Marcelo H Del Pilar – Pupdoh, piping dilat, plaridel at manapat ang alyas

- nakabatid ng pangyayri sa mga babaeng taga Malolos

- hiniling kay rizal na magpadala ng sulat na pampasigla bilang pagbati sa 20 babaeng
taga Malolos
- pinadala ni Rizal sa kanya ang sulatat siya na ang bahalang magpadala sa mga taga
Malolos

Pedro

- asawa ni Sisa sa nobelang Noli

- lahat ng bisyo ay nasa kanya na (pagsusugal at pagsasabong
- umuuwi lamang para humingi ng pera
- at kapag tiatanong ang mga anak

Crispin at Basilio

- mga anak ni Sisa at Pedro

- nagsisilbong sacristan

Sisa

- Hindi masasabing huwarang ina

- kundi isang martir at dakilang ina na sa kabila ng pananakit at binabalewala dahil
mahal niya ang kanyang asawa

William Prayer

- unang nagtatag ng pamayanang Ingles sa Borneo

Selvestre Valeriano

- bayaw ni Rizal

Jose Ma. Regidor

- nagbigay babala kay Rizal na huwag magtitiwala masyado kay Despujol

Trinidad Parto de Tavera

- pinaabot niya kay Rizal na napakahirap nan g buhay sa Pilipinas nang bumalik ito sa
Paris
- nagregalo ng ilawang alcohol kay rizal

Francisco de Paula

- nakatagpo ni Rizal sa Dapitan

- humikayat kay Rizal na magsulat ng tula sa wikang Kastila
 - naatasang magpabalik kay Rizal sa simbahang katoliko

Federico Faura – ang humadlang na huwag na ituloy ang pagsusulat ng NMT at iyon ang magiging sanhi
na mapugutan siya ng ulo

Padre Pablo Pastells

- nagsabi kay Rizal na ipapatapon siya kaya napaghandaan niya

- nakipagpalitan siya ng kuro kuro at pananaw dito ukol sa simbahang katoliko

Kapitan Carnicero

- naging pansamantalang panauhin niya si Rizal nang ito ay ipatapon sa Dapitan

- kasama ni rizal na bumili ng ticket sa loterya at isa pang Kastila

Juan Sitges

- pumalit kay Carnicero bilang ng Dapitan

Ramon Blanco

- Pumalit kay Despujol bilang Gob- Hen

- nagbigat pahintuloy kay Rizal na magtungong Cuba para manggamot
- nagbigay utos na arestuhin si Rizal nang siya ay sakay ng Barko patungong Cuba
- Minanghaan ni Rizal dahil binigyan pa siya nito ng sulat na nagsasabing wala siyang
kinalaman sa himagsikan bago siya iparesto

Josephine Bracken

- Dulce Estranghera
- nagtungo sa Dapitan kasama ang ama amahan para magpagamot kay Riza
- Binigyan ni Rizal ng librong “IMITATION OF CHRIST” na may dedikasyon na “sa king
mahal at kulangpalad na asawa”
- binigay ni Rizal ang libro matapos silang ikasal
- nagsabing magtuturo siya ng Ingles pagkamatay ni Rizal para hindi marinig ng
guwardiya, pero ang tuturo siya ay sasama sa rebolusyon

George Toufer

- ama amahan ni Sarah at Josephine

- nagbenta ng ari arian sa Hongkong upang magtungo kay Rizal para magpagamot
- syphilis ang sakit
- wala nang lunas ang sakit nito

Sarah

- kapatid (ata) ni Josephine

 - dahil sa ampon lamang sila ay ginawan sila ng maganda ng kanilang ama amahan
- nagpakasal at sumama sa isang bodegero nang makakilala niya ito upang makaalis
sa ama amahan

Dr. Pio Valenzuela

- tumungo sa Dapitan bilang sugo ni Bonifacio

- sakay nag bapor na Venus
- tumungo upang isangguni at kunin ang pahintulot ni Rizal sa napagkasunduan ng
mga katipunero na pasisimula ng pangingilak ng boluntaryong ambag para makabili
ng armas na gagamitin sa paghihimagsik na isasagawa upang makuha ang kalayaan
ng bansa sa mga Kastila
- pinatawag ng Gobernador ng Dapitan upang malaman ang pakay ng pagdalaw kay
Rizal, nagpanggap na pasyenteng magpapagamot
- PROCOPIO BONIFACIO, ang ginamit na pangalan
- nagbigay ng rebolber kay Rizal

Raymondo Mata at Rufino Magas –

- mga kasama ni Dr. Valenzuela na nagpanggap na mga pasyente, ang isa ay bulag si
Raymundo

Antonio Luna

- maaring lapitan para manghikayat ng mayayamang Pilipino na sumali sa samahan

- dahil ito ay malayang nakakalabas pasok sa bahay ng mayayaman
- ipinayo ni Rizal nag awing lider militar kung sakaling sumiklab ang himagsikan.

Eulogio Despujol

- nagpadakip kay Rizal dahil sa pamaskin na natagpuan sa bahay na tinutuluyan nito

sa Binondo
- nanglaga kay Rizal nang dakpin ito sa Barcelona

Kolonel Francisco Olive

- nagsailalim kay Rizal sa pagtatanong nang nililitis ito

- pinunong nagsasagwa ng operasyon military sa Calamba noong Oc. 20, 1890
- imbistigador opisyal ng hukuman

Paciano

- dinakip ng mga kastila, pinahirapan at pinaaaming si Rizal ay kasapi ng Katipunan

- pinaiinom ng galung- galong tubig, tinatapakan sa tiyan at ang tubig ay lumalabas sa
mata, ilong at tenga
- pinapasakan ng turnilyo ang pagitan ng mga darili, sa kaliwang kamay
 - hindi kasali ang kanang kamay, dahil ito ang gagamitin pangpirma sa testimonya
- kahit anong pagpapahirap ay hindi siya umimik dahil hindi naman talaga kasali si
Rizal sa katipunan

Luis Taviel de Andrade

- nakababatang kapatid ni Jose Taviel de Andrade

- pinili ni Rizal sa 200 talaan ng mga hukbo na pinakita sa kanya
- nagsilbing tagapagtanggol ni Rizal kahit hindi isang abogado
- itinuring na magiting na tagapagtanggol ni Rizal
- pinasalamatan ni Rizal para sa kanyang serbisyo
- kasama ni Rizal nang siya ay ilabas sa kanyang selda para dahilin sa pagbibitayan

Jose Taviel de Andrade

- bantay na ibinigay ni Terrero kay Rizal para bantayan ang bawat kilos at gawain nito

Camilo de Polavieja

- nagawa nang mga prayle na palitan si Blanco bago pa ang paglilitis

- naging katulong ni Blanco sa paglilitis kay Rizal
- nag-utos na ipagpatuloy ang paglilitis
- lumagda ng kaparusahang kamatayan kay Rizal

Padre Vicente Balaguer

- nagsbaing nagtagumpay ang mga pari na mapahinuhod si Rizalna lumagda sa isang

retraksyon
- nagsabing humiling si Rizal na magdaos ng misa bago ito bitayin

 dalawang pari kasama ni Rizal nang ilabas sa selda

o Padre Jose Villaclara – isang paring naging guro ni Rizal sa Ateneo
o Padre Estanislao March – may dalang crucifix na para bago barilin si Rizal ay papahalikan
muna

Blas Hizon

- isang Pilipinong naatasang humihip ng korneta bilang hudyat ng pagbaril kay Rizal

Manuel Luego

- pumayag na kunin ang bangkay ni Rizal matapos itong barilin

 11 babaeng may kaugnayan sa buhay ni Rizal

Julia

- 16 y/o, unang pag-ibig ni Rizal

- nakita sa dalampasigan kasama ang lola
- gusto nang paruparo kaya ipinghuli ni Rizal bilang pagpapahanga
- napahiya kaya nanghuli ulit siya nang dalawa pang paruparo upang bumawi

Segunda Katigbak

- pag-ibig sa unang pagkikita

- isa sa mga babaeng minahal nang labis ni Rizal
- kauna-unahang pagkabigo dahil nakatakda na itong ikasal kay Manuel Luz sa
Batangas
- tinig ay parang melodiya
- tuwing huwebes at linggo dinadalaw ni Rizal
- binigyan niya si Rizal ng putting bulaklak na sinasabi niyang kapatid niya ang
gumawa pero siya talaga
- ayaw pa raw niya mag-asawa
- Dalawang bagay bilang pagpapaalam sa isa’t isa
o panyong puti – bagamat huli na nang sila ay magmahal sa isa’t isa ay malinis
pa rin siyang babae
o sombrero – nagsasabing napakataas ng pagkilala niya sa babaeng ito kahit
kailanma’y hindi nagkaroon ng katuparan

Binibining L o Jacinta Ibardo Laza

- isang guro
- mas matanda kay rizal
- maputi at may mapang-akit na mata
- sinabihan ng ama na huwag nang ituloy ang panliligaw

Leonor Valenzuela

- unang Leonor sa buhay ni Rizal

- lihim na pag-iibigan
- tinuruan ni Rizal na magsulat sa pamamagitan ng tubig na may asin, na makikita
lamang ang sulat kung idadarang sa apoy
- anak ni Kapitana Saliva Valenzuela
- nakilala sa UST
- nagkasundo na lamang na magturingan bilang magkaibigan
Leonor Rivera

- pangalawang Leonor sa buhay ni Rizal

- tanging babaeng tunay na minahal nang higit sa iba
- nakatagpo sa bahay ng tiyuhin na si Antinio Rivera nang isama siya Paciano Pinasan
nilang taga Kamiling Cavite
- 13 y/o lamang si Leonor noon
- nakipag-away at ginamot ni Leonor si Rizal dahilan nang pagsisimula nang lahat
- babaeng maputing balat o mabuting balat (awan kay maam)
- pag-ibig na hinabi sa pagsusulat
- magkaiba ang dedikasyon nang sulat sa loob ay “Kay Jose mula sa kanyang matapat
na pinsan” sa loob ay “Sa aking di makakalimutan at pinakamamahal na kasintahan”
- isang pag-iibigang pambihira, pakiramdaman lamang
- ibinilin ni Rizal si Leonor kay Maria Cecilio Apostol nang siya ay nasa Europe
- binalita na Chinggoy na nagkasakit ito nang lumisan si Rizal at binabalak na ipaitim
ang lahat ng damit.
 Maria Cecilio Apostol – kaibigan ni Rizal
alam na may dalawang Leonor
tinanong kung sinong Leonor ang pipiliin
- mapagbigay, masunurin, mapagkumbaba, malambing, mataas ang pinag-aralan
- sinabi kay Cecilio na itong Leonor na ito ang balak niyang pakasalan
- natigil ang kanilang pagtanggap sa isa’t isa ng sulat dahil hinaharang ni Donya
Silvestra Bauzon ang ina ni Leonor, kinasabwat ang kartero
- unang pagbabalik ni Rizal hindi sila nagkausap
- pagkatapos nang 1890, nagpasiya na ipagbigay alam kay Rizal ang kanyang
pagpapakasal sa isang manliligaw na Ingles Charles Henry Kipping
- ang pagpapakasal ay kagustuhan ng kanyang ina
- Natuklasan niya ang ginawang panghaharang sa sulat ng kanyang ina, subalit hindi
na niya pwedeng bawiin ang pagpapakasal
- 3 kondisyon upang magpakasal si Leonor kay Kipping
o mananatiling ang ina niya kalapit sa kasal
o hindi na siya hihilinging kumanta pa ulit (mahusay siya magpiano at
napakaganda umawit)
o mananatiling naka susi ang piano
- lahat ng sulat ay susunugin kasama ng damit nang maging magkasintahan sila
- kapag namatay ilalagay sa isang kahon na may nakasulat na “RL” Rizal at Leonor
- naging mabuting asawa kay Kipping nagkaroon ng isang anak
- subalit 2 taon lamang ay namatay nang namimihati ang puso dahil mahal pa din si
Rizal

Consuelo Ortega y Perez

- nakatagpo sa Madrid, isang babaeng kastila

 - inalayan ng tula “A La Senorita C.O.yP”
- Hindi yumabong ang nararamdaman dahil kay Rivera
o ayaw magtaksil kay Rivera
o Edward de Lete, matalik na kaibigang umiibig nang labis sa dalaga

O-sei-san

- pangatlong babaeng minahal nang labis

- nagturo nang wikang Nihonggo
- hindi nagtagal nagpasya si Rizal na lisanin ang bansang hapon
- hinangaan ang kagandahan at talino nito
- sang-ayon kay Carlos Quirino (may akda ng The Great Malayan) sinabi niya na ang
pinakamaligayang sandal sa buhay ni Rizal ay sa bansang hapon kung saan
naramdaman ang pinakaromantikong bahagi ng kanyang buhay

Gertrude Beckett

- tawaganng Gette at Pette

- anak ng naging matalik na kaibigan ni Rizal, issang organist sa cathedral
- nanirahan si rizal sa bahay ng mga beckett sa London
- apat na magkakapatid
- unang nagpakita ng paghang
- lihim din ang pagkakaunawaan nila
- hidni mapapakasalan dahil kay Leonor
- umalis si rizal dahil magiging hadlang sa misyon para sa bayan si Gertrude
- makaibigan na lamang
- subalit patuloy ang talastasan nila

Susanne Jacoby

- umakit kay rizal sa panahong nangungulila siya kay Leonor

- taga-Belgium

Nellie Bousted

- kakaiba ang kilos, katangian ng isang lalaki

- nahilig sa fencing
- ang karakter niya ang pinakamalapit sa karakter ni rizal
- kaagaw niya si Antonio Luna
- nagkahiwalay panandalian nang magbakasyon ang pamilya nito
- nanirahan ng isang buwan si Rizal sa tahanan ng Bousted
- at tuluyang niligawan si Nellie
- sa una ay pakipot, pero hindi nagtagal ay minahal din
 - mayaman, hindi raw mag-aalok ng kasal si Rizal hanggat hindi niya kayang tustusan
ang pangangailangan ni Nellie
- palagay naman ni Nellie ay gusto lamang yumaman ni Rizal
- isang protestante
- magpapakasal lamang kung lilipat si Rizal
- suportado ng pamilya ang pagpapakasal kay Rizal
- naghiwalay bilang magkaibigan
- sa huling sulat kay Rizal sinabing “saan ka man naroroon ay lagi kitang isasama sa
dasal at alaala”

Josephine Bracken

- dulce estranghera (sweet stranger)

- umuwi dahil nalaman ang panggagamot ni Rizal, para sa ama amahab
- dalawang buwan nanatili, nagkaibigan
- Pag-ibig na hulog ng langit kung ituring ni Josephine, dahil meron an siyang
masasandalan
- nagpasiyang manirahan sa Talisay
- Muntik nang magpakamatay ang ama amahan gamit ang Labaha o pang-ahit
- lumisan panandalian, pinadalhan ni Rizal nang liham
- babaeng labis na pinahalagahan, nagpuno ng lingat na pagmamahal sa kanyang
magulang
- pansamantalag naninirahan sa tahanan ni narcisa
- ang kasal nila ay hindi pinahintulutan ng Obispo ng Cebu kaya sila na lamang ang
nagkasal sa kanilang sarili
- inagking asawa kahit walang kasal
o nagagap ng mga palad
o taimtim na nanalangin
- Tinutulan ng mga magulang ni rizal dahil sa kaibigan si Manuela Orlac, isang
babaeng kalaguyo ng isang pari
- sinasabi ni Rizal na padala ni Josephine ang mga regalo ngunit hindi
- nagdalang tao, nanganak ng lalaki, ngunit patay nang ilabas. inilibing ni Rizal sa
tagong parte _____ na walang ibang nakakaalma
- ang kasal isang malaking katanungan dahil walang dokumento
- pagkamatay ni Rizal ay sumanib ito sa katipunan
- makalipas ang dalawang taon nagpakasal kay Vicente Abad, nagkaroon nang anak
namatay sa edad na 25 dahil sa TB

Doroteo Ongjuco
 - itinatag ang La Liga sa kanyang tahanan

Graciano Lopez Jaena

- naglunsad ng la solidaridad (sol)

Jose Ma. Basa

- kasamang nagtatag ng la liga

- katulong sa pagbuo ng pinakamahalagang isinulat ni Rizal – Ang Saligang Batas ng La
Liga Filipina

Domingo Franco

- pinaldahan ni Rizal ng ilang sipi ng La Liga Filipina

Pedro Senari Lactao

- kilalang Panday Pira

- miyembro ng La LIga

20 Kababaihan ng Malolos

- humiling na makapag aral nang wikang kastila

Gob-Hen Valeriano Weyler

- mangangatay ng Cuba
- namamahala sa sundalong Cubano
- kalaban sa kontrobersya ng Calamba

Padre Felipe Garcia

- kura paruko ng Malolos

- unang nilapitan ng mga babaeng taga Malolos
- hindi binigyang pahintulot kaya dumulog kay Weyler

Teodoro Sandiko

- gustong maging guro ng mga babaeng taga Malolos

Guadalupe Reyes

- ibinigay na guro ni Weyler

- pang-araw ang pasok ng mga kababaihan
Dr. Felip Ruiz Castillo

Jose Luis Saavedra

- hukbo ng manggagamot na tumingin kung normal pa ang tibok ng puso ni Rizal

Padre Mariano Dacanay

Senior Vargas

- naglapat ng pamagat ng Kahulihulihang tula ni Rizal

- ANG HULING PAALAM “Ultimo Adios”

Dr. Maximo Viola

- nagpahiram ng 10,000 piso para maipalimbag ang 2,000 sipi ng NMT

- binigyan ni rizal ng orihinal na manuskrito bilang pasasalamt
- binili ng pamahalaan ng Pilipinas ang orihinal na manuskrito sa pamilya Viola

Valentin Ventura

- nagpahiram para maipalimbag ang aklat

- ibinigay ang orihinal na manuskrito
- binili ng pamahalaang ng PIlipinas sa halagang P10,000

Alfonso Lruja

- nagpatunay na ang Pilipino ay mangmang, mapag-walang bahala at pabaya

Pedro Chirino

Antonio de Morga

Lopez Povedano

- nagbigay diin na hindi mangmang ang mga Pilipino

Charles Derbyshire

- nagsalin sa Ingles noong 1912

- pinamagatang “The Reign of Greed”

Jorge Bacobo at Camilo Osias

 - sinalin noong 1957

Leon Ma. Guerrero

- binigyang titulong “The Subversive” lumabas sa palimbagan noong 1962

Jovita Ventura Castro

- “The Revolution” nalimbag noong 1991

Jose Burgos

Mariano Gomez

Jacinto Zamora

- tatlong paring martir

- nasangkot sa pag-aalsa sa Kawit, Cavite
- ginarote noong Pebrero 17, 1872

MGA PANGYAYARI

MGA KAPIGHATIAN NI RIZAL

  Mayo 1890 – nalaman ni Rizal ang hirap ng buhay sa Pilipinas dahil sa ibinalita ito ni Pardo de
Tavera
 nabalitaan ang pitong pag-aalsa
- mas tumindi ang hangarin nitong umuwi ng Pilipinas

Agosto 1980 – nabalik si Rizal sa Madrid

 ilang buwan lamang nakakalilipas pinasunog at ipinagiba ni Weyler ang tahanan ng 300 pamilya
sa Calamba
 ipinatapon si Paciano at ang bayaw
- ang pamilya ay pansamantalang nanirahan kina Narcisa
- naging malaking dagok sa buhay ni Rizal
 isang liham mula kay Leonor Rivera na nagsasaad na ito ay nakikipagkalas na upang ipakasal kay
Henry Kipping
 Ang mga kababayan sa Europa ay nagsibalik sa dating pag-uugali na wlaang malasakit sa
kapakanan ng bayan. Muling nagumo sa pagsusugal at mga bagay na walang kabuluan

Oct. 18, 1891 – nagpasiyang lisanin ang Europa at nagtungo sa Hongkong

Katapusan ng Oktubre – nagpadala ng liham sa isang kaibigan sa Barcelona na punong puno ng kawalan
ng pag-asa.

- isinaad sa liham na ang mga Pilipino sa Pilipinas ay mali sa kanilang paniniwala na

ang kanilang mga kababayan sa Europa ay nakatutulong sa kanila.
- sinabi na niya karamihan sa mga Pilipino sa Europa ay takot at matatapang lamang
dahilmalayo sa panganib
- “Nasa Pilipinas, wala sa ibang bansa ang labanan. Doon kayo dapat naroroon, kung
saan dapat kayong lumalaban, kung saan maaari kayong mabigo o magtagumpay ng
sama-sama”
- winakasan ang liham sa “Inang bayan ay di dapat umasa sa mgs Pilipino sa ibang
bansa bagkus ay dapat na umasa lamang sila sa kanilang mga sarili.
- ginamitan ng alias, Laon-laan
- maliwanag na pagpapatunay na kinalimutan na niya ang paghingi ng reporma.
- sa panahongito, mayroon nang mapaghimagsik na hangarin

nakatagpo si William Pryer – nagtatag ng unang pamayanan ng mga Ingles sa Sandakan, Hilagang Borneo

- nang magkausap sumilang ang kagustuhan niyang magtayo ng isang pamayanan ng

mga Pilipino sa Borneo na bubuuin ng mga taga Calambang inagawan ng lupa.

Nov. 19, 1891 – dumating sa Hongkong

- nanggamot
 - naging tanyag na manggagamot sa mata
- dumating ang ama, si Paciano, at bayaw na si Silvestre Ubaldo

Dec – nakasama sa Hongkong ang ina, at sina Lucia, Josefa at Trinidad

 Pinagkaabalahan ni Rizal sa Hongkong

 naging abala sa panggagamot
 at abala sa proyektong binabalak niya
o paglalagay ng pamayanan ng Pilipino sa Borneo
o pagtatatag ng samahan, La Liga Filipina

ANG PAGBABALIK NA MULI SA PILIPINAS

 Tinanggihan ni Despujol ang kanyang proyekto na magtayo ng isang pamayanan ng Pilipino sa

Borneo

Hunyo 12, 1892 – umalis ng Hongkong

- tanging kasama ay si Lucia

Hunyo 26, 1892 – dumating sa Maynila

 bago lisanin ang Hongkong sinabi niya sa kangyang liham para sa mga kababayang naroroon na,
‘ang pasyang kanyang nabuo ay isang mapanganib na hakbang na matagal niyang pinag-isipan at
batid niyang tinututulan ng lahat ng nagmamalasakit sa kanya’

Binalaan ni Jose Ma. Regidor na huwag magtiwala kay Despujol

o dahilan ng patuloy na pakikipagtalastasan kay Despujol ay …

 upang ipaliwanag rito ang tungkol sa proyekto sa Borneo
 at ligtas na pagbabalik ng kanyang pamilya sa Pilipinas
 at pagpapatawad sa kanyang bayaw na patuloy na namumuhay na
parang takas
 Nilibot ang ilang lalawigan sa Gitnang Luzon
- namangha dahil kilala na siya ng mga tao
- Dahilan ng paglilibot ay…
o para manghikayat ng mga mamamayan na sumapi sa samahang La Liga
Filipina na tinatag noong Hulyo 3, 1892

Hulyo 6, 1892 – pinakip ni Despujol si Rizal

- may nagtapuang pamaskin sa kanyang paupahang silid (fonda de lala) na

tinutuluyan
- pamaskin na pinamagatang “Porbes Prayles”
 - na sinasabing artikulong patuya laban sa mayayamang paring dominiko
- (walang katotohanan, ang naglagay sa Binondo ay ang mga kastila sa kanyang
maleta)kagagawan ng mga prayle.
- Gawagawaan ng mga prayle upang si Despujol ay madaliang ipadakip si Rizal
- alam ni Rizal na wala syang inuwing kahit anong artikulo dahil ang tanging kasama
nya ay ang kanyang kapatid na babae
- ikinulong sa fort Santiago

PAGKAKASALANG IPINATAW KAY RIZAL

o pagsusulat at pagdadala sa bansa ng pamaskin (tumutuya sa mga prayle at

nakasisirang puri sa Papa)
o pag-aalay ng El Fili sa tatlong paring martir(Mariano Gomez, Jose Burgos,
Jacinto Zamora)
o pagtataguyod ng paghihiwalay ng Pilipinas sa Espanya bilang tanging paraan
ng kaligtasan

Hulyo 14, 1892 – pinasabihang ipapatapon sa Dapitan, iang lalawigan sa Zamboanga sa Mindanao

- palihim na isinagawa, dahil may panganib na ipadakip at ipapatay siya ng mga pari
- sinabing maswerte dahil sa kabila ng panggipit ng mga prayle ay nagpasiya lamang
na ipatapon

Hulyo 17, 1892 – dumating sa dapitan

- naging pansamantalang panauhin ni Kapitan Carnicero

SI RIZAL SA DAPITAN

 nakatagpo si Francisco de Paula Sanchez

- naatasang gumawa ng paraan para mapabalik si Rizal sa simbahang katoliko

 nakipagsulatan kay Padre Pablo Pastells

- nakipagpalitan ng kuro kuro o pananaw s ukol sa simbahang katoliko

 bumili ng ticket sa loterya

- kahati si Carnicero at isa pang kastila

 bumili ng 70 hectares na lupain sa may dakong Talisay kung saan nagtayo ng tahanan, klinika at
paaralan
- tatlong bahay gawa kawayan, kahoy at pawid
- ang isa ay paresukat, hexagonal, octagonal
• paresukat ay para kay Rizal
 • octagonal mga batang kinupkop, labing anim na bata
• hexagonal ang mga alagang manok
- dito siya nagtanim ng mais, niyog, tubo, cacao, kape at iba pang bungang kahoy
 nagtayo ng kubo sa isang burol, kung saan siya nakakapagbasa, nakakapagsulat nang walang
sagabal

 taong may disiplina

- ala-singko ng umaga gumising, bibisitahin ang pananim at papakainin ang mga
alagang manok, pagkatapos ay kakain
- ala-syete’t kalahati, bibisitahin ang pasyente sa kanyang kilinika
- tutungo naman sa bayan para sa mga pasyenteng naroroon
o hindi naniningil sa panggagamot sa mahihirap
o sa mayayaman naman ay kung magkano lamang makakaya
o libre ang gamot na siya ang gumawa
- alas-dos hanggang alas-kwatro ng hapon, magtuturo sa mga mag-aaral "For The
Boys Only" (pangalan ng paaralan)
o mga batang hindi nakakpag-aral na kanyang kinupkop
o labing-anim na bata, na hindi nagbabayad ng matrikula
o katulong sa sakahan at klinika
o tinuturan niy ng kahalagahan ng paggawa at paggamit ng kaalaman at kung
paano kumita mula sa pagsisikap
o kasama ang pagsusulat, pagbabasa, aritmetika, heyograpiya, kasaysayan,
wikang kastila at Ingles, heometrika, at mabuting ugali
o naglalakbay rin sa mga bundok, kweba, at baybay dagat, para matutunan
ang bagay na may kinalaman sa hayop ay halaman
o kasama sa kurikilum ang palakasa, boksing, paglangyo, wrestling, at arnis
o naniniwala si Rizal na “ang malakas na katawan ang siyang nagbibigay ng
matalas na isipan.
 nakilala si Josephine Bracken
- nagpapagamot ng ama amahang si George Taufer
- wala nang lunas ang sakit nito na syphilis
- nagbenta pa ng ari-arian sa Hongkong para magpagamot

 sumulat ng balarila na magiging basehan ng pambansang wika

 Nagawa ng isang lagayan parang lighter tinatawag na sulpukan. Unang pinaldahan ay si
Ferdinand Blumentritt.
 napalitan si Carnicero ni Juan Sitges
- na hindi kasing buti ni Carnicero

 si Despujol naman ay napalitan ni Ramon Blanco

Agosto 1893 – nagtungo ang ina kasama ang mga kapatid nito na sina Narcisa at Trinidad

Nov, 1893 – nanganib ang buhay ni Rizal

- isang lalaki ang lalaki ang binayaran ng mga paring Agustino na patayin si Rizal

 Nilikha ni Rizal ang pinakamalaging mapa ng Dapitan

- nagsagawa ng bagong plano ng daan at nagpatulong sa mga mamamayan
 nagtayo ng Water System
- isang malaking makina na gawa s akahoy
- magagamit sa paggawa ng ladrilyo (bric)
- at isang makinang magagamit sa pag-aani ng abaka
 tinuruan din ang magsasaka kung paano gumamit ng lambat
 Siya rin ang kauna- unahang nagtayo ng kooperatiba sa Pilipinas, kooperatiba ng mga magsasaka

Nananatiling tahimik ang baying ito kagaya nang dumating dito si Rizal. Ang mapa na ginawa niya ay
makikita pa rin sa plaza. Ang mga bagay ay naging kapakipakinabang sa bayan. Ang mga kalsada ay
ipinangalan sa mga taong malalapit kay Rizal.

PAGDALAW NI DR. PIO VALENZUELA KAY RIZAL

Hunyo 21, 1896 – dumating si Dr. Pio Valenzuela bilang sugo ni Bonifacio
- nagpakilala bilang Procopio Bonifacio
- upang isangguni at kunin ang pahintulot niya sa napagkasunduan ng mga katipunero
na pagsisimula ng pangingilak ng bountaryong ambag para makabili ng mga armas
na gagamitin sa paghihimagsik na isasagawa upang makuha ang kalayaan ng bansa
mula sa kastila
- nagsama nga isang bulag na nagngangalang Raymundo Mata at si Rufino Magas,
upang magpanggp na pasyente
- ang pagkakatapon ni Rizal ang naging dahilan upang makabuo sila ng isang samahan
at iyon ay ang katipunan
- sinabi ni Rizal na “ang binhi pala ay tumubo na”
- ang La Liga ang nagsilbing binhi
- ang katipunan ay isang Radikal na Samahan
 Katipunan – July 7, 18, 1892
o Napagkasunduan ng samahan noong Mayo 1, 1896
 hikayatin na sumapi sa katipunan ang mga matatalino at mayayaang Pilipino
 mangilak ng pondo para makabili ng armas at iba pang kakailanganin ng
rebolusyon
 magpadala ng isang komisyuon ng matatalinong Pilipino sa bansang Hapon para
mamahala sa pagbili ng armas at bala at humingi ng tulong sa pamahalaang
Hapones para sa kaligtasan ng mga rebolusyonaryo
 
kunin ang kalayaan ng Pilipinas sa Espanya sa pamamahitan ng dahas, na siya
lamang tanging pamamamraan upnag matamo ang kalayaan sa tulong ng
bansang Hapon
 iharap ang mga resolusyon kay Rizal sa pamamagitan ni Valenzuela para
matamo ang kanyang pagsang-ayon at malaman ang kanyang kasagutan
 kung hindi papaya na makipagtulungan ang mayayamang Pilipino, bawat kasapi
ng katipunan ay magbibigay ng ambag ayon sa kakayahan linggo linggo
 napapanahon ang resolusyong iniharap dahil mahina ang Kastila noon dahil sa himagsikan sa
Cuba

 hindi sinang-ayunan ni Rizal sa magaganap na rebolusyon nang walang sapat na armas, dahil ang
ganitong rebolusyon laban sa mga sandatang lakas ng kastila ay nangangahulugang
KAPAHAMAKAN AT KAMATAYAN

 Nanghiram si Rizal ng 200k sa isang mayamang Pilipino, ngunit hindi siya pinagbigyan nito

 pinayuhan rin niya ang mga ito na humingi ng tulong kay Antonio Luna upang mahikayat ang
mayayamang Pilipino na sumapi sa samahan dahil ito ay malayang nakakalabas pasok sa bahay
ng mayayamang Pilipino

 sinabi rin niya na maaaring gawing lider militar si Luna kung sakaling uusbong ang himagsikan

 sinabi rin ni Valenzuela na handa silang itakas sir Rizal patungong Hapon, pero maliit ang bapor
hindi aabot sa bansang iyon kaya sa Hongkong na lamang

o Dalawang bagay na kaya niyang pamunuan ng sabay

 isang paaralan sa bansang Hapon
 at ang rebolusyon

 magtutungo sa Cuba upang manggamot

- hindi sinang-ayunan ni Valenzuela dahil maaari siyang ipapatay ni Weyler doon, na
noon ay may hawak ng mga sundalong Cubano
- ngunit ang tunay na pakay ay upang mapag-aralan ang pamamaraan ng pakikidigma
ng mga Cubano

 Rebolber – hiniling niya kay Valenzuela na kakailanganin niya

- kaya ibinigay ni Valenzuela ang kanyang rebolber
 ibinalita ni Valenzuela kay Bonifacio ang nakalap kay Rizal
 Emilio Jacinto alyas Pingkian ang naatasan ng katas taasang konseho na magsagawa ng payo ni
Rizal
 PAGLISAN SA DAPITAN

Hulyo 30, 1896 – pinahintulutan ni Gob-Hen Ramon Blanco ang kahilingan ni Rizal na magsilbing
manggagamot sa Cuba

- pinaalis ng wala sa oras ang barkong dapat ay sasakyan niya

- inilipat siya sa isang kastilang Cruiser ang Castilla
- isang buwan naglakbay

Sept 3, 1896 – umalis ng Barcelona sakay nang Isla de Panay

Sept 31, 1896 – nang malapit na sa Isa de Malta ang bapor ay pinasabihan siyang hindi siya pwedeng
lumabas ng kanyang kamarote dahil siya ay Arestado

- alam niyang iniutos iyon ni Gob-Hen Blanco

- ganu nalamang ang mangha ni Rizal dahil pinadalhan pa siya nito ng sulat na
nagsasaad na wala siyang kinalaman sa himagsikan.
- inisip niya na ang pag-aresto ay dahil sa mga prayle

Oktubre 3, 1896 – nakarating sa Barcelona

- nasa pangangalaga ni Despujol

- ikinulong sa Monjuich

Nobyembre 3, 1896 – inuwi sa Maynila

- ikinulong sa Fort Santigo

 4 years and 14 days - sa Dapitan simula July 17,1892 hanggang July 31, 1896

PAGLILITIS KAY RIZAL

 kahit wlaang katibayan upang isakdal, ang panig ng taga-usig ay gumamit ng mga kasulatan at
testimonya na hindi kapanipaniwala para isakdal si Rizal
 Pinaaresto Paciano at ikinulong sa Fort Santiago
o pinahirapan upang paaminin na si Rizal ay kasapi ng Katpiunan
o pinainom ng galon galong tubig, at tinatapkan sa tiyan. lumalabas ang tubig sa mata,
ilong at tenga
o pinapasakan ng turnilyo ang pagitan ng mga darili sa kaliwang kamay
o hindi kasama ang kanan dahil ito ang gagamiting pangpirma sa testimonya
o kahit anong pagpapahirap ay hindi nagsalita si Paciano
 Nov. 20 – sinimulan ang paglilitis o pagsisiyasat
 - isinailalim sa pagtatanong ni Kolonel Francisco Olive (imbistigador opisyal ng
hukuman)
- ang pinunong nagsagawa ng operasyon military sa Calamba noong 1890
- isang huwes ang nag-aral nang isinumite ni Olive kay Blanco
 ibinalik ang kalatas kay Blanco na may kalatas na “SI RIZAL ANG PANGUNAHING NAGTATAG AT
BUHAY NA KALULUWA NG HIMAGSIKAN”
 sumailalim sa Court Marshal
- isang paglilitis para sa mga kasapi ng hukbong militar
- hindi tama dahil si Rizal ay isa lamag ordinaryong mamamayan
 hindi binigyan ng pagkakataon na kumuha ng abogado
- sa halip ay pinapali sa 200 talaan ng mga hukbo
- pinili niya si Luis Taviel de Andrade kahit na hindi ito abogado (nakababatang
kapatid ni Jose Taviel de Andrade)
- itinuring na magiting na tagapagtanggol ni Rizal
- pinasalamatan para sa kanyang serbisyo
- Ang mga tanong na ibinato ni Francisco Olive kay rizal ay sinagot niya ng walang
katulong na tagapagtanggol.

 ang paglilitis kay rizal ay isang halimbawa ng kawalan ng katarungan at pagmamalabis ng

kapangyarihan
- bago pa litisin si Rizal nasa utak na mga prayle ang parusang kamatayan
- hindi inilitis upang bigyan ng katarungan o hatulan kundi para parusahan
- ang paglilitis ay bahagi lamang ng palabas
- ang pagtatanggol sa sarili ay hindi dininig ng hukom. Dahil bingi na sa katwiran

o Ang paglilitis kay rizal ay tinuring ng marami na "HINDI MAKATARUNGAN"

 hindi pinagkalooban ng pagkakataon makakuha ng saksi
 hindi din napag aralan ang mga katibayan laban sa kanya
 hindi pinahintulutang makakuha ng abogado

 Dec 26 – naganap ang paglilitis

 Dec 28 – nilagdaan ni Camilo De Polavieja ang hatol na kamatayan kay Rizal
- inilahad na bibitayin sa pamamagitan ng poselirya (musketry)
 Dec 29 - Kapitan Rafael Dominguez ang bumasa ng hatol kay Rizal

o Dalawang bagay na naitala ni Rizal sa kanyang talaarawan

 ang babala ni Federico Faura na huwag nang ituloy ang pagsusulat ng Noli dahil
ito ang magiging dahilan ng pagkakapugot ng ulo
 ang bahagi ng kanyang panaginip na siya ay mamamatay nang Dec 30, na naitala
niya noong Enero 1, 1883
 KAMATAYAN – isang bagay na napaghandaan nan i Rizal
- alam niyang darating sa kanyang buhay

o Dalwang Matinding Sakdal na Ipinataw kay Rizal:

 salang rebelyom
 pagbubuo ng samahang labag sa batas

o Mga dumalaw kay Rizal nang Dec 29

 Federico Faura
- sinariwa nila ang babala na binigay niya noon kay Rizal
 Dalawang paring heswita
- upang himukin na bawiin ang naging pagkakamali laban sa simbahan
 Ina – lumuhod at humalik sa kamay
- nang magyakap ay pinaghiwalay ng gwardya dahil baka abutan nang lason si Rizal at
gamitin upang patayin ang sarili
 maria – hindi nabigyan ng kahit ano, dapat ang habilin na kukunin sa ilalim ng
sapatos niya matapos siyang patayin ay para kay Maria
 Trinidad – ilawang alcohol na galing kay De Tavera
 narcisa – silyang yantok
 angelica – panyolito
 Mauricio – (paboritong pamangkin) sinturon at relo
 Josephine - librong IMITATION OF CHRIST matapos ang kasal nila na may
dedikasyong “sa aking mahal at kulangpalad na asawa”

 Bumalik si Josephine nang Dec 30, 5am para iganap sana ang kanilang kasal
- ngunit hindi pinahintulutan ng Obsipo ng Cebu
- kaya sila na lamang ang nagkasal sa kanilanh mga sarili
- nagdaupang palad at nagdasal
- tinanong ni rizal kung ano ang gagawin pagkatapos mamatay ni Rizal, sinabing
magtuturo ng Ingles para hindi malaman ng mga gwardiya ang totoo na sya ay
sasama sa rebolusyon

ANG HULING SANDALI NI RIZAL/ ANG PAGBITAY KAY RIZAL/ ANG LABI NI RIZAL

 ang huling sandal sa kanyang silid bilangguan ay larawan ng kapayapaan

 Hiniling ni Rizal sa kanyang ina na makiusap sa mga may kapangyarihan na kunin ang bangkay
nito
- hindi pinayagan
- dahil sa pangamba nab aka ito dumugin ng tao
- maging isang lugar pilgrimahe na tiyak na hahantong sa pagkilala kay Rizal bilang
isang Martir
 ayon kay Francisco Balaguer, nagtagumppay ang dalawang paring heswita na papirmahin si Rizal
sa retraksyon. Subalit isa pa rin itong malaking katangungan
- ayon rin sa kanya, humiling si rizal na magdaong ng misa at makapagkomunyon

Dr. Garcia Sr. hindi naniniwalang nagbalik loob si Rizal sa simbahang katoliko at hindi tumiwalag
sa masonriya
- ayon sa kanya si rizal ay isang taong may malakas at matatag na paniniwala at
nagtataglay ng sariling pag-iisip, nag-aangkin ng napakalaking pagmamahal sa
bayan, at handang mamatay. Inilantad ang mga kasamaan ng panahong kastila

o Dahilan kung bakit hindi kapanipaniwala ang pagbabalik loob ni Rizal sa simbahan
 bakit hindi gumawa nang paraan ang simbahang katoliko na lakarin ang
kapatawaran o pagaanin ang kaparusahang kamatayan
 bakit inilibing nang walang kabaong
 bakit hindi kasama ang pangalan ni Rizal sa mga namatay, bakit kasama ang
pangalan niya sa talaan ng mga nagpakamatay at naaksidente

o nang ilabas si Rizal sa selda

 kasama niya si Luis Taviel de Andrade, Padre Jose Villaclara at Padre Estanislao
March
 nakagapos abot-siko
 nakaitim mula ulo hanggang paa
 ang martsa ay pingunahan ng isang trompetero at tagatugtog ng tambol
sinalysay ni Antonio K. Abad na si Blas Hizon, naatasang tumugtog ng korneta
bilang hudyat nang pagbaril
 hukbo ng manggagamot na tumingin kung normal pa ang tibok ng puso ni Rizal
o Dr. Felip Ruiz Castillo
o Jose Luis Saavedra

 Liham - pinadala ni Rizal sa pamilya nang sya ay may 24 oras na lang para mabuhay. Dahil may
nais siyang sabihin sa mga ito.

 Manuel Luengo – guwardiyang nagbigay pahintulot na kunin ang bangkay ni Rizal

- kaya naghanda sina Narcisa
- pero wala silang natakpuang bangkay sa pinagbitayan sa kanyang kapatid
 ginalugad ni Narcisa ang sementeryo
- isang lumang sementeryo ang nakitaan ng niya ng gwardia sibil
- doon nya natagpuan ang isang hukay na sukat ng tao na katatabon pa lamang
- nilagyan niya ito ng plakang may letrang RPJ
- niregaluhan niya ang bantay ng sementeryo upang pumayag ito
 Panahon ng Amerikano (Agosto, 1898)
 - naipahukay ang bangkay ni Rizal
- nalaman ang katotohanan na inilibing ito nang wlanag kabaong
- ang sapatos ay buo pa ngunit wala na ang itinago nito sa sapatos na dapat ay para
kay Maria
- iyon ay sulat na naglalaman ng “Hanggat sa lupa ng katutubo ang mga ungas na
kastila, huwag na huwag ninyo pag-aaralin ang inyong mga anak”
- 1911 nang mabigyan ng libing sa Monumentong Rizal sa lugar ng pinagbitayan

LA LIGA FILIPINA

 La Solidaridad (Sol) – nagbigay boses sa mga Pilipinong naghahangad ng pagbabago nang

isnakop tayo ng mga Kastila (1889)
- inilunsad ni Graciano Lopez Jeana
- KILUSALNG PROPAGANDA pahayagang inilunsad
- tanging hangad ay pagbabago sa batas, reporma, at hindi ang paghiwalay sa
Espanya
o Bakit nawala ang Sol? ayon kay Victor Reyes
 nawalan ng salapi o pondo
 mahigpit ang pagbabantay ng mga kastila
 hindi pagkakaintindihan ni Bonifacio at Rizal
o bakit kailangan gisingin ang simbahan at pamahalaang Kastila?
 dahil nais nilang ipagkaloob ang pagbabagong hinihingi ng mga Pilipino

Gamot = Si Rizal

 La Liga Filipina (motto: bawat isa ay katulad ng lahat “Unos es similar Unio”
- itinatag ni Jose Rizal at Jose Ma. Basa
- noong July 3, 1892 hanggang July 6, 1892
- sa bahay ni Doroteo Ongjunco, sa daang Ilaya sa Tondo, Maynila
- Nang nasa Hongkong pa si rizal nang 1891 hanggang hunyo 21, 1892, nag-isip siya ng
SANDATANG HIGIT NA MAKAPANGYARIHAN
- nagkaroon lamang 30 miyembro noon
- Pedro Serani Lactao – kilala bilang Panday Pira, isang miyembro
- napagkasunduan na ang lahat ay mananatiling lihim at pikit matang susunod sa
kapangyarihan
- ang bawat isa ay gagawa ng sagisag
- ang kaibahan ng samahang ito ay ito ay samahang nakabse sa masa at hindi tulad ng
isang samahang nakabase ay sa Ilustrado.
o Layunin ng La Liga Filipina
 pag-isahin ang buong kapuluan sa isang katawang buo, malakas at magkakauri
 magbigay ng tulong sa lahat sa oras ng kagipitan at pangangailangan
  ipagtanggol ang mga mamamayan sa lahat ng uri ng karahasan at kawalan ng
katarungan
 paunlarin at palakasin ang edukasyon, agrikultura at pangangalakal
 ipagpatuloy ang pag-aaral at pagpapatupad ng reporma
 Sa madaling salita, sapat na edukasyon at masaganang pamumuhay at nagkakaisa ang katutubo,
mapipilitan ang mga pari o kastila na ibigay ang repormang hinhingi nila
 sa tulong Jose Ma. Basa naisulat ni Rizal ang pinakamahalagang naisulat nito habang nasa
Hongkong, ANG SALIGANG BATAS NG LA LIGA FILIPINA
 Domingo Franco – pinadalhan ng Ilang sipi ng La Liga
o Bakit nagtagumpay ang pagkatatatag ng samahan?
 dahil napagsama-sama niya ang mayayaman at mahihirap, edukado at
mangmang
 Mabuti ang pinaglalaanan ng Pondo
- hindi supersibo ngunit isang sibiko
 Ang KATIPUNAN ay iang radikal na samahan na naghahangad na kamtin ang pagbabago at
kalayaan sa pamamagitan ng dahas
 Tinangkang pasiglahin ngunit nagpabaya ang mga kasapi sa pagbibigay ng butas
 ayon sa kanila, bigo ang mithiin ng La Liga kaya hindi ito nagtagal, pero ito ang naging daan
upang magkaroon ng katipunan
o Nagdaos ng halalan ang samahan
 Ambrocio Salvador, pangulo
 Deodato Arellano, kalihim
 Bonifacio Arevalo, ingat yaman
 Agustin dela Rosa, piskal
 Pinaghinalaang subersibong samahan, kaya pinatapin ni Despujol si Rizal sa Dapitan, na
nagsanhin ng pananamlay ng La Liga
 Bagaman hindi nagtagal, masasabing nagbigay daan ito sa pagkakatatag ng Katipunan
 “ANG BUTI PALA AY NAGBUNGA NA”

MGA KABABAYANG DALAGA SA MALOLOS

 Dec 12, 1888 – 20 babaeng taga Malolos ang dumunog ka Weyler upang humiling ng
pagbubukas ng paaralang panggabi para makapag-aral sila ng wikang Kastila
- Teodoro Sandiko ang nais na maging guro
- kay Padre Felipe Garcia sa kura paruko ng Malolos sila unang lumapit, ngunit
tinanggihan sila nito
- kaya sila ay lumapit kay Weyler
- pinagbigayan ni Weyler ang kanilang kahilingan
- ngunit sa pangangalaga ni Geadalupe Reyes
 - at pang-umaga ang kanilag pasok
- hinati ang paaralan sa tabi ng kapilya
 Dekretong Pang-Edukasyon Blg 1863 (ipinalabas ng hari ng Espanya
- wikang kastila ang gagamiting midyum ng pagtuturo
- tinutulan ng mga kastila
- dahil ayaw nilang matuto ng wikang kastila ang mga katutubo
- dahil malalaman nila ang katotohanan
- at maghahangad ng pagbabago
 Jose Rizal ( alyas Dimaslaang o Laon-Laan)
 Marcelo H. Del Pilar (alyas pupdoh, piping dilat, plaridel, o manapat)
- nabati ni del Pilar ang pangyayaring ito
- nasa Bacelona Lourdes siya nang Feb 17, 1889
- hiniling niya kay Rizal na magpadala ng sulat pampasigla bilang pagbati sa 20
kababaihang taga Malolos
- ipinadala ni Rizal ang liham kay Del Pilar at siya na ang bahalang magpadala sa mga
kababaihang taga Malolos
o Bahagi ng Liham
 petsang Feb. 22, 1889
 binate ang mga kadalagahan dahil sa ipinamalas na pambihirang katapagan at
kabuuan ng loob
 -binati ang mga kadalagahan dahil sa pinamalas na pambihirang katapangan at
kabuuan ng loob.
 pinuri ang mayuming kilos ng kadalagahan ng Pilipino
 subalit ikinalungkot ang kababaang loob at pagtanggap sa pagsunod sa mga
salitang kapritso ng mga prayle (sabi ni rizal ay kapintasan)
 labis na kabaitan ay pagpapakumbaba = kamangmangan
 binigyang diin na kabaitan ay hindi ang bulag na pagsunod sa mga prayle subalit
ang malinis na ugali at matalinong oaghatil sa katuwiran ng katarungan
o Tingin ni Rizal sa mga babaeng taga-Malolos bago ang pangyayaring iyon
 Masunurin sa asawa
 bulag sa pananampalataya (mas mahaba ang oras sa simbahan kesa sa tahanan,
napapabayaan ang mga anak)
 wlaang hangaring duning at magkaroon ng kaalaman
 Kagaya ni Sisa na asawa ni Pedro sa nobelang Noli Me Tangere
o Pedro - asawang nananakit
 lahat ng bisyo ay nasa kanya na (pagsusugal at pagsasabong)
 umuuwi lamang para humingi ng pera
 at kapag tinatanong na ang mga anak

o Crispin at Basilio - sakristan na mga anak

 o Sisa - hindi masasabing huwarang ina
 isang martir at dakilang ina na sa kabila ng pananakit ay binabalewala niya
sapagkat mahal niya ang kanyang asawa

 Gawain ng mga Pari - pagpapahalik sa kamay, mula ulo hanggang sa tapat ng dibdib
o Ang mga ina dala sa kamangmangan ay naniniwala na ang tanging tungkulin ay
 magluwal ng sanggol
 manatili sa tahanan
 walang hangad na paunlarin ang kaisipan at masining na panlasa

o Ang mga ama naman ay

 mas alaga ang mga manok kesa sa mga supling

 Halaga ng papel ng mga magulang

- Para kay rizal mahalaga ang papel ng mga magulang sa pagmumulat ng kaisipan ng
kanilang mga anak. Sa kanyang liham sa mga dalagang taga Malolos sinabi niya na
kung hindi magbabago ang mga ina sa pagpapalaki sa kanilang mga anak sila ay
hindi nararapat na maging tagapag alaga ng mga anakat nararapat na lamang na
maging palahian na lamang.

 Ano kaya ang magihing bunga sa Pilipinas kung ganito ang mangyayari sa katauhan ng isang
babaeng Pilipino?
- ang mga anak ay mahuhubog sa ugali't kaisipan ng ina dahil walang atensyon ang
ina
- kung ano ang tinuturo ng ina at kung ano ang nakikita ng anak yun din ang
mangyayari sa kanyang mga supling
- sa mga anak na lalaki, lumalaki na mahihina ang loob, takot sa makapangyarihan.
Kahit na pagmalabisan ay walang hinagap o maghatikhay sa pag-abot pa ng
karunungan.
- at walang ambisyon ang mga anak na lalaki na paunlarin ang sariling kabuhayan.

 Sino ang dapat sisihin?

- - ang mga prayle
- - ipinalagay nilang sila ay munting Diyos
- - dalawa ang Diyos: isa sa tass at isa sa lupa

 Ano ang tunay na kabanalan?

o binigyan ng Diyos ng sariling isip at kalooban, tayo bilang anak ng Diyos ay malayang
magagamit sa kabutihan
o napakaganda ng hangarin ng Diyos sa atin
 o ipinagkaloob sa atin ay gamitin sa pag-iisip at isang kalooban sa paghahanap ng liwanag
o punto na tinatawag na katarungan.
o ang di paggamit dito ay pagtaliwas sa napakagandang hangarin na ipinagkaloob ng
Panginoon

 Pitong habilin ni Rizal sa mga kadalagahan ng Malolos

o Ang ipanagihing taksil ng ilan ay nasa karuwagan ay pagkapabayaan ng iba
o Pagkaalipusta ay bunga ng pagkaaba sa sarili ay pagkatakot sa umaalipusta
o Kamangmangan ay kaalipinan - ang taong walang sariling isip ay bulag at hayop na
pinapasunod sa gamit ang tali
o Ang lakas ay nasa pagkakaisa - ang pahihiwalay ng isa ay magsasapanganib sa sarili niya,
sapagkat madaling baliin ang isang tingting kaysa sa isang bigkis nito
o Kung salang pagbabago ang isang babae, alisin ang kapangyarihan niya sa bahay
sapagkat ipagkakanulo niya ang asawa, anak, bayan at lahat
o Pantay pantay isinilang ang tao, walang alipin at walang mang-aalipin, kayat
pangalagaan ng bawat isa ang katayuang ito
o Maging matalino sa pagsusufi sa relihiyong itinuturo sa inyo sapagkat may utos ng Disyo
ay may utos ng taong hindi dapat ipagkamali sa isa't isa

DALAWANG SANAYSAY NI RIZAL

ANG KATAMARAN NG MGA PILIPINO

(SOBRE LA INDEPENDENCIA DE LAS FILIPINOS)

 Inamin ba ni Rizal na ang mga Pilipino ay tamad?

- Oo.

o Dahilan ng hindi gaanong pagtatarabaho noon ng mga Pilipino:

 init ng kilima, nakakapawis at nakapanghihina kaya sumisilong sa mayayabong
na punong kahoy
 pinaniniwalaan din noon na ang init ang nagpapataba sa lupa kaya hindi na
kailangan laging alagaan ang mga tanim

 Hindi likas ang katamaran sa mga Pilipino bago pa dumating ang mga kastila.
 meron silang siglang pakikipagkalakalan sa mga Intsik, Hapon, Arabian at Malay

o Bakit naging laganap ang katamaran ng mga Pilipino noong panahon ng Kastila?
 Dahil sa masamang pamamalakad ng pamahalaan
 walang didikasyon sa mga gawaing inaatang sa kanila
  tiwaling pagtuturo ng relihiyon
 ugali ng mga kastilA
 sinira ang kasipagan at pagkukusa ng Pilipino.
 ang kalakalan ng mga katutubo sa ibang bansa ay pintol ng Monopolya ng
Galleon Trade
 sa Espanya lamang via Mehiko maaaring makipagkalakalan ang mga Pilipino
 ang mumunting industiya ay nahinto
 Kinitil ng mga kastila ang pagmamahal ng Pilipino sa paggawa dahil sa Forced LaboR

 sa pakikidigma ng Espanya sa mga bansang Europeo, ang mga Pilipino ay pinapagawang pilit
para makabul ng barko, pagpuputol ng kahoy, at panggagawa ng mga kuta.

 Hindi pinagtanggol ng mga kastila ang mga mamamayan laban sa mga nananalakay na dayuhan,
pirata at mandarambong.

 Bakit hindi maganda ang sistema ng edukasyon?

o kung meron man, ang itinuturo ay dasal ay walang ibang karunungan na magagamit sa
pag-aaral.
o walang kursong pang agrikultura, pang industriya na lalong kailangan ng mga Pilipino.
o maling halimbawa ang pinapakita ng mga namumunong kastila. Gaya na lang ng
papasok ng tanghali at uuwi ng maaga, wala namang ginagawa.
o ang mga babae ay sinusundan ng mga alila, tagadala ng gamit, tagapayong at
tagapayoay
o ginagawang alila ang mga katutubo, dala ng kamangmangan.

 Sugal – lumaganap
- araw araw may sabong
- pinamumunuan ng mga punong-bayan ay praylE

 Tinuturo ng mga prayle sa mga Pilipino na ang mga dukha ay makakarating sa langit at ang
mayayaman ay magtutungo sa impyerno.

 Buwis - mataas ang patong

- binabayaran ng mga Pilipino ang lahat ng klase ng buwis
- ang mga puti at ani ay napupunta fin sa pamahalaan at prayle
- binibili din ang mga ani sa napakababang halaga at minsan ay inuutang pa

 Ang kawalan ba ng diwa ng pagkakaisa ay sanhi rin ng katamaran ng mga Pilipino? Oo?
 walang pagkakaisa
 salang silang lakas na hadlangan ang mapaminsalang hakbang ng pamahalaan
 walang lakas ng loob at pwersa na lumaban
  walang pagsisikap na maisagawa ang mga bagay na magpapaunlad sa kanila
 dahil sa Kastila nahahati ang mga Pilipino
 kung walang kikilos, maituturing itong BAYANG PATAY
 Ang mga Pilipino ay nananatiling may busal, pipi, ayaw magsalita
 Rizal, ang Pilipino ay isang indibidwal at hindi isang mamamayan ng isang bansa.
 walang pagkakaisa at walang lakas

 Kasalahatan, sino ang may sala sa pagihing tamad ng mga Pilipino?
 Kastila
 gustong mag-aral, walang paaralan
 kung meron man kulang ang gamit at wastong pundasyon para makamit ang
karunungan
 gusto magnegosyo, walang puhunan
 walang proteksyon ng pamahalaan
 gustong magbungkal ng lupa at magtayo ng industriya, mataas naman ang
buwis.
 nagsasamantala pati ang mga Pilipinong namumuno

 Maaaring magkaisa ang mga Pilipino, ngunit napagkaisahan na ng mga Kastila bilang isang
kolonya at isang komunidad ng Kristyanismo

ANG PILIPINAS SA LOOB NG SANDAANG TAON

 Ano ang layunin ni Rizal sa pagsukat ng sanaysay na ito?

o humingi ng reporma sa Espanya
 inilarawan dito na dahil sa pakikidigma ng mga Kastila ang Pilipinas ay
nabawasan ng mga mamamayan, lalong naghirap
 walang tiwala sa kanilang lumipas, walang pananalig sa kasalukuyan at walang
masidhing pangarap sa hinaharap.
 ang mga Pilipino noon ay alipin
 hindi binigyan ng pagkakataon ng Espanya ang pilipinas na magpaunlad ng
kabuhayan, kultura at lipunan.
o ang isa pang reporma ay ang kalayaan sa pamamahayag
 Kahilingan na mabatid at malaman ng namamahala sa Espanya na mula sa
mamamayan ng Pilipinas ang pamamalakad ng mga gobyerno sa kolonya
 upang magkaroon ng kabatiran ang mga nangyayari sa Pilipino At sa mga lider
ng Espanya
o representasyon sa kortes sa Espanya
 Upang opisyal na mabatid ng mga namumuno sa batasang bansa sa espanya ang
tunay na kalagayan sa Pilipinas
 upangmagkaroon ng tulay na pagkakaunawaan ang Pilipinas at Espanya
  Kung ito ay hindi ibibigay ng Espanya, ano ang mangyayari sa Pilipinas sa loob ng 100 taon?
 mag aalsa ang mga Pilipino
 magtatayo ng sariling pamahalaan hiwalay sa Espanya
 kung hindi man, ang bansa ay mahuhulog sa kamay ng ibang kolonyalista (hindi
sa Englatyera, Olanda, Tsina at Hapon dah hindi interesado dahil may kanya
kanyang kaabahalahan) kaya sa kamay ng Amerika maaari
 Rizal - ay isang idealista, isang propetang nagkukulang sa pagsusuri sa magiging bunga ng
rebolusyong industriyal sa pangangailangan ng pamilihan ng mga labis na produkto


DALAWANG NOBELA NI RIZAL

NOLI ME TANGERE

- “Huwag mo aong Salangin” o “Touch me Not” titulog ibinigay

- isinulat dahil nais ilarawan ang suliranin ng mga Pilipino nan gang makaalam noon
ay baka makapagbigay ng kalutasan
- nag lalaman ng bagay na noong panahon yun ay walang sinuman ang nagtatangkang
talakayin
- maselan ang mga bagay na binanggit ni Rizal dito
- kahit marami ang tumuligsa, hindi nasiraan ng loob si Rizal
- ang hingarin niya ay sumulat hindi para sa kanyang sarili, hindi rin ang maglingkod sa
academia.
- kung hindi pang ibunyag ang mga katiwalian at ilantad ang mga pagkukunwari
- iniaalay ni Rizal sa bayan
- labis na napopoot sa mga prayle
- tahasang binanggit dito na “KUNG WALANG MANG-AALIPIN AT WALANG PAALIPIN”,
isang buhay na tinig na nagpatingkas sa katauhan ni Rizal sapagkat ito ang patunay
sa kanyang mga gawain ukol sa kalayaan ng bayan
- “Ang mamatay at makalupig ay matamis subalit ang malupig ay masakit”
 Nobelangpanlipunan, romantiko at nilikha mula sa puso
 Nobelang may damdamin, may kasariwaan, kulay katatawanan, kagaanan at kislap ng talino
 Nobelang panlipunan tumatalakay sa lipunang Pilipino na kinabuhayan at kinamatay ni Rizal
 Nobelang panlipunan na nagpakilala ng mukha ng lipunang nabubuhay ng alipin ang lahat ay
nakagapos iilan ang nakauunawa sa kahulugan ng kalayaan.
 -

“Pinangahas kong gawin ang di-mapangahasang gawin ng iba”

- isinulat upang bigyang lunas ang matinding sakit ng lipunan noon

- inihalintulad sa sakit na kanser
 sinimulan noong 1884 sa Madrid
- natapos ang unang kalahati
- ang natirang kalahati ay tinapos noong Pebrero 21, 1887
- 63 na kabanata
- Hunyo 1887 nakarating ang NMT sa pilipinas

Dr. Maximo Viola

- nagpahiram nang sampung libong piso

- gagastusin sa pagpapalimbag nang 2,00 sipi
- bilang pasasalamat, binigay ni Rizal dito ang orihinal na manuskrito ng nobela
- ang manuskrito ay binili ng pamahalaang ng Pilipinas sa pamilya ni Viola
-
o Naging inspirasyon ni Rizal sa pagsulat
 natunghayan niya ang Wadering Jew na Eugene Sue
 nabasa niya ang aklat ni Harriet Beecher Stawe na may pamagat “Uncle Tom’s
Cabin”
 ayon sa sulat niya kay Ferdinand Blumentritt na nais niyang makasulat ng aklat
na sasagot ng tulisa laban sa mga Pilipino
 Para kay Rizal hihigit ang NMT
- pero mas naniniwala si Ferdinand Bluementritt, Graciano Lopez Jaena at Rafael
Palma na mas dakila ang El Fili
- ang 2 nobela ay magkapantay na hiyas ng panitikan at kasaysayan
 Kanser –
- sakit ng lipunan
- sakit na ang mga mapinsalang galamay ay nakalililkha ng malaking kasiraan sa
katawan ng tao bago siya makaramdam ng sakit ngunit kung talamak na, bahagyang
masaling ang sugat ay totoong masakit sa may karamdman
 Padre Mariano Dacanay at Senior Vargas
- naglapat ng pamagat na “Ultimo Adios” sa kahulihulihang tula ni Rizal

EL FILIBUSTERISMO

Oct. 1887 sinumulan sa Calamba

Marso 18, 1891 Natapos

Setyembre 18, 1891 Lumabas sa palimbagan

- Nobelang pampulitika, nilikha mula sa isip

- nobelang naglalarawan ng pangyayaring nagmulat sa mga Pilipino upang maging
kaaway ng pmahalaan at simbahan
- tumutukoy sa pamahalaan o gobyerno
- hinagpis ng isang nagdurusang kaluluwa sa sambayanang Pilipino
- higit na layunin sa paghihimagsik kung kaya’t inihandog niya sa 3 paring Matir na
naging biktima ng kasamaang kanyang nais masagip
- naglalarawan ng lungkot, himagsikan, kawalan ng pag-asa at madugong salaysayin
- Nobelang political na nagtataglay ng kapaitan, pagkasuklam, sakit karahasan at
kalungkutan
- namamayani ang hinanakit, poot sa mga tauhan ng nobela upang gisingin at
paghimagsikan ang bayan
- binubuo ng 38 na kabanata

 ang aklat nalimbag sa kabutihang loob ni

o Valentin Ventura
- nagpahiram para maipalimbag ang aklat
- ibinigay ang orihinal na manuskrito
- binili ng pamahalaang ng PIlipinas sa halagang P10,000
 inihahandog sa tatlong Paring Martir
o Jose Burgos
o Mariano Gomez
o Jacinto Zamora
o binitay noong Pebrero 17, 1872
- inuugnay ang kahulugan ng salitang PILIBUSTERO sa 3 pari
- isang mapanganib na makabayang malapit nang bitayin
- ang paggalang at pagsamba ni rizal sa 3 pari ay binigyang daan niya sa paghahandog
sa kanyang aklat sa alaala ng mga ito na nasangkot sa pag-aalsa sa Kawit, Cavite
noong Enero 20, 1872

 Tatlong taon ang inabot ng pagsusulat

 Alfonso Lruja – nagpatunay na ang Pilipino ay mangmang, mapag-walang bahala at pabaya

o nagbigay diin na hindi mangmang ang mga Pilipino

 Pedro Chirino
  Antonio de Morga
 Lopez Povedano
 Charles Derbyshire – nagsalin sa Ingles noong 1912
- pinamagatang “The Reign of Greed”
Jorge Bacobo at Camilo Osias – sinalin noong 1957
Leon Ma. Guerrero – binigyang titulong “The Subversive” lumabas sa palimbagan noong 1962
Jovita Ventura Castro – “The Revolution” nalimbag noong 1991