnang salita.

/kw/ + /dr/ /pr/ + /kl/

Kwadrado Proklama
proklamasyon
/pr/ +/bl/ /ek/ + /tr/
Problema- Unsa gud na nga problema? Ekstra- Ektra rako diri.
Ekstra lang ako ditto.
/pl/ + /ts/ /pr/ + /gr/
Plantsa- Taronga pod nag plantsa. Pragrama
Ayusin mo yan pag plantsa progreso
Makikita sa itaas ang klaster hulihan at klaster na matatagpuan sa una at gitnang salita

katulad ng sa hulihan /kl/ relaks /rs/ Nars /rd/ Kard /yb/ Drayb /yp/ Teyp tayp. Sa una at gitna /kw/

+ /dr/ Kwadrado /pr/ + /kl/ Proklama proklamasyon /pr/ +/bl/ problema /ek/ + /tr/ ekstra /pl/

+ /ts/ plantsa /pr/ + /gr/ Pragrama ,progreso.

4.1.5 Ponemang Suprasegmental

Tinatawag ding mga ponemang segmental ang mga ponema. Ang mga ponemang segmental

ay bumubuo ng mga salita, parirala, sanaysay at pangungusap na ginagamit sa komunikasyon.

Samantalang nagtataglay naman ng mga ponemang suprasegmental. Sa pananaliksik na ito,

31 | P a g e
 tatalakayin ang mga ponemang suprasegmental tulad ng sumusunod: tono at intonasyon, haba at

diin, hinto at antala.

4.1.5 Tono

Ang taas-baba na iniuukol sa pagbibigkas ng pantig ng isang salita. Antas ng tunog

L1 mababa, Normal L2, Mataas L3.

1.Bisaya: Gahapon Filipino: Kahapon

Tono: Tono:
ha (nagsasalaysay ha (nagsasalaysay)
)
L3 L3
Ga pon Ka pon

L2 L1 mababa L2 L1 mababa

2. Bisaya: Gahapon Filipino:Kahapon

Tono: nangutana Tono: nagtatanong

pon mataas pon mataas

Ga L3 Ka L3

L2 ha L2 ha

L1 L1

Tono:
3.Bisaya: Maoba Filpino:Talaga
nangutana

ba mataas ga mataas
Ma Ta
L3
L2 o L3
L2 laga
Tono:
L1 L1 nagtatanong

32 | P a g e
 4.Bisaya: Naay sunog Filipino:May sunog

nog mataas nog mataas

Naay May
L3 L3
L2
Tono:
su Tono: L2
su nagtatanong
nangutana
L1 L1

5.Bisaya: Naay sunog Filipino: May sunog

nog mataas Tono: nog mataas

Tono:
padamdam
padamdam
su L3 su L3

L2 L2

Naay May

L1 L1

6. Mouban na ta. Tono: (Pakiusap)

na
ta

L3
L3
Mouban Sumama
yo
ta
L2
33 | P a g e
 L2

L1 mababa L1 mababa

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng tono katulad ng sa Cebuano/Bisaya

Gahapon Tono: (nangutana), Gahapon Tono: (nagsasalaysay), Talaga Tono:

(nangutna/ nagduda ), Talaga Tono: ( nagsasalaysay), Naay sunog Tono: (nangutana),

Naay sunog Tono: (padamdam), Mouban na ta. Tono: (Pakiusap).

4.1.6 Haba at Diin

Ang haba ay tumutukoy sa haba ng bigkas na inuukol ng nagsasalita sampantig ng

pantig na salita. Ang diin naman ay tumutukoy sa lakas ng bigkas sa pantig ng salita.

Bisaya Filipino Pangungusap

/pa.ko?/ =wings /pa.ko?/= wings B: Akoa ng pako.

/pako?/ =fern /pako?/ = fern F: Akin yang pako.
B: Daghan kug nakuha nga pako.
F:Marami akong nakuha na pako.
/ga.bi/ =root crops= /ga.bih/ = root B:Nagtanom kug gabi.
/gabie/ =night gabih/ = night F:Nagtanim ako ng gabi.
B:Nagluto ko gabie.
F: Nagluto ako kagabi.
/Tu.bo/ ‘pipe’ /tu.boh/ = pipe B: Nagpalit kog tubo.
/Tubo/ =sugarcane /tuboh/ = sugarcane F:Bumili ako ng tubo.
B: Tam-is nga tubo akong na
nakaun.
F: Matamis na tubo ang aking na
kain.
Makikita sa itaas ang halimbawa ng haba at diin katulad ng sa

34 | P a g e
Cebuano/Bisaya /pa.ko?/ =wings, /pako?/ =fern, /pa.ko?/= wings, /pako?/ = fern , B:

Akoa ng pako, F:Akin yang pako, B: Daghan kug nakuha nga pako, F:Marami akong

nakuha na pako.

/ga.bi/ =root crops, /gabie/ =night /ga.bih/ = root, gabih/ = night B:Nagtanom kug gabi.

F:Nagtanim ako ng gabi, B:Nagluto ko gabie, F: Nagluto ako kagabi, /Tu.bo/ ‘pipe’,

/Tubo/ =sugarcane /tu.boh/ = pipe, /tuboh/ = sugarcane B: Nagpalit kog tubo, F:Bumili

ako ng tubo, B: Tam-is nga tubo akong na nakaun, F: Matamis na tubo ang aking na

kain. Haba at Diin. Tumutukoy ang haba sa haba ng bigkas na iniuukol ng

nagsasalita sa patinig ng pantig ng salita. Tumutukoy naman ang diin sa lakas ng

bigkas sa pantig ng salita.

Magkaugnay ang haba at diin sa pagbigkas ng mga salita dahil may mga salita

na kasama ng diin ng patinig ng salitang binibigkas. Nagkakaroon ng paghahaba kung

saan matatagpuan ang diin ng salitang binibigkas.

Ang pagpapantig /silabikasyon

MGA ANYO NG PANTIG

1.Payak (P) - pantig na binubuo ng isang patinig lamang

Bisaya Filipino pagpapantig Halimbawa sa Pangungusap

1.asa saan a-sa Asa ka paingon? Saan ka pumunta?

35 | P a g e
 2. ako ako a-ko Ako ang hinungdan. Ako ang dahilan.
3.abtik abtik a-btik Abtik kaayo ang bata. Abtik ang bata.
4.abot abot a-a-bot Abot langit. Abot langit.
5.abay abay a-a-bay Mo abay sa ko. Aabay ako.
6.ihilom tahimik i-i-hilom Ihilom rana nato. Tahimik lang tayo.
7.ihilak iyak i-i-hilak Ihilak rana ang sakit. Iiyak lang ang sakit.
8.istorya istorya i-is-tor-ya Unsay giistorya niya. Ano ang kanyang sinabi.
9.ibog maypagtingin i-bog Ibog lage ka nako. Maypagtingin ka sa akin.
10.inum inum i-inum Inum ug daghan tubig. Iinum ka ng maraming
11.imo iyo i-mo tubig.
12.usa itipon u-u-sa Iusa rana tanan. Itipon lang yan lahat.
13.ulan ulan u-u-lan Kusog ang ulan. Malakas ang ulan.
14.uli uwi u-u-li Mo uli ko karon. Uuwi ako ngayon.

Makikita sa itaas ang halimbawa ng payak (p) katulad ng sa Cebuano/Bisaya Asa,

ako, abtik, abot, abay, ihilom, ihilak, istorya, ibog, inum, imo, usa, ulan, uli. Mga

salita na binubuo ng isang patinig. Sa Filipino saan ako, abtik, abay, tahimik, iyak, istorya,

ibog, inum, iyo, usa, ulan, uwi.

2.Tambal-una (KP)-binubuo ito ng letra na katinig na sinusundan ng patinig

Bisaya Filipino Pagpapantig Halimbawa sa Pangungusap.

lalaki Lalake la-la-ki Lalaki iyang anak. Lalake ang anak niya.

babayi Babae ba-ba-yi Babayi siya. Siya ay babae.

lolo Lolo lo-lo

Gimingaw ko ni lolo. Na mimis ko ang aking lolo.
Lola

36 | P a g e
 lola Kuya lo-la Maldita akong lola. Masungit aking lola.

kuya Maligo ku-ya Wala koy kuya. Wala akong kuya.

kaligo Nakakainis ka-li-go

Maligo ko sa suba. Maliligo ako sa ilog.
Marunong sa-mu-ka
samuka Samuka nimo uy. Nakakainis ka.
butiki ka-ba-lo
kabalo
Diko kabalo mag ML. Hindi ako marunog mag
ka-po-ya
kapoya
bu-ti-ki ML
butiki
Naka kita kog butiki. May nakita akong butiki.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng tambal-una (KP) tulad ng sa

Cebuano/Bisaya lalaki babaye, lolo, lola, kuya, kaligo, samuka, kabalo, kapoya, butiki. Sa

Filipino Lalake, Babayi, Lolo, Lola, Kuya, Maligo, Nakakainis, Marunong, butiki.

3.Tambal-huli (PK) -pantig na binubuo ng dalawang letra na ang patinig ay may tambal na

katinig.

Bisaya Filipino Pagpapantig Halimbawa sa Pangungusap

unsa ano un-sa Unsa na? ano yan?

ambot iwan am-bot Ambot sa imo. Iwan ko sayo.

klaroha iklaro kla-ro-ha Klaroha pud na. Iklaro mo yan.
bungol bingi bu-ngol Bungol ka? Bingi ka ba?
adto Punta doon ad-to Mo adto ta didto. Punta tayo doon.
anhi Punta dito an-hi Anhi diri. Punta ka ditto.
pagdali Bilisan mo pag-da-li Pagdali sa imong lakaw. Bilisan mong
maglakad.
langayan Mabagal. la-nga-yan Langayan kaayo. Ang bagal mo.
hadlok nakakatakot had-lok Na hadlok ko sa baha. Nakakatakot ako sa
baha.
hangol Madamot ha-ngol Hangil kay ka. Ang damot mo.

37 | P a g e
 Makikita sa itaas ang tambal-huli (PK) tulad ng Cebuano/Bisaya unsa, ambot,

klaroha, bungol, adto, anhi, pagdali, langayan, hadlok, hangol. Sa Filipino ano, iwam,

iklaro, bingi, punta doon, punta ditto, bilisan mo, angtagal, nakakatakot, madamot.

4.Kabilaan (KPK) – pantig na binubuo ng patinig at may tambal katinig sa unahan at

hulihan.

Bisaya Filipino Pagpapantig Halimbawa sa Pangungusap

narsing nars Nar-sing Narsing akong ig-agaw. Nar sang aking pinsan.

sindayong tabay Sin-da-yong Maligo ko sa tabay. Maliligo ako sa tabay.

kanding kambing Kan-ding Wala mi kanding. Wala kaming kambing.

lampas lampas Lam-pas Taas ang lampas. Mahaba ang lampas.

hawla hawla Haw-la Nag unsa ka sa hawla. Anong ginawa mo sa hawla.

lampinig bubuyog Lam-pi-nig Gipaak kog lampinig. Kinagat ako ng bubuyog.

lamingon lalamingon La-mi-ngon Gi laming daan ang manok. Lalamingon muna ang

manok.

lansang pako Lan-sang Isa ka kilo nga lansang. Isang kilong pako.

labsik lagnat Lab-sik Gihilantan ko. May lagnat ako.

lansones Lansones Lan-so-nes Na munga among lansones. May bunga na an

gaming lansones.
Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng kabilaan (KPK) tulad ng sa

Cebuano/Bisaya nursing ,sindayong, kanding, lampas, hawla, lampinig, lamingon ,lansang.

38 | P a g e
Sa Filipino nursing, tabay, kambing, lampas, Hawla, bubuyog, lalamingon, pako, lagnat,

lansones.

5.0 MORPOLOHIYA NG WIKANG FILIPINO

Ang ibang panawag sa morpolohiya ay palabuuan. Ito ay ang pagbubuo ng mga

salita at pag-aaral ng mga morpoma ng isang wika.

5.1 MGA URI NG MORPEMA

Mga morpemang may kahulugang leksikal. Ito ang mga morpemang tinatawag ding

pangnilalaman pagkat may kahulugan sa ganang sarili. Ito ay nangangahulugan na ang

morpema ay nakakatayo ng mag-isa sapagkat may angkin siyang kahulugan na hindi na

nangangailangan ng iba pang salita.

1.Mga morpemang may kahulugan panleksikal. Sa uring ito, masasabing ang pangngalan

ng lugar, ng tao o bagay.

Morpemang Leksikal: Pangngalan

Bisaya Filipino Halimbawang Pangungusap

Bukid Bukid Nanguha mi ug utanon sa bukid.

Kumuha kami ng gulay sa bukid.
suba ilog Nangaligo si Jems ug Mike sa suba.
Naliligo si Jems at Mike sa ilog.
sikyop sikyop Nagsabot si Ronie ug si Rose nga
muadto sila ug sikyop.
Nag-uusap sina Ronie at Rose na
pumunta sila sa sikyop.
tindahan tindahan Nipalit si Ailyn ug si Jean sa tindahan.
Bumili sina Ailyn at Jean sa tindahan.

39 | P a g e
 Mais Mais Naghakot si Jems ug John ug mais sa
among uma.
Naghakot sina Jems at John ng mais sa
aming sakahan.
Limunsudan Falls Limunnsudan Niadto mi sa Limunsudan Falls.
Falls Pumunta kami sa Limunsudan Falls.
Skwelahan Paa-ralan Niadto si mama ug papa sa skwelahan
para mag kuha ug module.
Pumunta sina inay at itay sa paa-ralan
para kumuha ng module.
Rogongon Rogongon Taga Rogongon si Anna ug Mike.
Taga Rogongon sina Anna at Mike.
Motor Motor Ang gi sakyan ni Reyboy ug Elenita
pauli sa Rogongon kay motor.
Ang sinakyan nina Ryboy at Elenita
pauwing Rogongon ay motor.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng morpemang may kahulugang panleksikal

tulad ng sa Cebuano/Bisaya Bukid, suba, sikyop, tindahan, Mais, Limunsudan Falls,

Skwelahan, Rogongon, Motor. Sa pangungusap Nanguha mi ug utanon sa bukid. Kumuha

kami ng gulay sa bukid, Nangaligo si Jems ug Mike sa suba. Naliligo si Jems at Mike sa

ilog, Nagsabot si Ronie ug si Rose nga muadto sila ug sikyop. Nag-uusap sina Ronie at

Rose na pumunta sila sa sikyop, Nipalit si Ailyn ug si Jean sa tindahan, Bumili sina Ailyn at

Jean sa tindahan, Naghakot si Jems ug John ug mais sa among uma, Naghakot sina Jems

at John ng mais sa aming sakahan, Niadto mi sa Limunsudan Falls, Pumunta kami sa

Limunsudan Falls, Niadto si mama ug papa sa skwelahan para mag kuha ug module,

Pumunta sina inay at itay sa paa-ralan para kumuha ng module, Taga Rogongon si Anna

ug Mike, Taga Rogongon sina Anna at Mike, Ang gi sakyan ni Reyboy ug Elenita pauli sa

Rogongon kay motor, Ang sinakyan nina Ryboy at Elenita pauwing Rogongon ay motor.

5.1.2 Mga Morpemang nagsasaad ng Katangian at karamihan

40 | P a g e
 Ang morpemang ma- sa maulan, mabato, mabuhangin, maalon, madamo at

matubig ay nangangahulugan ng marami. Samantalang sa masigla, magalang, matapat,

masipag, magalang at masunurinn, ang morpemang ma- naman ay nangangahulugan

ng katangian o karakteristiko ng isang tao.

Bisaya Filipino

Maramihan halimbawa sa Pangungusap

Maulanon nga bulan karon. Maulan na buwan ngayon.

Mabato ang gitamnan ni mama sa Mabato ang tinaniiman ni nanay sa Malunggay.

kamonggay.
Mabalas ang among gilingkuran. Mabuhangin ang aming inupuan.

Mabalod ayaw mog adto sa lalom. Maalon wag kayong pumunta sa malalim.

Masagbot ang akong gitamnan ug Madamo na ang aking tinamnan na talong.

talong.
Matubig ayaw ug tunob diha. Matubig wag kang aapak diyan.

Malapok ayawg hawiri. Maputik yan wag mong hawakan.

Makahoy ang among uma. Mapuno ang aming sakahan.

Malapad ang gitamnan ni papa sa Malawak ang tinamna ni tatay na palay.

humay.
Makikita sa itaas ang halimbawa ng morpemang nagsasaad ng maramihan

katulad ng sa Cebuano/Bisaya Maulanon nga bulan karon ay Mabato ang gitamnan ni

mama sa kamonggay, Mabalas ang among gilingkuran, Mabalod ayaw mog adto sa

lalom, Masagbot ang akong gitamnan ug talong, Matubig ayaw ug tunob diha, Malapok

ayawg hawiri, Makahoy ang among uma, Malapad ang gitamnan ni papa sa humay.

41 | P a g e
 Bisaya Filipino

Katangian halimbawa sa Pangungusap

Malipayon ang bata nga gitagaan Masigla ang bata na binigyan ko ng candy.
nako ug candy.

Maayo magdula ug basketball sa Magaling maglaro ng basketball si Jems.

Jems.

Matinuo-anon siyang mahigugma sa Matapat siyang magmahal sa iba.

lain.

Kugihan nga bata si Ailyn. Masipag na bata si Ailyn.

Matinahuron nga bata si Anna. Magalang na bata si Anna.

Masulundon nga anak si Rose. Masunurin na anak si Rose.

Makikita sa itaas ang halimbawa ng morpemang nagsasaad ng katangian katulad ng

sa Cebuano/Bisaya ay Malipayon ang bata nga gitagaan nako ug candy, Maayo

magdula ug basketball sa Jems, Matinuo-anon siyang mahigugma sa lain, Kugihan nga

bata si Ailyn, Matinahuron nga bata si Anna, Masulundon nga anak si Rose.

5.1.3 Morpemang may kahulugang Pangkayarian

Mga morpemang may kahulugan pangkayarian. Sa uring ito, kapag nag-iisa ay

walang kahulugang ipinahahayag.

Halimbawa: ng, ng mga, sa, sa mga, ang, ang mga – ang mga ito ay walang tiyak na

kahulugan.

Bisaya Filipinong

42 | P a g e
Ang mga bata sa dalan kay mga isog. Ang mga bata sa lansangan ay matapang.

-Ang ang mga, at sa kay walay tiyak na

-Ang ang mga, at sa ay walang tiyak na
kahulugan apan mao kini nagkonektar sa
kahulugan subalit ito ay nag-uugnay sa mga
mga morpemang leksikal na bata, dalan ug
isog nga udunay kahulugan ang morpemang leksikal na bata, lansangan at
pangungusap.
matapang upang magkaroon ng kahulugan

ang pangungusap.

Si Anna u gang iyang ig-agaw na sina Lea Si Anna at ang kanyang pinsan na sina Lea

at Je-an kay muadto sa Rogongon. at Je-an ay pumunta sa Rogongon.

-Ang si, ang, sa ig sina kay walay tiyak na -Ang si, ang, sa at sina ay walang tiyak na

kahulugan apan mao kini nagkonektar sa kahulugan subalit ito ay nag-uugnay sa

morpemang leksika na Anna, Lea at Jea- morpemang leksikal na Anna, Lea at Je-an,

an, iyang ig-agaw ug muadto Rogongon ug kanyang pinsan at pumunta Rogongon

adunay kuhulugan ang pangungusap. upang magkaroon ng kahulugan ang

pangungusap.

Mga tanom na gitanom ni Jean kay Mga halaman na inani ni Jean ay ibininta ng

ibaligya sa iyang igsuon sa Merkado. kanyang kapatid sa palengke.

-Ang mga, ng ug sa kay walang tiyak na -Ang mga, ng at sa ay walang tiyak na

kahulugan apan mao kini nagkonektar sa kahulugan subalit ito ay nag-uugnay sa

morpemang lesikal na Jean, kapati, tanom, morpemang leksikal na Jean, kapatid

giharbis, ibaligya, iyang ug merkado ug halaman, inani ibininta, kanyang at

adunay kahulugan ang apngungusap. palengke upang magkaroon ng kahulugan

43 | P a g e
 ang pangungusap.

Makikita ang halimbawa ng morpemang may kahulugang Pangkayarian katulad ng sa

Cebuano/Bisaya ay Ang mga bata sa dalan kay mga isog.

-Ang ang mga, at sa kay walay tiyak na kahulugan apan mao kini nagkonektar sa mga

morpemang leksikal na bata, dalan ug isog nga udunay kahulugan ang pangungusap. Si

Anna u gang iyang ig-agaw na sina Lea at Je-an kay muadto sa Rogongon. -Ang si, ang,

sa ig sina kay walay tiyak na kahulugan apan mao kini nagkonektar sa morpemang

leksika na Anna, Lea at Jea-an, iyang ig-agaw ug muadto Rogongon ug adunay

kuhulugan ang pangungusap. Mga tanom na gitanom ni Jean kay ibaligya sa iyang

igsuon sa Merkado.-Ang mga, ng ug sa kay walang tiyak na kahulugan apan mao kini

nagkonektar sa morpemang lesikal na Jean, kapati, tanom, giharbis, ibaligya, iyang ug

merkado ug adunay kahulugan ang apngungusap.

5.1.4 Mga Pandiwang Makangalan, Makadiwa, Makauri

Bisaya Filpino

Makangalan

tinda+- han = tindahan (lugar sa tinda+- han = tindahan (lugar sa pamimili)

pagpamalit)

44 | P a g e
tubo+- han = tubuhsn (tamanan ug tubo) tubo+- han = tubuhsn (taniman ng tubo)

Habi+- han = habihan (lugar kung asa Habi+- han = habihan (lugar saan naghahabi ng

naghahabi ug tela. tela.

Makikita sa itaas ang mga pandiwang makangalan katulad ng sa Cebuano/Bisaya ay

tinda+- han = tindahan (lugar sa pagpamalit) tubo+- han = tubuhsn (tamanan ug tubo)

Habi+- han = habihan (lugar kung asa naghahabi ug tela.

Bisaya Filipino

Makadiwa

Uba+- nan = ubanan (nagsasaad sa sama+- han= samahan (nagsasaad ng

pagsabay sa uban) pagsabay sa iba)

laba+-han= labahan laba+- han = pirmahan

pirma+-han = pirmahan pirma+-han = pirmahan

Makikita sa itaas ang pandiwang makadiwa katula ng sa Cebuano/Bisaya ay Uba+-

nan = ubanan (nagsasaad sa pagsabay sa uban, laba+-han= labahan, pirma+-han =

pirmahan

Makauri

panga+-han= pangahan (dako ang panga+-han= pangahan (dako ang panga)

panga)

Bago+-han = baguhan (amateur, Bago+-han = baguhan (amateur, beginner)

45 | P a g e
 beginner)

Makikita sa itaas ang morpemang makauri katulad ng sa Cebuanp/Bisaya ay panga+-

han= pangahan (dako ang panga, Bago+-han = baguhan (amateur, beginner)

5.1.5 Pagbabagong Morpoponemiko

May mga pagbabagong napapaloob sa karaniwang kayarian o kaanyuan ng isang

morpema dahil sa impluwensiya ng kaligiran nito. Ang naturang pagbabagong itoay

tinawag na pagbabagong morpopomiko. Ito ay mga katabing ponema na nagsasaad ng

impluwensiya upang magkaroon ng pagbabago ang anyo ng morpema. Napapaloob din

ditto ang alomorp ng morpema. Ibig sabihin, maaaring magbabago ang angyo ng

morpema dahil nga sa impluwensiya ng kaligiran, ang kasunod na katinig nito.

Mga uri ng pagbabagong morpoponemiko

1. Asimilasyon

May dalawang uri ng asimililasyon: asimilasyong ganap at asimilasyong di-ganap o

parsyal.

Ganap na Asimililasyon: Nawawala ang unang letra ng morpemang salitang-ugat na

maaaring magsisismula sa d, l, r, s, t, p, at b at ang tunog lamang ng /m/ ang naiiwan;

nakakaltas ang unang ponema na nilalapi ang salita sa dahilang pagpapaloob nito sa

sinusunodang ponema.

46 | P a g e
 Bisaya Filipino

mang + punit > mampunit > mamunit mang+ pulot > mampulot > mamulot

mang + tabi > mantabi > manabi mang + tabi > mantabi > manabi

mang + bunal > mambunal > pamonal mang + palo > mampalo > pamalo

Matutunghayan sa bahaging ito ang pagkakaroon ng pag-uulit sa loob ng salita.

mang + tahi > mantahi > manahi > mang + tahi > mantahi > manahi > ma(na)2 hi

ma(na)2 hi = mananahi = mananahi

mang + punit > mampunit > mamunit > mang + pulot > mampulot > mamulot >

ma(mu)2 nit = mamunit ma(mu)2 lot = mamumulot

pang + tahi > pantahi > panahi > pang + tahi > pantahi > panahi > pa(na)2 hi =

pa(na)2 hi = pananahi pananahi

Asimilasyong di-gana/parsyal: Ang pagababgo ng morpemang panlapi dahil sa

impluwensya ng kayabing ponema ng kasunod na silitang-ugat.

pang + tambal > pantambal pang + lunas > panlunas

pang + takal > pantakal (pang-measure) pang + takal > pantakal (pang-measure)

pang + pabaskog > pampabaskog pang + patibay > pampatibay

pang + balay > pambalay pang + bahay > pambabahay

Makikita sa itaas ang halimbawa ng asimilasyong di-ganap katulad ng sa

47 | P a g e
 Cebuano/Bisaya ay pang + tambal > pantambal, pang + takal > pantakal (pang-measure)

pang + pabaskog > pampabaskog ,pang + balay > pambalay

5.1.6 PAGKAKALTAS NG PONEMA (Gonzales, 1993)

May nawawalang ponema sa salita. Maaaring ito’y nasa unahan, sa gitna at sa

hulihan ng salita.

Mga halimbawa:

Bisaya Filipino

putol + -on > putulon > putlon putul + -in > putulin > putlin

palit + -an >palitan > palitan bili + -han > bilihan > bilhan

magpatahi + tahi > magpatahi > patahi magpatahi + tahi > magpatahi > patahi

laba + -han > labahan > labhan laba + -han > labahan > labhan

saka + -han > sakahan > sakhan saka + -han > sakahan > sakhan

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng pakaltas ng ponema katulad ng sa

Cebuano/Bisaya putol + -on > putulon > putlon, palit + -an >palitan > palitan,

Magpatahi + tahi > magpatahi > patahi, Laba + -han > labahan > labhan, Saka + -

han > sakahan > sakhan,

5.1.7 PAGPAPALIT NG PONEMA

48 | P a g e
 Ang ponemang nagpapalit ay tulad ng:

1. /o/ at /u/ - Kapag inuulit ang pantig na may ponemang /o/ masabing nagkakaroon ng

pagpapalit ang /o/ at /u/ at minsan ay kinakaitan nito pang-ugnay o linker na (-ng)

kinsa +kinsa > kinsa-kinsa sino + sino > sinosino

ano + ano > ano-ano ano + ano > ano-ano

maalamon + -ng + maalamong > Matalino + -ng + matalino > mataling-matalino

maalamong-maalamon

2. /d/ at /r/ - Napapalitan ng ponemang /r/ ang ponemang /d/ kapag ang huling letra ng

panalapi ay pantig.

ma + daghan > managhan ma + dami > marami

ma + dungag + an > madungagan ma + dagdag + an > maragdagan

lakaw + -an > lakaran lakad + -an > lakaran

ma + dapat > marapat ma + dapat > marapat

3. /h/ at /n/ - Sa ialng pagkakataon, nagkakataon, nagkakaroon ang /h/ at /n/.

Tawa + han > tawanan Tawa+ han > tawanan

4. /e/ ay /i/ - Kapag nauulit ang patinig na may /e/, napapalitan ang nauunang letra na e

at nagiging I at may liker (-ng) na ikinakaiba ditto.

49 | P a g e
Lalake + -ng + lalake > lalaking-lalake Lalake + -ng + lalake > lalaking-lalake

Babae + -ng + babae > babaing -babae Babae + -ng + babae > babaing -babae

Makikita sa itaas ang ponemang nagpapalitan katulad ng sa Cebuano/Bisaya /o/

at /u/ kinsa +kinsa > kinsa-kinsa, ano + ano > ano-ano, maalamon + -ng +

maalamong > maalamong-maalamon. /d/ at /r/ ma + daghan > managhan, ma +

dungag + an > madungagan, lakaw + -an > lakaran, ma + dapat > marapat.

6.0 MGA SALITANG NILALAMAN

Nabanggit na sa mga naunang pahina na ang mga pangngalan at panghalip ay

kapwa nabibilang sa nominal dahil ang pinag-uusapan ng mga ito ay tungkol sa to, bagay,

pook at pangyayari.

Pangalan- ginagamit sa pangalan ng tao, hayop, bagay, pook, pangyayari; maaari ring

nglan ng tao, hayop, bagay, pook o pangyayari.

Mga halimbawa:

Mga Panganglan Ngalan ng tao

Bisaya Filipino

-Igsuon -Kapatid

Gwapa ang akung igsuon. Maganda ang anking kapatid.

50 | P a g e
-Reyboy -Reyboy

Ang pangalan saakung tatay kay si Ang pangalan ng aking tatay ay si Reyboy.

Reyboy.

-amega -Kaibigan

Ang akong amgea ka buotan. Ang aking kaibigan ay mabait.

-mama -nanay

Gilutuan ko sa akong mama ug Ipinag luto ako ni nanay ng adobong manok.

adobong manok.

-tito -tito

Gitagaan ko sa akong tito ug kwarta. Binigyan ako ni tito ng pera.

-tita -tita

Gitagaan ko ug cellphone sa akong Binigyan ako ni tita ng cellphone.

tita.

-mangalutay -Barbero

Mangalutay akong igsuon nga lalaki. Barbero ang aking kapatid na lalake.

-tindero -tindero

Tindero karon si papa sa among - Tindero ngayon ang aking tatay sa aming

tindahan. tindahan.

-tindera -tindera

51 | P a g e
 Mabait na tindera ang binilhan naming ng bag.

Buotan nga tindera ang napalitan

anmo anang bag.

-maestra -guro

Buotan ang among maestro. Ang guro naming ay mabait.

-sundalo -sundalo

Mag sundalo ang akong igsuon. Mag sundalo ang aking kapatid.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng Pangngalan tulad ng sa Cebuano/Bisaya

Igsuon: Gwapa ang akung igsuon, Reyboy: Ang pangalan saakung tatay kay si Reyboy,

amega: Ang akong amgea ka buotan, mama: Gilutuan ko sa akong mama ug adobong

manok, tito: Gitagaan ko sa akong tito ug kwarta, tita: Gitagaan ko ug cellphone sa akong

tita, mangalutay: Mangalutay akong igsuon nga lalaki, tindera: Tindero karon si papa sa

among –tindahan, tindero: Buotan nga tindera ang napalitan anmo anang bag, maestro:

Buotan ang among maestro, sundalo: Mag sundalo ang akong igsuon. Sa wikang Filipino

naman kapatid: Maganda ang anking kapatid, Reyboy: Ang pangalan ng aking tatay ay si

Reyboy, kaibigan, nanay, tito: Binigyan ako ni tito ng pera, tita, barber: Barbero ang

aking kapatid na lalake, tinder, tinder: Mabait na tindera ang binilhan naming ng bag,

guro:Ang guro naming ay mabait, sundalo: Mag sundalo ang aking kapatid.

52 | P a g e
Mga Pangngalan ngalan ng Hayop

Bisaya Filipino

-Iring -Pusa

Ang among iring kay nawala. An gaming pusa ay nawala.

-langgam -ibon

Ning lupad ang langgam padulong sa Lumipad ang ibon patungong kulungan.
hawla.

-kabaw -kalabaw

Nisakay ko sa kabaw kay lapok kaayo Sumakay ako sa kalabaw kasi maptuik ang
ang dalan. daan.

-iro -aso

Namatay ang iron ni Ana. Namatay ang aso ni Ana.

-kanding -Kambing

Dako na ang among kanding. Malaki na an gaming kambing.

-bitin -ahas

Nakakita ko ug bitin hadloka nako uy. Nakakita ako ng ahas.

-manok -manok

Daghan ug manok akong papa sa una. Marami ang mga manok ni tatay noon.

-kabayo -kabayo

Naka sakay nako sa kabayo. Naka sakay na ako ng kabayo.

-baka -baka

Nipalit si papa ug baka nga laki. Bumili si tatay ng baka nga laki.

53 | P a g e
-ba-o -pagong

Naay binuhi akong manghod nga ba-o. May alagang pagong ang aking kapatid.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng Pangngalan ngalan ng hayop tulad

ng sa Cebuano/Bisaya –Iring: Ang among iring kay nawala, langgam: Ning lupad ang

langgam padulong sa hawla, kabaw: Nisakay ko sa kabaw kay lapok kaayo ang dalan, iro:

Namatay ang iron ni Ana, kanding: Dako na ang among kanding, bitin: Nakakita ko ug

bitin hadloka nako uy, manok: Daghan ug manok akong papa sa una, kabayo: Naka

sakay nako sa kabayo, baka: Nipalit si papa ug baka nga laki, ba-o: Naay binuhi akong

manghod nga ba-o. Sa wikang Filipino naman ay –Pusa: Ang gaming pusa ay nawala,

ibon: Lumipad ang ibon patungong kulungan, kalabaw: Sumakay ako sa kalabaw kasi

maptuik ang daan, aso: Namatay ang aso ni Ana, Kambing: Malaki na an gaming

kambing, ahas: Nakakita ako ng ahas, manok: Marami ang mga manok ni tatay noon,

kabayo: Naka sakay na ako ng kabayo, baka: Bumili si tatay ng baka nga laki, pagong:

May alagang pagong ang aking kapatid.

Mga Pangngalan nglan ng Bagay

Bisaya Filpino

-lapis -lapis
Nagpalit kog lapis sa Mall. Bumili ako ng lapis sa Mall.

-papel -papel
Nanghatag kog papel sa akong tapad. Nagbigay ako ng papel sa aking katabi.

54 | P a g e
-libro -libro
Pagbasa basa pod ug libro. Magbasa ka ng libro.

-payong -payong
Nipalit kog bag-ong payong. Bumili ako ng bagong payong.

-relo -relo
Nindot ang relo nga nap alit ni mama. Maganda ng relo na binili ni inay.

-baso -baso
Nipalit kug isaka dosina nga baso. Bumili ako ng isang dosenang baso.

-computer -computer
Nadaot ang isa namo ka computer. Nasira ang isa naming computer.

-sapatos -sapatos
Nipalit kog sapatos sa Shoppee. Bumili ako ng sapatos sa Shoppee.

-bag -bag
Nipalit kog bag-ong bag ganina. Bumili ako ng bagong bag kanina.

-dulaan -laruan
Nipalit kug dulaan para sa akong pag- Bumili ako ng laruan para sa aking pamangkin.
umangkon.

Makikita sa itaa ang mga halimbawa ng Pangngalan ngalan ng bagay tulad ng

sa Cebuano/Bisaya –lapis: Nagpalit kog lapis sa Mall, papel: Nanghatag kog papel sa

akong tapad, libro: Pagbasa basa pod ug libro, payong: Nipalit kog bag-ong payong, relo:

Nindot ang relo nga nap alit ni mama, baso: Nipalit kug isaka dosina nga baso, computer;

Nadaot ang isa namo ka computer, sapatos: Nipalit kog sapatos sa Shoppee, bag: Nipalit

kog bag-ong bag ganina, dulaan: Nipalit kug dulaan para sa akong pag-umangkon.

55 | P a g e
Mga Pangngalan ngalan ng Pook

Bisaya Filipino

-Luzon -Luzon

Sa Luzon nag puyo ang akong lola. Sa Luzon nakatira ang aking na nanay.

-Visayas -Visayas

Sa Visayas ni hapak ang bagyo. Sa Visayas tumama ang bagyo.

-Mindanao -Mindanao

Sa Mindanao ko nag puyo. Sa Mindanao ako nakatira.

-suba -ilog

Niadto ko sa suba para mang laba. Pumunta ako sa ilog para mang laba.

-Manila -Maynila

Sa Manila na narbaho akong uncle. Sa Maynila nag trabaho ang aking uncle.

-barangay -barangay

Daghan ug tawo ang barangay. Maraming tao sa barangay.

-Mall -Mall

Niadto ko sa Mall. Pumunta ako sa Mall.

-kalibutan -mundo

Lingingin daw ang kalibutan. Bilog daw ang mundo.

-Pilipinas -Pilipinas

Ang Pilipinas daghan ug nindot nga Ang Pilipinas maraming magagandang tanawin.
view.

-kalsada -kalsada

56 | P a g e
 Daghan ug moagi diha nga kalsada. Maraming dumaan sa kalsada na iyan.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng Pangngalan ngalan ng pook tulad ng

Cebuano/Bisaya –Luzon: Sa Luzon nag puyo ang akong lola, Visayas: Sa Visayas ni

hapak ang bagyo, Mindanao: Sa Mindanao ko nag puyo, suba: Niadto ko sa suba para

mang laba, Manila: Sa Manila na narbaho akong uncle, barangay: Daghan ug tawo ang

barangay, Mal: Niadto ko sa Mall, kalibutan: Lingingin daw ang kalibutan, Pilipinas: Ang

Pilipinas daghan ug nindot nga view, kalsada: Daghan ug moagi diha nga kalsada.

Mga Pangngalan ngalan ng Pangyayari

Bisaya Filipino

-adlaw -kaarawan

Imong adlaw natawhan diay ron. Kaarawan mo ngayon.

-pasko -pasko

Hapit na ang pasko wala pa gihapon Malapit na ang pasko wala parin kaming
mi decoration sa balay. dekarasyon sa bahay.

-sunog -sunog

Naay na sunog balay dapit sa amo. May na sunog na bahay malapit sa amin.

-bagyo -bagyo

Naay bagyo karon? May bagyo ngayon?

-eleksyon -elksiyon

Pila na lang ka bulan elesyon na. Ilang buwan na lang eleksiyon na.

-kasal -kasalan

57 | P a g e
 Naay kasal nga na hitabo karon sa May kasal na nagaganap ngayon sa amin.
amo.

-bunyag -binyag

Bunyag sa anak sa akong magulang. Bingyag sa anak ng aking kapatid.

-ramadan -ramadan

Hapit na sad ang Ramadan. Malapit na ang Ramadan.

-bakasyon -bakasyon

Mo bakasyon ko sa Bohol. Mo bakasayon ako sa Bohol.

-bag-ong tuig -bagong taon

Hapit na sad ang bag-ong tuig. Malapit na ang bagong taon.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng Pangngalan ngalan ng Pangyayarin

tulad ng sa Cebuano/Bisaya –adlaw: Imong adlaw natawhan diay ron, pasko: Hapit na

ang pasko wala pa gihapon mi decoration sa balay, sunog: Naay na sunog balay dapit sa

amo, bagyo: Naay bagyo karon?, eleksyon; Pila na lang ka bulan elesyon na, kasal:

Naay kasal nga na hitabo karon sa amo, bunyag: Bunyag sa anak sa akong magulang,

Ramadan: Hapit na sad ang Ramadan, bakasyon: Mo bakasyon ko sa Bohol, bag-ong

tuig: Hapit na sad ang bag-ong tuig.

6.1.1 MGA KAURIAN NG PANGNGALAN

Pantangi - ang tiyak na tawag sa tao, hayop , pook o pangyayari. Ang ibig sabihin

na tangi ay partikular na tao, bagay, hayop, pangyayari. At sumasagot ito sa tanong

na:Ano ang panawag sa o ngalan ng partikular na taong ito, ng partikular, partikular na

asong ito, o pusang ito, atbp.: partikular na aklat na ito, o lapis na ito,atbp. ng partikular

58 | P a g e
na dagat na ilog, resort na ito, atbp. (Santiago at Tiangco;1977: 69). Ang mga

pangngalang pantangi ay sinisimulan sa malaking titik kapag isinusulat.

Halimbawa:

Mga Pangngalang Ngalan ng Partikular na Tao

Halimbawa sa Pangungusap

Manny Pacquiao Si Manny Paquiao ang mudagan ug pagka

president sa Pilipinas.

Si Manny Paquiao ang tumakbo ng pagka

presidente ng Pilipinas.

Doc Teresita Semorlan Si Doc Angelina Santos ang namahala sa GEC

sa SPC.

Si Doc Angelina ang tagapamahala sa GEC sa

SPC.

Catriona Gray Si Catriona Gray ang nakadaug sa miss universe

atong 2018.

Si Catriona Gray ang nanalo ng miss universe

noong 2018.

Kathryn Bernado Si Kathryn Bernardo ang sikat na artista.

Si Kathryn Bernardo ang sikat nga artisata.

Mga Pangngalang Partikular na Ngalan ng Iba’t ibang Uri ng Hayop

Bruno Bruno ang pangngalan sa akong iro.

Bruno ang pangnglan ng aking aso.

59 | P a g e
Mimi Mimi ang pangngalan sa akong iring.

Mimi ang pangngalan ng aking pusa.

Jumbo Jumbo ang pangngalan sa among kabayo.

Jumbo ang pangngalan n gaming kabayo.

Girly Girly ang pangngalan sa akong iro nga namatay.

Girly ang pangngalan sa aking aso na pumanaw.

Kibol Kibol ang pangngalan sa iro sa akong mama.

Kibol ang pangngalan ng aso ng aking inay.

Mga pangngalang Partikular na ngalan ng Iba’t Ibang Bagay

Adidas Ang brand sa akong sapatos kay Adidas.

Ang brand ng aking sapatos ay Adidas.

Lenovo Ang gipalit nako nga laptop kay katong Lenovo.

Ang binili kong laptop ay Lenovo.

Signpen Nindot gamiton ang signpen nga ballpen.

Maganda gamitin ang signpen na ballpen.

Shoppe Sa shope nga shoppe ko tig palitan ug sina.

Sa shope ng shoppe ako bibili ng damit.

Mongol Ang lapis nga naay mongol dugay ma bali.

60 | P a g e
 Ang lapis na may mongol ay matagal ma bali.

•Mga pangngalang Partikular na ngalan ng Lugar

Rogongon Daghan na ug liguanan ang Rogongon.

Marami ng maliliguan ang Rogongon.

Iligan City Sa Iligan City nato makita ang Maria Cristina

Falls

Sa Iligan City makikita ang Maria Cristina Falls.

Bohol Gusto na kay ko moadto sa Bohol mo duaw sa

akong lolo.

Gusto ko nang pumunta sa Bohol para dalawin

ang aking lolo.

Mga pangngalang Partikular na Pangyayari

Araw ng mga Puso Inig taga Pebrero 14 ang adlaw sa mga puso.

Tuwing Pebrero 14 ang araw ng mga Puso.

Bonifacio Day Walay klase adtong Nobyembre 30 kay Bonifacio

Day.

Walang pasok noong Nobyembre 30 kasi

Bonifacio Day.

Kaarawan Taga Nobyembre 1 akong birthday.

61 | P a g e
 Tuwing Nobyembre 1 aking kaarawan.

Christmas Day Inig taga Desyembre 25 ang Christmas day.

Tuwing Desyembre 25 ang Christmas day.

Rizal Day Kanus-a ang Rizal day, inig taga Desyembre 30.

Kailan ang Rizal day, tuwing Desyembre 30.

Makikita sa itaas ang ga halimbawa ng pantangi katulad ng partikular na tanging

ngalan ng tao Manny Pacquiao, Doc Teresita Semorlan, Catriona Gray, Kathryn Bernado.

Tangin ngalan ng hayop Bruno, Mimi, Jumbo, Girly, Kibol. Tanging ngalan ng bagay

Adidas, Lenovo, Signpen, Shoppe, Mongol. Tanging ngalan ng lugar Rogong, Iligan City,

Bohol. Tanging ngalan ng pangyayari Araw ng mga Puso , Bonifacio Day, Kaarawan ,

Christmas Day, Rizal Day

2.Pambalana - ang karaniwan o panlahat na tawag sa tao, hayop, bagay, pook, kalagayan

o pangyayari. Ito ang mga pangngalang tumutukoy sa pangkalahatang diwa. At

nagsisimula ito sa maliliit na titik. (Santiago at Tiangco;1977: 70).

Halimbawa:

Bisaya Filipino

Mga pangkalahatang ngalan ng tao Mga pangkalahatang ngalan ng tao

Bata – Bata nga sipat Bata- Bata nga makulit

Baye – baye ang anak sa akong ig- Bae- babae ang anak ng aking pinsan.
agaw.

62 | P a g e
Laki – Lalaki ang imong kambal Lake- Lalake ang kakambal mo.

Mga Pangkalahatang Ngalan ng Mga Pangkalahatang Ngalan ng hayop

hayop

Manok- Daghan mi ug maonok

Manok- Marami kaming manok.
iro
Aso-
iring
pusa
baboy
baboy
kanbing
kambing
kabayo
kabayo
Mga Pangkalahatang Ngalan ng
Mga Pangkalahatang Ngalan ng Bagay
Bagay
Laptop
Laptop
Hanger
Hanger
Papel
Papel
Ballpen
Ballpen

Mga Pangkalahatang Ngalan ng

Lugar Mga Pangkalahatang Ngalan ng Lugar

suba Ilog

patag Kapatagan

Falls Falls

Rogongon Rogongon

Lungsod Lungsod

Mga Pangkalahatang Ngalan ng

63 | P a g e
Mga Pangkalahatang Ngalan ng Pangyayari
Pangyayari
Banggaan
bangga
Away
Bugno
Gubat
gubat
liga
Liga

Makikita sa itaas ang mga pambalanang/pangkalahatang Ngalan ng Tao: tulad ng

sa Cebuano Bisaya Mga pangkalahatang ngalan ng tao,bata – Bata nga sipat, Baye –

baye ang anak sa akong ig-agaw, Laki – Lalaki ang imong kambal, Mga, Pangkalahatang

Ngalan ng hayop. Manok- Daghan mi ug maonok, iro, iring, baboy ,kanbing ,kabayo. Mga

Pangkalahatang Ngalan ng Bagay, Laptop, Hanger, Papel, Ballpen. Mga Pangkalahatang

Ngalan ng Lugar, suba, patag, Falls, Rogongon, Lungsod. Mga Pangkalahatang Ngalan ng

Pangyayari, bangga, Bugno, gubat, Liga

6.1.2 MGA URI NG TAHAS

1.Palansak – itinuring ang grupo ng iisang uri ng tao at bagay o kolektibong pagbilang sa

grupo ng uri ng tao at bagay.

Mga Halimbawa:

Bisaya Filipino Halimbawang Pangungusap

Bulig Buwig Usa ka bulig nga butong ang akong gipalit

Isang buwig na butong ang binili ko.

64 | P a g e
Tapok Kumpol Akong napalit nga saging kay usa ka tapok.

Aking nabili na saging ay isang kumpol.

Tribo Lahi Ang Tribo namo kay tribong higaunon.

Ang lahi naim ay lahing higaunon.

Grupo Grupo Ang grupo namo sa sayaw ang nakadaog

sakompetisyon.

Ang grupo namin sa sayaw ang nanalo sa

kompetisyon.

2.Di-Palansak- ang pagsasa-alang-alang o pagtukoy sa mga bagay nang isa-isa.

Kwarta pera Daghan kag kwarta.

Marami kang pera.

bayabas bayabas Nikaun kug bayabas.

Kumain ako ng bayabas.

dahon dahon Daghan na ug dahon akong bulak.

Marami ng dahon ang aking bulaklak.

Kapayas papaya Hinog na kapayas ang akong gusto.

Hinog na papaya ang aking gusto.

mangga mangga Mangga nga hinug ang paliton nimo.

65 | P a g e
 Mangga na hinug ang bilihin mo.

santol Santol Daghan akong na kaun nga santol.

Marami akong nakain na santol

Basal – ito ay mga pangngalan hindi mo nahahawakan, nadarama lamang;

nangangahulugang, diwa o kaisipan ang ipinahayag.

kalipay kaligayahan Ang kalipay nako kay tagaan kug kwarta bisag

wala ko nangayo.

Ang kaligayahan ko ay bigyan ako ng pera

kahit hindi ako humingi.

kaguol Kalungkutan Ikaguol nako ug dili nako mahuman akong

mga buhatunon.

Ang kalungkutan ko ay kapag hindi ko

matapos ang mga Gawain ko.

Kalampusan Tagumpay Ang kalampusan nimo akong ikalipay.

Ang tagumpay mo ang siyang ikakasaya ko.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng panlasak, di-palansak at basal katulad ng

sa Bisaya Bulig, Tapok, Tribo, Grupo. 2.Di-Palansak- ang pagsasa-alang-alang o pagtukoy

sa mga bagay nang isa-isa; Kwarta, bayabas, dahon, Kapayas, mangga, santol. Basal –

66 | P a g e
ito ay mga pangngalan hindi mo nahahawakan, nadarama lamang; nangangahulugang,

diwa o kaisipan ang ipinahayag; kalipay, kaguol, Kalampusan

Mga Kayarian/Kaanyuan ng Pangngalan

Ang apat na kayarian ng pangngalan, ayon sa kauriang pang-istruktural: payak, maylapi,

inuulit at tambalan.

Halimbawa:

Payak – binubuo lamang ng isang morpema; isang salitang-ugat na walng kasamanag

panlapi.

Bisaya Filipino

Simba – Simba ta unya. Samba- Magsamba tayo mamaya.

Piso- daghan lage kag piso Piso- Marami kang piso.

Kahoy- Dako nga kahoy. Puno- Malaki na puno.

Kaon- Magkaon ta karon. Kain- Kakain tayo ngayon.

Manok –Ang sud-an nato kay manok. Manok- Ang ulam natin ay manok.

Tiil- Sakit akong tiil. Paa- Masakit nag paa ko.

Lipay- Lipay kay k okay hapit nako Saya- Masaya ako kasi malapit na ako matapos

ma human sa research. sa reseach ko.

67 | P a g e
 Makikita sa itaas ang halimbawa ng payak tulad ng sa Bisaya Simba – Simba ta

unya, Piso- daghan lage kag piso, Kahoy- Dako nga kahoy, Kaon- Magkaon ta karon,

Manok , Ang sud-an nato kay manok, Tiil- Sakit akong tiil, Lipay- Lipay kay k okay hapit

nako ma human sa research.

2. Maylapi- sinasabing sa makabagong paraan ng pag-aaral ng estruktura ng Wikang

Filpipino, binubuo ang pangngalan maylapi ng dalawang bahagi: ang morpemang

Malaya na tinatawag na salitang-ugat at ang panlapi na di-malaya naman.

Halimbawa:

Bisaya Filipino

Makaon Makain

Garosaryo Nagrosaryo

Simbahan Simbahan

gapiso May sisiw

Mapapansin sa itaas ang halimbawa na nasa unahan ang mga maylapi ng salita

sa Bisaya makaon at sa Filipino ay makain; garosaryo sa Bisaya at sa Filipino naman

ay nagrosaryo; simbahan sa Bisaya at sa Filipino naman ay simbahan at sa Filipino

naman ay gapiso sa Bisaya at sa Filipino naman ay may sisiw batay sa mga

halimbawang tinalakay ay kadalasan ang maylaping nagaganap ang unlapi na ikinakabit

sa unahan ng salita. Kung maylapi ay may mga panlaping ikinakabit s unahan ng salita

at tinatawag itong unlapi, sa gitna kung gitlapi, sa hulihan naman ay hulapi, may mga

paglalapi naman nagaganap na kabilaan na ang panlapi ay makikita sa unahan at

68 | P a g e
 hulihan. May tinatawag din langkapan kung saan ang paglalapi ay makikita sa unahan,

gitna, at sa hulihan ng salita.

3.Inuulit- Inuulit ang pangngalan kung ang kabuuan nito o ang bahagi nito ay inuulit.

Batay sa kun ano ang inuulit. May dalawang uri ng pag-uulit.

Pag-uulit na ganap

Bisaya Filipino Halimbawang pangungusap

Suroy-suroy Pasyal-pasyal Adto mi sa bukid suroy-suroy lang.

Punta kami sa bukid pasyal-pasyal
lang.
Kaon-kaon Kain-kain Kaon-kaon lang ta ani ug mais kay
mahal ang humay.
Kain-kain lang ta ug mais kasi mahal
ang humay.
Tunga-tunga Hati-hati Tunga-tunga lang sa ta sa sud-an kay
wala nay lain.
Wala nang ibang ulam kaya hati-hati
nalang tayo.
Huna-huna Isip-isip Huna-huna sa ko ug sakto bani
akong answer.
Isip-isip muna ako kung tama ba ang
sagot ko.
Duha-duha Dala-dalawa Duha –duha ko ug maupil ba kug
paluwagan.
Dala-dalawa ang isip ko kung sasali

69 | P a g e
 ba ako sa paluwagan.
Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng pag-uulit na ganap tulad ng sa Bisaya, Suroy-

suroy, Kaon-kaon, Tunga-tunga, Huna-huna, Duha-duha. Sa Filipino naman ay Pasyal-

pasyal, Kain-kain, Hati-hati, Isip-isip, Dala-dalawa.

4. Pangngalang Tambalan- ay binubuo ng dalawang magkaibang salitang pinag-iisa.

Binubuo ito ng dalawang morpemang malaya. May mga pangngalang tambalan na

nananatili ang kahulugan ng dalawang salitang pinagtatambal at nagkakaroon ng bagong

kahulugan ang nabuong pangngalan.

Halimbawa:

Tambalang ganap

Bisaya Filipino Halimbawang pangungusap

Balaybata Bahaybata Ang balay balay sa bata kay na guba.

Ang bahay bahay sa bata ay nasira.

Pataygutom Pataygutom Pataygutom kay nahurot jud niya ang is aka

kaldero nga kan-un.
Pataygutom kasi naubos niya ang isang
kalderong kanin.
kalikasan kalikasan Tan-awa ag atong kalikasan.

Tignan mo an gating kalikasan.

Malatambalan o tambalan di- ganap- Pinagsama sa uring ito ang dalawang salita at

nanatili ang kahulugan ng pinagsamang salita. Ginagamitan ito ng gitling bilang simbolo

70 | P a g e
 sa kinaltasan na pananda nan g at taga.

Utok-bulinaw Utak-bulinaw Ang iyang utok kay utok ug bulinaw.

Ang kanyang utak ay utak ng bulinaw.

Saninang-pantulog Damit- pangtulog Mag palit kog sanina nga pantulog.

Basag-ulo Bumili ako ng damit na pangtulog.

Buak-ulo Mabuak jud na imong ulo ug ako nang

hapakon ug bato.

Mabasag yang ulo mo kapag hampasin ko

yan ng bato.

Dapling-dagat Tabing-dagat
Sa daplin raka sa dagat kay dika kabalo mo

langgoy.

Sa tabing dagat ka lang kasi hindi ka

marunong lumangoy.

Makikita sa itaas ang halimbawa ng tambalan ganap at tambalan di-ganap tulad ng

sa Bisaya Balaybata, Pataygutom, kalikasan. Malatambalan o tambalan di- ganap-

Pinagsama sa uring ito ang dalawang salita at nanatili ang kahulugan ng pinagsamang

salita. Ginagamitan ito ng gitling bilang simbolo sa kinaltasan na pananda nan g at taga.

71 | P a g e
Utok-bulinaw, Saninang-pantulog, Buak-ulo, Dapling-dagat. Sa Filipino Bahaybata,

Pataygutom, kalikasan, Utak-bulinaw, Damit- pangtulog, Basag-ulo, Tabing-dagat.

6.1.3 KASARIAN NG PANGNGALAN

Ang kasarian ng Pangngalan: (1) Pambabae, (2) panlalaki, (3) di- tiyak o

pambalana, (4) walang kasarian o pmabalaki.

Mga Halimbawa:

Pambabae

Bisaya Filipino Halimbawa ng Pangungusap

ina ina Ina paliti ko ug pan.

Ina bilihan mo ako ng tinapay.

dalaga dalaga Dalaga na ang akong igsuon.

Dalaga na ang aking kapatid.

ninang nainang Amin ko ninang.

Mano po ninang.

tindera tindera Isug lage ng tinder dira ay.

Masungit ang tinder diyan.

labandera labandera Ako may labandera ron.

72 | P a g e
 Ako ang labandera ngayon.

tita tita Tagaan ko ni tita ug kwarta.

Binigyan ako ni itan g pera.

iha iha Iha anhi diri sa balay.

Iha punt aka ditto sa bahay.

mare mare Mare! papalita ko ug utan.

Mare! Pabili ng gulay.

Makikita sa itaas ang halimbaw ng kasarian ng pangngalan pamababae ktulad ng

sa Bisaya ina, dalaga, ninang, tinder, labandera, tita, iha, mare. Sa Filipino ina, dalaga

Nainang, tinder, labandera, tita, iha, mare.

Panlalaki

Bisaya Filipino Halimbawang pangungusap

Ama Ama ama panghatag ug kwarta.

Ama pahingi ng pera.

Ulitawo Binate Ulitawo na akong igsuon.

Binata na ang aking kapatid.

Maninoy Ninong Gitagaan kug regalo sa akong maninoy.

Binigyan ako ng regalo sa aking ninong.

Si papa ang tinder karon sa among

73 | P a g e
 tindahan.

Tinder Tinder Si itay ang tinder n gaming tindahan.

Labandero ang akong igsuon karon.

Labandero ang aking kapatid ngayon.

Labandero Labandero Si tito ang mo hatag nakog kwarta karon.

Si tito ang mag bigay ng pera ngayon.

Tito Tito Iho palihug kug kuha.

Iho pakiabot.

iho iho

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng kasarian ng pangngalan panlalaki tulad

ng sa Bisaya Ama, Ulitawo, Maninoy, Tinder, Labandero, Tito, iho. Sa Filipino Ama,

Binate, Ninong, Tinder, Labandero, Tito, iho. Sa pangungusap ama panghatag ug

kwarta, Ama pahingi ng pera, Ulitawo na akong igsuon, Binata na ang aking kapatid,

Gitagaan kug regalo sa akong maninoy, Binigyan ako ng regalo sa aking ninong, Si

papa ang tinder karon sa among tindahan, Si itay ang tinder n gaming tindahan,

Labandero ang akong igsuon karon, Labandero ang aking kapatid ngayon, Si tito ang

mo hatag nakog kwarta karon, Si tito ang mag bigay ng pera ngayon, Iho palihug kug

74 | P a g e
 kuha, Iho pakiabot.

Kasariang ng Pangngalan di-tiyak

Bisaya Filipino Halimbawangb pangungusap

nars nars Nars ang akong ig-agaw.

Nars ang aking pinsan.

ugangan manugang Maldita ang ugangan sa akong magulang.

Masungit ang manugang ng aking kapatid.

balo balo Na balo akong iyaan.

Balo ang aking iyaan.

Pag-umangkon pamangkin Akaong gitagaan ug pan akong pag-

umangkon.

Binigyan ko ng tinapay ang aking

pamangkin.

75 | P a g e
Pambalaki

Bisaya Filipino Halimbawangb pangungusap

libro libro Pahulma kug libro sa Estruktura.

Pahiram ng libro sa Etruktura.

sinina damit Palit tag sinina sa Mall.

Bumili tayo ng damit sa Mall.

plato Plato. Pagkuha ug plato.

Kumuha ka ng Plato.

tanom halaman Ayaw dira ibutang ang kanding kay kan-un

akong tanom.

Wag mo diyan ilagay ang kambing kasi

kakainin ang aking halaman.

sakyanan sasakyan Mo palit kug sakyanan sunod.

Sasusunod bumili ako ng sasakyan.

relo relo Gihatagan kug relo.

Binigyan ako ng relo.

orasan oras Wala kay orasan diri.

76 | P a g e
 Wala ka bang orasan ditto.

baso baso Nabuak ang baso.

Nabasag ang baso.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng kasarain pambalaki tulad sa Bisaya libro

Sinina, plato, tanom, sakyanan, relo, orasan, baso. Sa pangungusap Pahulma kug libro sa

Estruktura. Pahiram ng libro sa Etruktura. Palit tag sinina sa Mall. Bumili tayo ng damit sa

Mall. Pagkuha ug plato. Kumuha ka ng Plato. Ayaw dira ibutang ang kanding kay kan-un

akong tanom. Wag mo diyan ilagay ang kambing kasi kakainin ang aking halaman. Mo palit

kug sakyanan sunod. Sasusunod bumili ako ng sasakyan. Gihatagan kug relo. Binigyan ako

ng relo. Wala kay orasan diri. Wala ka bang orasan ditto. Nabuak ang baso. Nabasag ang

baso.

6.1.4 Panghalip

Ginagamit ito panghalip sa pangngalan. Nauuri ito sa lima: (1) Panghalip na panao; (2)

pananong; (3) panaklaw; (4) pamatlig; (5) pamanggit.

1.Panghalip na Panao- Ito ay mga panghalip na panhalili sa tiyak na ngalann ng tao.

Halimbawa:

Bisaya Filipino Halimbawa sa pangungusap

ako Ako Ako kay mop alit ug sapatos sa Mall.

Ako ay bumili ng sapatos sa Mall.

77 | P a g e
ko ko Kamo na ang bahala sa ginikanan nako.

Kayo na ang bahala sa maggulang ko.

akoa akin Ang gipalit ni mama nga bag kay para sa ako.

Ang binili ni inay na bag ay para sa akin.

Niya niya Gikaun niya ang balon nako.

Ginain niya ang aking baon.

Kami kami Mohawa mi ugma sayo sa buntag.

Aalis kami bukas ng umaga.

Kayo kayo Kamo na ang bahala sa iyang igsuon.

Kayo na ang bahala sa kanyang kapatid.

Inyoha inyo Ang bag-ong sapatos kay para sa inyoha.

Ang bagong sapatos ay para sa inyo.
Sila sila Sila kay niadto sa bukid.
Sila ay pumunta sa bukid.
ka ka Moadto ka sa skwelahan ug sayo.
Pumunta ka sa paar-alan ng maaga.
Siya siya Siya kay kugihan ng bata.
Siya ay masipag na bata.
Mkikkita sa itaas ang mga halimbawa ng Panghalip na panao tulad ng sa Bisaya

ako, ko, akoa, Niya, Kami, Kayo, Inyoh, Sila, ka, Siya. Sa pangungusap Ako kay mop

alit ug sapatos sa Mall. Ako ay bumili ng sapatos sa Mall. Kamo na ang bahala sa

ginikanan nako. Kayo na ang bahala sa maggulang ko. Ang gipalit ni mama nga bag

kay para sa ako. Ang binili ni inay na bag ay para sa akin. Mohawa mi ugma sayo sa

buntag. Aalis kami bukas ng umaga. Kamo na ang bahala sa iyang igsuon. Kayo na

ang bahala sa kanyang kapati, Ang bag-ong sapatos kay para sa inyoha. Ang bagong

78 | P a g e
 sapatos ay para sa inyo. Sila kay niadto sa bukid. Sila ay pumunta sa bukid. Moadto

ka sa skwelahan ug sayo. Pumunta ka sa paar-alan ng maaga. Siya kay kugihan ng

bata.Siya ay masipag na bata.

Panghalip na pananong- Ginagamit ang mga salitang ito panghalili sa mga pangngalan

ng tao, bagay, pangyayari, lugar, at iba pa na ginagamit sa pagatatanong.

Mga Halimbawa:

Bisaya Filipino

Unsa imong pangalan? Ano ang pangalan moa?

Kinsa iyang kauban? Sino ang kasama niya?

Asa muadto imong mama? Saan ang punta ng nanay mo?

Pila ang dala niya na kwarta? Ilan ang pera niyang dala?

Giunsa nimo na pagkuha? Paano mo yan kinuha?

Kang kinsa ning payong? Kaninong payaong ito?

3.Panghalip na panaklaw.

Kinsaman sa inyo ang muadto sa Sinuman sa inyo ang pumunta sa

skewlahan para mag kuha ug module sa skwelahan para kunin ang module ng

iyong manghod. inyong kapatid.

Kungmaoman gani dili nalang ko Gayunman hindi nalang ako pupunta.

79 | P a g e
muadto.

Tanan mi ni adto sa simbahan. Lahat kami pumuntang simbahan.

Bisan asa ka padulong kung tapula ka Saanman sulok ka patungo kung tamad ka

tapulan jud ka. tamad ka talaga.

Isa ra ang akong kwaun. Isa lang ang kukunin ko.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng panghalip na pananong at panaklaw

tulad ng sa Bisaya Unsa imong pangalan? Kinsa iyang kauban?, Asa muadto imong

mama?, Pila ang dala niya na kwarta?, Giunsa nimo na pagkuha?, Kang kinsa ning

payong? 3.Panghalip na panaklaw. Kinsaman sa inyo ang muadto sa skewlahan

para mag kuha ug module sa iyong manghod. Kungmaoman gani dili nalang ko

muadto. Tanan mi ni adto sa simbahan. Bisan asa ka padulong kung tapula ka

tapulan jud ka. Isa ra ang akong kwaun.

6.1.5 Pang-uri- Ito ay mga salitang naglalarawan o nagpapahayag at nagsasaad itong

matatawag ayon sa pagpapahayag at nagsasaad ng katangian.

Bisaya Filipino

Gwapa ang asawa ni mang Ramon Maganda ang asawa ni mang Ramon kahit

bisag idaran na. may edad na.

Utokan nga bata si Daisy. Matalino na bata si Daisy.

80 | P a g e
 Mahinatagon jud ang pamilya ni Mapagbigay talaga ang pamilya nina Joanna

Joanna at Jeanly maong daghan at Jeanly kaya maraming dumating na biyaya

muabot sa ilaha nga grasya. sa ka nila.

Tambok si Jean. Mataba si Jean.

Kugihan nga bata si Ailyn. Masipag na bata si Aily.

Makikita sa itaas ang halimbawa ng pang-uri tulad ng sa Bisaya Gwapa ang

asawa ni mang Ramon bisag idaran na. Utokan nga bata si Daisy. Mahinatagon jud

ang pamilya ni Joanna at Jeanly maong daghan muabot sa ilaha nga grasya.

Tambok si Jean. Kugihan nga bata si Ailyn. Sa Filipino Maganda ang asawa ni mang

Ramon kahit may edad na. Matalino na bata si Daisy. Mapagbigay talaga ang

pamilya nina Joanna at Jeanly kaya maraming dumating na biyaya sa ka nila.

Mataba si Jean. Masipag na bata si Aily.

Pang-abay –Panuring ang tawag sa pang-abay dahil naglalarawan at nagbibigay-turing ito

sa salitang pang-uri, pandiwa at kapwa pang-abay. Nakilala ang pang-abay alisunod sa

istruktural na kahulugan dahil kasama ito ng isang pang-uri, pandiwa at isa pang pang

abay.

1.Ingklitik/kataga

Bisaya Filipino

Wala pa jud ni anhi akong igsuon. Hindi pa rin dumating ang aking kapatid.

Ikaw siguro ang pag-laum niya! Ikaw yata ang pag-asa niya!

81 | P a g e
 Wala ko nagdahom nga kamo Hindi ko akalain kayo pala ang aking bagong

diay ang akong bag-ong silingan. kapitbahay.

Tulo lamang ang akung anak. Tatlo lamang ang anak ko.

Kami ra ang magtiwas sa uban Kami na ang magtatapo sa ibang mga Gawain.

buhatunon.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng Ingklitik/kataga tulad ng sa Bisaya Wala pa

jud ni anhi akong igsuon, Ikaw siguro ang pag-laum niya! Wala ko nagdahom nga kamo

diay ang akong bag-ong silingan. Tulo lamang ang akung anak. Kami ra ang magtiwas

sa uban buhatunon. Sa Filipino Hindi pa rin dumating ang aking kapatid. Ikaw yata ang

pag-asa niya! Hindi ko akalain kayo pala ang aking bagong kapitbahay. Tatlo lamang

ang anak ko. Kami na ang magtatapo sa ibang mga Gawain.

Mga Pang-abay na Salita at Parirala

Ayon kina Schacter at Otanes (1972:116) may 10 uri ng pang-abay na salita, at

parirala; Itoay ang sumusunod: panlunan, pamamamaraan, pamanahon, pang-agam,

panang-ayon, kondisyonal, panggaano/pampanukat, kausatibo, benepaktibo at pananggi.

Bisaya Filipino

Sa dagat: Sa dagat:

82 | P a g e
Sa dagat mi maligo. Sa dagat kami maliligo

Sa bukid: Sa bukid:

Sa bukid among balay. Sa bukid aming bahay.

Sa suba. Sa ilog.

Sa suba mi nang laba. Sa ilog kami maglalaba.

Sa ibabaw: Sa ibabaw:

Sa ibabaw nako gi butang ang Sa ibabaw ko nilagay ang ulam.

sud-an.

Sa ibabaw sa lamesa. Sa ibabaw sa mesa:

Sa ibabaw sa lamesa nako gi Sa ibabaw ng lamesa ko nilagay ang baso.

butang ang baso.

Pamamaraan

Nagtanom siya na naka upo. Nag anim siya nang paupo.

Ni dagan siya nang unom ka Tumakbo siya nang anim na metro.

kilometro.

Nahulog si nang naka hapa. Nahulog siya nang padapa

Nisulod siya sa kwarto nang Pumasok siya sa kwarto nang patagilid.

patakilid.

83 | P a g e
Pang-agam

Basin moulan Baka uulan.

Siguro dili to siya mouli. Siguro hindi siya uuwi.

Murag kaulanon. Tila uulan.

Panang-ayoon

Oh mukaun nako karon. Opo kakain na ako ngayon.

Imo jud tong gituyo. Sadya mo talaga yon.

Tinuod man jud na akong gi sulti. Talaga naman totoo ang sina sabi ko.

Kondisyonal

Kung maka uli gani ko bantay jud ka Kung ako maka uwi lagot ka talaga sa akin.

sa ako.

Basta naa koy kwarta manglaag ta. Kapag may pera na ako gala tayo.

Imo jud tong gituyo. Sadya mo talaga yon.

Kung mobalihin na mi ug balay di Kung lumipat na kami ng bahay hindi mo na ako

naka kita nako. makikita.

Kausatibo

Tungod ni kuya na wala akong kwarta. Dahil kay kuya nawala ang pera ko.

84 | P a g e
Tungod nimo naka uli ko. Dahil sayo naka uwi ako.

Pamanahon

Karon ko muadto sa skwelahan. Ngayon ako pupunta ng paaralan.

Ugma ko mo adto sa bukid. Bukas ako pupunta sa bukid.

Adlaw-adlaw na jud mo ulan. Araw-araw na umoulan.

Tag-init na siguro. Tag-iniit na yata.

Pananggi

Di uy ikaw jud hinongdan. Di ikaw ang dahilan

Dili kay mo ulan ron. Hindi kasi uulan ngayon.

Dili ka ganahon nako. Ayaw mo ba sa akin.

Benepaktibo

Para kay Ronie ni nga sapatos. Para kay Ronie itong sapatos.

Para sa imo ni ang kwentas. Para sa iyo ang kwentas na ito.

Para kay Benjie nga sulat ni. Para kay Benjie ang sulat na ito.

Makikita sa itaas ang mga halimbaw ng pang-abay na salita at Parirala tulab ng sa

Bisaya Sa dagat: Sa dagat mi maligo. Sa bukid: Sa bukid among balay. Sa suba. Sa

suba mi nang laba. Sa ibabaw: Sa ibabaw nako gi butang ang sud-an.

85 | P a g e
ANG MGA PANG-UGNAY

Mga Pangatnig

Ang mga katagang ito ay nag-uuugnay sa mga salita,parirala at sugnay. Maaarikng

panimbang o pantulong ang mga pangatnig.

Panimbang. Nag-uugnay ito sa magkatimbang na salita, parrala o sugnay. Gumagamit ito

ng at, pati, o, ni, man, at, ngunit, subalit, datapwat, at maging.

Halimbawa sa Slita:

Bisaya Filipino

Si Akima or si Jyrah. Si Akima o si Jyrah.

Doctor or abogado Doctor o abogado

Kamo ug apil pod mo. Kayo at pati kami

Halimbawa sa Parirala

Ang limpyo nga tugkaran ug ayahay Ang malinis na bakuran at maaliwalas na

nga balay. tahanan.

Ang madasigon nga estudyante u Ang masigasig na estudyante at ang

gang kugihan nga maestro. masipag na guro.

Ang aslom ng mangga ug parat nga Ang maasin na mangga at maalat na

ginamos. bagoong.

Halimbawa ng Sugnay

86 | P a g e
Nagluto ug pagkaun ang mama, unya Nagluto ng pagkain ang inay, subalit

nahutdan ug mantika. naubusan siya ng mantika.

Nagbugha ug kahoy akong papa, sa Nagsibak ng kahoy ang aking ama sa

tugkaran unya nikalit ug ulan. bakuran ngunit biglang umulan.

Gihiguma ka sa imong ginikanan, Mahal ka ng iyong magulang, maging sino

bisag kinsa pa.. Kaman.

Pantulong- Nag-uugnay ito sa isang sugnay na nasasalalay o nakasalig sa isang

punong sugnay o sugnay na makapag-iisa, Gumagamit ditto ng nang, upang,

samakatuwid, habang, sapagkat, kapag, pag, kung at iba pa.

Magtuon ug pamatasan para Matutong gumalang sa kapwa upang

respituhon sad. igagalang ka nila.

Malinawon ang pamilya kung walay Malinawon ang pamilya kung walang

badlungon. pasaway.

Pagtuon ug pagtabang sa imong Matutong tumulong sa iyong kapwa habang

kaugalingon samtang naa pay may pagkakataon pa.

panahon.

Makikita sa itaas ang mga halimbawa ng mga pangatnig tulad ng sa Bisaya Si

Akima or si Jyrah. Doctor or abogado. Kamo ug apil pod mo. Ang limpyo nga tugkaran

ug ayahay nga balay. Ang madasigon nga estudyante u gang kugihan nga maestro.

Ang aslom ng mangga ug parat nga ginamos.

87 | P a g e
 7.0 MGA LINGGWISTA

Ernesto Andres Constantino (1959)

May mga 11 na artikulo kanyang naisulat mula 1959 hanggang 1970. Isinulat niya

noong 1964 ang "Sentence patterns of theten major Philippine languages " na

naghahambing sa istruktura ng mga pangngusap sa Tagalog, Waray, Bikol,

Cebuano,Hiligaynon, Tausug, Ilokano, Ibanag, Pangasinense, Kapampangan. Sa 1965

lumabas angkanyang "The sentence patterns of twenty-six Philippinelanguages."

Tinatalakay dito ang uri ng mga pangungusap batay sa mgaistruktura na bumubuo nito at

ang mga kaukulang transpormasyon. Ikinumpara rito ang mga major na wika at ang iilang

maynor na wikatulad ng Abaknon, Bolinao, Botolan, Isinai, Itbayat, Itneg, Ivatan, Malaweg,

Manobo, SamaBangingi, Igorot, Tausug, Ternate, Tingguian, Ylianon, at Yogad.

Otto Scheerer (1909)

Ay maraming naisulat, simula ng 1909 hanggang1932, tungkol sa mga wika sa

hilagang Luzon --Kalinga, Ilongots,Isinai, Batak, Isneg, at Bontoc.

Constantino (1965)

May sinulat noong 1965 tungkol sa mga padron ng pangungusap sa

dawampu’tanim na wika sa Pilipinas, kasama roon ang walong pangunahin. Inilahad niya

sa nasabing artikulo ang ‘immidiate constituent (IC) analysis’ ngpangungusap ng wika.

Pinangkat niya ang pangungusap na predikatibo ayon sa balangkas ng kanilang mgaIC sa

tatlong uri: ‘definite, indefinite, at situational’. Bawat isa sa mga IC napangungusap na tiyak

ay pinangungunahan ng ‘particle’ o ‘marker’. Masasabing ang pagsusuri ni Constantino sa

88 | P a g e
mga simuno at panaguri ng mga wikasa Pilipinas ay may malaking pagkakaiba sa

tradisyunal na pagsusuri.

Remedios Cayari (1956)

Unang sumuri sa Ponolohiya ng Tagalog nang matapos ang Ikalawang

DigmaangPandaigdig. Ito ay ang hindi niya pagkilala na magkaibang ponema ang /e/ at /i/,

gayundin ang /o/at /u/ sa Tagalog, kahit na may mga salitang hiram o katutubo sa Tagalog

na magagamitupang ikontrast ang mga ito.

Robert Stockwell (1957) at Teodoro Llamzon (1966)

Sa dalawa pang pag-aaral sa ponolohiya ng Tagalog na ito ay kinilala ng mga awtor

angpagkakaiba ng mga ponemang /e/ at /i/, gayundin ang /o/ at /u/ sa Tagalog,

gayundinang mga klister at mga padron ng intonasyon ng Tagalog.

Elmer Wolfenden (1961)

Restatement of Tagalog Grammar. Isinagawa niyang pag-aaral sa gramatika ng

Tagalog.

Gonzales (1962)

Isa siya sa mga apat na tesis na tumalakay sa iba’t-ibang aspekto ng gramatika

ngTagalog. Siya ang tumalakay sa mga pandiwa at pangungusap na ‘active’.

Silverio (1962)

Siya ang sumuri sa mga pandiwa at mga pangungusap na ‘passive’ sa tagalog. Isa

siya sa mga apat na tesis na tumalakay sa iba’t-ibang aspekto ng gramatika ngTagalog

89 | P a g e
7.1 Cecilio Lopez

Ay ang pinakaunang linggwistang Pilipino. Natapos niya ang kanyang Ph.D sa

Linggwistiks sa Unibersidadng Hamburg noong 1928. Sinulat niya noong 1940 ang

kanyanggramatika ng wikang Tagalog matapos iproklama ang Tagalog bilang batayang

wika sa wikang pambansa. May mga humigit-kumulang 30 na pag-aaral ang naisagawa ni

Lopez tungkol samga ponolohiya, morpolohiya, sintaks ng mga wika sa Pilipinasmula 1928

hanggang 1967. Tinalakay rin niya ang leksikon saTagalog at Malay at ang

pangkalahatang katangian ng mga wika sa Pilipinas.

Manwal na nauukol sa gramatika ng wikang Pambansa (1941

 Ito ang pinalimbag niya na pinakamahalagang ambag sa larangan ng

linggwistikangPilipino.

 Ang manwal na ito ay isang maagham na pagattalakay sa gramatika ng Tagalog

naangkop gamit ng mga guro sa pagtuturo ng wikang Pambansa.

 Nahati ito sa apat na bahagi: Isa sa Ponetika, at Dalawa sa Morpolohiya

90 | P a g e
 TSAPTER 8

BUOD, KONKLUSYON AT REKOMENDASYON

Sa tsapter na ito makikita ang buod, konklusuon at rekomendasyon na batay sa

isinasagawang pananaliksik. Inilahad dito ang mga kasagutan sa mga katanungan.

Makikita rin dito ang mga natuklasan sapag-aaral na pinagbabatayan sa pagbuo ng

konklusyon at rekomendasyon.

8.0 BUOD

Sa pananaliksik na ito inalam ang kung ano ang wika ang ginagamit at inalam kung

ano ang kahalagahan at inaalam kung ano ang mga salita sa Rogongon sa mga

estudyanteng kumuha ng Filipino sabjek sa unang semester sa pagkakaroon ng mga

bumubuo ng ponolohiya at morpolohiya. Kinuha ang mga datos sa ikalabing isa hanggang

labing dalawa sa mga mag-aaral sa Rogongon.

Isinakatuparan ang layunin ng riserts na ito na mailahad ang wikang ginagamit, ang mga

kahalagahan at ang mga salita sa Rogongon hingil sa pagkuha ng Filipino sabjek upang

maisagawa ang riserts, ginawang gabay ng mga sumusunod ng mga katanungan:

8.0.1 Ano-ano ang wika ang kanilang ginagamit sa pagbubuo ng Ponolohiya at

Morpolohiya sa Rogongon Iligan City?

8.0.2 Ano ang kahalagahan ng Ponolohiya at Morpolohiya sa Rogongon Iligan City?

8.0.3 Ano-ano ang mga salita sa Rogongon Iligan City?

91 | P a g e
 Personal na pakikinayam sa mga respondente at Pamamaraang deskribtibo o

palarawan paglalahad at pagsusuri ang ginagamit sa metodolohiya sa pananaliksik na ito,

gayun din ang pamimigay at pagsasagot sa talatanungan ng mananaliksik. Itinala sa

talahanayan ang mga nakalap na mga salita, mga kahalagahan matapos sagutin ang

talatanungan. Sa pangalap ng datos ginamit ng mananaliksik ang paraang sarbey sa mga

estudyante na kumuha ng Filipino sabjek.

Nagnanais ang pag-aaral na ito na malaman ang kung ano pang salitang ginagamit

ng sa pagbubuo ng ponolohiya at morpolohiya ng mga mag-aaral sa Rogongon.

Nagkaroon ng iba’t ibang interpretasyon ang mga mag-aaral sa katanungan kung ano ang

wikang ginagamit na wika ang bumubuo sa ponolohiya at morpolohiya sa Rogongon.

Mayroon tatlong layunin binuo ang mananaliksik. Sa mga unang layunin ng pananaliksik

binubuo ng mag-aaral kung ano ang wikang ginagamit na wika ang bumubuo sa

ponolohiya at morpolohiya sa Rogongon. Base sa resulta maraming mga mag-aaral sa

Rogongon ang gumagamit ng wikang Filipino o Tagalog kaysa wikang wikang

Cebuano/Bisaya. Ibig sabihin maraming magtuturo na hindi gumamit ng Cebuano/Bisaya

sa pag-aaral nila. Mas pinapalawak pa nila ang wikang Tagalog dahil ito ang ginagamit nila

sa kanilang paaralan. Ang pagsasalita ng Tagalog o Bisaya ay isa ito sa naging dahilan

kung bakit tayo ay magkakaisa at magkakaunawaan sa paaralan. Bilang mag-aaral

buksan ang ating mga kaisapan na sanayin ang ating sarili sa mga salita na hindi natin

madalas na maririnig ay dapa’t natin itong matutunan at mararanasan upang tayo ay

magkakaintindihan sa anomang bagay na ating makikita. At malalaman natin kung ano

ang kahalagahan ng ponolohiya at morpolohiya at pati na ang mga salita sa Rogongon.

92 | P a g e
8.1 KONKLUSYON

Batay sa mga natuklasan sa pag-aaral na ito, nabuo ang mga sumusunod na

konklusyon:

Una; Batay sa mga datos na inilahad sa talahanayan 1, karamihan ng mga

estudyanteng kumuha ng Filipino sabjek sa unang semester mas ginagamit nila ang

wikang tagalog. Mula sa kabuuang bilang na limampu (50) apatnapu’t lima (45) ang

gumamit at nangunguna sa ranggo. Halos lampas kalahati sa kabuuang ang nakuha nito.

Napatunayan na wikang Filipino ang kanilang ginagamit sa kanilang pag-aaral. Para sa

mga mag-aaral mas maintindihan nila ang wikang tagalog at magiging madali ang kanilang

pagtalastasan kung gamit ang wikang tagalog dahil nararanasan nila na wikang tagalog

ang ginagamit ng guro sa pagtatalakay sa klase sa sabjek na Filipino.

Pangalawa; Sa talahanayan 2, makikita kung ang mga kahalagahan ng Ponolohiya

ar Morpolohiya, nangunguna sa ranggo ang ‘’ Mahalaga na pag-aralan natin ang mga

ponema upang makabuo ng salita sa ikalabing isa hanggan labing dalawang mag aaral na

may 48 na respondente sa bilang 50 na respondente sa pag-aaral na ito. At sinundan ito

na may 46 respondente na kabuuan sumagot sa ‘’Mahalaga na matutunan natin ang

morpema’. At ‘Mahalaga na pag-aralan ang sistema ng pagsasalansa ng mga

morpomema upang makabuo ng salita na may payak o kumplikadong kahulugan.’’ na

pangatlo sa ranggo na may 39 na respondente na sumasagot. At ang panghuli ay may 35

na respondente ang sumasagot sa Mahalaga na mapaunlad ang salita gamit ang mga

kasanayan nito.

93 | P a g e
 Pangatlo; Sa talahanayan 3, makikita ang mga salita sa Rogongon, Iligan City,

nangunguna sa ranggo ang ‘’Paglung-ag’’ na may 48 respondente na sumasagot sa bilang

50 respondente sa pag-aaral na ito at sinundan sa ikalawang ranggo na ‘’Nakaadto nakag

sikyop’’ na may 46 respondente ang sumasagot. At ang pangatlong ranngo ay ‘’Pangahoy

na didto’’ na may 45 respondente na sumasagot pang-apat na ranggo ay ‘’Pwede

mangayo ug utan’’ na may 43 respondente na sumasagot, panglimang ranggo ay Pagkabo

ug tubig na may 40 respondente ang sumasagot, pang-anim na ranggo’’Panglaba na

didto’’ na may 38 respondente na sumasagot, pang-pitong ranggo ay ‘’Muadto ko sa uma’’

pangwalong ranggo ‘’Pangutang sa kay wapa tay sapi’’ na may 27 respondente sumagot.

Pangsiyam na ranggo ‘’Panghulam ug bugas kay ato ranang ilisan’’ na may 25 na

respondent na sumasagot, at ang panhuli ay ang ‘’Nakaadto naka ug limunsudan Falls’’

8.2 REKOMENDASYON

Kaugnay ng isinagawang pag-aaral buong papapakumbabang iminungkahi ng

mananaliksik ang mga sumusunod na rekomendasyon.

1. Magsagawa ng iba pang pag-aaral tingkul sa ponolohiya at morpolohiya sa wika

ng Maranao.

2. Magsagawa ng pag-aaral tungkol sa ponolohiya at morpolohiya sa wikang

Cebuano at Tausog.

3. Magsagawa ng pag-aaral tungkol sa mga ponolohiya at morpolohiya sa lugar ng

Iligan City.

94 | P a g e
 BIBLIYOGRAPIYA
Diksyunaryo

Velasco N.J 2008. ANG English-Filipino Diksyunaryo. Millenium Edition

Manila: Harmoney Publishing House Inc.

Internet

https://www.academia.edu/34737551/Kakayahang_Panggramatika_sa_Filipino_ng_mg
a_Mag-aaral_sa_University_of_the_Cordilleras.

https://www.worldcat.org/title/kakayahang-pilipino-sa-komunikasyong-filipino-filipino-
101/oclc/989286488.

https://www.academia.edu/36354433/
Ang_Suliranin_at_Pag_aangkop_ng_mga_Guro_ng_Pampribadong_Paaralan_sa_Pagtutu
ro_Gamit_ang_Di_kinagisnang_Wika_sa_Programang_MTB_MLE.

Guamen, P. C., at Espiritu, C. C. (1995). Tanging gamit ng Filipino. Quezon City: Rex
Book Store.

Read more on Brainly.ph - https://brainly.ph/question/631201#readmore

http://www.languagelinks.org/onlinepapers/fil_contr3.

Pinagkunan: www.google.com.ph/search?+images+of+rogongon+map

Libro
Semorlan, Teresita, P. et al. 2019. Batayang Etruktura ng Wikang Filipino. Iligan City:
Kolehiyo ng mga Sining at Agham. St. Peter’s College.

95 | P a g e
 APENDIKS

Mga Salitang naririnig sa Rogongon

Bisaya Filipino
Paglung-ag. Magsaing kana.
Nakaadto nakag sikyop? Nakapunta kana ng sikyop?
Pangahoy na didto. Kumuha kana ng kahoy.
Pwede mangayo ug utan. Pwede manghingi ng gulay.
Pagkabo ug tubig. Mag-igib kana ng tubig.
Panglaba na didto. Maglalaba kana.
Muadto ko sa uma. Pumunta ka sa sakahan.
Pangutang sa kay wapa tay sapi. Mangutan nalang wala tayong pera.
Panghulam ug bugas kay ato ranang ilisan. Panghiram ng bigas papalitan lang natin.
Nakaadto naka ug Limunsudan Falls? Naka punta kana ng Limunsudan?
Moadto tag Limunsudan Falls. Punta tayo ng limunsudan Falls.
Manguha tag saging. Manguha tayo ng saging.
Moadto tag Sikyop. Punta tayo ng Sikyop.
Pilay plite padulong Rogongon. Magkano pamasahi papuntang Rogongon.
Motor ray sakyan. Motor lang ang sasakyan.
Naka sanggi namo? Naka ani naba kayo?
Sementado na ang dalan padulong Sementado na ang daan papuntang
sa Rogongon Rogongon.
Mga nitibo sagara nag puyo sa Rogongon. Mga higaunon ang nakatira sa Rogongon.
Mangubra ta kay wala tay kwarta. Mang-ubra tayo kasi wala na tayong pera.
Manglaba ko karon kay wala na koy Lalaba ako ngayon kasi wala na akong
Kwarta. Pera.

96 | P a g e
Sa Terminal –Balondo, Pala-o
Bisaya
Asa ka paingon? Naakoy paliton.
Anhi diri Balondo mag tagad ko.
Ambot asa to siya, dugay man kaayo.
Asa ko mo sakay? Sa iya.
Aha dapit inyo sa Rogongon?
Ahak ulan na sa bukid.
Basin dili siya mo sakay.
Bulaho rako naog.
Basa ta ani ron.
Daghan kag karga? Oh daghan.
Dali-a nag karga, kadugay.
Daot ang Motor.
Doul raman amoa dong.
Kulang imong plite te.
Ikarga ning kinarton. Oh!
Mo byahe ka?
Mo sakay ko.
Pag palit ug plastic te kay ma basa na
imong bugas, nag ulan na raba sa bukid.
Pila ang plite kol? 100 ang isa ka tao.
Wala nay Motor lain masakyan te.
Wala koy pasahero mouli nalang ko.
Wala koy raincoat dala.
Filipino
Saan ka? May bibilihin lang.
Punyta ka dito sa Balondo hihintayin kita.
Iwan kung san siya, ang tagal.
Saan ako sasakay? Sa kanya.
Saan inyo sa Rogongon?
Umuolan na sa bukid.
Baka hindi siya sasakay.
Sa Bulaho lang ako ba baba!
Mabasa tayo ngayon.
Marami kang karga? Oo marami.
Bilisan mong magkarga, ang tagal.
Nasira ang Motor.
Malapit lang sa amin Dong.
Kulang ang plite mot e.
Ikakarga ang karton? Oo!
Bomabyahe ka ba?
Sasakay ako.
Bumili ka ng plastic te kasi mababasa
Ang bugas.
Magkano ang pamasahe uncle? 100 ang
isang tao.
Wala nang ibang Motor na masasakyan.
Wala akong pasahero uuwi nalang ako.
Wala akong raincoat na dala.
97 | P a g e
 IMPORMANTE

Mahal na Respondente,

Maalab na pagbati!

Ang mananaliksik ay mag-aaral sa St. Peter’s College na nagpapakadalubhasa sa

Filipino at kasalukuyang sumusulat ng pamanahonang papel hinggil sa Mga Bumubuo ng

Ponolohiya at Morpolohiya sa Rogongon Iligan City.

Kaugnay nito, Inihanda ang kwestyoner na ito upang mangalap ng mga datos na

kailangan sa pananaliksik na ito.

Kung gayon, mangyaring sagutan nang may buong katapatan ang sumusunod na

aytem. Tinitiyak na magiging kompidensyal na impormasyon ang inyong mga kasagutan.

Maraming salamat po!

Mananaliksik

98 | P a g e
 CURRICULUM VITAE

Paguican, Anna Rose F.

Aguinaldo Extension Pala-o Iligan City
09679144831
annarosepaguican@gmail.com

Personal na Datos

Edad: 22 taong gulang

Tirahan: Purok. Hanginan Rogongon, Iligan City

Petsa ng Kapanganakan: Nobyembre 1, 1999

Lugar ng Kapanganakan: Purok. Recudo, Rogongon Iligan City

Relihiyon: Romano Katoliko

Trabaho: Magtitinda ng Saging

Magulang: Elenita P. Paguican at Reyboy B. Paguican

Edukasyon (Koleheyo)

St. Peter’s College sa lungsod ng Iligan City

Kurso: AB-Filipino 3nd year

99 | P a g e
100 | P a g e