Psychologia poznawcza

wykład 1
26 luty 2022 rok

Czym jest psychologia poznawcza?

Wykład numer 1

Literatura: Czym zajmuje się psychologia poznawcza? Maruszewski, T.

(2011). Psychologia poznania. rozdział 1

Czym jest psychologia poznawcza?

Próbą zrozumienia tego, jak ludzie:
● Spostrzegają świat
● Zapamiętują
● Myślą
● Uczą się ze zrozumieniem
● Rozwiązują problemy
● Podejmują decyzje
● Korzystają z języka

Rozwiązywanie problemów i myślenie - dział psychologii poznawczej.

Badania nad podejmowaniem decyzji są wyodrębnione, mają swoją metodologię.
To jak ludzie korzystają z języka, mówimy o konkretnych funkcjach językowych -
mówienie, słuchanie, tłumaczenie /5 funkcji/ Lista nie jest pełna, ponieważ to jak
umysł działa przybiera różne postaci i formy.
Obszar tematyczny, obszar badań, nie jest to odrębna psychologia która ma
odrębną metodologię, szkoła myślenia.
Psychologia poznawcza jest to dziedzina badań psychologicznych, tak jak
psychologia społeczna, rozwoju, psychofizjologia, osobowości, emocji i motywacji.
Dziedziny psychologii stosowanej
psychologia dziecka - służy pomocy dziecku i jego opiekunom, nie jest tym samym
to psychologia rozwoju, bo ona bada rozwój. Psychologia szkolna czy dziecka
ograniczona do dziecka
psychologia sportu
psychologia kliniczna - rehabilitacja pacjentów po traumatycznych urazach mózgu,
po zdarzeniach, że mózg funkcjonuje gorzej. Praca technikami poznawczymi
mającymi wymiar terapeutyczny - jak się pozbyć niechcianych myśli, co zrobić żeby
się nie zamartwiać. Jak zapobiegać załamaniom formy kiedy człowiek myśli o
rzeczach negatywnych.
psychologia organizacji - jak organizować pracę ludzi żeby ta praca była zgodna z
ich predyspozycjami osobowościowymi. Dostosowanie oczekiwań do możliwości
człowieka. Ergonomia poznawcza - dopasowanie miejsca pracy do człowieka i jego
możliwości.
psychologia reklamy
psychologia rehabilitacji - czy można w wyniku pewnych zabiegów poznawczych
usprawnić funkcjonowanie człowieka - fizyczne i mentalne np wtedy kiedy jakieś
funkcje szwankują np amnezja osoby po wylewie; odbudowanie sprawności
mówienia, pamięciowej. Są też inne przypadki tj. normalne zdrowe starzenie się, też
nie jest procesem wolnym od problemów np mentalnych. Pamięć pogarsza się w
trakcie starzenia się. Zależy jaka pamięć, bo jest ich sporo. Tylko niektóre psują się
w starości np obniżona sprawność uczenia się nowych rzeczy - hipokamp kurczy się
z wiekiem. Proces tracenia neuronów w korze skroniowej co przekłada się na
proces zapamiętywania. Czy można go spowolnić? Technikami poznawczymi nie da
się zastopować proces tracenia neuronów, ale można funkcjonować lepiej dzięki
technikom poznawczym.

Deep Blue - maszyna skonstruowana do wygrania partii szachowej z człowiekiem -

Kasparow. Dwa złożone systemy - ludzki i maszyna. Ludzie teoretycznie wiedzą co
się dzieje w maszynie, ale nie wiedzą co się dzieje w głowie Kasparowa - dlatego
wymyślono behawioryzm i introspekcję - wnioskujemy o umyśle na podstawie
zachowania.

Skoro maszyna poczyna sobie z człowiekiem, jak równy z równym /wygrał z

człowiekiem, szczegółowo ludzie wygrali z człowiekiem, projektanci/ Maszyna
działała sama, podejmowała decyzje - system. Złożony system jest porównywalny
w osiągach z człowiekiem. Można przez analogię wnioskować, że w głowie
człowieka dzieje się coś podobnego. To jest zabieg który od dawna stosujemy od
dawna - symulacja komputerowa, modelowanie cyfrowe.

Dokonano takiej symulacji. To początek procesu. aby dokładnie poznać umysł ludzki
przez analogię z komputerem, to trzeba mieć maszynę, która robi wiele innych
rzeczy, niż wygrywanie w szachy.

Pytania praktyczne dotyczące psychologii poznawczej.

Psychologia poznawcza pomaga rozwiązać problemy np czy można uniknąć
katastrof komunikacyjnych?
Wnioski z książki - czynnik ludzki decyduje o większości katastrof - 75 %
przypadków. Maszyny latające są prawie doskonałe, że same lądują latają, ale
psuje się u ludzi i co więcej, to nie jest tak, że personel jest źle wyszkolony nie! to
drobne banalne błędy, które mogą się zdarzyć każdemu z nas np dysfunkcje uwagi,
martwienie się tym, co w domu, kwestie natury społecznej - relacje między dwoma
osobami, cechy osobowościowe. Psycholog może próbować oszacować ten czynnik
ludzki, zapobiegać, szkolić personel, używać pewnych metod aby temu zapobiec.

Drugie pytanie - Czy można ufać wspomnieniom i zeznaniom świadkom?

Świadek jest przesłuchiwany w sprawie zdarzenia. W niektórych systemach
sądowniczych np w USA, zeznania świadka traktuje się jako poważny dowód w
sprawie. W polskim systemie jest inaczej - większa waga dowodów materialnych, niż
zeznań świadków. Oskarżony nie może być skazany za to że kłamie.
W USA jest inaczej. Co psychologia na to? Psychologia ma bardzo wiele do
powiedzenia.
Wiemy z badań, że zeznania świadków mają ograniczoną przydatność - zawodność
pamięci. Co nie znaczy, że świadek jest bezużyteczny. Zebrania kilkunastu
świadków umożliwiają rekonstrukcję zdarzeń, szczególnie jeśli to jest dziecko to
zeznania są obarczone ryzykiem nieadekwatności.

!!! Przykład etapów myślenia - ile rąk miał Arystoteles? Ojciec psychologii
naukowej, traktat o duszy.
Co się dzieje w naszym umyśle, kiedy odpowiadamy na to pytanie?
Otóż, najpierw
1. interpretujemy ten przekaz/mowę - zrozumieć na poziomie intelektualnym,
konieczność znajomości słów, wiedza kim był Arystoteles, co to jest ręka ale
również na poziomie niższym ta interpretacja jest konieczna. Segmentacja. Gdzie
jest przerwa między wierszami.. przerwy między słowami.. między frazami..między
częściami logicznymi częściami zdania - oddzielenie. Wewnątrz frazy nie ma
przerwy, trzeba je nałożyć na potok dźwięków - segmentacja
ilerąkmaarystoteles

trzeba wziąć pod uwagę, że ludzie jak mówią mówią w różny sposób. Ten sam
mówca może wypowiadać różne głoski w zależności od stanu psychofizycznego.
Głoska e brzmi inaczej jeżeli jest po niej spółgłoska czy samogłoska.
Poznawczy wymiar interpretacji
Jak zinterpretuje te dźwięki, to na wyższym poziomie musi zinterpretować te słowa,
2. Interpretacja pytania
kolejność słów np Jaś kocha Małgosię, Małgosię kocha Jaś.
W polskim kolejność słów nie jest tak kluczowa jak w angielskim.

Ważny jest KONTEKST! Pytają nas o ręce Arystotelesa, ale właściwie o co chodzi? W
sklepie na przykład gdyby nas o to zapytał, to byłaby inna reakcja nasza, niż na
wykładzie z poznawczej.

Rola kontekstu:
uśmiechnął się
powoli wyciągnął nóż i uśmiechnął się

3. Szukanie odpowiedzi w zasobach pamięci

Jeżeli zrozumiemy pytania na poziomie dźwięku i kontekstu, wtedy szukamy
odpowiedzi w zasobach pamięci. → Czy wiemy - ile on miał tych rąk?
W zasobach naszej pamięci nie ma gotowej odpowiedzi. Możemy natknąć się wtedy
na różne informacje szukając odpowiedzi na to pytanie. Ale nie znajdujemy i co
wtedy?

4. Wnioskowanie
WTEDY → Umysł nasz musi wyprodukować odpowiedź, jeżeli jej nie mamy.
Wyprodukować w procesie wnioskowania. Popularny sposób. jeżeli nie ma wiedzy
gotowej, to możemy ją wywnioskować z przesłanek. Każdy detektyw to robi, lekarz
na podstawie symptomów choroby. Zdobywanie wiedzy, której nie ma w postaci
gotowej.
Wnioskowanie dotyczące rąk Arystotelesa
1. Przesłanka mała - Arystoteles był człowiekiem
2. Duża przesłanka - ludzie mają dwie ręce
wniosek - miał dwie ręce /o ile mu nie amputowane/

Wiemy to na podstawie wnioskowania! Przesłanki.

5. Odpowiedzieć, czy nie?

Kolejny etap - produkowanie odpowiedzi - odpowiadamy lub nie!
Odpowiedzieć czy nie? Ale nie zawsze jest to oczywiste.
Czy ufam swojej pamięci?
Czy mogę powiedzieć, że widziałem, co widziałem?
Jak bardzo ufam swoim procesom wnioskowania?
Co się stanie jak nie odpowiem?
Czy to jest test? Pułapka?
na hasło - robimy takie badanie reagujemy inaczej.
Jak bardzo jestem pewny?
Czy muszę uzasadniać?
Czynniki społeczne, czy nasza odpowiedź zaistnieje, czy nie.

6. Układanie odpowiedzi w słowach

→ Decyzja - odpowiadam.. kodowanie odpowiedzi w słowa.

Może to przyjąć różne formy. Różnie możemy odpowiedzieć.

7. Rozkazy dla mięśni

Zakładając, że mamy ją już wyprodukowaną na poziomie poznawczym, schodzimy

na poziom fizjologii - angażujemy mięśnie, aby przekazać sens tej wypowiedzi.
Mowa ma charakter seryjny. Dźwięki pojawiają się w kolejności. Mówienie jest
złożonym procesem. Mówiąc używamy całej informacji zwrotnej. Nie tylko wysyłamy
informacje do mięśni, ale też odbieramy zwrotne informacje od tego, co one robią.
Informacja zwrotna przez słuch - słyszymy samych siebie. Informacja zwrotna
udzielana do słuchaczy, społeczna.

Przejęzyczenia, lapsusy
Niektóre są interesujące dla psychologów. Np teoria Freuda, pomyłki freudowskie.
Ciekawsze są pomyłki poznawcze. Wypowiadając bieżące zdanie jest mentalnie
przy kolejnym zdaniu. np Piciu co ci zrobić do misia? słowo piciu wkleiło się na
początek zdania.

Mamy w głowie jakąś ideę, myśl. Chcemy ją przekazać. Musi ona zejść od wyżyn
poznawczych do poziomu fizjologii mięśni, aparatu mówienia. Służy ona czemuś
poznawczemu.
Procesy pozornie proste i automatyczne mają bardzo skomplikowaną strukturę.
 Podstawowe pojęcia w psychologii poznawczej
Czym jest poznanie?

1. Zdolność do do odbioru informacji z otoczenia, przetworzenia ich i

zastosowania ich, skutecznej kontroli działania.
2. Poznanie to procesy umysłowe i struktury które biorą udział w
przetwarzaniu informacji.

Przetwarzanie informacji - z nauk komputerowych. Na gruncie psychologii pojęcie

informacji jest wątpliwe. Informatyk - informację można zmierzyć, w psychologii jest
mniej ścisłe, luźne.
Ludzie przetwarzają informację, zmieniają je.

Poznanie a działanie

Działanie Poznanie
jest jawne jest ukryte
można je badać i obserwować można o nim wnioskować
wspólne ludziom, zwierzętom, maszyną wspólne ludziom, zwierzętom, maszynom?

Jedność poznania i działania

- myślenie jako bezgłośna artykulacja
- gest jako wyraz myśli
- rozwój poznawczy a rozwój motoryczny
- odruch orientacyjny jako prototyp poznania
- aktywność koreluje z poziome inteligencji

Poznanie przeciwstawia się działaniu. Człowiek nie tylko myśli, ale też działa.
Przeciwstawianie jest niekiedy błędne. Są pewne fundamentalne różnice - działanie
jest jawne, poznania nie widać - trzeba o nich wnioskować różnymi metodami ->
temu służy metodologia.

Wspólną rzeczą jest to, że nie dotyczy tylko człowieka.

Podobieństwa -> myślenie, poznanie to jest działanie, które w pewnym momencie
“zeszło do podziemia”, schowane, ale ma pewne cechy dla jawnego działania np.
człowieka jak myśli o czymś, to tak jakby mówił o czym myśli.

Jeżeli mówimy na głos - aparat aktywizuje się w pełni, ale jak myślimy o tym, co
będziemy mówić, to on też je aktywizuje, tylko nieobserwowalny, jest on jednak
obserwowalny przy użyciu metod psychofizjologicznych.
Jakbyśmy przyłożyli elektrody rejestrujące prąd - aktywizują się kiedy człowiek o
czymś myśli. Np prosimy osobę aby pomyślała o czymś, wtedy da się zauwyżyć
aktywność elektryczną mięśni odpowiedzialnych za aparat mowy. Tak samo inne
mięśnie aktywizują sobie jak wyobrażamy sobie coś np wyobrażamy sobie grę w
tenisa - aktywacja mięśni odpowiedzialnych za grę tenisa - elektrody na mięśniach -
mięśnie reagują podprogowo, są korelatem procesu myślowego -> myślenie to to
samo co działanie zredukowane do poszczególnych jego części.
Myślenie możemy rejestrować i badać.
Inne argumenty na rzecz tej tezy -> gesty jako wyraz myśli. Człowiek nie mogący
gestykulować gorzej myśli, ma mniej pomysłów. Nie jest w stanie użyć ciała do
myślenia.
U dzieci rozwój poznawczy jest skorelowany z rozwojem motorycznym. W
pierwszym roku diagnoza rozwoju to diagnoza motoryki. Nie ma w tym determinacji,
potem następuje kompensacja. W danym momencie możemy wnioskować o rozwoju
poznawczym na podstawie rozwoju motoryki.

Są takie formy działania, które są poznawcze np eksploracja - węszenie przez psa,

kot w pudełku, odruch orientacyjny - zachowanie - zastygnięcie na moment, aby
potem działać. Aktywność osobnicza, on koreluje z poziomem inteligencji. Osoby
aktywne są nieco bardziej inteligentne. Więcej okazji do uczenia się - funduje sobie
więcej aktywności poznawczej, więcej się nauczy.

Poznanie i działanie nie są tak od siebie odseparowane, jakbyśmy chcieli.

Badania nad ucieleśnionym poznaniem - obszar badawczy, który pokazuje że treść
badań poznawczych zależy od ciała - od percepcji i motoryki - jak działają nasze
ręce i nogi. Osoba skrępowana myśli mniej.

Procesy poznawcze są zależne od chwilowego stanu fizjologii - odrętwienie jakiejś

części ciała wpływa na poznanie. Budowa ciała wpływa na poznanie. Np czy
rygoryzm ocen moralnych wzrasta, jeżeli osoba ma sół na języku? Sól jest
nieprzyjemna - wyzwolimy stan awersji fizycznej - czy to oznacza że on ma
wzmożoną awersję w stosunku do zachowań innych ludzi? Prezentowano fikcyjne
zachowania ludzi, którzy łamią normy i na skali zaznaczali na ile te zachowania są
złe -> sól na języku sprawiała, że ostrzej oceniali

Wstręt moralny i fizyczny okazało się powiązane. Na poziomie mózgowym też to

jest powiązane. Podobne ośrodki mózgowe są aktywowane. Prawdopodobnie -
jedno wywodzi się z drugiego. Pierwotne emocje - wstręt fizyczny decydujące o
przeżyciu - ważna adaptacja, z tego pierwotnego przystosowania zrodziło się
wtórne przystosowanie dotyczące moralności.

Drugi przykład - ciepły kubek w dłoni skłania do myślenia o przyjaźni. Jest

przyjaźniejszy. Pokazujemy jej zdjęcia nieznanych osób i zadanie polega na ocenie
przyjazności i sympatyczności - oceny są podwyższone, kiedy mamy ciepły kubek.

Ręka na sercu - człowiek jest bardziej prawdomówny. Trudniej mu mówić

nieprawdę. Symbolika ta sprawia, że jesteśmy bardziej prawdomówni.

Jak reprezentujemy liczby poznawczo?

parzyste i nieparzyste liczby? jak są większe liczby to reakcja prawą ręką jest
szybsza, małe liczby - reakcja lewą ręką jest szybsza.
Ważne jest to, że liczby reprezentujemy przestrzennie, orientujemy je wobec ciała
ludzkiego.
Uwaga na metafory! - Człowiek myśli palcami ;) nasze poznanie zawsze jest w
mózgu ale zależy od innych części ciała. Zależy nie zawsze, ale może zależeć.
Jak się bada umysł?

Umysł interesuje nie tylko psychologów

- psychologia poznawcza
- filozofia umysłu
- antropologia kulturowa
- lingwistyka ( język to „okno” na umysł )
- nauk komputerowe
- konkwistyka ( cognitive science )

Umysł -> miejsce w którym są nasze myśli, ale to nie jest dobra definicja, więc
najogólniej to system przetwarzania informacji. Dane przetwarzamy w procesie
poznawczym. Dzięki przetwarzamy w myśli i w odpowiedzi. Przetwarzanie informacji
wymaga narządu - to jest umysł /mózg - to niewykluczająca odpowiedź, ale nie są
tożsame/. Mózg robi wiele rzeczy nie umysłowych np regulacja temperatury ciała.
To, co się dzieje w ośrodkach regulacji procesów życiowych ma słaby związek z
poznaniem. Procesy mózgowe to szersza kategoria niż procesy umysłowe. Różnica
polega na tym, z jakiej perspektywy to coś oglądamy.

Umysł - coś, co mózg tworzy w celu przetwarzania informacji. To nie to samo co

świadomość! Dawniej tak uważano. Umysł to ogół procesów i struktur związanych
ze sterowanych zachowaniem, nie tylko świadomym. Związane z wpływem języka
angielskiego. W polskim były dwa pojęcia - umysł i psychika. Umysł - wąskie,
psychika - szersze. W pojęciu psychiki był zawarty pojęcie umysłu. W angielskim
języku słowo mind jest szerokie rozumienie i to szerokie pojęcie przeniknęło do
polskiego języka.

Umysł interesuje nie tylko psychologów - filozofów też, antropologów kulturowych.

Lingwiści, szczególnie przedstawiciele lingwistyki kognitywnej. To jak ludzie mówią,
ujawnia jak ludzie myślą. Okno na umysł. Nauki komputerowe interesują się
umysłem. Dziedziną interdyscyplinarną łączącą podejścia plus badanie mózgowe
tych procesów - kognitywistyka, neurokognitywistyka. Próba podkreślenia że to jest
nauka, która polega na naukowych narzędzi metodologicznych.

Przetwarzanie informacji - informatyka, nie ma ścisłej definicji. Ojcem założycieli,

jednym z jest Ulrich Neisser.
Procesy przetwarzania informacji -
Wszystkie procesy, w których odbierane bodźce są: procesy odbierane z zewnątrz
bodźce są: transformowane, przekształcane, redukowane, wzmacniane,
zachowywane, przywoływane lub używane w inny sposób ;)

Istota procesów przetwarzania informacji

Definicja wg Maruszewski - przetwarzanie informacjami to manipulowanie
reprezentacji umysłowego świata, po to aby można je było zinterpretować w
świetle dotychczasowej wiedzy i wykorzystać do tworzenia nowych reprezentacji.

np widzę osobę zachowującą się nieetycznie - reprezentacja jest integrowana z

istniejącym stanem przekonanń i wiedzy.
Czym jest REPREZENTACJA?

Czym jest reprezentacja?

Reprezentacja umysłowa to rzecz coś oznaczająca, zajmująca miejsce czegoś, coś
symbolizująca lub coś przedstawiająca

Podstawowa Funkcja reprezentacji: przedstawianie w obrębie umysłu różnych

obiektów:
- przedmiotów
- osób
- zdarzeń

Czy reprezentacje poznawcze są niezbędne?

Argumenty za:
Ten sam obiekt wyzwala u każdego nieco inne stany umysłu
Zniekształcenia i błędy poznawcze

Argumenty przeciw ( np.Gibson )

Poznanie jest „dostrojone” do środowiska
Środowisko „oferuje” wiedzę ( afordancje)
Reprezentacje muszą (?) być przez kogoś odczytane ( problem homunculusa )

Tworzenie się reprezentacji:

Realizm a konstruktywizm
Realizm Platona:
- reprezentacja umysłowa jako „pieczęć odciśnięta w wosku”
- reprezentacja umysłowa zachowuje formę oraz szczegóły wyglądu obiektu
- reprezentacja umysłowa jako bierne odzwierciedlenie świata w umyśle

każda reprezentacja to jest zastępnik, substytut. Reprezentacje sportowe są

substytutem - w imieniu całego narodu występują. Oni przegrali, my wygraliśmy.
Identyfikacja w sukcesie, nie identyfikujemy w porażce.

Reprezentacja umysłowa, poznawcza - zastępnik czegoś, co ma miejsce w

rzeczywistości. Coś symbolizuje, przedstawia. Podstawa funkcja - przedstawienie w
obrębie umysłu różnych obiektów. Reprezentacja to coś co pozwala nam poznawać
świat nie wprost przez odpowiedniki umysłowe, osoby zdarzenia

Czy te reprezentacje są niezbędne?

Niektórzy uważają, że tak, że nie można się kontaktować bezpośrednio ze
środowiskiem. Ten sam obiekt wyzwala różne stany umysłu. Każdy z nas sobie to
inaczej reaguje na te obiekty.
Umysłowa repr. kategorii kot jest inna u każdego - czy lubimy koty, mamy koty itd.

Zniekształcenia i błędy poznawcze - jeżeli dwoje ludzi patrzy na coś i widzą coś
innego - duży poziom zniekształceń i błędów. Świat działa na nasz umysł poprzez
pewne reprezentacje, które moderują.
Argumenty przeciwne -> poznanie ludzkie jest bezpośrednie, nie wymaga żadnych
reprezentacji.

Jak się tworzą reprezentacje?

REALIZM - Platon - pieczęć odciśnięta w wosku i zachowuje elementy przedmiotu.
Reprezentacja zachowuje swoją formę. Wyobrażenia ściśle przedstawiają
percepcję i ta reprezentacja jest tworzona w sposób bierny.

Współcześni psychologowie stoją na stanowisku kwestionowania realizmu Platona.

KONSTRUKTYWIZM BRUNERA ->
- ten sam obiekt może być reprezentowany w tym samym umyśle na wiele różnych
sposobów
- ten sam obiekt w różnych umysłach może być reprezentowany w odmienny
sposób
- reprezentacja umysłowa aktywnie konstruowana przez umysł

Aktywne podejście do umysłu ludzkiego.

Różne są reprezentacje. PALIVIO ALAN -

Wyróżniamy:
- obrazy umysłowe ( reprezentacje obrazowe 0
- ślady pamięciowe ( engram )
- słowa ( etykiety werbalne, elementy języka 0
- pojęcia ( listy cech prototyp )
- sądy ( twierdzenia relacyjne )
- schematy ( skrypty, ramy )

słowa - zewnętrzne etykiety werbalne, ale są nalepką na te kategorie. Np kategoria

kota zawiera wszystkie możliwe egzemplarze tej kategorii, wszystkie istniejące.
Słowa zależą od języka.
schematy - scenariusze zdarzeń społecznych, np zamawianie posiłku w restauracji,
ciąg zdarzeń które się dzieją wg scenariusza, stały i zmienny - stałe elementy i
zmienne. Reprezentacje poznawcze przyjmują różne formy i poziom złożoności i
komplikacji.

Podział ze względu na trwałość

Reprezentacje nietrwałe powierzchniowe
utworzone doraźnie i utrzymywane w pamięci roboczej
na przykład wyobrażenia

Reprezentacje trwałe
głębokie
zapisane w pamięci długotrwałej
na przykład pojęcia

Jak reprezentacja może wpłynąć na percepcję obiektu?

wyobrażenie szachownicy
np szachownica, możemy użyć opisu werbalnego - są pola białe i czarne, nazywamy
je literami ABC, A1, B2 itd nieparzyste białe, parzyste czarne itp
Cały ten opis byłby skomplikowany i podatny na błędy, łatwiej wyobrazić sobie
szachownicę, niż powiedzieć o niej.

Możemy zastosować 3 opis tego obiektu - językiem matematycznym w formie

reguły/ - niech P oznacza białą kratkę, itd.

Historyczne przesłanki kognitywizmu

• Porażka koncepcji behawiorystycznych (zachowanie bardziej złożone niż SàR)
• Nikłe osiągnięcia neobehawioryzmu(S -> O -> R)
• Rozwój technologii informatycznych (wykorzystanie komputerów)

Metody badania przebiegu procesów poznawczych (Allport, 1996)

Rejestracja zwykłych, codziennych, dobrze wyuczonych czynności poznawczych

Sternberg (1996):
● - raporty własne
● - studia przypadków
● - naturalne obserwacje
● - Eksperymenty w laboratoriach na próbach osób badanych losowo
pobieranych z populacji
● Sternberg (1996): postulat równoległych badań neurobiologicznych
● Konstruowanie komputerowych modeli funkcjonowania różnorodnych
zdolności poznawczych „stara dobra” sztuczna inteligencja (Newell i Simon,
1958)
● sztuczne “sieci neuronalne” (neuropodobne) Przykład: PDP Rumelharta i
McCllelanda (1986)
● Badania kliniczne pacjentów z upośledzeniami poszczególnych zdolności
poznawczych Przykłady: pacjenci H.M., K.F., R.C. i S.K. - badania nad
odrębnością pamięci krótkotrwałej i długotrwałej„Lezje funkcjonalne”: TCMS
● Obrazowanie pracy mózgu (poziom ukrwienia PET, poziom zużycia tlenu fMRI)
Względne zmiany metabolizmu oznaczają podwyższoną lub obniżoną
aktywność. Lokalizacja funkcji poznawczych
● Weryfikacja modeli teoretycznych
● Różnice indywidualne

Psychologia poznawcza w praktyce

Diagnoza
Uwaga, percepcja, pamięć, myślenie
Optymalizacja czynności człowieka
Interakcja człowieka z maszyną
Trening poznawczy
Walka z dysfunkcjami i ubytkami

HISTORIA PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

Początek psychologii poznawczej:
konferencja w MIT, która odbyła się w 1956 roku. Uczestnikami tej konferencji byli
między innymi Noam Chomsky, Herbert Simon oraz George Miller.
Chomsky, twórca gramatyki generatywno-transformacyjnej, podważający tezę
behawiorystów, że język jest tylko i wyłącznie wynikiem uczenia się.
A co uważali behawioryści?
!Behawioryści uważali, że człowiek opanowuje język w wyniku procesów warunkowania. Jako
dziecko wypowiada słowa w różnych zestawach - niektóre z tych zestawów są zgodne z
regułami gramatyki i są nagradzane przez rodziców, inne są niezgodne z tymi regułami i
karane lub przynajmniej nienagradzane.
A co powiedział Chomsky?
W swojej krytyce pracy Skinnera Verbal behavior (1957) pokazał, że jest to po
prostu niemożliwe. Człowiek potrafi wypowiadać praktycznie nieskończoną liczbę
poprawnych konstrukcji gramatycznych i uczenie się tych konstrukcji na podstawie
procedury warunkowania musiałoby trwać nieskończenie długo. Chomsky
przyjmował, że istnieją uniwersalne reguły gramatyczne, wspólne dla wszystkich
języków. Są one wbudowane w nasz umysł.
Przykład: Potrafimy wypowiadać zdania bezsensowne semantycznie, ale czujemy, że
są to zdania. Zdanie „Zielone myśli śpią wściekle" ma poprawną budowę
gramatyczną, choć nie potrafimy zrozumieć jego znaczenia.

Chomsky przywrócił ponadto idee natywistyczne w myśleniu na temat języka.

Wrodzony charakter mechanizmu nabywania języka (LAD) stał się wyzwaniem dla
empiryzmu wyznawanego przez behawiorystów.

George Miller, kolejny z uczestników spotkania w MIT, miał właśnie za sobą pracę
nad słynnym artykułem The magical number seven, plus or minus two (1956). Pokazał
w nim, że istnieją wyraźne ograniczenia w zdolności do przetwarzania informacji
przez człowieka: wąskim gardłem okazała się pamięć krótkotrwała, w której
jednocześnie nie mogło być więcej niż 7±2 elementy. Gdy wprowadza się do niej
więcej elementów, to wtedy stare elementy muszą zostać z niej usunięte. Przy
pomiarze pojemności pamięci krótkotrwałej Miller nie posługiwał się miarami
zaczerpniętymi z teorii informacji (na przykład nie wyrażał pojemności tej pamięci
w bitach), lecz stwierdził, że znacznie dogodniejsze jest intuicyjne pojęcie elementu
albo kęsa informacji.

W roku 1956 narodziło się też pojęcie sztucznej inteligencji. Jeden z uczestników
konferencji, Herbert Simon, należał do grupy twórców pierwszych programów
komputerowych symulujących myślenie.
Wcześniejszy z tych programów, Logic Theorist, potrafił przeprowadzać dowody
twierdzeń logicznych (Newell, Shaw, Simon, 1957a), natomiast późniejszy, nazwany
General Problem Sofaer radził sobie z większą pulą zadań.

TO BYŁ PRZEŁOM! Stwierdzenie, że procesy myślowe mogą być realizowane poza

ludzkim mózgiem, oznaczało wówczas przełom w poglądach na możliwości
człowieka.
Wreszcie w 1956 roku została opublikowana wspólna praca Brunera, Goodnow i
Austin A study of thinking. W pracy tej autorzy przedstawiali bardzo obszerne
badania nad strategiami tworzenia pojęć.
Pokazali, jak ludzie radzą sobie ze złożonym zadaniem polegającym na
odgadywaniu treści pojęcia, jakie pomyślał badacz.

Eksperyment polegał na pokazaniu jednej karty, która była przykładem pojęcia, a zadaniem
badanego było wskazywanie w dużym zbiorze kart innych egzemplarzy tego pojęcia.
Analizując to, jakie karty były wskazywane przez badanych, można było zrekonstruować
strategie wykorzystywane przez nich przy odgadywaniu pojęć. Zilustrujmy to prostym
przykładem. W oryginalnych badaniach wykorzystywano karty specjalnie skonstruowane na
potrzeby eksperymentu. Tu natomiast opiszemy fragment badania z użyciem zwykłych kart
do gry. Załóżmy, że badacz pokazuje dziewiątkę kier i mówi badanemu, że jest to
egzemplarz pojęcia. Badany może wysuwać różne hipotezy na temat owego pojęcia. Oto
niektóre z nich:
są to wszystkie kiery,
są to dziewiątki,
są to karty „czerwone",
są to nieparzyste kiery i tak dalej.
Aby sprawdzić pierwszą hipotezę, badany może wskazać na przykład ósemkę kier i po
otrzymaniu odpowiedzi twierdzącej może wskazać na piątkę trefl. Wie już wtedy, że w skład
pojęcia nie wchodzi parzystość karty, a może wchodzić jej kolor. Bruner i jego
współpracownicy pokazali, że ludzie w takiej sytuacji posługują się bardzo różnymi
strategiami, przy czym niektóre strategie w ogóle nie wymagają stawiania hipotez.

Co pokazywała Praca Brunera?

→ Praca Brunera i jego współpracowników pokazała, że można badać złożone
procesy myślowe bez konieczności sięgania do introspekcji.

→ Pokazała także i to, że pomiędzy ludźmi występują znaczne różnice indywidualne

w zakresie strategii rozwiązywania problemów.

UWAGA! Wprawdzie później psychologia poznawcza przez długi czas ignorowała

różnice indywidualne, koncentrując się na poszukiwaniu zależności ogólnych, ale u
swego zarania dostrzegała znaczenie tych różnic.

Dalszy rozwój psychologii poznawczej wiąże się z osobą Ulrica Neissera. Jego
publikacje wytyczyły kierunek myślenia i kierunki poszukiwań psychologów
poznawczych.
W 1967 roku Neisser opublikował Cognitwe psychology. Ta książka sprawiła, że
psychologia poznawcza pojawiła się na rynku intelektualnym, stała się przedmiotem
studiów nie tylko dla zaawansowanych badaczy, lecz także dla studentów.

Czym jest psychologia poznawcza?

Próba zrozumienia tego jak ludzie spostrzegają świat, zapamiętują, myślą, uczą się
ze zrozumieniem, rozwiązują problemy, podejmują decyzje , korzystają z języka

DEFINICJA PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ WG NEISSERA

Neisser określił psychologię poznawczą jako dyscyplinę zajmującą się nabywaniem,
strukturalizowaniem, przechowywaniem oraz wykorzystaniem wiedzy.

W 1957 roku wraz z Oliverem Selfridge'em skonstruował jeden z pierwszych modeli

symulujących proces spostrzegania, a mianowicie model Pandemonium, który
stanowił bardzo istotny krok na drodze zrozumienia procesu rozpoznawania
obiektów przez człowieka.

Dalsze losy psychologii poznawczej ściśle wiążą się z nazwiskiem Neissera. Książka
Cognition and reality (1976) jest zapowiedzią pewnej ewolucji -
Neisser odchodzi od traktowania umysłu wyłącznie jako narzędzia przetwarzania
informacji i rejestracji, tego co zdarzyło się wcześniej.

Neisser argumentuje, że ważnym elementem życia jest nie tylko reagowanie na

zaszłe zmiany, ale też aktywne planowanie i tworzenie sytuacji, w których jednostka
może zaspokajać swoje potrzeby czy realizować siebie.

W tym okresie powstaje koncepcja cyklu percepcyjnego, w której Neisser starał się
połączyć koncepcje powstałe w psychologii poznawczej z koncepcjami powstałymi
na gruncie ekologicznej teorii spostrzegania Gibsona.
Gdyby było tak, że potrafimy jedynie reagować na zmiany, które już wystąpiły w otoczeniu, to wtedy
nie bylibyśmy w stanie złapać muchy. Nasz wzrok zawsze pozostawałby w tyle za muchą, która ma
przecież zmienną trajektorię lotu (wyjąwszy wypadki, kiedy lata, tłukąc się o szybę). W polu
najostrzejszego widzenia pojawiłaby się przypadkiem, a tylko wtedy możemy ją złapać. Musimy zatem
antycypować to, w jakim miejscu znajdzie się mucha, aby odpowiednio ustawić swoje oczy. Mechanizm
ten nie może być świadomy, ponieważ świadoma analiza zabierałaby zbyt dużo czasu. Działa on
wyłącznie w obrębie systemu wzrokowego i jest nieodłącznym elementem spostrzegania.
Neisser pisze o procesach eksploracji percepcyjnej, uważając za Gibsonem, że
WAŻNE! elementem spostrzegania jest aktywność motoryczna.
DLACZEGO?
Widzenie to nie tylko rejestrowanie zdarzeń na siatkówce, ale także takie
kierowanie ruchami gałek ocznych, aby obraz powstawał w polu najostrzejszego
widzenia. Klasyczny podział centralnego układu nerwowego na część czuciową i
ruchową nie ma zatem specjalnego uzasadnienia merytorycznego.

W połowie lat osiemdziesiątych pojawiły się prace, które podważały jedno z

podstawowych założeń psychologii poznawczej, a mianowicie, założenie
stwierdzające, że operacje umysłowe wykonywane są w sposób sekwencyjny.

CO TO ZNACZY? Zgodnie z ideą przetwarzania sekwencyjnego człowiek

przystępuje do wykonania następnego kroku dopiero po wykonaniu kroku
poprzedniego.

Nowe rozwiązanie zakładało, że przetwarzanie informacji ma charakter równoległy

i rozproszony.

W modelach tych przyjmuje się, że wiele procesów psychicznych realizowanych jest

w sposób równoległy. W szczególności odnosi się to do wczesnych faz odbioru i
interpretacji informacji.
Mózg traktowany jest w tej koncepcji jako zbiór jednostek neuronalnych, które
mogą łączyć się ze sobą, tworząc sieci. Specyficzny charakter tych połączeń
umożliwia sprawne funkcjonowanie sieci nawet wtedy, kiedy pewne jej elementy
ulegną uszkodzeniu. Każdy zapewne miał do czynienia z zepsutym komputerem,
który przestawał działać tylko dlatego, że uszkodzeniu uległ jeden z jego
elementów, albo dlatego, że poluźnily się połączenia. Ponieważ komputery osobiste
są urządzeniami działającymi w sposób sekwencyjny, konieczna jest w takim
wypadku wizyta w punkcie serwisowym, gdzie wymienia się uszkodzony element lub
naprawia poluźnione połączenie.

Natomiast w wypadku uszkodzenia mózgu, który jest olbrzymią siecią neuronalną,

nie musimy stwierdzać „zawalenia się" całej sieci. Mogą występować lokalne
zakłócenia, natomiast cała reszta funkcjonuje bez zarzutu, a niekiedy nawet potrafi
skompensować powstałe deficyty.
Koncepcja równoległego rozproszonego przetwarzania informacji rozwijana jest
nie tylko przez psychologów, lecz także przez biologów, fizyków, matematyków i
informatyków. Budziła ona i budzi nadal różne kontrowersje filozoficzne.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych szybkie postępy w badaniach nad mózgiem,

związane na przykład z nieinwazyjnymi technikami obrazowania (tomografia
pozytronowa, rezonans magnetyczny) oraz z analizami uszkodzeń mózgu,
doprowadziły do powstania neuropsychologii poznawczej.
Badania te pozwoliły odpowiedzieć na pytanie dotyczące funkcjonalnego znaczenia
poszczególnych części mózgu.
Nikt nie stoi już dzisiaj na stanowisku skrajnie lokalizaqonistycznym, głoszącym, że
każda czynność psychiczna wykonywana jest przez ściśle określoną okolicę mózgu.

Jedną z najważniejszych zalet mózgu jest jego plastyczność, pozwalająca na

kompensowanie niekiedy dużych ubytków. Neuropsychologia poznawcza stara się
określić, które okolice mózgu odpowiedzialne są za pamięć, uczenie się czy
mechanizmy uwagi. Co więcej, badania neuropsychologów poznawczych, w
przeciwieństwie do badań prowadzonych dawniej, nie ograniczają się do analizy
zachowania ludzi z uszkodzeniami mózgu, lecz pokazują także, jak funkcjonuje
nieuszkodzony mózg w trakcie wykonywania rozmaitych zadań.

Neisser, na konferencji European Association for Cognitive Psychology w Helsingore

w 1993 roku przedstawił referat „Multiple systems". . Neisser w swoim wystąpieniu
stwierdził, że psychologia poznawcza nie jest obecnie dyscypliną jednolitą. Nie ma
jednej ogólnej teorii opisującej i wyjaśniającej funkcjonowanie procesów
poznawczych, a są izolowane mikroteorie spostrzegania, pamięci, myślenia czy
wyobraźni. Co więcej, w odniesieniu do każdego z wymienionych procesów nie ma
zgody wśród badaczy, która teoria szczegółowa, na przykład spostrzegania czy
pamięci, winna zostać zaakceptowana.
Neisser twierdzi, że umysł ludzki ma budowę modułową i działanie każdego rodzaju
modułu opiera się na innych zasadach.
Wyróżnił on trzy rodzaje modułów:
1. systemy bezpośredniej percepcji/działania tworzą sensoryczne obrazy
środowiska;
 2. percepcja intersubiektywna (społeczna) i wrażliwość społeczna
odpowiedzialne są za spostrzeganie interakcji społecznych i zareagowanie
na bodźce społeczne;
3. wreszcie system rozpoznawania i reprezentacji klasyfikuje to, co jest
rozpoznawane.
Dotychczas psychologia poznawcza koncentrowała się na tym ostatnim systemie,
pomijając to, że w naszym systemie poznawczym występują bardzo proste procesy,
które nie wymagają uczenia się i pamięci.
Na przykład podczas pisania widzę ruch kursora na ekranie dzięki wrodzonej zdolności
systemu wzrokowego do wykrywania ruchu w otoczeniu. Ruch kursora skojarzony jest z
ruchami palców. Są to bardzo elementarne procesy, które występują u zwierząt czy u
noworodków. Ruch w otoczeniu oznacza zmianę i być może konieczność wykonania
odpowiedniej reakcji adaptacyjnej. Jest to reakcja z poziomu percepcji bezpośredniej i
bezpośredniego działania.
Posługując się najwyższym w koncepcji Neissera systemem reprezentacji i rozpoznawania,
mogę powiedzieć, że ruch kursora pojawia się na ekranie ciekłokrystalicznym, że jest to
„kursor", a nie pionowa kreska. W takim wypadku muszę uruchomić swoje zasoby
pamięciowe i wiedzę, aby posługiwać się takimi określeniami, jak kursor czy ekran. Pionową
kreskę traktuję jako kursor, choć sam kształt nie jest tu istotny, ponieważ kursor może mieć
kształt prostokąta, strzałki, bąbelka i tym podobnie. Ważne jest, by był on skoordynowany z
uderzeniami w klawiaturę w bardzo specyficzny sposób.
RESUME: Kiedy rozpoznaję mruczące zwierzątko jako kota, posługuję się systemem
rozpoznawania i reprezentacji.

Neisser zwraca uwagę na to, że poszczególne systemy mają własną bazę

neuronalną i cechują się różnym poziomem plastyczności. Najmniej plastyczne są
systemy bezpośredniej percepcji, najbardziej zaś - systemy rozpoznawania i
reprezentacji.

DWIE DROGI PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

Droga pierwsza to tworzenie mikroteorii rozmaitych procesów szczegółowych,
takich jak spostrzeganie czy pamięć.
Rozwiązanie zagadki przechowywania informacji na temat słówek w języku
hiszpańskim przez okres kilku lat (takie badania faktycznie prowadzono) wcale nie
oznacza, że wiemy, iż ludzie w taki sam sposób przechowują w pamięci
doświadczenia emocjonalne czy dane autobiograficzne.
!!! Baddeley pisze z sarkazmem: „...bardzo często nasza wiedza ogranicza się do
zagadnień, które dają się łatwo zbadać, a nie do zagadnień, które są ważne, i
musimy stale się pilnować, aby nie stworzyć psychologii, która ogranicza się do
laboratorium psychologicznego"
Droga druga to tworzenie koncepcji człowieka, w której bardziej dba się o całość
obrazu niż o precyzję i elegancję rozwiązań szczegółowych. W takiej koncepcji z
założenia przyjmuje się, że istnieją płynne przejścia między procesami
poznawczymi i emocjonalnymi, że wpływy obu grup procesów łączą się w regulacji
zachowania; w realnych sytuacjach życiowych ludzie planują, marzą, przewidują,
przy czym przewidywanie to obejmuje długą perspektywę czasową.

1.2. Szerokie i wąskie rozumienie procesów poznawczych

Tendencja do szerokiego rozumienia procesów poznawczych ujawnia się w pracy
Hazel Markus (1993), która stwierdza, iż jeśli chcemy rozumieć i przewidywać
zachowanie człowieka, musimy najpierw zrozumieć to, w jaki sposób odbiera on i
rozumie otaczający go świat. To samo zachowanie może mieć zupełnie inne
znaczenie wtedy, kiedy potrafimy rozpoznać leżące u jego podstaw motywy,
zamiary czy emocje.

Zachowanie kulturalne, prawienie uprzejmości, utrzymywanie wielu kontaktów towarzyskich

może być sposobem prezentowania siebie jako osoby dobrze przystosowanej, która jest
pożądana w każdym, nawet najbardziej ekskluzywnym towarzystwie. Ale to samo
zachowanie może być sposobem ukrywania rzeczywistych planów, polegających na dążeniu
do uzyskania całkowitego panowania fizycznego nad drugą osobą, które prowadzi do
przemocy i agresji, ale jest realizowane w imię wyższych celów (zachowanie rodziny,
przestrzeganie przykazań i tak dalej).

Idea, że ludzie reagują nie tyle na rzeczywiste cechy sytuacji, ile na jej
interpretację, ujawnia się bardzo wyraźnie w koncepcji Frijdy (1988).
Frijda sformułował tak zwane prawo znaczenia sytuacyjnego, które nazywa
konstytucją emocji.

Prawo to głosi, że „Emocje powstają w odpowiedzi na struktury znaczeniowe

sytuacji; różne emocje powstają w odpowiedzi na różne struktury znaczeniowe"
Wynika stąd, że warunkiem pojawienia się emocji jest pojawienie się interpretacji
informacji, jakimi dysponuje jednostka.

Skąd te informacje?

- dotarły do niej z zewnątrz,

- informacje, które ona sama wygenerowała.

Emocja nie jest więc automatyczną odpowiedzią na bodźce, ale próbą

ustosunkowania się, bazującą na pewnym rozumieniu tego, co się dzieje zarówno
na zewnątrz jednostki, jak i w niej samej.

Tak samo wtedy, kiedy człowiek sięga po rozmaite informacje do pamięci, rzadko
udaje mu się je przywołać dokładnie w takiej postaci, w jakiej je zapisał.

Bardzo często pamiętamy nie same zdarzenia, ale tylko ich interpretacje albo - co
gorsza - nasze przekonania, że zdarzenie tak właśnie powinno przebiegać.

—> WNIOSKI - pamięć nie jest wolna od interpretacji :/ ←-

Pamięć nie jest zatem automatycznym urządzeniem zapisującym i odtwarzającym

informacje, ale funkcją, znajdującą się pod kontrolą jednostki.

Gdyby nie zdolność do rozumienia i interpretacji danych, cały świat jawiłby się nam
jako niepowiązane ze sobą informacje, które w najlepszym wypadku należałoby
zapamiętywać literalnie i dokładnie w takiej kolejności, w jakiej pojawiały się one w
naszym otoczeniu.
Świat taki raz już został stworzony przez Hermanna Ebbinghausa, który badał
proces uczenia się i zapominania zgłosek bezsensownych.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych pojawił się ruch skierowany

przeciwko ograniczaniu badań empirycznych w psychologii poznawczej do
laboratoryjnych sytuacji eksperymentalnych.
Skąd pomysł na ten ruch?
Przykładem mogą być referowane przez Baddeleya (1991) badania nad wpływem alkoholu na
funkcje poznawcze. W tradycyjnych badaniach laboratoryjnych podaje się alkohol na czczo,
a badany wypija przepisaną dawkę w obecności eksperymentatora. W grupie kontrolnej
podaje się placebo, czyli środek smakujący jak alkohol, który jednak nie zawiera alkoholu.
Łatwo zauważyć, że takie picie ma niewiele wspólnego z piciem w rzeczywistych sytuacjach
życiowych. Badania opisane przez Baddeleya wyglądały zupełnie inaczej.

Punktem wyjścia dla analizy wpływu alkoholu pitego w sytuacjach społecznych na

prowadzenie samochodu były niepublikowane obserwacje jednego ze
współpracowników Baddeleya.
EKSPERYMENT
Przeprowadził on eksperyment złożony z dwóch części.
1. W pierwszej badani prowadzili samochód po wypiciu jednej szklanki sherry z okazji
przyjęcia sylwestrowego. Podczas prowadzenia samochodu rejestrowano szybkość
jazdy oraz sprawność w wykonywaniu zadania ubocznego, niezwiązanego z
prowadzeniem samochodu. Okazało się, że badani jechali wolniej, a jednocześnie
sprawność wykonania zadania dodatkowego uległa znacznemu pogorszeniu. Grupa
kontrolna, która nie piła w czasie przyjęcia sylwestrowego, prowadziła samochód z
większą szybkością, a zadanie dodatkowe wykonywała znacznie lepiej.
2. Drobna zmiana sytuacji w drugiej części eksperymentu spowodowała zmianę
zachowania kierowców pijących. Kiedy dawano im do wypicia szklankę sherry i
mówiono, że jest to element eksperymentu, nadal przejawiali trudności w
wykonywaniu zadania dodatkowego, ale jednocześnie jechali z większą prędkością
ulicami Cambridge (nie wiemy, czy policja była poinformowana, że jest to tylko
eksperyment). Ludzie zupełnie inaczej zachowywali się w sytuacji, którą spostrzegali
jako naturalną - potrafili sprawować lepszą kontrolę nad prowadzeniem samochodu
- aniżeli w sytuacji opisywanej jako eksperyment.

1.3. Czy istnieje paradygmat poznawczy

Pojęcie paradygmatu zostało wprowadzone przez znanego metodologa i filozofa

nauki Thomasa Kuhna w 1962 roku w jego przetłumaczonej na język polski pracy
Struktura rewolucji naukowych (Kuhn, 1968).

CO TO SĄ PARADYGMATY
Rozumiemy przez nie pewne fundamentalne dla danej dyscypliny osiągnięcia,
wyznaczające sposób uprawiania tej dyscypliny przez całe grupy uczonych, przy
czym osiągnięcia te charakteryzują się dwiema właściwościami.
Po pierwsze: „Reprezentowany w nich dorobek był dostatecznie oryginalny i
atrakcyjny, aby na tej podstawie mogła powstać konkurencyjna wobec
dotychczasowych metod działalności szkoła"
Po drugie: „...dorobek ten był na tyle otwarty, że pozostawiał nowej szkole
najrozmaitsze problemy do rozwiązania" (ibidem).

czy istnieje coś takiego jak paradygmat poznawczy?

Na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi. W przeciwieństwie do fizyki, gdzie

pojawienie się nowego paradygmatu łączyło się z pojawieniem nowej teorii
naukowej, a także z pewnym nazwiskiem, w psychologii trudno wskazać badacza
albo określoną teorię, którą można by uznać za zaczątek paradygmatu
poznawczego.
Aktualny stan psychologii poznawczej można scharakteryzować raczej jako zbiór
mikroparadygmatów dotyczących różnych procesów umysłowych

Poszczególne mikroparadygmaty pozostają względem siebie w pewnej izolacji - na

przykład nowe koncepcje spostrzegania mają stosunkowo niewielki wpływ na
koncepcje myślenia.

Pojawiają się jednak pewne jądra teoretyczne, wokół których koncentrują się
zarówno prace empiryczne, jak i analizy teoretyczne.
Należy do nich koncepcja pamięci, uwagi oraz wiedzy.

Aktualnie pewną popularność zdobywa sobie koncepcja systemów wielorakich

Neissera (1994)

Czy istnieją wspólne założenia przyjmowane przez psychologów zajmujących się

procesami poznawczymi?

Reynolds i Flagg (1983) wymieniają następujące założenia:

Dopływające do człowieka informacje nie mogą być w pełni przetworzone przez

jego umysł, ponieważ cechuje się on ograniczoną pojemnością. Z tego też względu
informacje podlegają procesowi selekcji.

Ograniczona pojemność nie jest jednak sztywną granicą, ponieważ mózg ludzki
potrafi elastycznie zmieniać strategie radzenia sobie z informacjami, toteż jego
pojemność nie musi być stała. Jest ona stała w warunkach laboratoryjnych, w
których istnieją wyraźne ograniczenia w możliwości wyboru strategii poznawczych.

Wybór odpowiednich strategii przetwarzania informacji, dokonywany z reguły pod

kontrolą świadomości, uwzględnia specyficzne wymogi zadania stojącego przed
jednostką. Modyfikacja tych strategii może następować w trakcie wykonywania
zadania. Jednakże wtedy, kiedy procesy te już zostały uruchomione, są one
względnie niezależne od świadomej kontroli.

Kontrola ta pojawia się wtedy, kiedy jednostka napotyka przeszkody stojące na

drodze do realizacji jakiegoś celu. Świadomość byłaby więc czymś w rodzaju
„detektora trudności", ponieważ dzięki niej jednostka mogłaby lepiej radzić sobie z
nowymi problemami (Langer, 1978; Vallacher, Wegner, 1987; Kowalczyk, 1995).
Psychologowie coraz częściej zaczęli zdawać sobie sprawę z tego, że wiele
procesów poznawczych ma charakter nieintencjonalny, a świadoma kontrola jest
niedoskonała (Tallis, 1999).

Strategie poznawcze po wielokrotnym wykorzystaniu mogą tworzyć bardziej

stabilne struktury poznawcze.
Przykładowo, kierunek ruchu gałek ocznych przy spostrzeganiu jakiegokolwiek obiektu
początkowo jest zupełnie przypadkowy. Potem jednak, w miarę opanowywania umiejętności
czytania, wytwarzamy sobie pewną, względnie stabilną strukturę, która sprawia, że badamy
swoje otoczenie w bardzo wystandaryzowany sposób. Wiedza na temat tego sposobu
wykorzystywana jest na przykład przez specjalistów w dziedzinę reklamy. Niemal w każdym
podręczniku dotyczącym psychologii reklamy możemy znaleźć zalecenie, że ważne
informacje należy umieszczać w prawym górnym rogu strony.

Poszczególne części umysłu człowieka tworzą pewien względnie spójny system.

System ten działa w sposób zorganizowany. Istotną funkcję pełnią w nim procesy
kontroli.
Są to nie tylko procesy uwagi, lecz także procesy metapoznawcze. Procesy te
odwołują się do naszej wiedzy na temat procesów poznawczych. Na przykład
metapamięć, będąca formą naszej pamięci, pozwala na dostosowanie do naszych
możliwości różnych strategii zapamiętywania i uczenia się.

System poznawczy ma charakter wielopoziomowy.

CO TO ZNACZY? → Ten sam element może być zawarty w systemie fonologicznym,
syntaktycznym lub semantycznym. → JĘZYK
Przetwarzanie na każdym z poziomów uzależnione jest od oddziaływania
kontekstu.
Kontekst wpływa nie tylko na spostrzeganie, lecz także na procesy uwagi, pamięci
czy myślenia.

Bardzo dobrym przykładem oddziaływania kontekstu jest tak zwane zjawisko

pamięci tunelowej → Polega ono na tym, że w sytuacji traumatycznej pole widzenia
zawęża się do najważniejszych aspektów tej sytuacji. Pamięć tej sytuacji ma
charakter wybiórczy, ponieważ pewne rzeczy, choć teoretycznie dostępne, nie
zostały zarejestrowane.

Przetwarzanie informacji na różnych poziomach nie ma charakteru

autonomicznego, lecz interakcyjny. CO TO ZNACZY?
To, co się dzieje na jednym poziomie, warunkuje zmiany na innych. Kiedy ktoś w
swojej wypowiedzi pragnie coś podkreślić, nie tylko zmienia intonację, lecz także
dobiera słowa w szczególny sposób.

Wykorzystuje więc dwa poziomy komunikacji werbalnej - ekspresyjny i

deskryptywny. Uruchomienie każdego z nich wiąże się z aktywizacją odmiennych
struktur naszego umysłu.

Procesy poznawcze mają zawsze charakter aktywny.

CO TO ZNACZY? → Reprezentacje tworzone są przez jednostkę, odpowiednio do
jej potrzeb i wymogów stojącego przed nią zadania. Oczywiście fakt, że procesy
poznawcze mają charakter aktywny, wcale nie oznacza, że wszystkie procesy
poznawcze przebiegają pod kontrolą świadomości. -> JEST PRZEDŚWIADOME
PRZETWARZANIE INFORMACJI

1.4. Czy istnieją specyficzne właściwości procesów poznawczych występujących w

interakcjach społecznych

Czy nasze procesy poznawcze zmieniają się wtedy, kiedy zmienia się ich przedmiot?
Twórcy social cognition podjęli poszukiwania uniwersalnych właściwości procesów
poznawczych. Ostrom (1984) prezentuje argumenty zwolenników twierdzenia, że
można wyodrębnić uniwersalne cechy wszystkich procesów poznawczych bez
względu na ich przedmiot.
Jednakże wtedy, kiedy mamy do czynienia ze złożonym materiałem pojawiającym
się w interakcjach społecznych, procesy poznawcze dostosowują się do
właściwości tego materiału.
Listę takich zmian omówimy, korzystając z uwag Fiske i Taylor
1. Ludzie zmieniają swoje otoczenie, starając się je kontrolować. Próby tej kontroli
dotyczą głównie otoczenia społecznego. Otoczenie fizyczne (na przykład klimat,
ukształtowanie terenu) opiera się takim próbom. Tak więc procesy poznawcze
odnoszą się do otoczenia, które przynajmniej częściowo zostało stworzone przez
jednostkę, albo też przez innych ludzi.

W wypadku poznania społecznego obowiązuje zasada wzajemności. Głosi ona,

że pewien sposób poznawania innych zmienia to, jak ci inni będą spostrzegali
jednostkę. Przykładowo, jeśli spostrze gamy innych ludzi jako osoby niegodne
zaufania, to zachowujemy się wobec nich w sposób nadmiernie asekuracyjny.
To zaś prowadzi do nadmiernej podejrzliwości, co z kolei jest spostrzegane
przez innych. Wtedy oni też przestają nam ufać.

Poznanie społeczne zawsze obejmuje Ja.

W poznaniu społecznym musimy zawsze uwzględniać to, że druga osoba stosuje

rozmaite strategie autoprezentacji. Strategie te stosowane są wówczas, kiedy
zdaje ona sobie sprawę z tego, że jest przedmiotem naszego zainteresowania.
Zwykle ludzie przedstawiają siebie w lepszym świetle. Wtedy, kiedy są przekonani,
że nikt ich nie obserwuje, zmieniają swoje zachowanie.

Bardzo ważnym elementem poznania społecznego jest wnioskowanie o ukrytych

właściwościach i zamiarach innych osób.
W poznaniu społecznym niesłychanie rzadko zdarza się sytuacja czystego odbioru
danych. Zwykle staramy się od razu odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ktoś coś
zrobił albo jaka względnie trwała cecha doprowadziła do pojawienia się pewnego
zachowania.
Wnioskowanie może być jednak procesem zawodnym, narażonym na różne błędy i
zniekształcenia.
Ludzie jako obiekty spostrzegania zmieniają się szybciej niż obiekty fizyczne.
Zmiany te dotyczą z jednej strony samych zachowań, będących wynikiem
rozmaitych zmian zachodzących w środowisku jednostki, a z drugiej są skut
kiem różnych procesów zachodzących wewnątrz jednostki (stanów emocjonalnych,
planów, intencji). Ludzie zmieniają się także w dłuższej perspektywie czasowej.
Zmiany te są na co dzień niedostrzegalne, ale każdy, kto po dziesięciu latach
spotkał kolegę lub koleżankę ze szkoły, zauważy z łatwością wielkość tych zmian.

Stałość spostrzegania jest znacznie mniejsze przy spostrzeganiu przedmiotów niż

przy spostrzeganiu ludzi.

2 Zjawisko stałości spostrzegania polega na tym, że odbieramy pewne właściwości

przedmiotów jako stałe mimo zmian obrazu siatkówkowego. Pomidor oświetlony
zielonym światłem nadal wydaje się nam czerwony, choć z praw mieszania barw
wynika, że jest on szary (mamy tu do czynienia z barwami dopełniającymi).

Przedmioty nieożywione nie zmieniają się, kiedy je spostrzegamy, czego nie

możemy powiedzieć o ludziach. Ponieważ zachowanie ludzi jest bardzo złożone i
wieloaspektowe, zawsze można przywołać jakieś przykłady, przemawiające
przeciwko pewnej interpretaq'i, która została sformułowana przed chwilą.

Poznawanie zawsze obejmuje proces schematyzacji i upraszczania. Wynika to z

ograniczonych możliwości przetwarzania informacji przez umysł człowieka. To
upraszczanie jest tym większe, z im bardziej złożonym obiektem spostrzegania
mamy do czynienia.

Umysł Ludzki jest jednak na tyle elastyczny, iż w zależności od tego, czy pewne
informacje są ważne, czy też nie, potrafi przejść od przetwarzania „schematowego"
(czyli pociągającego za sobą konieczność upraszczania, ale jednocześnie
zmniejszającego wysiłek poznawczy) do przetwarzania analitycznego, biorącego
pod uwagę szczegóły, lecz wymagającego znacznego wysiłku.

procesy poznawcze wykazują duży stopień elastyczności adaptacyjnej. Zmieniają

się one w zależności od tego, co jest ich przedmiotem. Treść i złożoność tego, co
jest poznawane, zmienia sposób analizy i interpretagi danych.

Kluczową rolę w interpretacji danych odnoszących się do innych ludzi oraz ich
zachowań odgrywają intencje. Zamiary innych prawie nigdy nie mogą być
poznawane w sposób bezpośredni. Niemal zawsze wnioskujemy o nich na podstawie
różnych wskaźników. To wnioskowanie pozwala przewidywać zachowania innych, a
tym samym daje jednostce poczucie kontroli nad sytuacją.

Psychologia poznawcza
wykład 2
26 luty 2022 rok

Percepcja
 Wykład numer 2

Literatura: W jaki sposób spostrzegamy świat? Maruszewski, T. (2011).

Psychologia poznania. rozdział 2

Co to jest percepcja?

Percepcja - odbiór informacji z otoczenia

Percepcja lub spostrzeganie - proces odbioru i interpretacji z otoczenia który służy
sterowaniu zachowaniu.
Proces percepcji może trwać bardzo krótko. coś, co się zaczyna i kończy. Proces
odbioru i interpretacji i informacji z otoczenia. Nie jest biernym odciśnięciem się
świata w umyśle, wymaga aktywnej interpretacji ze strony tego obiektu. to samo
może być widziane całkiem różnie przez tę samą osobę też.
otoczenie - wszystko to co dzieje się poza układem nerwowym a więc może też
dziać się w ciele.

ból jest przykładem percepcji z ciała. Również informacja zwrotna z mięśni do

mózgu.
jest to proces sterujący zachowanie, sensem percepcji jest to żebyśmy mogli
zachowywać się w świecie adekwatnie i sensownie.
to że czasami inne informacje są nam bardzo przydatne to inna sprawa.
inne formy percepcji nie dostępne zmysłów są przydatne
rejestrujemy różne sygnały niewidzialne przez organizm.
dzisiaj mamy aparaty rejestrujące i chodzi o przystosowanie się do środowiska.
propriocepcja czucie własne i czucie wewnętrzne - ból - adaptacyjna wartość.
cierpimy gdy nas boli, ale gdyby nie bolało, to by nas nie było.

Percepcja w mózgu
WZROK płat potyliczny
SŁUCH płat skroniowy
DOTYK płat ciemieniowy
WĘCH trakt węchowy
SMAK kora wyspy, wieczko czołowo-ciemieniowe
BÓL
RÓWNOWAGA
TEMPERATURA

Jak spojrzymy na percepcję od strony mózgowe to zmysły mają różna

reprezentację
Wzrok jest obsługiwany przez korę wzrokową w płacie potylicznym mózgu. I,II i III
rzędową, informacja przechodzi przez kolejne warstwy neuronów i odpowiednio
jest kodowana.
Słuch obsługiwany przez płat skroniowy, dotyk jest obsługiwany przez płat
ciemieniowy. Płaty są oddzielne, komunikują się ale nie bezpośrednio - między
ciemieniowym a czołowym jest rów - bruzda Rolanda.
Percepcja odbywa się na różnych kontynentach, płatach.nie ma w mózgu jednego
obszaru percepcji
5 zmysłów to nie jest pełna lista zmysłów, inaczej czujemy ból, równowagę -
równowaga silnie połączona ze słuchem. Temperaturę inaczej czujemy. Żeby
zdawać sobie sprawę jak daleko idące jest przetwarzanie informacji

droga wzrokowa

Obraz trafia do naszego oka przez rogówkę, źrenicę i soczewkę. Rogówka i

soczewka skupiają światło, rogówka z siłą około 60 dioptrii, soczewka z siłą do 20
dioptrii, choć ta wartość zmienia się z wiekiem. W rezultacie na siatkówkę trafia
obraz pomniejszony i odwrócony

Na siatkówce znajduje się kilka rodzajów fotoreceptorów, w tym pręciki i czopki. Te

drugie występują w trzech typach o różnej czułości na różne długości fal, dzięki
czemu widzimy kolory. Czopki wymagają jednak dobrego oświetlenia do optymalnej
pracy. Pręciki pozwalają wyłącznie na widzenie monochromatyczne, ale są bardzo
czułe, dzięki czemu jesteśmy w stanie rejestrować obraz przy bardzo słabym
oświetleniu. Użycie dwóch rodzajów receptorów pozwala na rejestrowanie obrazu
w zakresie jasności rozpinającym się przez dziewięć rzędów wielkości.

Liczba receptorów rejestrujących obraz szacowana jest na 250 milionów, czyli

około dziesięciokrotnie więcej niż w przypadku receptorów węchowych, sto razy
więcej niż receptorów dotykowych i dziesięć tysięcy razy więcej niż receptorów
słuchowych.

Sygnał odczytany przez fotoreceptory jest przekształcany przez kilka warstw

komórek dwubiegunowych (łączą się impulsy z wielu receptorów), horyzontalnych
(modyfikują sygnały przekazywane z fotoreceptorów do komórek
dwubiegunowych), amakrynowych (działanie hamujące już pobudzonych
receptorów) oraz zwojowych (selektywnie odbierają różne cechy obrazu, np. kolor,
rozmiar, szybkość ruchu). Na tym etapie przetwarzania obrazu wzmacniany jest
kontrast, wykrywane są krawędzie i ich orientacja. Następnie sygnał trafia do
nerwu wzrokowego, a nim jest transportowany do kolejnych ośrodków
przetwarzania.

Na etapie skrzyżowania nerwów wzrokowych obraz jest sortowany tak, by prawa

strona widzenia była przetwarzana w prawej półkuli, a lewa w lewej. Następnie
przez pasmo wzrokowe obraz trafia do ciała kolankowatego bocznego, gdzie
dochodzi do wyróżnienia kolejnych cech obrazu, dalszego przetwarzania i dalszego
transportu. Przetworzony obraz trafia przez pasmo włókien nerwowych nazywane
promienistością wzrokową do obszaru potylicznego mózgu, w którym dochodzi do
dalszego przetwarzania, nazywanego pierwszorzędowym, drugorzędowym i
kolejno-rzędowym przetwarzaniem sygnału. Dalej wyróżnia się kilkadziesiąt
szlaków odpowiedzialnych za rozmaite aspekty obrazu, takie jak identyfikacja
ruchu, lokalizacja obiektów, rozpoznawania obiektów itp.

W tym miejscu obraz jest rozbity na czynniki pierwsze i mózg jest gotów do
głębokiej interpretacji obrazu.

Czopki i pręciki - mają różną receptywność. Mamy 3 grupy neuronów,

odpowiedzialne za dekodowanie różnych barw. Mamy różne receptory które
dekodują różne informacje.
Widzimy świat przez bardzo wąskie okienko - receptywność i wrażliwość jest
wąska. Wiedza o świecie jest ograniczona. Nie dostrzegamy wielu fal.

→ PATRZ ARTYKUŁ PERCEPCJA OBRAZU NA DYSKU!

Percepcja zaczyna się od zdarzeń sensorycznych związanych z aktywnością

fotoreceptorów na siatkówce a potem w korze potylicznej - powstaje wrażenie np
wrażenie barwy czerwonej, czy pionowej orientacji. Ludzie widzą świat przez
bardziej złożone formy przez percepty - kolory motyl. Widzimy całą gamę barw, nie
tylko jedną barwę. Widzimy ruch skrzydeł, kształt i barwę - złożony percept. Mózg
wykonał pracę na ułożeniu poszczególnych wrażeń w całość.

Nie byłaby ta praca wykonana, gdyby nie rozłożyć tego motyla na części pierwsze.
jeżeli chcemy podziwiać umysł za coś, to właśnie za to jak szybko wykonuje pracę
poznawczą.

Poznajemy świat przez percepty - konstrukty naszego umysłu.

Czy istnieje obiektywnie barwa czy smak pomarańczy? NIE, musimy wytworzyć taki
PERCEPT

Sama w sobie nie istnieje barwa, jest stymulacja elektromagnetyczna. ORganizm

nauczy się przekształcać to w barwy.
Inne doznania - analiza chemiczna smaku w ustach - to jest pomarańcza, organizm
podsuwa nam doznanie i mówi czy to smak dobry, czy zły. Wstrętny smach nas
odrzuca. Nie tylko wiemy co jemy ale też czy dobre to jest, czy złe biologicznie. To
wszystko dzieje się szybko.

U GIBSONA w podejściu ekonomicznym - nasze zmysły są dostrojone do środowiska,

oko nasze jest dopasowane do obiektu. Nie jest dopasowane do obiektu fali o innej
długości.

Afordancje to „oferty” składane przez środowisko naszym zmysłom i narządom

ruchu
Afordancje - właściwości środowiska są idealnie dostrojone do naszych możliwości.
Środowisko oferuje nam sposoby użycia obiektu. Mówi nam nie tylko co to jest ale
też jak tego użyć.
Chwytalność obiektu - siadalność krzesła, kopalność piłki. Przykłady te dotyczą
narzędzi, narzędzi wytworzonych przez człowieka - myszka jest klikalna, piłka jest
kopalna. Czy to samo dotyczy przedmiotów naturalnych? Krytycy Gibsona mówią, że
NIE. tylko artefakty mają afordancje - wytworzone przez człowieka.
Kamień rzucalny jest - czy na przykład kamień? Czy to jest afordancja?
Nikt kamienia nie projektował?
Afordancja a ekologiczne podejście do percepcji.

Psychofizyka - XIX wiek badania nad percepcją, psychologowie klasyczni. Gustawa

FERCHNER. Próbował stworzyć tzw psychofizykę, psychologię na wzór fizyki. Wtedy
fizyka sprawiała wrażenie nauki skończonej. Kontekst i dlaczego psychologowie byli
wpatrzeni w fizykę - bo to ideał nauki. Tworzenie psychologii od podstaw i dążyli do
ideału. Badano percepcję w ten sposób, że jest świat psychiczny i doznań i jest
odpowiedzią na świat fizyczny. Aby precyzyjnie mierzyć wrażenia.
Badano zjawiska percepcji w sytuacjach sztucznych.

Prawo Webera Fechnera,

prawo wyrażające relację pomiędzy fizyczną miarą bodźca a reakcją zmysłów, np.
wzroku, słuchu, węchu czy poczucia temperatury (siła wrażenia). Jest to prawo
fenomenologiczne, będące wynikiem wielu obserwacji praktycznych i znajdujące
wiele zastosowań technicznych. Historycznie było sformułowane przez Ernsta
Heinricha Webera w formie:

Jeśli porównywane są wielkości bodźców, na naszą percepcję oddziałuje nie

arytmetyczna różnica pomiędzy nimi, lecz stosunek porównywanych wielkości

• Ledwo dostrzegalna różnica (JND)

• Aby dostrzec różnicę wagi, trzeba dołożyć 1/18 jego masy
• Niezależnie od wielkości początkowej ΔI / I = k

Percepcja pewnych wielkości zależy od ich absolutnych wartości. Spostrzeganie

wagi ciężarków. Jeżeli damy dwa ciężarki różniące się masą. Różnice między nimi
jest niedostrzegalna dla człowieka, tylko dla wagi. Dostrzegamy różnice duże.
Różnica - pojęcie kluczowe - chodzi o pojęcie ledwo dostrzegalnie różnicy. Taka
różnica, która jest ledwo dostrzegalna. Aby dostrzec różnicę wagi trzeba dołożyć
1/18 masy - wartość graniczna.
Prawo Fechnera - w miarę wzrostu intensywności bodźca to ona relatywnie mniej
narasta, tempo przyrostu jest coraz słabsze. Np słaby dźwięk - lekki przyrost
intensywności bodźca sprawia, że słyszymy znacznie więcej.
Hałasy uliczne to wtedy żeby usłyszeć różnice, trzeba znacznie zwiększyć
intensywność bodźca

Definicja PRAWA FECHNERA: Przyrost intensywności bodźca (podniety) zdolny

wywołać dostrzegalny przyrost intensywności wrażenia musi być proporcjonalny do
już działającego bodźca i wyraża się stałym współczynnikiem dla danego rodzaju
wrażeń (Weber); siła wrażenia rośnie proporcjonalnie do logarytmu intensywności
bodźca (Fechner); prawo to zostało potwierdzone dla wielu rodzajów wrażeń, m.in.
wzrokowych, słuchowych, dotykowych, w zakresie średnich intensywności bodźców.

Badania nad percepcją się nie skończyły na prawie WF

Teoria detekcji sygnałów - popularna w latach 50 - użyteczna dla radarów, potem

psychologowie ją zapożyczyli
• Wilson Tanner i John Swets (1954)
• Zjawisko fizyczne à bodziec = sygnał
• Brak bodźca = szum (układ jest cały czas aktywny)
• Szum zewnętrzny i szum wewnętrzny

P= Ssygnal
Sszum

Dobrze opisuje zjawiska percepcji i pamięci. Co to jest detekcja sygnałów? Możemy

jakieś zjawisko w przyrodzie np zjawisko fonetyczne - drganie powietrza->
przekształca się w bodziec, jeżeli mieści się w wąskim okienku widzenia i słyszenia -
widzialności i słyszalności np promieniowanie nadfioletowe jest niewidzialne więc
nie jest bodźcem wzrokowym.
To jeszcze nie znaczy, że bodziec będzie zauważony. Jeżeli będzie zauważony to
będzie SYGNAŁ. Brak bodźca to jest SZUM
Nigdy nie ma stymulacji zerowej.
Mózg generuje dużo szumu własnego. Własna aktywność mózgu czasami jest
traktowana jako bodziec z zewnątrz - halucynacje.
Szumy są z zewnątrz i wewnątrz, jeżeli nie ma informacji to pozostaje SZUMEM.
Prawdopodobieństwo tego, czy coś zauważymy albo usłyszymy zależy wprost
proporcjonalnie od siły sygnału a odwrotnie proporcjonalnie od siły szumu-> czyli
żeby coś zauważyć trzeba albo wyciszyć szum albo zwiększyć siłę sygnału albo
jedno i drugie.
Jak to przełożyć na percepcję?
Percepcja jako problem decyzyjny
Mamy 4 możliwości ->
1. jest sygnał - coś się dzieje w środowisku i zauważymy - trafienie
2. jest sygnał - nie zauważamy - chybienie
3. fałszywy alarm na szum - ktoś twierdzi, że słyszy ale nie słychać, widzi, ale
nie widać.
4. Poprawne odrzucenie na szum
CHYBIENIE nie widzimy czegoś, co jest
FAŁSZYWY ALARM widzimy coś, czego nie ma

Percepcja jest problemem decyzyjnym - układ decyduje, czy coś widzi czy nie? Czy
proporcja szumu do sygnału jest wystarczająco duża żeby zobaczyć coś
Układ musi zdecydować czy to prawdopodobieństwo jest na tyle wysokie żeby
zobaczyć - automatyczny proces i nieświadomy!
Czasami ta decyzja jest błędna :(

Od czego zależy decyzja percepcyjna?

Czy coś zobaczymy, czy nie zobaczymy?
Decyzja ta podejmowana za nas, za świadomy podmiot - układ nerwowy. Zależy od
różnych czynników:

● Macierz zysków i strat - jakie byłby konsekwencje błędu, np ktoś interpretuje

radar i samoloty.. tymczasem to są ptaki albo szum -> na prawdziwej wojnie
fałszywy alarm to jest tragedia. Konsekwencje społeczne - ktoś nam daje
subtelne sygnały, zachęca nas do czegoś - wysyłanie sygnałów na randce
niejednoznacznych - trzeba je zauważyć, zinterpretować i nie pomylić się.
Konsekwencje - czuję się zachęcony chociaż nie jestem, a jeżeli zaniecham
to też ponoszę stratę.
● Nastawienie - zaprzeczanie istnienia problemów zdrowotnych, niewykrywanie
sygnałów
Wykryć (szpiega, zagrożenie...)
Zaprzeczyć istnieniu problemu
● Instrukcja
„Proszę starać się ze wszystkich sił, aby czegoś nie przeoczyć”
„Proszę bardzo uważać, aby nie popełnić błędu”
„Proszę reagować najszybciej, jak to możliwe”
„Liczy się staranność, a nie szybkość”

Percepcja to proces
Składa się z etapów, Musi zajmować czas
Konsekwencją tego, że to jest proces i zajmuje czas to fakt, że Może zostać
przerwany przedwcześnie
• Przed utworzeniem perceptu - jeszcze nie pojawił się obraz motyla, ale pewne
elementy motyla są tworzone w neuronach - inny silny bodziec przerywa bodziec
• Przed uświadomieniem sobie perceptu-> to znaczy percept jest gotowy ale
nieświadomy, - widzimy ale nie widzimy że widzimy
- To jest Percepcja podprogowa - rejestrujemy bodziec, jest intensywny, a
nawet na niego reagujemy, ale jeszcze go nie widzimy.
- Obrona percepcyjna - Freud - człowiek może się aktywnie bronić przed
uświadomieniem sobie perceptów, bo gdyby je sobie uświadomił, to byłby w
kłopocie - samoocena mogłaby się obniżyć, źle by się poczuł.
- Zaprzeczanie - utworzony percept a człowiek dalej zaprzecza - to nie jest
zjawisko percepcyjne, to jest negowanie z innego poziomu.
• Przed podjęciem decyzji, czy użyć perceptu w działaniu (np. czy powiedzieć
„widzę”, „słyszę” itp. czy nie mówić tego. Na różnych poziomach uświadomienia
działa.
Organizacja percepcji
badania nad percepcją w XIX wieku były prowadzone w perspektywie teoretycznej
asocjacjonizmu i strukturalizmu badano strukturę, ona jest mozaiką wrażeń.
W latach 30 XX w zmieniono podejście uznano że proces percepcji on jest
zorganizowany od początku, poddany wpływom rygorom - prawa percepcji.

Przykład: Proszę ocenić, czy dwie widzi Pan/i jedną figurę, czy dwie różne figury?

rysunek ze slajdu
A – raczej tę samą, tylko zrotowana
B – raczej dwie różne - zmieniło się to że nałożono na jedną i drugą drugą figurę -
C – raczej tę samą - zrotowana
D – raczej dwie różne rama odniesienia (frame of reference) ! różne figury (kwadrat
i romb)

Dzieje się to automatycznie. Prawa organizacji percepcji - powszeche, wrodzone,

uniwersalne, dzieją się szybko. Zanim podejmie decyzję, to widzi już figruy. To istota
Psychologii Postaci

Psychologia postaci (ok. 1920 – 1940)

• Kurt Koffka
• Wolfgang Koehler
• Max Wertheimer
Pewne idee zawsze były żywe. Na przykład portet resesansowy - portrety z
owoców i warzyw. Mamy obiekt który jest całością, ale bliżej mamy owoce i
warzywa, grzyby itp. W szczegółach to są obiekty tworzywa, a w całości obiekt
• Prymat całości nad częściami - wizerunek człowieka to suma części, nie tak jak
psychologowie XIX w że widzimy co widzimy. Percept to więcej niż suma.
• Ogólna teoria systemów
• Teoria emergencji - teoria tłumaczy relacje między mózgiem a świadomością.
Świadomość jest generowana przez mózg, ale nie można ją rozbić na procesy
mózgowe jak powstanie.

Zasady (prawa) postaci

• Zasada bliskości - jeżeli jakieś obiekty są blisko siebie, to widzimy je w całości.
Bliskość fizyczna sprawia, że widzimy 3 rzędy
• Zasada podobieństwa - widzimy rzędy a nie kolumny
• Zasada wspólnej przestrzeni - staje się całością, coś włożone w coś
• Zasada symetrii - jeżeli coś jest symetryczne to widzimy razem
• Zasada “domykania” - jeżeli widzimy niedorysowaną figurę, to nam to nie
przeszkadza dorysujemy sobie w wyobraźni
• Zasada kontynuacji - jeżeli coś sprawia wrażenie kontynuacji, postępu, zmiany
logicznie uzasadnionej to kontynuujemy w percepcji
• Zasada powiązania - możemy powiązać obiekty
• Zasada figury i tła - to co widzimy może być figurą lub tłem, bąź inną figurą na
innym tle
obrazki z wykładu

Złudzenia percepcyjne - dlaczego widzimy coś, czego nie ma?

ZŁUDZENIE EBBINGHAUSA KONTEKST - pierwszy raz opisane przez niego. Dwa

obiekty identyczne pod względem wielkości otoczone kołami dużymi lub małymi.
Bardzo silne złudzenie, że jedno z pomarańczowych kół jest większe, bo większe
szare koła dominują nad małym kółkiem,
KONTRAST DOBRA FIGURA - złudzenie kwadratu i koła, naprawdę to co jest to
ćwiartki kół, ułożone odpowiednio tworzą złudzenie. Jeżeli coś jest dobrą
symetryczną figurą to ono ma pierwszeństwo widzenia - stąd złudzenie.

wspólną cechą wszystkich złudzeń jest automatyczność i jak się utworzą, to trudno
temu zaprzeczyć - bo są bardzo sugestywne i trudno się uwolnić od nich.
Nie ma jednego mechanizmu tworzenia się złudzeń
Wspólne cechy:
automatyczność
trudność w uwolnieniu się
złudzenie które możemy odnosić kiedy położymy belkę na torach - skróci nam się w
perspektywie, ale jak nałożymy dwie kreski na perspektywę torów, to zobaczymy
złudzenie - odcinek górny krótszy od dolnego chociaż są takie same!

Nastawienie (set) - widzenie zależy od nastawienia umysłu, w umyśle dochodzi do

przestawienia zwrotnicy - profesor czy szczur? staruszka, czy dziewczynka?
Kaczka czy zając?

Jeżeli pokazywaliśmy najpierw muzyków a potem to to najpierw zobaczymy

saksofonistę.
Nastawienie może być złudne i zdradliwe. Jeżeli widzimy przedmioty z jednej
kategorii, to mamy nastawienie zależne od tego, co wcześniej widzieliśmy

Eksperyment: kiedy widzimy 13 a kiedy literę B?

Wszystko zależy od kontekstu - jeżeli było coś otoczone liczbami to widzimy liczbę,
zależy od dystansu - jeżeli dystans jest mały to widzimy B, a jak dystans się
zwiększa to widzimy B.
Efekt nastawienia działa wtedy kiedy percepcja jest świadoma.
Kiedy bodziec jest krótko prezentowany, nie ma efektu nastawienia, jest tylko efekt
dystansu. Jeżeli percepcja jest świadoma działa efekt dystansu i nastawienia.
Wpływ świadomy:
maska-przerwa-bodziec-przerwa-maska
Wpływ nieświadomy:
przerwa-maska-bodziec-maska-przerwa

Czynniki „nastawiające”:

wg (Allport, 1955)
● Potrzeba fizjologiczna - głodnemu chleb na myśli ;)
● Kara lub nagroda -
● Stan emocjonalny - lęk może nastawiać na wyszukiwanie aktywne np bodziec
dwuznaczny, to widzę zagrożenie; testy projekcyjne tak działają.
Wyprojektuje swoje stany emocjonalne na materiał przedstawiany
● Wartości osobiste
● Cechy osobowości
● Wartość obiektu

Ponadto:
● Oczekiwanie - spodziewane to zobaczymy
● Czynniki kulturowe - nastawienie działa różnie w różnych kulturach.

Rola nastawienie w percepcji wykryto późno. W badaniach w latach 50, to się

nazywa NEW LOOK - nowe spojrzenie na percepcję - podkreślano rolę czynników
osobowościowych, emocjonalnych, kulturowych.

Jak działa nastawienie?

● Selekcja informacji - widzimy wybrane rzeczy a nie całość, percept może być
zmieniony;
● Preferencja - preferujemy pewien sposób widzenia, chociaż inne są
dostępne; percept może być zmieniony;
● Interpretacja - interpretujemy gotowy percept

Który obrazek słonia będzie preferowany w Europie? w Etiopii? (Deręgowski et al.,

1972) widok słonia z góry. Afrykanie mieli większe doświadczenie w bezpośredniej
percepcji widzenia słonia. Dlatego inaczej widzą słonia z góry - czynnik kulturowy.

Kultura a interpretacja danych w percepcji może przyjmować złożoną postać.

Na kogo poluje myśliwy? W kogo trafi włócznia?

Obrazek -> myśliwy polujący - Europejczyk powie - w antylopę, a przedstawiciel z
Afryki może powiedzieć że, trafia w słonia, bo słoń jest na linii rzutu oszczepa.
Kulturowo ukształtowana percepcji głębi. Są różne plany - 1., 2 i 3
Wskaźniki głębi są kulturowo ukształtowaną konwencją.
Inaczej są interpretowane wskaźniki w głębi.

Podsumowanie
Percepcja zależy od cech samego bodźca, od jego własności fizycznych,
intensywności, ale zależy też od od współwystępujących bodźców lub ich braku
- złudzenia ale zależy przede wszystkim od stanu umysłu
spostrzegającego świat - wartości, preferencje, upodobania, czynniki kulturowe itp

DWIE TEORIE PERCEPCJI

David Marr: Teoria modularnej organizacji percepcji

• Obiekt składa się z modułów
• Moduły są spostrzegane “oddolnie” i “odgórnie”

Modularna bo istotą tej teorii jest twierdzenie że złożone obiekty spostrzegamy

przez moduły np człowiek postrzegany przez moduły walca. człowiek składa się z
walców. To jest istotne w kontekście sztucznej inteligencji - kiedy uczymy odróżniać
ludzi od nieludzi.

Daleko idące uproszczenie - postać ludzka to walec. W przybliżeniu większym

człowiek to 6 walców itd Ten same jeden moduł - nie zmienia się co do kształtu,
tylko co do parametrów - walec o różnej średnicy itd

Moduły są spostrzegane odgórnie i oddolnie -> pierwszy jest oddolny-> to co nam

sugeruje fizyczna właściwość bodźca - asymilacja- kształt wielkość. Potem odgórna
- interpretacja - aha to jest postać ludzka. Interpretacja tego, co widzę jest
procesem odgórny.

Teoria Marra była stymulowana potrzebami tworzenia sztucznej inteligencji.

Czy ciało jest modularne?

Czy człowieka można przedstawić jako walec?
Picasso - obrazy
JUAN GRISS - obraz

ARCHIMBOLDO - obrazy!

Irving Biederman: Teoria geonów

Percepcja potraktowana przez analogię do czytania.

• Geon = elementarny składnik percepcji wzrokowej. Teoria Bodermana jest teorią
percepcji wzrokowej. Jeżeli z 26 liter alfabetu możemy ułożyć tekst, to znaczy że to
uniwersalny system. Tak samo z percepcja - to jednostki alfabetyczne percepcji
niezmienne w kształcie. Percepcja polega na tym, że człowiek /maszyna/ system
postrzegający rozpoznaje obiekt przez składniki. Widzimy składniki obiektu i
poprzez nie widzimy i rozpoznajemy obiekt.
• Geony
– Niezmienne w kształcie
– Zmienne pod względem wielkości
• Rozpoznawanie poprzez składniki (recognition by components)
• Zastosowanie w sztucznej inteligencji

Widząc coś takiego aktywujemy w umyśle jedną z jednostek geonów. Potem

składamy w umyśle układ.

Jak odróżnić teczkę od lampy -> dla sztucznej inteligencji trudny proces, ale jeśli
zredukujemy obiekt do kilku kształtów, to uprościmy i przyspieszymy.
Musimy w mgnieniu oka ocenić obiekt i zinterpretować. Szybkość percepcji jest
możliwa przez uproszczenie tego procesu -> redukowanie obiektów do bardzo
elementarnych obiektów składowych.

Proces rozpoznawania obiektu jest dwukierunkowy.

• Procesy oddolne - świat przedmiotów, który atakuje nasze zmysły
– Fizyczne właściwości bodźców
– Kontekst zewnętrzny
• Procesy odgórne - umysł nakłada kategorie pojęciowe i definiuje co jest
postrzegane.
– Nastawienie, wiedza
– Kontekst wewnętrzny

Nie robi tego arbitralnie, dopasowuje to do informacji oddolnej. Tutaj ma znaczenie

kontekst wewnętrzny - wiedza, oczekiwania, nastawienie.

Problem sekwencyjności
Jeżeli proces jest dwukierunkowy no to jak to rozumieć? Czy współdziałanie
procesów oddolnych i odgórnych jest sekwencyjne? Są równolegle? Jeśli nie, to co
jest pierwsze?
Przykłady:
Rozpoznawanie obiektów (przedmiotów, ludzi, twarzy) - co jest pierwsze?
Czytanie - czy najpierw widzę literę? Jak rozpoznam literę to rozpoznam
reprezentację słowa, a jak przeczytał słowa to znam treść komunikatu.
Problem jaja i kury!
Można się spodziewać czegoś i od samego początku nakładać ograniczenia.
np słowo -> PCAŁA - PCHŁA - PCHŁH
nie mamy wątpliwości poznawczej co jest napisane. Gdyby ten proces był wyłącznie
oddolny, nigdy byśmy nie doszli do tego, co jest napisane.
Proces odgórny jest niezbędny, podsuwa nam hipotezy. Proces oddolny jest
niezbędny, aby proces odgórny miał o czym myśleć. Powstanie hipoteza i
weryfikacja tej hipotezy.

Słowa są widziane w kontekście innych słów:

Zdgoine z nymoajznwsi baaaindmi pmpdoazowyznerri na byksiycjrth utrcnsewteiayh nie ma

zecznniaa kśjlnoeoć liter pzry ziisape dgaeno słwoa.
Nnzjeżwjiasae jest to, żeby psirzwea i oanttsia litrea była na siowm mseijcu, pzaoołtse
mgoą być w niiłezade i w dayslzm cgiąu nie pniwnoo to swatzarć plermóbow ze
zeierimnzoum tktesu. Dzejie się tak dlgetao, że nie cmzayty wkzsisctyh liter w swoiłe ale
całe sołwa od rzau.

ZASADA! - pierwsza i ostatnia litera ma być na swoim miejscu - nie czytamy wszystkich liter,
ale słowa od razu!

Dotyczy to też percepcji ludzi, zwierząt, symboli, muzyki itp. Całość ma SENS
Całość dominuje nad częściami, nadaje ramę odniesienia. Nasuwa pewne hipotezy na temat
tego, co jest napisane.
Kluczowe są pierwsze i ostatnie miejsca, one mogą być niewystarczające, od czasu do
czasu możemy mieć kłopot z odczytaniem. Chwytamy wzrokowo słowa i sąsiadujące słowa -
zoom wzrokowy ;)

Pewne obiekty są podobne do siebie np zniekształcone słowa.

Podobieństwo w rozpoznawaniu obrazów

Co decyduje o podobieństwie?
• Kiedy uznajemy obiekty za podobne, a kiedy dostrzegamy raczej różnice?
Jak widzimy 2 twarze, to wtedy będą podobne jeżeli mają wiele wspólnych cech. To
dość naiwne twierdzenie - szczegóły mogą być identyczne, ale twarze niepodobne.
• Co o tym decyduje:
– Obiektywne podobieństwo -
• Liczba wspólnych cech, odległość od prototypu np no to jest typowy profil dla
rodziny Habsburgów ;) Osmanów -> nosy

Przesłanki kontekstualne
– Kontekst zewnętrzny i wewnętrzny
przykład - twarze - to którą wybierzemy tworzy kontekst -> środkowa twarz. Waga
cech rośnie lub maleje.

Czym się kierujemy?

• Wagi cech
• Im większa zmienność cechy, tym większa jej waga

Podsumowanie
Świat nie jest taki, jak nam się zdaje
Problem dla filozofa
Immanuel Kant: „rzecz sama w sobie”
Nie wiemy tego. Niepoznawalna do końca.
Przedmioty w naszej percepcji lub w opisie kwantowym

Obraz świata jest nieco inny w każdym umyśle

Problem dla psychologa
Każdy z nas na swój sposób tworzy umysłowy obraz świata
Ale na podstawie jego obiektywnych cech

Psychologia poznawcza
wykład 3
5 marzec 2022 rok

Uwaga
Wykład numer 3

Literatura: Natura i funkcje uwagi. Maruszewski, T. (2011). Psychologia

poznania. rozdział 3

UWAGA

Gdyby człowiek reagował na wszystkie docierające do niego bodźce, jego zachowanie

byłoby niezwykle chaotyczne. Jednak odbieramy nie wszystkie bodźce- niektóre ignorujemy,
innych w ogóle nie dostrzegamy, a jeszcze inne stanowią przedmiot naszego
zainteresowania i nimi kierujemy się w zachowaniu.
Uwaga pozwala na dokonywanie selekcji odbieranych przez nas bodźców, a jednocześnie
sprawia, że wybieramy tylko pewne sposoby reagowania. Dzięki temu nasz umysł pracuje
pod mniejszym obciążeniem, a jednocześnie może skupić się na sprawach najważniejszych.
Istnieją jednak bodźce, zwane dystraktorami, które to zadanie utrudniają. Sprawiają, że
nasza uwaga odwraca się od aktualnie wykonywanego działania i skupia się na czymś
zupełnie innym.

1. Czym jest uwaga i jakie pełni funkcje

Klasyczna definicja uwagi, sformułowana przez Williama Jamesa, głosi, że .. uwaga jest
obejmowaniem w posiadanie przez umysł w jasnej i żywej postaci jednego z wielu możliwych
obiektów pojawiających się w strumieniu myśli. Jej istotą jest skupienie czy koncentracja
świadomości. Obejmuje ona oddzielenie się od pewnych rzeczy po to, aby efektywnie radzić
sobie z innymi [ .. . ]"
James wskazuje tutaj nie tylko na powiązania uwagi ze świadomością, lecz także na to, iż
ma ona charakter aktywny ( "obejmowanie w posiadanie"). Można powiedzieć, że dostrzegał
on fakt, że uwaga pozwala nie tylko na selekcję danych, lecz także na sprawowanie kontroli
nad całym życiem psychicznym.
Współczesna definicja uwagi, jaką możemy znaleźć w podręczniku Nęcki, stwierdza, że ..
Uwaga to system odpowiedzialny za selekcję informacji i zapobieganie negatywnym skutkom
przeładowania systemu poznawczego przez nadmiar danych" Charakterystyczną cechą
uwagi jest to, że ogranicza ona liczbę odbieranych bodźców czy możliwość podejmowania
wysiłku związanego z podejmowaniem pewnych działań, czy też możliwość wykonywania
kilku różnych czynności.

Można wyróżnić cztery podstawowe funkcje uwagi:

1. Selekcjonowanie bodźców docierających do jednostki.
2. Ukierunkowanie procesów poznawczych.
3. Określanie wielkości wykorzystywanych zasobów poznawczych, poświęcanych na
realizację różnych zadań.
4. Podtrzymywanie zaangażowania poznawczego podczas wykonywania różnych
czynności -> praca maszynisty-> czuwak z czerwonym światełkiem +sygnał
dżwiękowy → naciśnięcie przycisku. Brak naciśnięcia → hamuje pociąg

slajd 1 -
Co nam daje uwaga?
Uwaga selekcjonuje ważne informacje a pomija nieistotne
Uwaga rządzi percepcją!

Czym jest uwaga?

Uwaga stanowi odpowiedź organizmu na naturalne ograniczenia systemu przetwarzania
informacji związane z jego ograniczoną pojemnością

ANALIZA FUNKCJI POZNAWCZYCH

AD 1 Selekcjonowanie bodźców docierających do jednostki.

ze slajdu:
Podstawowa funkcja: selektywność
Selektywność jest realizowana w warunkach:
- wyboru źródła informacji
- przeszukiwania pola percepcyjnego
- przedłużonej koncentracji
- koordynacji zadań jednoczesnych
- przełączania między zadaniami (przerzutność)

Pojawiła się w toku ewolucji.

Do każdego organizmu dociera olbrzymia liczba bodźców, która wielokrotnie przekracza

możliwości przetworzenia. Niektóre bodźce nie mają żadnego znaczenia z punktu widzenia
przystosowania i reagowanie na nie oznacza albo niepotrzebną stratę energii, albo też
pominięcie ważnego sygnału.
Przyglądanie się trawie, po której stąpamy, może oznaczać, że nie dostrzeżemy niskiego
obramowania furtki i rozbijemy sobie głowę. Gdy jesteśmy zamyśleni, możemy nie zauważyć, że
weszliśmy w mrowisko. Kiedy jednak reagujemy na każdy trzask w lesie jako sygnał zbliżania się
dzikiego zwierzęcia, może się okazać, że jesteśmy tak sparaliżowani strachem, iż nie potrafimy
wykonać ani jednego kroku.
Bodźców jest zbyt wiele, abyśmy mogli prawidłowo na wszystkie zareagować.Dlatego też
konieczne jest ich selekcjonowanie.
Dawniejsze koncepcje selekcji wyodrębniały trzy poziomy w zależności od tego, w jakiej
fazie przetwarzania informacji następowała selekcja. Najczęściej w analizie wykorzystywano
magazynowy model pamięci, obejmujący trzy podstawowe magazyny pamięciowe
zróżnicowane jakościowo:
-magazyn informacji sensorycznej,
-pamięć krótkotrwałą i
-pamięć trwałą
Przy przejściu informacji z jednego do drugiego magazynu następowała selekcja.

Obecnie coraz częściej kwestionuje się jakościowe rozróżnienie pamięci krótkotrwałej i

trwałej, traktując tę pierwszą jako zaktywizowaną część drugiej (Cowan, 1999).
W koncepcji Cowana proces selekcji polega nie tyle na eliminowaniu informacji, które są z
jakiegoś powodu zbędne, ile na aktywizowaniu specyficznych informacji, potrzebnych do
wykonania specyficznego zadania.
● Proces pierwotnej selekcji następuje na poziomie narządów zmysłowych. Nie
wszystkie informacje docierające do naszych narządów zmysłowych jesteśmy w
stanie przesłać do dalszej analizy w centralnym układzie nerwowym. Nasze narządy
zmysłowe nie odbierają na przykład promieniowania podczerwonego lub
ultrafioletowego, nie odbieramy również ultradźwięków, które są słyszalne dla psa, i
tak dalej.
Po odebraniu informacji w samym narządzie zmysłowym również następuje selekcja. Np

Przykład -> zmysłu wzroku

W każdym oku człowieka znajduje się około 126 milionów fotoreceptorów - czopków i pręcików. Z oka
wychodzi jednak tylko około miliona włókien- są to wypustki komórek zwojowych siatkówki, które
tworzą nerw wzrokowy.Wynika z tego, że nie każda reakcja komórki fotoreceptorycznej ma szansę
zostać przesłana do mózgu. Bezpośrednie reprezentacje komórek siatkówki w polach wzrokowych
kory, znajdujących się w płacie potylicznym, obejmują bardzo małą grupę tych komórek. Są to
komórki znajdujące się w plamce żółtej, a ściślej - w dołku centralnym. W każdej siatkówce znajduje
się po 130 tysięcy takich komórek. Impulsy są z nich odbierane przez wyspecjalizowane komórki w
płatach potylicznych. Informacje ze wszystkich pozostałych komórek są zbierane przez komórki
zwojowe.

Widzimy więc, że tylko niewielki procent informacji docierających do oka może być w "
dosłownej" postaci przeanalizowany przez mózg. Wszystkie pozostałe informacje są łączone
ze sobą, a efektem tego składania jest jakaś informacja stanowiąca ekstrakt tego, co
docierało do siatkówki.

● Drugi rodzaj selekcji występuje w procesach pamięciowych.

Informacje, które znalazły się w pamięci krótkotrwałej (część tej pamięci stanowi pamięć
operacyjna), są przekazywane do pamięci trwałej. Pamięć krótkotrwała przypomina tramwaj, do
którego ludzie wsiadają na jednym przystanku, ale nie wszyscy na następnym wysiadają . Co więcej,
niektórzy w tajemniczy sposób w tym tramwaju znikają na zawsze.
Używając terminologii psychologicznej - niektóre informacje w pamięci krótkotrwałej są
zapominane bezpowrotnie.
Na przykład do pamięci trwałej nie są przekazywane informacje doskonale znane. → jak
wynika z modelu Cowana, w przypadku informacji znanych występuje proces habituacji. Nie
wywołują one reakcji orientacyjnej i mają zbyt słaby potencjał pobudzenia, by zostały
zapisane w pamięci trwałej.
Do pamięci trwałej nie docierają też czasami informacje całkowicie niezgodne z posiadaną
wiedzą. Informacje takie mogą wchodzić w silny konflikt z innymi, co może prowadzić do
powstawania zbyt dużych napięć w systemie poznawczym.
Selekcja wynika także z faktu, że pamięć trwała nie jest w stanie odebrać wszystkich
bodźców przesyłanych przez pamięć krótkotrwałą. Wprawdzie ma ona nieporównanie
większą pojemność, ale wprowadzanie informacji do pamięci trwałej nie następuje w sposób
mechaniczny. Proces ten wymaga czasu, a istotnym ograniczeniem jest szybkość
kodowania informacji w pamięci trwałej.
Ograniczenia w szybkości kodowania występują w przypadku informacji nowych, które
częściowo wiążą się z dotychczasową wiedzą, oraz informacji, z którymi jednostka nigdy się
nie spotkała i które stanowią dla niej zaskoczenie.
Najwyraźniej ujawnia się to w przypadku informacji dotyczących zdarzeń traumatycznych,
szczególnie takich, które odnoszą się do działań podejmowanych przez osoby bliskie.
Zdarzenia takie, jak przemoc fizyczna czy seksualna, są początkowo bardzo zaskakujące dla
ofiary. Wielu osobom informacja o tym, że bliscy mogą stanowić większe zagrożenie aniżeli
ludzie obcy, wydaje się nieprawdopodobna. U wielu ofiar pojawia się zjawisko amnezji
funkcjonalnej, a później - odroczonego przypominania. Oznacza to, że ślady pamięciowe są
kodowane niezwykle wolno, a informacje pamięciowe stają się dostępne z dużym
opóźnieniem.
Podobnym, choć nieco mniej spektakularnym przykładem są wyniki badań Wagenaara ,
który przez dwa lata prowadził specyficzny pamiętnik. Wagenaar codziennie zapisywał po
dwa zdarzenia i oceniał między innymi ich znak emocjonalny. Następnie przez sześć lat
sprawdzał, jak dobrze pamięta te zdarzenia. Okazało się, że w odniesieniu do zdarzeń
ocenianych jako bardzo nieprzyjemne pamięć zachowywała się w sposób paradoksalny.
Były one zapamiętywane gorzej aniżeli zdarzenia przyjemne lub neutralne. Jednakże ich
pamięć w ciągu trzech pierwszych lat od momentu ich wystąpienia stopniowo się poprawiała,
a dopiero po trzech latach wskaźniki przypominania zaczęły się sukcesywnie obniżać, co
sugerowało działanie normalnego procesu zapominania.

Jedno z możliwych wyjaśnień owego paradoksalnego wzrostu pamięci w ciągu pierwszych

trzech lat odwołuje się do bardzo wolnego kodowania zdarzeń nadzwyczaj nieprzyjemnych.

Jest jeszcze jedna grupa procesów selekcji, które wiążą się z wyborem z pamięci trwałej
informacji potrzebnych do planowania działania. → Informacje wybrane z pamięci trwałej są
przesyłane do pamięci operacyjnej, która bezpośrednio kieruje jakimś działaniem.
Na przykład w trakcie pisania tekstu muszę wykorzystywać wiedzę dotyczącą funkcjonowania uwagi
oraz wiedzę dotyczącą posługiwania się komputerem. Przy pisaniu muszę dokonywać selekcji, w
przeciwnym razie bowiem tekst mógłby stać się przeładowany faktami albo chaotyczny. Tak samo
muszę dokonywać selekcji informacji potrzebnych przy posługiwaniu się komputerem. W czasie
pisania nie muszę wykorzystywać wiedzy dotyczącej na przykład sposobu zapisywania na dysku czy
wiedzy na temat rodzaju karty muzycznej zainstalowanej w komputerze i tak dalej.
Selekcja ta wymuszona jest ograniczeniami pojemności pamięci operacyjnej, a w związku z
tym w jednej chwili wykorzystuje się tylko niewielką część z puli potencjalnie dostępnych
informacji.

O tym, jak dużą rolę odgrywają procesy tego typu selekcji, świadczy przykład przytoczony
przez Monsella (1996). Pewien mężczyzna wycierał sztućce i odkładał je do szuflady. Żona
przygotowująca posiłek poprosiła go, by zostawił je na wierzchu. Mężczyzna jednak skończył
wycieranie sztućców i dopiero wtedy wyjął potrzebne z szuflady. Mamy tu do czynienia z zaburzeniem
uwagi, ponieważ bohater naszego przykładu usłyszał prośbę żony, ale nie zmodyfikował programu
działania. Być może wycieranie sztućców pochłaniało niemal wszystkie dostępne mu zasoby
poznawcze i w związku z tym zabrakło ich do zmodyfikowania programu czynności. Być może
wycieranie sztućców jest czynnością o charakterze balistycznym - skoro już zostanie
zapoczątkowane, musi zostać do końca zrealizowane w pełnej postaci.

Określenie wycierania sztućców jako czynności o charakterze balistycznym mają przede

wszystkim czynności o wysokim stopniu automatyzacji. Opisany mężczyzna czynność
wycierania sztućców miał zapewne w wysokim stopniu zautomatyzowaną (wskutek częstego
powtarzania) i dlatego niemożliwe było modyfikowanie jej przebiegu.

AD 2 Druga funkcja uwagi to ukierunkowanie procesów poznawczych.

Uwaga nie tylko oddziela informacje ważne od nieważnych, ale poszukuje również
informacji, które mogą się przydać w rozwiązywaniu różnych problemów. Ta funkcja
uwagi wiąże się z procesami eksploracji - zarówno percepcyjnej, jak i poznawczej. Na ten
aspekt wskazywał William James w przytoczonej wcześniej w tym rozdziale definicji uwagi.

Pole uwagi można podzielić na część centralną i peryferyjną. Informacje znajdujące się w
części centralnej są bardzo wyraziste i potrafimy dostrzegać różne ich szczegóły. Natomiast
informacje w części peryferyjnej są mniej wyraziste - czasami potrafimy zarejestrować tylko
ich wystąpienie, a ich treść już nie jest nam dostępna.

Alina Kolańczyk koncepcja uwagi intensywnej i ekstensywnej

Uwaga intensywna ma stosunkowo wąski zakres, ale pozwala na głębokie przetwarzanie
informacji będących w jej zasięgu, natomiast uwaga ekstensywna ma zakres stosunkowo
szeroki, ale przetwarzanie dostępnych jej informacji jest dość płytkie.
Uwaga ekstensywna w połączeniu z motywacją parateliczną może być stymulatorem
twórczości.

AD.3 funkcja uwagi wiążąca się z określeniem wielkości zasobów potrzebnych do

wykonania danej czynności.

Uwaga decyduje o tym, ile energii psychicznej poświęcimy na wykonanie pewnego

zadania. Zależnie od stopnia ważności danego zadania możemy wydatkować na jego
wykonanie większą lub mniejszą porcję energii.
Skoro jednostka przeznacza różną ilość energii na wykonanie zadań mniej lub bardziej
ważnych, musi ona dysponować jakimś sposobem oceny tego, czy zadanie jest ważne czy
też nie.
Jedną z możliwości jest ocena własnego napięcia emocjonalnego pojawiającego się w
obliczu zadania - im jest ono wyższe, tym zadanie to wydaje się jednostce ważniejsze.
Czasami jednak silne napięcie emocjonalne o charakterze lękowym prowadzi do skupienia
uwagi na nim samym, a nie na wykonywanym zadaniu Oznacza to, że procesom wzrostu
zaangażowania uwagi może towarzyszyć przeniesienie centrum pola uwagi na inny obiekt.

O tym, jaka ilość zasobów poznawczych zostanie zaangażowana do wykonania danego

zadania, decydują także inne czynniki.
1. Pierwszym z nich są wymagania zadania. Innej puli zasobów poznawczych wymaga
proste zadanie, takie jak zmiana pościeli czy wyprasowanie koszuli, nieco. większej -
sprawdzenie stanu konta przez internet, a jeszcze większej - pisanie artykułu
naukowego.
2. Drugim czynnikiem jest wielkość zasobów poznawczych, jakimi dysponuje jednostka.
Im większa jest pula tych zasobów, tym więcej jednostka może ich zaangażować.
3. Trzecim czynnikiem jest stopień przeuczenia zadania. Zadania, które są przeuczone -
wysoce zautomatyzowane - wymagają stosunkowo niewielkiej puli zasobów,
natomiast zadania całkowicie nowe wymagają dużej puli. Wszystkie dostępne zasoby
poznawcze można na przykład skoncentrować na wykonywaniu jednego zadania.

Opisane tu metaforycznie mechanizmy przypominają dwa mechanizmy, które ludzie

rzeczywiście wykorzystują w celu zwiększenia ilości zasobów poświęconych danemu
zadaniu.
1. Pierwszy (ogniskowanie) to przejście od uwagi ekstensywnej do intensywnej.
Zastosowanie tego mechanizmu naraża jednostkę na pewne koszty. Wynikają one z
obniżenia możliwości wykorzystania dużej puli danych, które mogą być potrzebne do
rozwiązania jakiegoś problemu.
2. Drugi mechanizm to zwiększenie zaangażowania bez zmiany rozmiarów puli danych,
którymi dysponuje jednostka. W tym wypadku pojawiają się pewne ograniczenia
związane z możliwością zwiększenia zaangażowania. Może się zdarzyć, że jednostka
osiągnie kres w zwiększaniu zaangażowania- wówczas może od zewnątrz
stymulować zaangażowanie, na przykład pijąc duże ilości kawy lub zażywając środki
pobudzające. Ale i wtedy można osiągnąć kres.
3. Z przedstawioną wcześniej funkcją ukierunkowania zasobów uwagi wiąże się jeszcze
funkcja bardziej podstawowa. Polega ona na podtrzymywaniu zaangażowania
poznawczego w ogóle. Przykład kontroli czujności maszynisty prowadzącego pociąg.
Praca maszynisty jest bardzo monotonna, dlatego też musi on podtrzymywać
zaangażowanie uwagi przez dłuższy czas.

Długotrwałe wykonywanie monotonnej czynności powoduje spadek koncentracji uwagi. Inne

zależności mają charakter kontrintuicyjny. Jako przykłady można przytoczyć takie zjawiska,
jak "mrugnięcie uwagi" oraz " ślepota na powtórzenia".

Oba wymienione zjawiska występują w badaniach, w których wykorzystuje się szybką ekspozycję
sekwencyjną - pokazywanie czegoś jedno po drugim np liter, cyfr słów. Ekspozycje kolejnych
bodźców, trwające kilkadziesiąt milisekund, oddzielone są jeszcze krótszymi przerwami rzędu
kilkunastu milisekund. W badaniach nad mrugnięciem uwagi człowiek wykonuje dwa zadania. Każde z
nich polega na wykryciu pewnego bodźca. Na przykład w pierwszym zadaniu należy wykryć białą
literę na ciemnym tle, podczas gdy pozostałe litery są czarne na białym tle. Natomiast drugie zadanie
może polegać na wykrywaniu w sekwencji eksponowanych liter litery P. Tę literę określa się mianem
sondy, podczas gdy litera biała określana jest jako litera-cel. Sonda w serii liter pojawia się zawsze po
literze-celu. Zadanie nie sprawia ludziom trudności, jeśli litera-sonda pojawia się natychmiast po
literze-celu. Jeśli natomiast litera-sonda pojawia się jako litera zajmująca miejsce od drugiego do
szóstego po literze-celu (w przybliżeniu odpowiada to przerwie trwającej od 100 do 450 milisekund),
to ludzie nie potrafią jej wykryć. Wygląda to tak, jak gdyby po zaangażowaniu uwagi w wykonanie
jakiegoś zadania pojawiało się coś w rodzaju braku wrażliwości na inne aspekty bodźca. Ów brak
wrażliwości nie pojawia się jednak natychmiast. Pod pewnymi względami przypomina to zjawisko
refrakcji, znane w fizjologii układu nerwowego, polegające na tym, że po pojawieniu się impulsu we
włóknie nerwowym traci ono na pewien czas swoją wrażliwość. Używając określeń
antropomorfizujących, można stwierdzić, że wygląda to tak, jak gdyby uwaga z pewnym opóźnieniem
zamykała oczy po odebraniu jakiegoś bodźca.
Zjawisko ślepoty na powtórzenia występuje w podobnych warunkach. Przez krótki czas eksponuje się
badanym słowa. Niektóre z tych słów się powtarzają. Badanego prosi się o to, żeby sygnalizował, że
zauważył jakieś słowo, które jest powtórzeniem słowa widzianego wcześniej. Okazuje się, że ludzie
mają kłopoty w wykrywaniu powtórzeń słów-są one szczególnie wyraźne wtedy, kiedy drugie
pojawienie się jakiego słowa nie następuje bezpośrednio po pierwszym..
Choć oba opisane zjawiska pojawiają się w podobnych warunkach, nie udało się dotychczas wykazać,
by u ich podłoża tkwił podobny mechanizm. Oba nastręczają również trudności badaczom
zajmującym się uwagą, ponieważ nie wiadomo, jaką funkcję mogłyby one pełnić.

2. Fizjologiczne mechanizmy uwagi - odruch orientacyjny i indukcja ujemna

Odruch orientacyjny jest fizjologicznym mechanizmem uwagi niespecyficznej, pojawiającej

się przy kontakcie z nowymi bodźcami, natomiast indukcja ujemna uruchamia uwagę
specyficzną albo uwagę zogniskowaną.

Odruch orientacyjny

Jednym z głównych fizjologicznych mechanizmów uwagi jest odruch orientacyjny.

Polega on na skierowaniu receptorów na źródło stymulacji, przy czym towarzyszy temu
aktywność motoryczna ułatwiająca odbieranie tych bodźców Jednocześnie pojawia się
wzrost wrażliwości wszystkich receptorów, nie tylko tych, na które aktualnie działają bodźce.

Wygląda to tak, jak gdyby organizm otwierał się na dopływ nowej stymulacji.
Jednocześnie oprócz tych zmian poznawczych pojawia się wyraźny wzrost poziomu
aktywacji organizmu. Jest to całkowicie zrozumiałe, ponieważ bodźce nowe - częściej
aniżeli bodźce monotonne, powtarzające się - wymagają reakcji.
Berlyne twierdzi, że odruch orientacyjny uzależniony jest od wystąpienia bodźców
sygnałowych /zapowiadających/, które obejmują niespodziewaność, złożoność, niepewność,
niespójność i konflikt. Charakterystyczne jest to, że odruch orientacyjny ulega wygaszeniu po
kilku wystąpieniach jakiegoś bodźca. Wygaszenie to następuje bardzo szybko w przypadku
bodźców bardzo prostych, natomiast w przypadku bodźców złożonych pojawia się po
znacznie większej liczbie powtórzeń. Wynika to stąd, że odruch orientacyjny jest związany w
pewien sposób z pobieraniem nowych informacji. Im więcej informacji dostarcza dany
bodziec, tym dokładniej należy go przeanalizować.
Zdaniem Sokołowa w skład odruchu orientacyjnego wchodzą dwa niezależne elementy.
Pierwszy to mechanizm modelujący z komparatorem. Mechanizm ten jest odpowiedzialny za
stworzenie reprezentacji odebranych bodźców, a następnie porównanie jej z istniejącymi
zasobami wiedzy. Jeśli zostanie wykryta niezgodność, to włączany jest mechanizm
wzmacniający. Odblokowane zostanie wejście dla bodźców i uruchamia się reakcja
orientacyjna.
Reakcja ta nie tylko zmienia możliwości odbioru bodźców docierających do człowieka, lecz
także wpływa na przetwarzanie odebranych informacji.
Reakcja orientacyjna, będąca swego rodzaju otwarciem poznawczym, przeciwstawiana jest
reakcji obronnej, polegającej na ograniczaniu dopływu nieprzyjemnej stymulacji, lub też na
ucieczce od jej źródła → Otwarcie poznawcze vs reakcja obronna

pobieranie vs odrzucanie
Nieco inny mechanizm selekcji pierwotnej został opisany przez Johna Laceya Lacey twierdzi,
że u ludzi występują dwa przeciwstawne mechanizmy pobierania lub odrzucania informacji z
otoczenia.
→ Pobieranie informacji z otoczenia występuje na przykład przy wykonywaniu zadań
percepcyjnych. Towarzyszy temu zwolnienie akcji serca.
→ Natomiast przy odrzucaniu stymulacji zewnętrznej i koncentrowaniu się na bodźcach
pochodzących z wewnątrz występuje przyspieszenie akcji serca.

Trudno w tej chwili powiedzieć, jaki jest sens adaptacyjny tych zmian w zakresie akcji serca,
ale na ich podstawie można wnioskować, na czym skupiona jest uwaga jednostki.

Indukcja ujemna
Mechanizm ten został opisany przez Pawłowa i polega na tym, że pobudzenie pojawiające
się w pewnej okolicy kory mózgowej wywołuje hamowanie w okolicach sąsiednich. Wskutek
tego jednostka jest mało wrażliwa na bodźce, które są kierowane do tych okolic.
Dzięki indukcji ujemnej pobudzenie w korze mózgowej ma charakter zogniskowany, a nie
rozlany.
W początkowej fazie tworzenia odruchów warunkowych pobudzenie jest rozlane i wtedy
jednostka reaguje nie tylko na właściwy bodziec, ale także na bodźce do niego podobne. To
reagowanie na bodźce podobne nosi nazwę generalizacji.

Dopiero po powstaniu odruchu warunkowego można zaobserwować efekty indukcji ujemnej.

Warto dodać, że bardzo podobny mechanizm został wcześniej opisany przez innego
fizjologa rosyjskiego - Uchtomskiego. Tym mechanizmem była dominanta. Wskutek
pojawienia się dominanty nerwowej organizm koncentrował się na wykonywaniu jednej
reakcji, a reakcje alternatywne były niemal całkowicie zahamowane.

Bezpośrednie wskaźniki występowania indukcji ujemnej udało się uzyskać dopiero w

ostatnich latach dzięki nowoczesnym technikom obrazowania pracy mózgu. Badania za
pomocą pozytonowej tomografii emisyjnej pokazały, że te okolice kory, które wykazywały
zwiększoną aktywność w czasie wydobywania informacji z pamięci epizodycznej, hamowały
aktywność regionów sąsiednich. Prawdopodobnie analogiczne zjawisko występuje także w
przypadku uwagi.

Aktywność układu siatkowatego

Układ siatkowaty jest zbudowany z sieci włókien nerwowych, oplatających okolice
podkorowe. Jest on odpowiedzialny, jak powiedzieliby cybernetycy, za procesy zasilania.
Zawiera on włókna pobudzające i hamujące. Są to włókna różnego typu- noradrenergiczne,
cholinergiczne, dopaminergiczne i serotonergiczne. Impulsy z nich pochodzące wywierają
zróżnicowany wpływ na korę mózgową. Włókna te zdążają zarówno do pól asocjacyjnych
kory, jak i do pierwotnych pól sensorycznych, na przykład pól wzrokowych czy
słuchowych.Część wstępująca tego układu, zlokalizowana w okolicach wzgórza, decyduje o
wybiórczym pobudzeniu różnych okolic kory, a tym samym o uwrażliwieniu ośrodków
poszczególnych zmysłów na odbiór specyficznych bodźców.
Dzięki aktywności układu siatkowatego w jednym momencie mamy ułatwiony odbiór
bodźców słuchowych, za chwilę zaś jesteśmy szczególnie uwrażliwieni na bodźce wzrokowe.
Natomiast pozostałe części układu wstępującego działają w sposób niespecyficzny,
pobudzając różne okolice kory

Interesującą koncepcję fizjologicznych mechanizmów uwagi sformułował LaBerge

Uważa on, że od strony psychologicznej uwaga pojawia się wtedy, kiedy reprezentacja
jakiegoś obiektu zostanie połączona z Ja.
Od strony funkcji mózgowych odpowiadają temu trzy okolice, które tworzą trójkąt aktywności
uwagowej. Funkcje te odpowiedzialne są za trzy następujące aspekty uwagi: ekspresję,
mechanizm wzmacniania oraz mechanizm kontroli.
→ Z mechanizmem ekspresji związana jest aktywacja sieci neuronalnych w przednich i
tylnych częściach kory mózgowej. Neurony te są odpowiedzialne za spostrzeganie
przedmiotów oraz ich właściwości, a także za organizowanie i wykonywanie planów
działania. Można powiedzieć, że dzięki tej funkcji uwagi kontaktujemy się ze światem
zewnętrznym.
→ Mechanizm wzmacniania obejmuje z kolei neurony wzgórza, odpowiedzialne za
wybiórcze aktywizowanie różnych okolic kory.
→ Wreszcie, mechanizm kontroli związany jest z pobudzeniem sieci neuronalnych w korze
czołowej.

kodowanie spostrzeżenia kodowanie działania

kontrola uwagowa
ekspresja uwagi

Trójkąt uwagowy może być aktywizowany przez bodźce pochodzące ze środowiska lub z
wnętrza organizmu.
Bodźce wewnętrzne pobudzają część układu zlokalizowaną w płatach czołowych. Informacje
do płatów czołowych dochodzą ze zwojów podstawowych i dotyczą aktualnego stanu
motywacyjnego organizmu.
Natomiast bodźce zewnętrzne docierają do okolic sensorycznych kory. Dopiero wtedy, kiedy
pobudzenia z płatów czołowych i okolic sensorycznych osiągną wystarczającą siłę,
uruchamiany jest mechanizm ekspresji uwagi za pośrednictwem wzgórza.

Wszystkie koncepcje fizjologiczne mają kłopoty z wyjaśnieniem tego, dlaczego pewne

informacje w większym stopniu przyciągają naszą uwagę, a inne w stopniu zdecydowanie
mniejszym. Jedynym wymiarem, który analizowano w fizjologicznych koncepcjach uwagi, był
wymiar nowości. Bodźce nowe przyciągają uwagę (odruch orientacyjny, reakcja układu
siatkowatego). Jednakże nie jest to jedyna cecha sprawiająca, że będziemy koncentrowali
uwagę na danym źródle bodźców.

3. Podstawowe rodzaje zjawisk analizowanych w badaniach nad uwagą

- czujność
- przeszukiwanie
- procesy selekcji - teorie selekcji uwagowej

WSTĘP
W chwili obecnej konkurują ze sobą dwa podstawowe sposoby ujmowania uwagi:
1.) uwaga jako proces selekcji
2.) uwaga jako proces odpowiedzialny za gospodarowanie zasobami poznawczymi.

Odpowiednio do tego mówi się o dwóch typach teorii uwagi:

1.) o teorii selekcji oraz
2.) o teorii zasobów uwagi.

Są jeszcze dwa inne rodzaje zjawisk związanych z uwagą, a mianowicie czujność , która
stanowi warunek zarówno gospodarowania zasobami uwagi, jak i warunek selekcji, oraz
detekcja sygnałów.

Czujność
Czujność możemy określić jako zdolność lub stan, dzięki któremu jednostka potrafi w dłuższym
okresie wykrywać bodźce specyficzne spośród wielu możliwych bodźców pojawiających się w jej
środowisku. Czujność związana jest z pewnym poziomem aktywacji, umożliwiającym reagowanie na
bodźce. Jest to warunek konieczny, ale niewystarczający. Możemy znajdować się w stanie
optymalnego pobudzenia, ale nie potrafimy wykryć bodźców krytycznych wymagających podjęcia
pewnego działania, na przykład dlatego że inne monotonne bodźce działały na nas przez długi czas
albo dlatego że wskutek pojawienia się pewnego bodźca człowiek wytwarza negatywne oczekiwanie,
które zakłada, iż bodziec krytyczny się nie pojawi.
Kiedy wkraczamy na przejście dla pieszych i widzimy zielone świado, spada nasza czujność- nie
spodziewamy się, że na przejście wjedzie samochód.

Badania nad czujnością dotyczyły nie tylko roli aktywacji w wykrywaniu bodźców krytycznych, czyli
sygnałów, ale także bardziej specyficznych czynników poznawczych i pozapoznawczych.

Czynniki te zostały opisane w teorii detekcji sygnałów, sformułowanej przez Petersona,

Birdsalla i Foksa.

Wcześniej jednak prowadzono badania empiryczne nad procesem detekcji. Przykładem takich badań
może być eksperyment Mackworth
W eksperymencie tym badani mieli obserwować tarczę zegarową z sekundnikiem. Ich zadanie
polegało na naciskaniu na klucz ilekroć wskazówka przeskoczyła o 2 sekundy. Po półgodzinie
sprawność badanych zaczęła gwałtownie spadać- okazało się, że pomijali oni około 25o/o
podwójnych skoków sekundnika. Później okazało się, że ten wzrost liczby błędów spowodowany był
nie tyle spadkiem wrażliwości badanych, ile wzrostem ich wątpliwości dotyczących własnych
obserwacji.

Analogiczne wyniki uzyskano w innych eksperymentach. Na przykład Parasuraman i Davies

stwierdzili, że przy długotrwałym wykonywaniu powtarzających się zadań detekcyjnych
czujność się obniża, to znaczy ludzie coraz częściej pomijają bodźce, na które powinni
zareagować.

!!!!Czynnikiem krytycznym była wysoka częstość występowania bodźców - gdy

występowały one częściej niż 24 bodźce na minutę, spadek sprawności był bardzo
wyraźny.

Dodatkowe wnioski → Koelega wraz ze swoimi współpracownikami stwierdził, że spadek

taki obserwuje się tylko wtedy, kiedy zadaniem badanych jest reagowanie na percepcyjne
właściwości bodźców, takie jak spadek jasności, szybkość ruch i tym podobne. Nie
występował natomiast w zadaniach o charakterze "poznawczym", to jest wtedy, kiedy badani
musieli dokonywać kategoryzacji bodźców.

Przykładem takiego zadania może być reagowanie na pojawiające się na ekranie znaki- należy
pomijać cyfry, a naciskać na klucz reakcyjny w przypadku pojawienia się liter. Innym przykładem
sytuacji detekcyjnej może być sytuacja operatorów radaru. Obserwując ekran radaru, muszą oni
podjąć decyzję, czy błyski pojawiające się na ekranie oznaczają na przykład nadlatujący samolot
nieprzyjaciela, czy jest to może własny samolot, czy też olbrzymi latawiec pokryty cynfolią.Również
lekarz prześwietlający pacjenta musi podejmować decyzję, czy cienie widoczne na zdjęciu są
objawem choroby, czy też są to zjawiska niezwiązane z chorobą.

We wszystkich opisywanych przypadkach może występować pewien bodziec krytyczny, albo

też może go nie być.
Mogą występować dwa rodzaje reakcji: reakcja na sygnał (na przykład odpalenie rakiety
przeciwlotniczej, skierowanie pacjenta na zabieg operacyjny i tak dalej ), lub też reakcje negatywne,
takie, które są adekwatne w sytuacji, kiedy nie ma sygnału.
! Przedmiotem zainteresowania teorii detekcji sygnałów jest związek między częstością
występowania poprawnych detekcji i fałszywych alarmów.
Pozostałe reakcje można pominąć, ponieważ proporcja ich występowania stanowi
dopełnienie do jedności w stosunku do proporcji występowania albo poprawnych detekcji,
albo fałszywych alarmów.

Przykład: Jeśli mamy do czynienia z sytuacją, w której częstość poprawnych detekcji wynosi
0,7, to częstość pominięć wynosi 0,3.
Załóżmy, że lekarz stoi przed zadaniem zdiagnozowania choroby nowotworowej na podstawie
zewnętrznych objawów. Jego diagnoza może zostać potwierdzona przez badanie histopatologiczne
wycinka podejrzanej tkanki, pobranej podczas zabiegu operacyjnego. Jeśli mamy do czynienia z
przypadkiem rzeczywistej choroby, to w analizowanym przykładzie choroba ta jest wykrywana u 7
spośród 10 pacjentów na podstawie zewnętrznych objawów, natomiast w 3 przypadkach na 10
objawy są niedostrzegane i mamy do czynienia z błędem pominięcia.
Na podstawie częstości fałszywych alarmów możemy obliczyć częstość
prawidłowych odrzuceń. Jest ona równa jedności pomniejszonej o częstość
fałszywych alarmów.
Załóżmy, że w analizowanym przykładzie częstość fałszywych alarmów wynosi 0,2, to
znaczy w 2 przypadkach na 10 lekarz stawia diagnozę raka, a potem okazuje się, że
pacjenci są zdrowi. Wtedy częstość poprawnych odrzuceń wynosi 0,8- u 8 pacjentów na 10
lekarz stwierdza, że są oni zdrowi, i faktycznie są oni zdrowi. W takiej sytuacji nie ma
powodu, by przeprowadzać zabieg operacyjny w celu pobrania wycinka do badania
histopatologicznego. Krzywa obrazująca stosunek częstości poprawnych detekcji do
fałszywych alarmów nosi nazwę krzywej charakterystyki funkcjonowania obserwatora

Nie zawsze wzrostowi częstości poprawnych detekcji towarzyszy spadek częstości

fałszywych alarmów.
Przykład: Załóżmy, że lekarz diagnozuje przypadki czerniaka, który jest jednym z
najzłośliwszych i najszybciej rozwijających się nowotworów. W takiej sytuacji każdy objaw
choroby wygląda groźnie i skłania do szybkiego podejmowania dalszych kroków
diagnostycznych. Wówczas wzrostowi częstości poprawnych detekcji towarzyszy wzrost
częstości fałszywych alarmów. Diagnoście poniekąd opłaca się często stawiać diagnozę
nowotworu, ponieważ zmniejsza to szansę przeoczenia osoby rzeczywiście chorej. Fałszywe
alarmy pociągają wprawdzie za sobą konsekwencje negatywne - w postaci stresu u osób,
którym postawiono diagnozę choroby, a potem diagnoza ta nie została potwierdzona. Można
powiedzieć, że szkoda jest tu mniejsza aniżeli szkoda wynikająca z przeoczenia
rozwijającego się nowotworu.

Na związek między proporcjami poprawnych detekcji i fałszywych alarmów wpływają

trzy grupy czynników:
1. Stosunek siły sygnału do siły szumu. Im jest on większy, tym łatwiej
odróżnić sygnał występujący na tle szumu od samego szumu. Kiedy operator
radaru widzi na monitorze silny i wyraźny błysk obok wielu słabych, to może łatwiej nań
 zareagować w porównaniu z sytuacją, gdy na tle słabych błysków pojawia się jakiś błysk
nieco tylko silniejszy od pozostałych.
2. Macierz wypłat. Jest to techniczne określenie czynników wpływających na
motywacyjne konsekwencje podjęcia określonych decyzji.
W opisywanym wcześniej przykładzie lekarza stawiającego diagnozę nowotworu
mamy do czynienia z pozytywnymi i negatywnymi konsekwencjami różnych decyzji.
Na przykład przy diagnozowaniu czerniaka konsekwencje negatywne niewykrycia
choroby są większe aniżeli konsekwencje negatywne narażenia pacjenta na
niepotrzebny stres. Natomiast wtedy, kiedy mamy do czynienia z chorobą, która nie
jest śmiertelna i z którą organizm może sobie poradzić własnymi siłami,
konsekwencje negatywne błędu pominięcia mogą być niewielkie. Lekarz może
częściej stawiać diagnozę "zdrowy" - wtedy spada zarówno częstość poprawnych
detekcji, jak i fałszywych alarmów. Opisywany tu czynnik wskazuje na to, że nasza
uwaga uzależniona jest od motywacji - inaczej wykrywamy bodźce krytyczne w
sytuacjach, kiedy bodźce te są "bardzo krytyczne", to jest decydują o rzeczach, które
są dla nas bardzo ważne, inaczej zaś wtedy, kiedy bodźce krytyczne dotyczą spraw
mniej istotnych. Wówczas niezareagowanie na jakiś bodziec nie pociąga za sobą
poważnych konsekwencji negatywnych.
3. Oczekiwania. Są one uzależnione od częstości występowania sygnałów w pewnych
sytuacjach.
Wyobraźmy sobie, że mamy do czynienia ze specyficznym środowiskiem, w którym ludzie
wystawieni są na działanie promieni ultrafioletowych. W takim środowisku są bardziej
narażeni na ryzyko zachorowania na czerniaka. Odpowiednio do tego lekarze będą częściej
rozpoznawali tę chorobę - mogą się wtedy zdarzać również fałszywe alarmy.

Oczekiwania wcale nie muszą być odzwierciedleniem rzeczywistej częstości pewnych

zdarzeń, ale mogą wynikać jedynie z przekonań dotyczących jakichś zdarzeń.

Na przykład kiedy w jakimś kraju panuje psychoza strachu związanego z możliwością

zaatakowania tego kraju przez obce samoloty, wtedy oczywiście operatorzy częściej będą
reagowali na błyski na ekranie radaru jak na sygnały samolotów wroga w porównaniu z
sytuacją, w której dane państwo czuje się pewne i bezpieczne. Kiedy latem prasa pisze o
szkodliwości nieumiarkowanego opalania się, pacjenci ze zmianami skórnymi częściej
dostrzegają u siebie niepokojące objawy i zgłaszają się do lekarza. Innym przykładem może
być zachowanie zwolenników lustracji - ponieważ ich przekonania sugerują, że liczba osób
donoszących na innych (w poprzednim ustroju; obecnie to się nie liczy) była znaczna, w
związku z tym częściej będą twierdzili, że wykryli kolejnego donosiciela.

Jednak i tu wzrostowi liczby poprawnych detekcji będzie towarzyszył wzrost liczby

fałszywych alarmów.

Sytuacje detekcyjne występują także bardzo często w naszym życiu osobistym. Jeśli żyjemy
w bliskiej relacji z drugą osobą, to mamy możliwość obserwowania wielu zachowań, które
mogą być wskaźnikami takich cech, jak wierność, lojalność czy tendencje do manipulacji.
Możemy się wówczas spotkać zarówno z prawidłowymi reakcjami detekcyjnymi, jak i z
błędami. Fałszywy alarm związany ze wskaźnikami wierności może prowadzić do
patologicznej zazdrości; możemy też pomijać wskaźniki tego, że druga osoba jest wobec nas
uczciwa i lojalna.

Teoria detekcji sygnałów pomijała ten wymiar i traktowała wszelkie sytuacje detekcyjne jako
sytuacje identyczne bez względu na to, czy decyzja dotyczyła spraw angażujących osobiście
jednostkę czy też nie.

Przeszukiwanie

Detekcja sygnałów jest procesem wykrywania bodźców w określonym miejscu (ekran radaru,
organizm pacjenta).
Bodźce krytyczne pojawiają się co jakiś czas i nigdy nie wiadomo, kiedy mogą wystąpić.
Przeszukiwanie zaś jest procesem aktywnym, ponieważ nie wiadomo, kiedy jakiś bodziec
może wystąpić, nie wiadomo też, gdzie może on wystąpić.

Przykładem procesu przeszukiwania jest zbieranie grzybów. Każdy zbieracz ma w swojej

pamięci podręczny atlas grzybów, za pomocą którego odróżnia grzyby jadalne od trujących.
Ten atlas oczywiście nie zawiera obrazów wszystkich widzianych kiedyś grzybów, lecz
obrazy schematyczne, stanowiące pewne uogólnienia grzybów dotychczas oglądanych -
zarówno w lesie, jak i w atlasach tradycyjnych, książkowych. Sukces w zbieraniu grzybów
zależy nie tylko od ostrości wzroku, lecz także od strategii wzrokowego przeszukiwania lasu.
Osoby dysponujące efektywnymi strategiami przeszukiwania spoglądają we właściwe
miejsca i znajdują więcej grzybów.

Ważnym czynnikiem, który wpływa na procedury przeszukiwania, jest obecność

dystraktorów, czyli bodźców odwracających uwagę.
Wyobraźmy sobie przeszukiwanie półek w hipermarkecie, gdy chcemy znaleźć szampon o
zapachu grapefruitowym. Na półkach jest kilkanaście tysięcy produktów, a na dodatek co
kawałek mamy do czynienia z wielkim napisem "Promocja". W takiej sytuacji odnalezienie
poszukiwanego produktu jest bardzo utrudnione.

Proces przeszukiwania
● W najprostszym przypadku przeszukiwanie może być oparte na wykrywaniu
pojedynczych cech. Na przykład podczas poszukiwania grzybów jadalnych koncentrujemy
się tylko na tych " obiektach" , które mają ciemnobrązowe kapelusze. Kiedy przeszukiwanie
jest oparte na pojedynczych cechach, dystraktory nie stwarzają specjalnych
przeszkód, chyba że są bardzo podobne pod względem cechy krytycznej do bodźca
właściwego. Gdybyśmy jednak zbierali grzyby, posługując się tylko tym jednym,
wymienionym wcześniej kryterium, to pomijalibyśmy wiele smakowitych okazów. tj.
kurki i kozaki czy żółtobrązowe maślaki.
● Dlatego też poszukiwania grzybów opierają się nie tyle na pojedynczych cechach, ile
na koniunkcji cech. Dla prostoty przykładu przyjmijmy, że w przypadku grzybów jest to
koniunkcja dwóch cech: wypukłość kapelusza oraz rurkowata budowa miąższu pod
kapeluszem. Nadal reguła ta nie obejmuje kurek i rydzów.
 Proces ten komplikuje się tym bardziej, im większa liczba cech wchodzi w skład
koniunkcji. W naszym przykładzie w skład koniunkcji wchodzą dwie cechy: wypukłość
kapelusza i rurkowatość miąższu. Gdy dodamy do tego trzecią cechę-kolor kapelusza -
przeszukiwanie stanie się trudniejsze.
Dzieje się tak nie tylko dlatego, że mniej grzybów spełnia wszystkie trzy warunki
jednocześnie, lecz także dlatego, że występują silne dystraktory, które spełniają dwa
spośród trzech kryteriów. Kiedy przeszukiwanie opiera się na koniunkcji cech,
pojawia się efekt wielkości zbioru - im większy jest zbiór obiektów, który musimy
przeszukiwać ze względu na wystąpienie koniunkcji cech, tym więcej czasu to
zabiera. Analizujemy nie tylko więcej obiektów, lecz także większą liczbę
niezależnych cech. W procesie tym uwaga pełni specyficzną funkcję - dostarcza ona,
jak powiada Anne Treisman (1986), "kleju" , który spaja te cechy ze sobą.

Proces łączenia cech przebiega w sposób sekwencyjny, dlatego też analiza większej liczby
cech i obiektów pochłania więcej czasu.
ALE!?

→ Nakayama vs Triesman
Badania Nakayamy wskazują jednak na pewien niedostatek koncepcji Treisman. Treisman
zakłada, że łączenie ze sobą dowolnych cech jest równie trudne i dodanie każdej kolejnej
cechy powoduje wydłużenie czasu przeszukiwania.
Nakayama natomiast wykazał, że niektóre cechy łączymy ze sobą łatwiej niż inne.
Nakayama stwierdził, że wyszukiwanie na przykład dużych czerwonych kół w zbiorze zawierającym
małe czerwone koła, duże zielone koła i małe zielone koła zabiera tyle samo czasu, co wyszukiwanie
czerwonych kół wśród kół niebieskich.
W pierwszym przypadku kryterium wyszukiwania jest koniunkcja barwy i wielkości, w drugim-
sama barwa.

Wynika z tego, że koniunkcja dwóch cech -barwy i wielkości -wymaga takiego samego
zaangażowania, co pojedyncza cecha. Inny wniosek wypływający z tych badań głosi, że
pewne zbiory cech, stanowiące podstawę wyszukiwania, są zbiorami "naturalnymi" i
powstają bez żadnego wysiłku.
—-------------------------------------------------------

Z kolei inne badania, przeprowadzone przez McLeoda i jego współpracowników pokazały, że

istnieją pewne specyficzne cechy, których dołączenie do cech stanowiących podstawę
wyszukiwania w jednej sytuacji powoduje ułatwienie wyszukiwania, w innej zaś powoduje
utrudnienie. Taką cechą jest ruch. Kiedy w zbiorze liter poruszają się litery O i X, to wyszukiwanie
ich pochłania mniej czasu w porównaniu z sytuacją, w której w zbiorze liter poruszają się na przykład
litery pochylone w prawo. W tym ostatnim przypadku ruch powoduje spowolnienie procesu
wyszukiwania.
Jednakże poszukiwania skoncentrowane na danych laboratoryjnych pomijają fakt, że w
warunkach naturalnych występują również inne zasady łączenia elementów. Na przykład
mogą to być reguły dysjunkcyjne. Wykorzystują one spójnik logiczny "lub" . Możemy sobie
wyobrazić następującą regułę wyodrębniania grzybów jadalnych: grzyby jadalne to grzyby o miąższu
rurkowatym lub pomarańczowe grzyby blaszkowe. W przypadku stosowania reguł dysjunkcyjnych
nie pojawia efekt wielkości zbioru- przeszukiwanie nie ma charakteru sekwencyjnego, lecz
równoległy. Przebiega ono w sposób automatyczny. W praktyce takie zasady
wykorzystujemy bardzo często, natomiast rzadziej uwzględniane są one w modelach
przetwarzania informacji.
—-------------------------------------

Procesy selekcji- teorie selekcji uwagowej

W koncepcjach tego typu przyjmuje się, że uwaga działa na poziomie procesów percepcyjnych i tam
już następuje selekcja informacji. Informacja, na którą nie zwracamy uwagi, jest po prostu
niespostrzegana.
Dzięki temu nasz umysł nie musi podejmować znacznego wysiłku związanego z analizą wszystkich
docierających do niego informacji - niektóre są z góry skazane na wygaszenie, a o tym, jakie zostaną
wygaszone, decydują z góry określone właściwości bodźców.
Muszą to być ich właściwości fizyczne, które są analizowane najwcześniej. Gdyby to były informacje
związane ze znaczeniem bodźców, o których wiemy, że ulegają analizie później, oznaczałoby to, że
informacje nie są selekcjonowane ze względu na fizyczne właściwości bodźców. Właściwa selekcja
następowałaby na podstawie analizy znaczenia tych informacji. Dopiero wtedy podejmowana byłaby
decyzja, czy daną informację odrzucić czy też analizować dalej. W takim rozwiązaniu jednak traci się
to, co stanowi podstawową funkcję uwagi - redukcję wysiłku poznawczego. Wszystkie fizyczne
aspekty bodźców byłyby analizowane bardzo dokładnie, a selekcja następowałaby w późniejszych
fazach przetwarzania informacji.

a) Teoria filtra uwagowego Broadbenta

Broadbent traktuje uwagę jako rodzaj filtra. Ów filtr przypomina swoim działaniem zwrotnicę,
która dopuszczając do przetwarzania jedną grupę bodźców, blokuje jednocześnie dostęp do
drugiej grupy.
Punktem wyjścia koncepcji Broadbenta były wyniki badań przy użyciu techniki cieniowania ,
której specyficzną odmianę stanowi technika słuchania dwuusznego. Technika ta polega na
tym, że badany ma równocześnie odbierać dwa komunikaty, przy czym sytuacja
eksperymentalna jest tak zorganizowana, że zwraca on uwagę na tylko jeden z nich.
Wnioski:
1. informacje, na które nie zwracamy uwagi, przechowywane są w naszym systemie
poznawczym przez okres 20 sekund;
2. informacje, na które nie zwracamy uwagi, ulegają wstępnej analizie ze względu na ich
cechy fizyczne.

Przedstawiony model uwagi jest uproszczony. Obrazuje on ogólną zasadę działania uwagi.
Faktyczne ulokowanie uwagi w ramach procesów przetwarzania informacji wygląda w taki
sposób, że selekcja następuje dopiero po kodowaniu zmysłowym i po przejściu informacji
przez magazyn pamięci krótkotrwałej.
Konieczność selekcji informacji wynika z istnienia kanału o ograniczonej przepustowości
między pamięcią krótkotrwałą i trwałą. Zrozumiałe staje się więc to, że ludzie potrafili w
eksperymentach nad słuchaniem dwuusznym odtwarzać informacje, które dotarły do ucha "
nieśledzonego" w ciągu ostatnich 20 sekund.
Tyle bowiem wynosi czas przechowania w pamięci krótkotrwałej. Jasne staje się także to,
dlaczego ludzie potrafili określać fizyczne właściwości głosu przekazującego komunikaty do
ucha " nieśledzonego"- te cechy, zgodnie z modelem Broadbenta, nie podlegają selekcji.
Warto także zwrócić uwagę na fakt, że model ten nie pozwala zrozumieć, dlaczego filtr nie
analizuje znaczenia informacji pojawiającej się w drugim kanale. Uwzględnia tylko fizyczne
cechy bodźca. Gdyby filtr uwzględniał znaczenie informacji, to pozwalałby zrozumieć na
przykład to, że kiedy do ucha "nieśledzonego" eksponowane jest imię jednostki, to bardzo
łatwo potrafi je ona dostrzec. Analogiczna sytuacja występuje w przypadku efektu cocktail
party - kiedy w trakcie przyjęcia towarzyskiego ktoś za naszymi plecami wypowie nasze imię,
to dokładnie słyszymy dalszy ciąg tej wypowiedzi, choć rozmawiamy z kimś, kto stoi przed
nami.

Przedstawione przykłady wskazują, że trudno utrzymać twierdzenie Broadbenta, że filtr

uwagowy pracuje na zasadzie " wszystko albo nic"; jedyne odstępstwo od tej zasady dotyczy
fizycznych cech bodźca, które pokonują ograniczoną pojemność uwagi. Z wcześniejszego
wywodu wynika, że przetwarzanie prostych informacji percepcyjnych ma charakter
równoległy.

b) Teoria wielu filtrów uwagowych Treisman

Anne Treisman w swojej koncepcji uwzględniła wyniki badań nad słuchaniem dwuusznym,
których nie można było wyjaśnić za pomocą modelu Broadbenta. Wyobraźmy sobie
eksperyment, w którym do obojga uszu kierowane są następujące komunikaty: Ucho lewe: Obiecanki
cacanki, dopóki się ucho nie urwie. Ucho prawe: Dopóty dzban wodę nosi, a głupiemu radość. Badany
ma powtarzać informacje, które zostały skierowane do prawego ucha. Okazuje się, że słyszy on i
powtarza tekst: " Dopóty dzban wodę nosi, dopóki się ucho nie urwie". Człowiek nie zdaje sobie
sprawy z tego, że z informacji eksponowanych do jednego ucha przeskoczył do informacji, które
docierają do drugiego.
Ten przeskok, analogicznie jak w przypadku efektu cocktail party, opiera się na znaczeniu
bodźca. Ponownie selekcja następuje nie na podstawie cech fizycznych (czyli kierunku, z
którego docierają dźwięki do ucha), lecz na podstawie znaczenia.

W innym badaniu Treisman (1964b) stwierdziła, że kiedy badanym dwujęzycznym do obojga

uszu eksponowano niezależnie ten sam komunikat w różnych językach, twierdzili oni, że jest
on identyczny, mimo że od strony percepcyjnej każde ucho otrzymywało inny zbiór danych.
Oba zbiory były jednak identyczne pod względem znaczenia.
—-----------------------
Jeszcze inny dowód przetwarzania presemantycznego pochodzi z badań Johnstona i Heinza
(1978). Stwierdzili oni, że komunikat śledzony wywierał zróżnicowany wpływ na komunikat
nieśledzony w zależności od tego, czy był to tekst dobrze znany czy nie. Gdy komunikat
nieśledzony był tekstem dobrze znanym, to badanym trudniej go było ignorować aniżeli
wtedy, kiedy był tekstem nieznanym. Jednostka reaguje zatem nie tylko na właściwości
percepcyjne, lecz także na pierwotne właściwości semantyczne (odróżnienie tekstu znanego
od nieznanego).

Gdy jednostka ma do czynienia z materiałem znanym, reflektor oświetla szersze pole

(materiał łatwiej wchodzi do centrum pola uwagi), kiedy natomiast materiał jest stosunkowo
słabo znany, światło reflektora jest bardziej skupione. Materiał ten jest widziany w bardziej
wyrazisty sposób, ale jednostka ma dostęp do mniejszej jego ilości.
!!! MODYFIKACJA TEORII BROADBENTA Treisman zmodyfikowała koncepcję Broadbenta
w ten sposób, że wprowadziła do niej kolejne fazy przetwarzania informacji, uwzględniające
coraz to bardziej złożone właściwości bodźców.
Po każdej z faz przetwarzania może nastąpić albo zatrzymanie przetwarzania, albo
specyficzna reakcja, albo też przetwarzanie może być kontynuowane.

Filtrowanie informacji może następować na różnych poziomach, przy czym kryteria

wykorzystywane na tych poziomach są coraz to inne.
Treisman pisze o priorytetach, które są uwzględniane w kolejnych fazach.
→ Informacja docierająca z narządów zmysłowych w fazie początkowej analizowana jest ze
względu na właściwości fizyczne. Jednostka określa na przykład to, kto do niej mówi, czy
mówi głośno czy cicho. Gdy informacja sensoryczna zawiera bardzo ważne właściwości (na
przykład ktoś krzyczy), podejmowane jest odpowiednie działanie (na przykład ucieczka).
Jeśli natomiast właściwości sensoryczne nie skłaniają do bezpośredniego działania, to
pojawia się znany nam z rozdziału o spostrzeganiu proces poszukiwania najlepszego
dopasowania danych percepcyjnych do danych pamięciowych - czyli, mówiąc inaczej,
proces rozpoznawania.
Skoro wiadomo, czym jest to coś, co przyciągnęło uwagę, jednostka może sprawdzić, czy
rzecz jest ważna z punktu widzenia jej podstawowych interesów (potrzeb, akceptowanej
hierarchii wartości i tak dalej). Jeżeli tak, to wtedy wykonywane jest specyficzne działanie -
na przykład ktoś zaczyna wycofywać się z interakcji, jeśli spostrzega, że ma do czynienia z
wrogo usposobionym partnerem. Cała uwaga skoncentrowana jest na tym źródle bodźców.
Jeśli natomiast komunikat zostanie uznany za mało istotny z punktu widzenia interesów
ogólnych, to uruchamiana jest następna faza przetwarzania, pozwalająca stwierdzić, czy
komunikat jest ważny z punktu widzenia chwilowych interesów jednostki. Gdy zostanie on
uznany za mało ważny, jednostka może go spokojnie zignorować. Jeżeli zaś zostanie
uznany za ważny, to następuje pełna analiza jego znaczenia. Te chwilowe priorytety mogą
się wiązać z wymogami aktualnie wykonywanego zadania, z aktualnym nastrojem czy z
przeżywaną emocją. Treisman co prawda pisze w swoich pracach o priorytetach ogólnych i
priorytetach chwilowych, ale faktycznie chodzi o interesy w dłuższej perspektywie czasowej
związane z wyznawaną hierarchią wartości, albo o interesy bieżące.

W koncepcji Treisman wyraźnie ujawnia się wieloetapowość procesu uwagi. W

początkowych fazach przetwarzanie ma charakter automatyczny, natomiast w późniejszych
funkcjonowanie uwagi w coraz większym stopniu jest uzależnione od świadomości oraz od
analizy znaczenia bodźców.

Treisman wskazuje też, że różne bodźce mają różny próg dostępu dla uwagi. Niektóre z nich
- ze względu na swoje konsekwencje - mają bardzo niski próg dostępu (mówiąc inaczej,
wystarczy bardzo niewielka intensywność bodźca, aby znalazł się on w centrum pola uwagi).
Ten próg dostępu nie musi być stały - w niektórych sytuacjach ulega zmianie pod wpływem
oczekiwań wynikających z odebrania innych bodźców. Na przykład jeśli czytamy zdanie: " Pies
ścigał, ujadając, miauczącego ... ", to wzrasta łatwość, z jaką możemy umieścić w pustym miejscu
słowo "kota".
Ten wzrost dostępności psychicznej określamy mianem efektu torowania albo efektu
poprzedzania (priming). Efekt torowania w pewnych sytuacjach może mieć wartość ujemną,
to znaczy oczekiwania wynikające z odbioru pewnych bodźców mogą zmniejszać
prawdopodobieństwo rozpoznania innych bodźców.
Koncepcja priorytetów działania jest koncepcją odchodzącą od czysto mechanistycznego
traktowania uwagi. Treisman wyraźnie odeszła od ortodoksyjnego wyjaśniania zachowania
za pomocą samych procesów poznawczych. Priorytety działania to przecież nic innego niż
hierarchia motywów, u których podstaw leży hierarchia wartości.

Alokacja zasobów uwagi - teoria zasobów uwagi

Teoria ta została sformułowana przez Daniela Kahnemana w 1973 roku i stała się podstawą
nowego sposobu myślenia o uwadze. Ma wiele odniesień do koncepcji percepcji
ekologicznej Gibsona. Teoria zasobów uwagi- w odróżnieniu od teorii selekcji - w większym
stopniu wiąże uwagę z całością psychiki jednostki, a nie tylko -jak teorie selekcji - z
procesarni poznawczymi.
Krytyka teorii filtrów
Aby dokładniej zrozumieć funkcjonowanie uwagi w świetle teorii zasobów, sięgnijmy do
spostrzeżeń Neissera Neisser krytykuje teorie filtrów. Neisser twierdzi, że działanie uwagi
przedstawia się inaczej. → Nie odfiltrowujemy docierających do nas bodźców, ale pobieramy
takie bodźce z otoczenia, które są nam potrzebne.
Uwaga ma więc charakter aktywny, a nie pasywny, jak zakładały wcześniejsze
teorie.
Procesem pobierania informacji kierują schematy i jeśli nie dysponujemy jakimś schematem
albo nie potrafimy go zaktywizować, to nie odbierzemy pewnych informacji.

Kahnernan o uwadze pisze w podobnym duchu: uwaga jest mechanizmem wybierającym

bodźce, na które należy zareagować. Są to bodźce ważne dla jednostki, a nie bodźce
mające na przykład pewne z góry określone cechy fizyczne. W pewnych sytuacjach nie
reagujemy na wrzaski innych, lecz interesuje nas tylko cichy szept, ponieważ przenosi on
istotną dla nas informację.
Na tym polega uwolnienie się od zdeterminowania zachowania przez same tylko właściwości
bodźców, o czym pisał Kahnernan.

Neisser i Becklen w swoim eksperymencie nałożyli na siebie dwa nagrania magnetowidowe W jednym
z nagrań przedstawiona była zabawa w łapki. Drugie nagranie przedstawiało grupę trzech osób
grających w piłkę. Zadanie badanych polegało na śledzeniu jednego nagrania i na ignorowaniu
drugiego. Mieli oni ponadto naciskać na klucz, kiedy zaszło jakieś zdarzenie (rzut piłką, próba
uderzenia). Przy czterdziestu zdarzeniach na minutę, na które badani mieli zareagować, poprawność
reakcji w przypadku dwóch nałożonych na siebie nagrań była niemal taka sarna jak w przypadku
śledzenia jednego z tych nagrań z osobna. Częstość błędów nie przekraczała 3%. Badacze stwierdzili
także, że wynik taki uzyskiwany jest już w pierwszej próbie i nie ulega on wyraźnym zmianom wskutek
ćwiczenia. Natomiast kiedy badani musieli śledzić obie gry równocześnie i reagować na zachodzące
w nich zdarzenia, ich funkcjonowanie ulegało znacznemu pogorszeniu. Zadanie polegające na
śledzeniu tylko jednej zabawy było dla badanych naturalne i nie sprawiało im żadnych trudności. Oba
ciągi zdarzeń nie różniły się od siebie ze względu na zaangażowanie specyficznej modalności czy na
lokalizację zdarzeń w polu widzenia, lecz ze względu na ich wewnętrzną strukturę.

Neisser twierdzi, że tylko w wypadku epizodu, na którym badani koncentrowali uwagę,

angażowany był pełny cykl percepcyjny.
Cykl ten obejmuje:
→ oczekiwania oparte na istniejących schematach poznawczych,
→ procesy przeszukiwania otoczenia (eksploracja) oraz
→ pobieranie informacji z otoczenia.
Tylko wtedy jednostka potrafi świadomie zarejestrować dane zdarzenie albo-mówiąc inaczej
-koncentruje na nim uwagę, albo -jeszcze inaczej -poświęca mu zasoby poznawcze.
! !! Ciekawostka - film ! http:/ /viscog.beckman.illinois.edu/flashmovie/20.php.

Dzięki uwadze jednostka pobrała pewne informacje ze środowiska i mogła je dokładnie

zinterpretować. Pozostałe informacje nie były pobierane, więc nie mogły być dokładniej
analizowane, ponieważ nie zostały zaktywizowane odpowiednie schematy poznawcze. Jeśli
uwaga ma dużą pojemność, to oprócz informacji śledzonych, uznawanych za ważne,
człowiek może pobierać z otoczenia informacje mniej ważne i poszukiwać schematów
poznawczych, do których pasowałyby te dodatkowe informacje. Jeżeli tak się dzieje, to
szybkość wykonywania zadań poznawczych może ulegać zmniejszeniu, ponieważ część
dostępnych " poznawczych mocy przerobowych" kierowana jest na obsługę tej dodatkowej
czynności poznawczej.

Pojęcie pojemności uwagi w koncepcji Daniela Kahnemana określa ilość naszych zasobów
poznawczych, które możemy poświęcić czy skierować na radzenie sobie z różnymi
problemami i zadaniami.

To kierowanie zasobów poznawczych na rozwiązywanie różnych zadań zależy od wielu

czynników.
Oto niektóre z nich:
1. Trudność zadania. Zadania łatwe wymagają użycia niewielkich zasobów
poznawczych, natomiast trudne-dużych zasobów. Dlatego też w trakcie radzenia
sobie z zadaniami łatwymi możemy wykonywać inne czynności - na przykład w
trakcie obliczania, ile będą kosztowały trzy karty pamięci flash przy cenie jednej karty
w wysokości 27 złotych, możemy słuchać wiadomości radiowych z odbiornika
znajdującego się w sklepie. Natomiast uważne słuchanie wiadomości w trakcie
obliczania przysługującej w danym roku ulgi podatkowej jest bardzo trudne, czy wręcz
niemożliwe, ponieważ wszystkie zasoby poznawcze zostają skierowane na
wypełnianie PIT-u oraz na interpretację przepisów regulujących wysokość podatku.

2. Poziom pobudzenia. Przy wyższym poziomie pobudzenia dostępna jest większa ilość
zasobów poznawczych niż przy poziomie niskim. Kiedy jesteśmy bardzo senni, mamy
na ogół kłopoty z wykonywaniem złożonych zadań poznawczych. Wysokość poziomu
pobudzenia zależy z kolei od trudności zadania. Takie rozwiązanie jest korzystne
adaptacyjnie, gdyż napotykając zadania łatwe, nie musimy angażować się bez reszty,
lecz możemy użyć tylko zasobów niezbędnych. Zadania trudne pobudzają nas silniej,
dzięki czemu mamy wystarczającą ilość zasobów, by sobie z nimi poradzić.

3. Polityka "alokacyjna" albo polityka inwestycyjna systemu poznawczego. Człowiek

wybiera to, co będzie przedmiotem jego aktywności poznawczej. Zdarzają się
niekiedy wyjątki od tej reguły - na przykład u ludzi z zespołem stresu pourazowego
(PTSD) występują zjawiska intruzywne, czyli myśli i obrazy występujące w sposób
natrętny i często wbrew woli jednostki. Najczęściej jednak sami wybieramy to, co
będzie przedmiotem naszego zainteresowania czy analizy poznawczej. Na tę politykę
inwestycyjną wpływają: (a) chwilowe intencje czy stany motywacyjne - na przykład
kiedy odczuwamy głód, rozglądamy się za sklepem spożywczym albo za jakąś
restauracją czy barem. (b) Trwałe dyspozycje sprawiają, że ludzie poszukują
 specjalnych rodzajów informacji albo podejmują się specjalnych zadań. To
poszukiwanie informacji dawniej określano mianem zainteresowań. Natomiast
poszukiwanie szczególnych rodzajów zadań wykracza poza zainteresowania. Na
przykład miłośnicy parowozów będą poszukiwali specjalnych publikacji albo miejsc,
gdzie można znaleźć te pojazdy. Miłośnicy szarad będą spędzali wiele czasu na ich
rozwiązywaniu, a detektywi - na rozwiązywaniu zagadek kryminalnych. (c) Ocena
zapotrzebowania na zasoby umysłowe. Jest to proces kontrolny, realizowany z
poziomu metapoznania. Zanim podejmiemy się jakiejkolwiek aktywności poznawczej,
sprawdzamy, czy potrzebna nam będzie duża ilość zasobów poznawczych czy nie..

Z modelu tego wynika, że jednostka dysponuje jednym źródłem zasobów uwagi. Na

poziomie empirycznym oznacza to, że jeśli w trakcie wykonywania jakiegoś zadania człowiek
ma równocześnie wykonywać drugie zadanie - czyli angażuje uwagę podzielną - to jego
sprawność się zmniejszy. Człowiek musi bowiem dzielić swój wysiłek poznawczy na dwa
zadania.
Jak można zmniejszyć ten wysiłek? Jedną z metod jest dobre opanowanie wykonywania
zadania.
Dobrym przykładem są wyniki eksperymentu Spelke, Hirsta i Neissera. W tym badaniu
wykorzystywano zadanie podwójne. Polegało ono na cichym czytaniu tekstu i jednoczesnym pisaniu
dyktanda. Badani studenci ćwiczyli się w wykonywaniu tego zadania przez sześć tygodni. Okazało
się, że po upływie tego czasu przestali popełniać błędy w dyktandzie, a jednocześnie czytali tekst z
pełnym zrozumieniem.

Przyjmijmy za Kahnemanem, że ludzie dysponują ograniczoną pulą zasobów uwagi. Tę pulę

mogą rozdzielić na dwa zadania. Jeśli zadania te są bardzo trudne, to mogą je wykonywać
wolniej, popełniając przy okazji wiele błędów, jeśli natomiast wskutek ćwiczenia zadania te
staną się łatwiejsze, to nie będzie występowała żadna interferencja, wynikająca z
wprowadzenia drugiego zadania, w porównaniu z sytuacją, w której jednostka wykonuje tylko
jedno zadanie.
Każde z zadań wymaga wykorzystania mniejszej ilości zasobów uwagi i w efekcie oba
łącznie nie zużywają wszystkich dostępnych zasobów.
Teoria Kahnemana należy do teorii postulujących istnienie jednej puli zasobów uwagi.
Każde dodatkowe zadanie pochłania zasoby uwagi i prowadzi do ogólnego pogorszenia w
wykonywaniu zadań pozostałych.
Teorie zasobów uwagi wyjaśniają zjawisko uwagi podzielnej, pojawiające się w przypadku
zadań złożonych. Wykonywanie tych zadań poprawia się w wyniku ćwiczenia, w związku z
tym angażują one mniej zasobów uwagi, a tym samym w mniejszym stopniu konkurują o
ograniczoną pulę zasobów poznawczych. Ta koncepcja traktuje uwagę jako zjawisko czy
proces znajdujący się w większym stopniu pod kontrolą jednostki, która sama może
decydować o tym, na czym skoncentruje swój wysiłek poznawczy.
Jest to rozwiązanie odmienne niż to, które proponują teorie filtra - to wymagania zadania, czy
wręcz właściwości bodźców decydują o tym, na czym zostanie skoncentrowana uwaga.

Teorie te można określić jako bardziej apodmiotowe. Jednakże w tych koncepcjach pojawia
się inny problem natury ogólnej. Skoro uwaga traktowana jest jako proces kontrolny w
stosunku do innych procesów psychicznych, to pojawia się pytanie, co kontroluje uwagę.

Znowu mamy przed sobą dwa rozwiązania - uwaga kontrolowana jest przez bieżące bodźce
docierające do jednostki ze środowiska (a wtedy wracamy do rozwiązania analogicznego do
tego, jakie występuje w teorii filtra), albo też jest kontrolowana przez podmiot. W tym
ostatnim przypadku pojawia się kolejne pytanie, czy ów podmiot ma swoją uwagę - i tak
dalej, i tak dalej. Ogólnie problem polega na tym, że tam, gdzie postuluje się istnienie
systemów hierarchicznych, trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie, czy hierarchia kolejnych
systemów gdzieś się kończy, czy też ciągnie się w nieskończoność.

4. Dystraktory

Analiza uwagi winna także uwzględnić właściwości dystraktorów, czyli bodźców

odwracających uwagę.
Dystraktory można poklasyfikować ze względu na ich pochodzenie:
- mogą być one bodźcami pochodzącymi z zewnątrz, albo też mogą to być
- bodźce, które jednostka niejako sama sobie eksponuje.
-
Większość danych analizowanych w literaturze przedmiotu dotyczy dystraktorów
zewnętrznych, które nie są kontrolowane przez jednostkę, lecz podlegają kontroli badacza.

Faktycznie jednak znaczna część naszej aktywności psychicznej dotyczy bodźców czy
informacji, które sami sobie eksponujemy, czy też do których wystąpienia sami się
przyczyniamy.

Intencjonalnie czy nieintencjonalnie?

W większości przypadków stanowią one wynik działań nieintencjonalnych - to znaczy
jednostka robi coś, co prowadzi do pojawienia się dystraktorów, chociaż ich wywołanie wcale
nie było jej zamiarem. Na przykład kiedy człowiek wykonuje jakąś czynność, zaczyna się
zastanawiać, czy potrafi wykonać ją w sposób mistrzowski. Dalsze zastanawianie się nad tym
pytaniem przywodzi mu na myśl wiele sytuacji, w których nie udało mu się osiągnąć sukcesu. To
prowadzi do pojawienia się przekonania o niskich kompetencjach, a to z kolei zniechęca do wkładania
maksymalnego wysiłku i staranności w realizowaną aktualnie czynność.

Klasyfikacja form aktywności wykonywanych pod kontrolą uwagi.

Aktywność ta może mieć charakter:
→ zewnętrzny, to jest może wiązać się z wykonywaniem pewnych czynności, na przykład z
przepisywaniem tekstu na komputerze. Czynność ta ma głównie charakter motoryczny i nie
wymaga aktywności intelektualnej.
→ Aktywność człowieka może też mieć charakter wewnętrzny, to jest może on zastanawiać
się nad rozwiązaniem różnych problemów albo planować jakieś działania w bliskiej lub
dalekiej przyszłości.

Krzyżując ze sobą te dwa podziały, uzyskujemy klasyfikację sytuacji, w których pojawiają się
dystraktory..

dystraktory - bodźce peryferyjne dla danej formy aktywności: zewnętrzne i wewnętrzne.

dystraktoryi o charakterze zewnętrznym: dystraktory - czynności zewn - odgłos karetki,
zagłuszający rozmowę lub czynności wew. -> muzyka u sąsiada w mieszkaniu obok, w
trakcie planowania tekstu referatu.
dystraktory o charakterze wewnętrznym: dystraktory - czynności zewn -myśli o
nieprzyjemnym spotkaniu w trakcie prowadzenia samochodu lub czynności wew. -> myśli o
odrzuceniu w trakcie pisania artykułu
Gdyby odnieść się do typowych sytuacji będących przedmiotem badań eksperymentalnych,
to z reguły badaczy interesowały sytuacje dotyczące dystraktorów zewnętrznych - >
zjawiska, które mogą ulegać peryferyjnym oddziaływaniom bodźców zewnętrznych, a więc
zarówno pewne zachowania, jak i czynności psychiczne, których przebieg modyfikowany jest
przez dystraktory.
Natomiast sytuacja kiedy procesy wewnętrzne zakłócane są przez dystraktory wewnętrzne,
jest awersyjna dla wielu badaczy. Możliwość kontrolowania zmiennych jest w niej bowiem
stosunkowo niewielka. A przecież sytuacje takie znamy z życia codziennego i mogą być one
udręką dla wielu ludzi. Są to sytuacje, w których podczas jakiejś czynności psychicznej
zaczynają się pojawiać myśli intruzywne albo ruminacje. Myśli oraz obrazy intruzywne
pojawiają się niezależnie od woli jednostki i mają charakter natrętny. Najczęściej dotyczą one
spraw nieprzyjemnych. Próby ich usunięcia dają niekiedy efekt paradoksalny, to znaczy
powodują ich pojawianie się z jeszcze większą częstością. Jest to tak zwany efekt rykoszetu

Pojawia się pytanie, jaka jest funkcja adaptacyjna tych myśli?

Tallis rozpatruje myśli intruzywne w perspektywie ewolucjonistycznej, która jako schemat
wyjaśniania okazuje się nad wyraz pojemna. Uważa on, że myśli intruzywne oraz inne
zjawiska, nad którymi jednostka nie sprawuje świadomej kontroli, sprzyjają adaptacji,
ponieważ poszerzają repertuar czynności psychicznych oraz zachowań organizmu. →
można z nich coś twórczego wykrzesać! Naprawdę??

Barlow (1988) uznaje zjawiska intruzywne za prymitywny system alarmowy, który ma za

zadanie przygotować jednostkę do specyficznego działania zaradczego.

Wyjaśnienie odwołujące się do systemu alarmowego jest dość oczywiste w przypadku osób
cierpiących na zespół stresu pourazowego (PTSD). W PTSD alarmy pojawiają się pod
wpływem bodźców, które mniej lub bardziej przypadkowo skojarzyły się z pierwotną traumą.
Przygotowują jednostkę do działania, choć wielokrotnie okazuje się, że działanie takie jest
niepotrzebne.
Zjawiska intruzywne mogą pojawiać się także wtedy, kiedy dopływ stymulacji z zewnątrz jest
wyraźnie zredukowany, a więc na przykład w późnych godzinach wieczornych i nocnych. Z
tego względu wiele osób poszukuje stale nowej stymulacji- dzięki niej może odpędzić
niepożądane myśli i obrazy.

→ EFEKT RYKOSZETU
Wegner wysunął hipotezę, że powstrzymywanie się od pewnych myśli może prowadzić do utraty
kontroli nad pewnymi formami własnego życia psychicznego: .. Zniesienie tłumienia prowadzi do
rykoszetu w zakresie ekspresji, a to wymaga coraz silniejszego tłumienia w celu wyeliminowania
niepożądanych myśli. To silniejsze tłumienie z kolei daje jeszcze silniejszy rykoszet [ ... ] prowadząc
do myśli, które występują niesłychanie często i uporczywie"
Wraz ze swoimi współpracownikami prosił badanych, aby przez 5 minut głośno relacjonowali
wszystkie myśli, jakie przychodzą im do głowy. Jednocześnie mieli oni powstrzymywć się od myślenia
o białych niedźwiedziach. Grupa kontrolna nie otrzymywała żadnych instrukcji dotyczących tego, o
czym nie myśleć. Okazało się, że w grupie pierwszej myśli o białych niedźwiedziach pojawiały się
znacznie częściej. Wegner wyjaśniając wyniki tego badania, twierdzi, że ludzie próbują kontrolować
swoje myśli za pomocą dwóch niezależnych procesów.
Pierwszy z nich to proces wykonawczy, który poszukuje treści zgodnych z tym, o czym jednostka chce
myśleć. Jeśli jednostka nie chce myśleć o białych niedźwiedziach, to proces wykonawczy poszukuje
czegoś, co jednostkę odciągnie od takich myśli.
Drugi to proces monitorujący, poszukujący treści niezgodnych z tym, o czym jednostka chce myśleć.
Jeśli ktoś stara się nie myśleć o białych niedźwiedziach, to poszukuje treści związanych z białymi
niedźwiedziami. Proces monitorujący ostrzega przed utratą kontroli. Koncepcja ta przyjmuje, że
proces wykonawczy angażuje zasoby uwagowe, natomiast proces monitorujący nie.
Jeśli występuje niedostatek zasobów uwagowych, spowodowany na przykład tym, że jednostka myśli
o czymś innym albo działa w stresie, proces wykonawczy nie może odpowiednio pełnić swojej funkcji.
Tym samym napotyka trudności w generowaniu swobodnych myśli; w tym samym czasie proces
monitorujący, niewymagający zasobów uwagi, często znajduje niepożądane myśli.
Teraz zapewne zrozumiemy, dlaczego niektórzy ludzie nie chcą podejmować dużego wysiłku
umysłowego - wtedy właśnie pojawiają się u nich pewne niechciane myśli. Wegner wraz ze swoimi
współpracownikami (Wegner, Schneider, Carter i White, 1987) przeprowadzili eksperyment, w którym
starali się sprawdzić, czy dołączenie zewnętrznego dystraktora do zakazanych myśli o białym
niedźwiedziu spowoduje zmniejszenie częstości tych myśli. Wyniki wskazują, że taka technika jest
skuteczna.
W jednej grupie, takiej jak w warunkach opisanych wcześniej, badani byli proszeni o
powstrzymywanie się przez 5 minut od myślenia o białych niedźwiedziach. Natomiast grupę drugą
również poproszono o powstrzymywanie się od takich myśli, informując ją, że gdyby takie myśli się
pojawiły, to natychmiast trzeba pomyśleć o czerwonym volkswagenie. Okazało się, że po zakończeniu
pięciominutowego okresu myśli o białych niedźwiedziach pojawiają się bardzo często (znany nam
efekt rykoszetu), natomiast w grupie drugiej pojawiały się one rzadziej. Jak tłumaczą Wegner wraz ze
współpracownikami, wyniki te wskazują na efektywność działania .,autodystrakcji".
Teraz już rozumiemy, dlaczego ludzie w trakcie wykonywania różnych czynności lubią słuchać muzyki
-wprawdzie ona trochę przeszkadza podczas wykonywania czynności wymagających skupienia, ale
jednocześnie chroni przed pojawieniem się rozmaitych myśli intruzywnych

5. Czynności automatyczne i kontrolowane

Istnieje wiele czynności wykonywanych poza świadomą kontrolą. Do czynności
wykonywanych bez udziału świadomej kontroli należą nie tylko zjawiska intruzywne, lecz
także czynności, które są bardzo dobrze opanowane albo - mówiąc technicznie -
przeuczone. Czynność jest wykonywana nadal, pomimo że został osiągnięty pewien poziom
biegłości. Kiedy piszemy list, nie musimy się zastanawiać, jak łączyć litery ze sobą.
Rozróżnienie na procesy automatyczne i kontrolowane zostało wprowadzone przez Posnera
i Snydera (1975) oraz Schneidera i Shiffrina (1977).
Właściwości procesów automatycznych i kontrolowanych

Do procesów automatycznych należą między innymi procesy przetwarzania

przeduwagowego.

Generalizacja semantyczna→ polega na wystąpieniu reakcji warunkowej nie tylko na

właściwy bodziec warunkowy, lecz także na bodźce do niego podobne.

Gordon Logan zwrócił uwagę na fakt, że podział na czynności automatyczne i kontrolowane

jest dużym uproszczeniem. Zarówno grupa automatycznych, jak i grupa kontrolowanych
zawiera czynności o bardzo różnym charakterze.
Na przykład do automatycznych należą między innymi efekt torowania percepcyjnego, czyli
zjawisko polegające na ułatwieniu spostrzegania wskutek odebrania wcześniej jakiegoś
innego bodźca (bodziec ten nie musi zostać uświadomiony), oraz procesy odpowiedzialne za
zawiązywanie krawata. Torowanie percepcyjne nie może zostać uświadomione, choćbyśmy
tego bardzo chcieli, nie możemy też świadomie wpłynąć na jego przebieg.
Natomiast zawiązywanie krawata zwykle ma charakter automatyczny, chociaż przy pewnym
wysiłku potrafimy uświadomić sobie kolejne fazy tej czynności, a także ją zmodyfikować.

To samo zastrzeżenie dotyczące niejednorodności dotyczy klasy procesów kontrolowanych.

Mogę napisać list zawierający myśli i zwroty, których nigdy dotąd nie używałem, ale mogę
też napisać list dotyczący spraw zawodowych, który zawiera pewne gotowe zwroty i
stwierdzenia, pewne zbiory informacji, które umieściłem jako całości mające informować
odbiorcę na przykład o moich zainteresowaniach czy publikacjach.

Nęcka (2002) dochodzi do podobnego wniosku, analizując cztery właściwości procesów

automatycznych:
nieodwołalność, balistyczny charakter, bezwysiłkowość i nieświadomość.
Stwierdza on, że wszystkie wymienione właściwości mają charakter stopniowalny.
Co więcej, balistyczność miałaby przypominać zjawiska towarzyszące wystrzeleniu
pocisku. Kiedy pocisk zostanie wystrzelony, zmierza on do celu i nie można zmienić
trajektorii jego lotu. Nęcka uważa, że lepiej balistyczność rozumieć tak, jak w przypadku
pocisków samonaprowadzających, na przykład rakiet typu cruise. Rakiety tego typu
naprowadzają się na cel, uwzględniając konfigurację terenu i omijając przeszkody
pojawiające się na drodze do celu. Analogicznie procesy poznawcze mogą zmieniać swoje
właściwości w czasie stosownie do warunków, w jakich przebiegają.

Z tego względu skoro elementy składające się na charakterystykę procesów automatycznych

(oraz ich przeciwieństwa, czyli procesy kontrolowane) mają charakter stopniowalny, to
podział na te dwie grupy procesów nie jest podziałem dychotomicznym, lecz ma charakter
ciągły.

Czynności kontrolowane mogą stać się czynnościami automatycznymi. Dzieje się tak dzięki
procesowi uczenia się. Wielokrotne powtarzanie jakiejś czynności może doprowadzić do jej
przeuczenia, czyli do automatyzacji.

Oczywiście jest to inny rodzaj automatyzacji aniżeli ten, który występuje w przypadku
torowania percepcyjnego.
Z uwag tych wynika, że podział na czynności automatyczne i kontrolowane nie jest
podziałem ostrym, że istnieje płynne przejście od jednych do drugich. Czynności
kontrolowane mogą stać się czynnościami automatycznymi; niektóre, choć nie wszystkie,
czynności automatyczne mogą stać się kontrolowanymi.

Badacze uwagi zaproponowali dwie koncepcje automatyzacji:

1.) koncepcję integrowania procedur (Anderson, 1983; LaBerge i Samuels, 1974) oraz
2.) koncepcję egzemplarzy (Logan, 1988).

Pierwsza z tych koncepcji -> KONCEPCJA INTEGROWANIA PROCEDUR zakłada, że

automatyzacja jest procesem stopniowym. Początkowo uczymy się pojedynczych elementów
czynności, a potem łączymy je ze sobą w większe całości.

Teoria egzemplarzy została sformułowana przez cytowanego poprzednio Gordona

Logana Logan uważa, że proces uczenia się jest wkomponowany w kontekst wykonywania
pewnej czynności. Ludzie uczą się pewnych modułów tej czynności i wiążą te moduły ze
specyficznymi bodźcami. Na przykład uczą się specyficznych sposobów kierowania
samochodem w różnych warunkach drogowych i atmosferycznych. Uruchamiają
poszczególne moduły, kiedy jest im to potrzebne. Koncepcja Logana pokazuje zatem, że
zachowania zautomatyzowane w pewnych sytuacjach mogą być zachowaniami
elastycznymi.
! Jest to już wyraźna różnica w stosunku do wcześniejszego poglądu na procesy
zautomatyzowane, który zakładał, że przebiegają one w sposób sztywny.
Aczkolwiek procesy automatyczne ułatwiają nam funkcjonowanie poznawcze, w pewnych
sytuacjach mogą prowadzić do rozmaitych deficytów w zakresie zachowania.
Przykłady deficytów:
Aby lepiej zrozumieć błędy wynikające z działania procesów automatycznych,

Opisana sytuacja -jak wynika z rysunku - związana jest z funkcjonowaniem automatycznym.

Żółw podjął pewną czynność poza kontrolą uwagi. Przedstawiona na rysunku sytuacja może
być przykładem błędu zależnego od danych albo błędu opisu.
Przykład ten wskazuje także, że wyodrębnienie przypadków pasujących do kategorii
wymienionych w tabeli 3.4 nie jest wcale takie proste.
W badaniach nad procesami automatycznymi opracowano specyficzne techniki badawcze,
spośród których największą populamość zdobyła ta opracowana przez Stroopa (1935).

Zadanie skonstruowane przez Stroopa polegało na jak najszybszym odczytywaniu kolorów, jakimi
zostały wydrukowane słowa na planszy. Badanym polecono ignorowanie treści słów, natomiast mieli
brać pod uwagę kolor farby drukarskiej użytej do przedstawienia wyrazów. Cała trudność polegała na
tym, że różnymi kolorami zostały wydrukowane słowa oznaczające różne kolory. W części słów
występowała zgodność między kolorem farby drukarskiej a nazwą koloru. Słowo .. zielony" było w
takim przypadku wydrukowane na zielono. W części słów występował konflikt- na przykład słowo ..
niebieski" było wydrukowane farbą czerwoną. Prawidłowa odpowiedź winna zatem brzmieć ..
czerwony", choć reakcja czytania słów, która ma charakter automatyczny, skłaniałaby człowieka do
odpowiedzi .,niebieski". Badani studenci musieli powstrzymywać reakcję automatyczną i reagować
tylko na sensoryczne właściwości bodźca. W rezultacie pojawiała się interferencja-w przypadku
bodźców konfliktowych badani wykonywali zadanie wolniej i popełniali więcej błędów. Ta interferencja
została określona mianem efektu Stroopa. Efekt Stroopa występuje również wtedy, kiedy konflikt nie
jest tak silny jak w opisywanym przykładzie. Wyobraźmy sobie, że słowo .. niebo" zostało
wydrukowane zieloną czcionką -pojawia się tu interferencja, ponieważ wiemy, że niebo ma inny kolor.
Na rycinie 3.13 przedstawiam wyniki oryginalnych badań Stroopa. Stroop stwierdził. że ludzie w
wyniku ćwiczenia wykonywali zadanie coraz szybciej. Po ośmiu dniach wykonywali je dwukrotnie
szybciej. Można powiedzieć, że stopniowo uczyli się ignorowania znaczenia słów albo że hamowali
reakcję czytania. Długotrwałe ćwiczenie w wykonywaniu tego zadania może doprowadzić do tego, że
wyniki się ustabilizują. Kolejne próby treningowe nie prowadzą do poprawy wyników. Można
powiedzieć, że i w tym przypadku pojawia się proces automatyzacji. Zapewne nie posunie się on tak
daleko, by człowiek całkowicie stracił umiejętność czytania.

Jest ona wykorzystywana w wielu badaniach nad procesami poznawczymi i emocjonalnymi.

Pierwotnie była przeznaczona do analizy procesu uczenia się w sytuacji, kiedy do jednostki
docierają bodźce zawierające konfliktowe informacje- dzięki procesowi automatyzacji
jednostka uczy się ignorować część docierających do niej komunikatów i reagować tylko na
pozostałą część.

Interesujące jest także to, że efekt ten pojawia się głównie wtedy, kiedy mamy do czynienia z
konfliktem między warstwą werbalną i obrazową

Kiedy jednak pojawia się realne zagrożenie, to efekt Stroopa znika.

6. Refleksyjność i bezrefleksyjność

Teoria refleksyjności została sformułowana przez Ellen Langer Chanowitz i Langer.

Nawiązuje ona wprost do teorii kierowania zasobami uwagi, a przy tym wiąże się z
rozróżnieniem na czynności automatyczne i kontrolowane.

Nawiązanie do teorii zasobów polega na tym, że refleksyjność ujmowana jest jako

adaptacyjne tworzenie kategorii, które dobrze określają zmieniającą się naturę otoczenia
jednostki, w tym przede wszystkim otoczenia społecznego. W koncepcji zasobów uwagę
traktuje się również jako zdolność do percepcji i kategoryzacji. Natomiast nawiązanie do
rozróżnienia na czynności automatyczne i kontrolowane polega na pozornym podobieństwie
czynności automatycznych do stanu bezrefleksyjności, czynności kontrolowanych zaś - do
stanu refleksyjności.
Refleksyjność i bezrefleksyjność pojmowane są jednak przez Langer bardzo szeroko, jako ..
[ ... ) podstawowe stany organizmu jako całości (sposoby istnienia), które obejmują zarówno
czynniki poznawcze, jak i afektywne. ( ... ) Refleksyjność uważam za swoiście
manifestowany stan gotowości i żywej świadomości. Ogólnie refleksyjność przejawia się w
aktywnym przetwarzaniu danych, odznaczających się poznawczym różnicowaniem:
tworzeniem nowych kategorii i rozróżnień"

Koncepcja refleksyjności dotyczy procesów kontroli, ale kontroli rozumianej w sposób

specyficzny. Na pewno nie jest to proste przeniesienie pojęcia kontroli z koncepcji procesów
automatycznych i kontrolowanych. W tradycyjnych koncepcjach psychologicznych kontrola
rozumiana była jako "intencjonalne manipulowanie materiałem w celu uzyskania pożądanych
wyników''
Dlatego też koncepcje przetwarzania automatycznego i kontrolowanego pomijają wiele
ważnych faktów. Koncentrują się one na zewnętrznych objawach kontroli, to jest na łatwości
dostosowywania zachowania do zmieniających się sytuacji, a nie na głębokich
mechanizmach psychologicznych.
Uzyskiwanie kontroli obejmuje nie tylko zdolność do osiągania pożądanych wyników w
zmieniających się okolicznościach, lecz także zmiany Ja, odpowiadające osiąganym
sukcesom lub doznawanym porażkom.

Chanowitz i Langer analizują rozróżnienie między stanami refleksyjności i bezrefleksyjności

na przykładach czynności, które wymagają ćwiczenia, ich ulubionym przykładem jest
prowadzenie samochodu.
Owo poszukiwanie sensu, prowadzące do odczucia piękna, jest czynnością refleksyjną,
ponieważ w jego trakcie dokonujemy nowych rozróżnień albo wprowadzamy nowe
kategoryzacje. Nawiasem mówiąc, zarządzający Parkiem Narodowym Wielki Kanion
Kolorado skłaniają odwiedzających do wykonywania czynności bezrefleksyjnych. Można tam
spotkać tablice informacyjne "Sunrise Point" albo "Sunset Point" , wskazujące, że jest to
najlepsze miejsce do fotografowania. O wschodzie i zachodzie słońca pojawiają się w tych
miejscach tłumy fotografów, którzy bezrefleksyjnie utrwalają te same widoki. Nie mają
możliwości dostrzeżenia piękna innych miejsc.

Dokonywanie rozróżnień i wprowadzanie nowych kategoryzacji jest możliwe w każdym

momencie opanowywania pewnej czynności. Jest to możliwe, a nawet konieczne w fazie
początkowej, ale może występować także wtedy, kiedy mamy do czynienia z czynnością
dobrze opanowaną. Kiedy po raz kolejny słuchamy tego samego utworu z płyty
kompaktowej, zawsze mamy do czynienia z tą samą sekwencją dźwięków. Możemy jednak
słuchać tej płyty w sposób refleksyjny lub bezrefleksyjny.

Kontrola nie jest zatem czymś, co pozwala uzyskiwać powtarzalne efekty. W tej koncepcji
kontrola jest procesem prowadzącym do uzyskiwania efektów w zmieniającym się
środowisku.

Inaczej mówiąc, jest formą interakcji między zmieniającym się środowiskiem a zmieniającym
się Ja. To właśnie prowadzi do coraz głębszego zaangażowania.
Używając terminologii wprowadzonej przez Jamesa Gibsona w ekologicznej teorii
spostrzegania, można powiedzieć, że ten sam obiekt stanowi różne " afordancje" dla różnych
osób, czyli - mówiąc inaczej -stwarza on różne możliwości do działania.

To, czy jednostka je wykorzysta, zależy od niej samej. To samo możemy powiedzieć o
słuchaniu muzyki czy o pisaniu jakiegoś tekstu. Dla niektórych ludzi jest to czynność
bezrefleksyjna, natomiast dla innych - refleksyjna.
W skrajnych przypadkach człowiek może zostać usidlony przez kategorie, które sobie
wcześniej stworzył i poza które nie potrafi wyjść w żaden sposób. Niekiedy jednorazowy
kontakt z materiałem może doprowadzić do zjawiska przedwczesnego związania
poznawczego, to jest do sztywnego interpretowania informacji zaakceptowanych w sposób
bezrefleksyjny.
Przykład omawiany przez Chanowitza i Langer (1981). Wyobraźmy sobie, że pewna
dziewczyna kątem ucha, w trakcie wykonywania jakiejś innej absorbującej czynności,
usłyszała informację, że ofiary gwałtu zazwyczaj są same sobie winne, ponieważ w pewien
sposób mogły sprowokować gwałcicieli. Jeśli informacja taka nie zostanie przetworzona w
sposób refleksyjny, to znaczy jeśli ta dziewczyna nie zastanowi się nad prawdziwością tego
rozumowania (a rozumowanie to zakłada, że osoba zgwałcona jest współwinna swojego
nieszczęścia), to może się u niej pojawić przedwczesne związanie poznawcze. Gdyby taka
osoba została rzeczywiście zgwałcona, to mogłaby znaleźć się w trudnej sytuacji
psychologicznej, ponieważ pojawiłoby się u niej bardzo silne poczucie winy. To poczucie
winy mogłoby uniemożliwić zdanie sobie sprawy z tego, że za gwałt odpowiedzialny jest ktoś
inny. Przedwczesne związanie poznawcze może wynikać z jednorazowego kontaktu z jakąś
informacją silnie angażującą emocjonalnie, albo też z wielokrotnego powtarzania się pewnej
informacji (na przykład gdy rodzice wielokrotnie powtarzają dziecku, że jeśli będzie kłamało,
to zostanie złodziejem).
Przetwarzanie bezrefleksyjne, które pojawia się w wyniku przedwczesnego związania
poznawczego, uniemożliwia wykształcenie nowych sposobów reagowania.

Odebranie pewnej informacji uruchamia cały ciąg procesów poznawczych, które zawsze
występują w tej samej kolejności i dotyczą tych samych treści. Używając innej terminologii,
możemy powiedzieć, że ludzie reagują według pewnego skryptu czy scenariusza.

Pojawia się pytanie, czy refleksyjność może mieć swoje źródło wyłącznie w wewnętrznym
nastawieniu jednostki, czy też może być wyzwalana przez rozmaite czynniki zewnętrzne.
Dariusz Doliński wraz ze swoimi współpracownikami wykazał, że bezrefleksyjność może być
skutkiem huśtawki emocjonalnej.
Twierdzi on, iż nagłe wycofanie źródeł emocji (na przykład lęku) sprawia, że umysł znajduje
się w stanie ,,między programami" (chodzi o to, że w danym momencie nie jest
zaktywizowany żaden program) i wtedy dowolny bodziec może uruchomić w sposób
bezrefleksyjny jakieś zachowanie
Na rolę innych czynników wpływających na to, w jakich warunkach ludzie przetwarzają
informacje refleksyjnie, a w jakich bezrefleksyjie, wskazuje bardzo znane badanie
przeprowadzone przez Langer i jej współpracowników
Langer (1993) wykazała, że refleksyjność ma ważne konsekwencje dla zdrowia człowieka.
Pozornie wydawałoby się, że przebywanie w stanie bezrefleksyjności jest korzystniejsze,
ponieważ pozwala uniknąć wysiłku poznawczego czy napięcia towarzyszącego temu
wysiłkowi. W rzeczywistości sytuacja przedstawia się dokładnie na odwrót.
Dowodzą tego badania przeprowadzone na pensjonariuszach domu opieki dla osób starszych. Langer
w jednej grupie badanych wprowadziła zajęcia z medytacji transcendentalnej, które ćwiczą
"uważność", a także zachęcała pensjonariuszy do aktywnego nastawienia do regulaminu (czyli,
mówiąc wprost, do zrzędzenia), natomiast grupa druga funkcjonowała w sposób "tradycyjny'',
podporządkowywała się regulaminowi oraz poleceniom personelu. Po dwóch latach okazało się, że
śmiertelność w grupie pierwszej była czterokrotnie mniejsza aniżeli w grupie drugiej.

Koncepcja refleksyjności i bezrefleksyjności jest nowym sposobem myślenia o pewnych

zjawiskach związanych z uwagą czy uważnością. Różni się ona -jak wskazywałem na
początku tego podrozdziału -od koncepcji przetwarzania automatycznego i kontrolowanego.
Przetwarzanie automatyczne pojawia się zazwyczaj w przypadku przeuczenia, natomiast
bezrefleksyjność może być efektem jednorazowej ekspozycji. Bezrefleksyjność nie
oszczędza wysiłku człowieka, tak jak dzieje się to w przetwarzaniu automatycznym.
Kiedy ludzie reagują w sposób bezrefleksyjny i prowadzi to do niepowodzeń, tracą wiele
energii psychicznej na radzenie sobie z konsekwencjami emocjonalnymi tych niepowodzeń.
Poza tym funkcjonowanie bezrefleksyjne może prowadzić do nudy, będącej stanem o znaku
ujemnym, a tym samym może również pochłaniać energię, którą można by spożytkować na
inne cele.
Koncepcja uwagi przechodzi wyraźną ewolucję. Ewolucja ta polega na coraz silniejszym
uznawaniu tezy, że uwaga nie jest izolowaną funkcją psychiczną, która wpływa tylko i
wyłącznie na selekcjonowanie informacji docierających do człowieka ze świata
zewnętrznego. Selekcjonuje ona także informacje docierające z naszego wnętrza, a jej
funkcjonowanie może być utrudniane również przez dystraktory wewnętrzne.
Uwaga decyduje o działaniu całego systemu psychicznego, związana jest wyraźnie z
osobowością jednostki, a co więcej -wpływa też na funkcjonowanie somatyczne. O wpływie
uwagi na zdrowie świadczą nie tylko wyniki podawane przez Langer, lecz także dane
Salzberg i Kabata-Zina (1999) na temat wykorzystywania technik medytacyjnych w redukcji
stresu.

7. Uwaga a świadomość

Jaki jest związek między świadomością a uwagą?

Najprościej byłoby powiedzieć, że kiedy coś znajduje się w centrum pola uwagi, to
jednocześnie jest świadome. Zarazem jednak należy zauważyć, że świadomość nie
wykonuje takich funkcji jak uwaga.
Na przykład nie selekcjonuje docierających do nas bodźców, ani też nie określa stopnia
zaangażowania różnych procesów psychicznych w wykonywanie rozmaitych zadań. Przy
takim ograniczeniu świadomość przypominałaby coś w rodzaju wewnętrznego oka
przyglądającego się procesom psychicznym, albo też strumień światła punktowego
oświetlający fragment naszego życia psychicznego. Można zatem stwierdzić, że świadomość
nie sprawuje funkcji kontrolnych, lecz jest czymś w rodzaju rejestratora zdarzeń
psychicznych.
Takie rozumienie świadomości dominowało w psychologii introspekcyjnej, w której sądzono,
że za pośrednictwem świadomości można poznać inne procesy psychiczne, takie jak
spostrzeganie, myślenie, pamięć czy emocje. Uważano, że introspekcja, czyli metoda
badania świadomości, jest jedną z najważniejszych metod badawczych. Takie stanowisko
można było znaleźć w książce Mieczysława Kreutza Metody współczesnej psychologii
Kreutz broni użyteczności introspekcji, a przy okazji krytykuje pośrednie metody badania
procesów psychicznych, takie jak eksperymenty czy testy.
Takie stanowisko trudno było jednak utrzymać.
Andrzej Lewicki zwrócił uwagę na to, że zanim zacznie się wykorzystywać introspekcję jako
metodę badawczą, należy poznać jej mechanizm psychologiczny (Lewicki, 1965).
Introspekcja nie jest czymś w rodzaju peryskopu pozwalającego zajrzeć w głąb psychiki, ale
jest metodą pośrednią, zakładającą na przykład wykorzystywanie języka. Lewicki stwierdził
również, że powinniśmy dysponować niezależnym od introspekcji dostępem do treści
procesów psychicznych - dopiero wtedy będzie można ocenić wiarygodność pozyskanych za
jej pośrednictwem danych. Uzyskanie takiego dostępu jest możliwe tylko w bardzo rzadkich
przypadkach, dlatego też status introspekcji jako metody badawczej jest niezbyt jasny.

Przełomem w myśleniu o świadomości była praca Ericssona i Simona Zwrócili oni uwagę na

to, że !!! uświadamianie sobie własnych procesów psychicznych może zmieniać ich
przebieg. W niektórych sytuacjach umożliwia znalezienie nowych rozwiązań pewnych
problemów, w innych natomiast może doprowadzić do tego, że procesy te zmieniają na
przykład swoją intensywność. Kiedy staram się uświadomić sobie, jaką emocję przeżywam,
to siła tej emocji maleje, a niekiedy emocja ta przekształca się w inną.
Praca Ericssona i Simona przywróciła zainteresowanie psychologów poznawczych
problematyką świadomości, a także pokazała, jakie pożytki płyną ze stosowania tradycyjnych
metod badania świadomości, na przykład techniki głośnego myślenia.

Twórca teorii świadomości- Bernard Baars- s tworzył koncepcję, której celem jest
wyjaśnienie procesu sterowania zachowaniem w długiej perspektywie czasowej. Baars
wychodzi w swoich rozważaniach od analizy sposobu używania czasowników odnoszących
się do uwagi i świadomości. Jako przykład podaje określenia " skupiać" , " poświęcać" czy "
skierować" . Określenia te odnoszą się do uwagi, ale nie wykorzystujemy ich w odniesieniu
do świadomości.
Natomiast świadomość można "mieć", ale można ją też " stracić". Nie selekcjonuje ona
informacji, lecz daje do nich dostęp. W odniesieniu do treści świadomości Baars używa
terminu " sprawozdawalność". Owa reportability=sprawozdawalność jest czymś więcej
aniżeli zdolność do werbalizowania treści świadomości.
Bardzo często subiektywnie czujemy, że nasz werbalny opis tego, co dzieje się w
świadomości, nie oddaje wszystkich właściwości pojawiających się tam zjawisk i procesów.
Nierzadko pojawiają się wyobrażenia, których opis trudno przełożyć na dane werbalne.
Artyści potrafią to wyrazić za pomocą dzieł plastycznych, muzyki czy kroków tanecznych,
natomiast takie środki wyrazu są trudniej dostępne przeciętnemu człowiekowi.

Charakterystykę świadomości Baars przedstawia w planie funkcjonalnym oraz

strukturalnym.
Główna funkcja świadomości polega na wymianie i rozprzestrzenianiu informacji w całym
systemie. System ten został określony mianem brainweb.
Idea, że umysł oraz mózg mają strukturę sieciową, jest akceptowana przez wielu badaczy,
natomiast termin używany w tej koncepcji sugeruje, że sieć ta trochę przypomina internet.

Podstawy psychologii poznawczej

Opracowanie wykład 4 plus literatura do wykładu
Rozumienie pamięci – zdolność czy proces? Maruszewski, T. (2011). Psychologia
poznania. rozdział 4 i 5

Wykład 4 - 9 kwietnia 2022 roku dr Nęcka Edward

Pamięć: Istota i rodzaje

slajd 1
Czym jest pamięć?
Władza umysłowa (zdolność) Proces lub grupa procesów
Funkcje pamięci
1. Rejestrowanie
2. Przechowywanie
3. Wykorzystywanie doświadczeń indywidualnych - w umyśle ludzkim jest też pewna ilość
dziedziczonych, doświadczeń gatunkowych, niż jednostkowych. Nasze indywidualne
doświadczenia to są.

Pamięcią interesuje się:

PSYCHOLOGIA
HISTORIA dzieje, fakty, narracje -
SOCJOLOGIA pamięć zbiorowa - np pamięć traumy generacyjnej, narodowej;
INFORMATYKA -
GENETYKA pamięć gatunkowa zapisana w DNA
INŻYNIERIA MATERIAŁOWA - materiały mają zdolność do przechowywania swoich
poprzednich kształtów - po zniekształceniu wracają do swoich pierwotnych kształtów
POLITYKA polityka historyczna

Dlaczego jest ważne dla człowieka? - decyduje o naszej tożsamości, nadaje sens naszemu
JA. Starożytni o tym wiedzieli ->

slajd 2
Obraz Mnemozyna - symbol pamięci, przechowuje wspomnienia w jakimś celu
Adaptacyjny sens pamięci
• Uczenie się -
• Korzystanie z doświadczeń
• Przekaz kulturowy
Nośniki pamięci - jak się przechowuje pamięć?
• Język, tradycja, literatura
• Sztuka i architektura - np. katedra gotycka - treści religijne; szczególnie ważne
dla ludzi niepiśmiennych;
endgram zapisany w mózgu - jednostkowy nośnik mózgu- zmiany synaptyczne
• Artefakty kulturowe - niosą z pokolenia na pokolenie różne treści, niekiedy
niekonkretne ;) podatna na interpretacje.

slajd 3
Podstawowe złudzenie - pozbądźmy się złudzenia - że Pamięć ma charakter
reproduktywny - że reproduktuje przeszłość (w przeciwieństwie do produktywnego
myślenia) Czyli pamięć rzekomo tylko reprodukuje przeszłość I robi to wiernie,
chyba że się zepsuje (jak w komputerze)

slajd 4
Skutek: Złudne metafory
Metafora magnetofonowa
Pamięć jako zapis wideo
Podstawowa różnica między pamięcią człowieka a pamięcią komputera:
1 PRODUKTYWNOŚĆ
2 KONTEKSTOWOŚĆ

Pamięć to nie tylko reprodukcja przeszłości, na dodatek nigdy nie jest wierna,
pamięć ludzka się psuje.
To nie jest reprodukcja!
Gdyby była reprodukcją to mogłaby być nośnikiem pamięci np metafora wideo - klip
video -> TAK NIE JEST! pamięć sztuczna zapisana w formie klipów jest zapisem
biernym, niereproduktywnym a ludzka pamięć ZAWSZE coś tworzy i jest podatna na
KONTEKST!

slajd 5
Efekt Królika Bugsa (Bugs Bunny effect) „Pamiętanie” zdarzenia, którego nie było
• 120 osób miało:
ocenić tekst reklamowy Disneylandu
opowiedzieć własnej o wizycie w Disneylandzie
• Grupy - 4
1 Kontrolna: tylko oceniała reklamę i wspominała wizytę
2 Eksp. 1: mieli zrobić to samo ale w pokoju stał duży kartonowy Królik Bugs
3 Eksp. 2: w reklamę Disneylandu wpleciono postać Królika Bugsa
4 Eksp. 3: podwójna ekspozycja, Eks. 1 + Eksp. 2 kartonowa postać plus wplecenie
postaci w reklamę
Chodziło o pytanie krytyczne
Czy wizytując Disneyland widziałeś/aś postać grającą Królika Bugsa?
Wyniki: Kto widział?
30% z grup Eksp.1 i Eksp.2, 40% z grupy Eksp.3
Nie mógł nigdy być w Disnalylandzie! bo pochodziłz innej firmy

Chodzi o to, że ta postać kartonowa plus sugestia była sugestią, dzięki której osoby
badane fałszywie pamiętały, że widziały taką postać.

slajd 6
Badania te zawdzięczamy Elisabeth Loftus (ur. 1944)
„Ludzie skarżą się, że zapominają. Mnie interesuje coś przeciwnego – że ‘pamiętają’
to, czego nie było”.

WNIOSKI:
Pamięć jest zdolna kreować fałszywe wspomnienia (produktywność pamięci)
Dwa rodzaje dysfunkcji pamięci:
1. utrata
2. fałszywe wspomnienie - groźne ;) tworzenie rzeczywistości mitycznej,
nieprawdziwej

slajd 7
Implanty pamięciowe
Dużo badań ZGUBIŁEM SIĘ W GALERII handlowej
24 osoby badane Opis zdarzeń z dzieciństwa (4-6 r.ż.) – poproszono ich o opisanie
jakiegoś doświadczenia z dzieciństwa;
3 prawdziwe
1 fałszywe (zgubienie się w galerii)
Mieli podać szczegóły
od razu
po tygodniu
po dwóch tygodniach
trzykrotnie ich badano.
6 osób na 24 „pamiętało” fałszywie I miało zaufanie do swoich wspomnień. Pamiętali
to swoje zgubienie się i byli przekonani do swojej prawdziwości 25 % badanych.
Efekt fałszycwych wspomnień stwierdza się u mniejszości osób badanych

Inne badanie: LECIAŁEM BALONEM Z TATĄ

Preparowano zdjęcia rodzinne: Wycinano ze zdjęć rodzinnych osobę badaną z
ojcem. Wklejano te zdjęcia do fotografii z balonem. Prowadzono wywiady na temat
tego zdarzenia. Mówiono - pamiętasz to? Co możesz powiedzieć? Powiedz
wszystko, co pamiętasz.
Trzy wywiady na temat zdarzenia
Około 50% „pamiętało” lot balonem i podawało szczegóły (np. „Mama była na dole i
robiła zdjęcia”

slajd 8
Co nam to mówi o wiarygodności wspomnień?
-Zeznania naocznych świadków - niefajne efekty
To z kolei przyczyniło się do wymyślenia specjalnych technik przesłuchiwania np
dzieci.
-Psychoterapia
-Życie towarzyskie i uczuciowe -
Ale pamiętajmy, że
• Implantowane wspomnienia występują u mniejszości ludzi (20-50%)! intencjonalne
wszczepianie ludziom do pamięci w celach naukowych. Czy poza eksperymentem
może się zdarzyć takie intencjonalne wszczepianie wspomnień? Może być ->
czasami może być to intencjonalnie albo samoistnie. Najczęściej samoistnie się
zdarzają. Chodzi o to, aby zbadać, kto jest bardziej podatny - skale ryzyka no i
wtedy próbuje się unikać warunków, żeby takie wspomnienie mogłoby się
zagnieździć.
• Czym się cechują ci bardziej podatni?
• W jakich warunkach implanty się przyjmują?

slajd 9
Wpływ kontekstu na pamięć ludzką - to co pamiętamy, to jak pamiętamy w dużym
stopniu zależy od tego w jakich warunkach te procesy zachodzą w eksperymencie
Baddelea badacza pamięci roboczej. W badaniu uczestniczyli nurkowei, którzy uczyli
się słów., par słów na pamięć. Ci nurkowie uczyli się w dwóch warunkach tych słów:
Na lądzie
Pod wodą
Testowano ich też w dwóch warunkach
Na lądzie
Pod wodą

wyszły 4 możliwości -> jeżeli jest zgodność warunków uczenia się i odtwarzania -
woda/woda - wtedy wyniki są lepsze, niezgodność - wyniki są gorsze. Ucząc się w
jednych warunkach, należałoby korzystać z tej wiedzy w podobnych warunkach.
Ta prawda -> intuicyjnie już wykorzystywano tę wiedzę np próba kostiumowa!
Szkolenie militarne.

slajd 10
Zatem...
• Pamięć nie jest zestawem klipów wideo
• Jest raczej wpisem w wikipedii, który może być w każdym momencie na nowo
edytowany; nieodwracalne zmiany do stanu sprzed
slajd 11
Rodzaje pamięci (ujęcie magazynowe) mówiąc pamięć mamy na myśli mamy różne
rodzaje pamięci. Podział ze względu na CZAS przechhowywania.
Sensoryczna → Ikoniczna /wzrok/, echoiczna /słuch/ mniej niż 1s do 2s /słuch/
zapis, przechowywanie i odtwarzanie - pełny cykl pamięciowy. Przechowujemy
przez ułamek sekundu widok obraz słowa, którego już nie przetworzamy wzrokowo
ale przetwarzamy umysłowo.
Krótkotrwała Short term memory, STM -> kilka sekund, kilkanaście nawet.
Pamięć robocza = operacyjna Dzisiaj ta pamięć nazywa się pamięcią roboczą lub
operacyjną -> dzisiaj uważamy że pamięć krótkotrwała przechowuje i przetwarza
informacje.
Trwała Long term memory, LTM - brak barier czasowych, długotrwała. Efekt królika
Bugsa to byłaby pamięć epizodyczna. A pamięć semantyczna to wiedza o tym, która
kampania wyprodukowała królika
Semantyczna
Epizodyczna

Pamięć sensoryczna przechowuje znacznie mniej

slajd 12
Trzy magazyny pamięci: rola w przetwarzaniu informacji

rysunek ze slajdu → Na poziomie pamięciowym dochodzi do przetwarzania

mniejszego. Następuje duża redukcja informacji zachodzi między środowiskiem a
pamięcią. Duże znaczenie spełnia tutaj system uwagi.
Pamięć krótkotrwała - informacja przechodzi z pamięci sensorycznej do
krótkotrwałej i wychodzi na zewnątrz w postaci zachowania - mówienia, robienia,
nogami itd Informacja ta może być produkowana przez krótkotrwałą albo może być
wydobywana z pamięci długotrwałej. Model ten zakłada że info przedostaje się z
LTM do krótkotrwałej, aby zadziałało. Z pamięci krótkotrwałek przechodzi do
pamięci długotrwałej.

slajd 13
Pamięć sensoryczna. Nie ma jej w introspekcji, dopiero eksperymenty ją odkryły -
pokazywano osobom 12 elementów w czasie pół sekundy i potem musieli to
odtworzyć. np litery i cyfry w 3 rzędach.
Odkrył ją Sperling.
• 12 elementów
• Krótki czas ekspozycji (t < 500 ms)
• Swobodnie odtwarzamy około 4 elementów - większość osób tak pamięta. Ale
naprawdę pamięta znacznie więcej niż 3 do 4 elementów mniej więcej 3x więcej
• Choć naprawdę pamiętamy znacznie więcej. Jak to sprawdzić?
• Pamięć sensoryczna (ikoniczna, echoiczna) to bufor w procesie przetwarzania
informacji

slajd 14
Badanie pamięci sensorycznej - opis eksperymentu Sperlinga z wskazówką
dźwiękową. fota ze slajdu.
• Procedura częściowego odpamiętania
• Wskazówka nie później niż po 300 ms -> się pojawił, to badani bezbłędnie
odtwarzają dowolny z tych rzędów. Co to znaczy? Badany przez ułamek sekundy
przechowuje 12 symboli, żeby mógł odtworzyć dowolny rząd ze wskazania
wskazówki.

slajd 15
Adaptacyjny sens pamięci sensorycznej → Nieznany
Hipotezy:
- zerowa -> Brak sensu, skutek uboczny innych adaptacji i już.
- Płynność percepcji - zapewnia nam to - jak się napawamy pięknem tańca, to
widzimy ruch, nakładają się obrazy na siebie, przez co on jest płynny w
percepcji i dzięki temu doceniamy estetykę tańca
- Zmieniających się obrazów (kino) - ktoś wpadł na pomysł, że można uzyskać
złudzenie ruchu pokazując nieruchome fotografie.
- mowa - dzięki pamięci sensorycznej inaczej słyszymy dźwięki - nie są
złożone z pojedynczych głosek tylko pakiety głosek-> w percepcji mowy
całościowo asymilujemy to co się do nas mówi. Co nam poprawia mowę

slajd 16
Model percepcji mowy
Auditory capacity to pojemność pamięci echoicznej.
obrazek ze slajdu

slajd 17
Trwałość. Rodzaje pamieci różnią się czasem w jakim utrzymuje się skutek
Sensoryczna 0,5 sekundy (wzrok) 2-3 sekundy (słuch)
Krótkotrwała 15-18 sekund (Peterson i Peterson, 1959, 1966) 5-6 sekund (obecne
oszacowania) pamiętamy je na poziomie świadomym, ale jeżeli te informacje są
niepodtrzymywane to zapominamy, jedynie powtórki je utrzymują. Przenosimy je do
trwałej.
Trwała Brak ograniczeń czasowych ->

slajd 18
Zapominanie - pamiętamy a potem zapominamy.
Krzywa zapominania (Herman Ebbinghaus) prowadził badania sam na sobie.
Stworzył pseudosylaby -> nic nie znaczące a nstępnie próbował je zapamiętać w
różnych układach - manipulował czasem, długością zestawu i wykreował krzywą,
której istotą jest zależność malejąca między procentem materiału
przechowywanego w pamięci a czasem - z czasem ta ilość maleje, ale nie wsposób
prostoliniowy, tylko krzywoliniowy → gwałtownie tracimy większość materiału na
początku. W 1 h godzinie zapominamy więcej niż połowę ok 80 %. To samo dotyczy
rozmowy, jakiegoś innego epizodu, jeżeli mamy dużo informacji. Odtwarzamy to z
dużą stratą. Największa na początku, a potem się stabilizuje, Tempo utraty jest
słabsze.
Dlaczego zapominamy na początku dużo? I czy to nie jest zjawisko negatywne w
konsekwencji? To co zapamiętujemy w pierwszych momentach po epizodzie to są
na ogół rzeczy mniej ważne -> zapamiętamy formę a nie treść, konkluzję, klimat, a
słowa nie.

slajd 19
Krzywa Ebbinghausa (1885):
Odsetek poprawnie przypomnianych sylab bezsensownych
wykresy

slajd 20
Czas przechowywania w STM
(Peterson & Peterson, 1966)

Badania Petersonów - gwałtowny spadek pamiętanych elementów po kilku

sekundach pod warunkiem, że to są elementy 2 lub 3 elementy. Jeżeli mamy jeden
element to jesteśmy w stanie przechować dłużej. Jeden element to krzywa
zapominania jest spłaszczona.

Krzywoliniowość zapominania dotyczy też pamięci krótkotrwałej.

slajd 21
Sens krzywej zapominania
Jeśli w pierwszej godzinie tracimy 80% materiału, to po co nam taka pamięć?
Ale
Wiele zależy od metody sprawdzania efektów
• Swobodne odtwarzanie - najtrudniejszy, bo spadek jest duży
• Rozpoznawanie - metoda sprawdzania na rozpoznawaniu. Pokazujemy element i
pytamy - widziałeś nie widziałeś? To by znaczyło, że spadek następuje w
warunkach swobodnego odtwarzania, a w warunach rozpoznawania tempo byłoby
mniejsze - co to znaczy? Po zmianie sposobu odtwarzania można uzyskać inną
krzywą, to znaczy, że materiał tam był, bo inaczej nie mógłby się odtworzyć.
WAŻNY! Decyduje poziom przetwarzania informacji
• Poziom płytki (cechy fizyczne - wygląd liter) – tracimy dużo
• Poziom głęboki (znaczenie) – tracimy mało, pod warunkiem, że zdążyliśmy to
przetworzyć na głębszym poziomie.

slajd 22

ZAPOMINANIE Jest adaptacją do ZMIENNOŚCI

• Środowiska - jeśli zmienia się ono
• Wymagań nam stawianych
• Celów, które sobie stawiamy się zmieniają
to musimy zapomnieć pewne rzeczy!

Bez zapominania pamięć byłaby przekleństwem - RZEKA ZAPOMNIENIA!

Uporczywe wspomnienia
Myśli natrętne
PTSD

slajd 23
POJEMNOŚĆ - trzy rodzaje pamięci różnią się liczbą elementów, które są w stanie
tam się przechować - być zapamiętanym
Sensoryczna 12-18 elementów
Krótkotrwała 7±2 (Miller, 1956) 4 (Cowan, 2001) mniej pojemna, bardziej trwała
czasowo.
Trwała Brak ograniczeń
Badania Millera
Prezentacja ciągu elementów (liczby, litery) chodziło o to żeby odtworzyć, co się
pamięta. Ile elementów było możliwe do odtworzenia we właściwej kolejności pod
jednorazowej prezentacji.
Kryterium: bezpośrednie odtworzenie w 50% prób,
Zawsze około siedmiu jednostek - co jest jednostką?
Porcja informacji (chunk) nie zależy od liczby bitów Czym jest element w tych
badaniach - on nie zależy od liczby bitów np jedna litera jest chunkiem albo jedno
słowo w zależności od tego, co pokazujemy. Jeden element który wyróżnia się
wśród innych - składnik serii elementów. Porcją informacji jest to co jednorazowo
potrafimy uchwycić w pamięci krótkotrwałej i przetworzyć. Jeżeli ktoś potrafi
powiedzieć czym jest zbrodnia i kara i czym Lalka to to są dwie chunky. Każdy
chunk składa się z części składowych. To, co ma sens - to chunk Pamięć
krótkotrwałą jest ograniczona w swojej pamięci.

slajd 24
Dlaczego STM odkryto tak późno? w latach 50 XX wieku, robocza - lata 60. 80 lata
rozkwitła. (Tulving, 1985, na podstawie danych Ebbinghausa, 1885)
Hermann Ebbingaus miał potrzebne dane już w r. 1885. Zauważył że jeżeli liczba
elementów nie przekracza 7 to nie trzeba powtarzać
Jeżeli jest Więcej niż 7 elementów: to zapamiętanie wymaga powtórek aby utrwalić.
Pamięć krótkotrwała, przemijająca, nie wystarczy jednorazowa ekspozycja. Trzeba
ją przełożyć do pamięci trwałej.
George Miller ustalił magiczną liczbę w r. 1956
Co psychologowie robili przez te 80 lat? Może nie widzieli takiej potrzeby? Dopiero
nauki komputerowe były takim stymulantem - informatyka - zewnętrzna i
operacyjna.

slajd 25
Mechanizm zapominania. Każdy z tych 3 typów pamięci, różni się tym mechanizmem.
Sensoryczna → Zanikanie przez maskowanie - jeżeli pokażemy osobie twarz ludzką
w krótkim czasie przez np 16 s a potem pokażemy maskę - tj owal nachodząca na
twarz, to jest maska, aby wymazać bodziec z pamięci sensorycznej. Wtedy wiemy,
że trwał 16 s a nie dłużej. W psychologii eksperymentalnej to metoda
eksperymentalna
Efekt maskowania - w życiu to po prostu zapominanie - nowy bodziec anuluje stary
bodziec.
Krótkotrwała mamy Zanikanie samoistne - informacja nie powtarzana zanika,
pojawia się nowy mechanizm - interferencja - z fizyki. Informacja jedna zakłóca i
zniekształca drugą. Fale nakładająca się - interferencja.
Trwała Brak dostępu - nowy mechanizm!, interferencja, np jeżeli studenci zdają test
z 4 opcjami do wyboru - metoda rozpoznawania to łatwiejsze, niż swobodne
generowanie odpowiedzi. To jest inne wymaganie dla pamięci, nie tylko dla procesu
myślenia.
Zanikanie przez nieużywanie.

slajd 26
Rodzaje interferencji
Interferencja proaktywna To, co zapamiętujemy teraz, przeszkadza nam w
opanowaniu materiału przyszłego np kolejny wykład trudniej przyswajać ;)
Interferencja retroaktywna To, co zapamiętujemy teraz przeszkadza nam w
przypomnieniu sobie materiału przeszłego. wsteczne działanie.
Dwa typy interferencji hulają po naszym umyśle i pamiętanie jest suboptymalne.
Pamiętamy mniej, niż chcemy pamiętać.

slajd 27
Efekt pierwszeństwa i świeżości
Zazwyczaj lepiej pamiętamy początek i koniec, niż środek. Dlaczego tak jest? Jak
spojrzymy na to od dwóch typów interferencji - to co na początku jest uszkadzane
przez to co jest następne. W środku działają dwie interferencje - pro i retro i
dlatego gorzej pamiętamy albo w ogóle.

slajd 28
wykres

slajd 29
Rodzaje pamięci
(ujęcie genetyczno-rozwojowe Tulvinga)
1. Pamięć proceduralna - pamięć mięśniowa, że coś się ma w palcach, wiemy jak
coś zagrać, a nie potrafimy powiedzieć jak coś dokładnie zrobić Wiedza
jak...coś się robi
2. Pamięć sematyczna
Wiedza szkolna (wiedza że...)..
Rozróżnienie to pochodzi od filozofów analitycznych.
3. Pamięć epizodyczna - nabywa się w bezpośrednim kontakcie. Świadek
zdarzeń, których się było świadkiem. Uwzględnia wymiar czasowy, więc
zawodna i wymagająca wysiłku. Wszędzie tam, gdzie chodzi o wymiar
czasowy mamy kłopot. Taka pamięć epizodyczna zależy od kontekstu.
Bogata w treść
Wysoce kontekstualna
Najwcześniej rozwija się pamięć proceduralna /niemowlęta/ - potem
semantyczna /dzieci przedszkolne/ i epizodyczna. Bazą pamięci jest pamięć
proceduralna na niej nadbudowują się pozostałe.
Ocena modelu Tulvinga
slajd 31
Zalety
Ujęcie genetyczne (filo- i onto-) rozwój ewolucyjny filo - każdy z tych rodzajów
pamięci
Oszczędność - niewiele pojęć - aby opisać pamięć

Wady
Dyskusyjna kolejność → Epizodyczna po semantycznej się rozwija? Semantyczna
wymaga dobrego opanowania języka, znajomości znaczeń. Otóż to zależy od
epizodów - jeżeli mówimy o pojedynczych zdarzeniach, że coś spadło/popsuło się
itp - dzieci kilkuletnie to pamiętają, nawet dosyć trafnie, ale jeżeli mówimy o
epizodach złożonych - sekwencja zdarzeń i wtmaga ona kolejności plus rozumienie
tego co się stało - to jest złożony proces mentalny, który jest dużym wyzwaniem.
Dla przedszkolaków to trudne.
Semantyczna wymaga abstrahowania i uogólniania
Niekompletność - starał się całą pamięć ująć w jednym modelu ale mu się to nie
udało. P

slajd 32
Pamięć epizodyczna → („zależna od hipokampa”) kora skroniowa kluczowa ważna
dla nabywania nowych wspomnień. Pamięć ta przechowuje:
-Relacje czasowe
-Relacje przyczynowo-skutkowe
-Relacje hierarchiczne
Zdarzenia są podzielne na epizody,

slajd 33
Hipokamp = róg Amona = konik morski
makaki mają podobny hipokamp jak człowiek → pamięć to są bliskie rzeczy

slajd 34
Model Squire’a (1986) kompletny model - rozwinięcie modelu Tulvinga
Inspiracje filozoficzne Gilbert Ryle (1949):
Wiedza, że (Haga jest stolicą Holandii)
Wiedza jak (uzupełnić płyn w spryskiwaczach)
Integracja pamięci i uczenia się
Integracja jawnych i niejawnych form pamięci

slajd 35
Rodzaje pamięci: Squire

podział pamięci trwałej

deklaratywna - to znaczy że można zadeklarować treść tej pamięci, powiedzieć, co
się w niej mieści.
niedeklaratywna pamięć dzieli się na zdolności proceduralne - wiedza jak,
procedury motoryczne, percepcyjne np radiolodzy, poznawcze - jak planować
eksperyment, żeby się udało. Inne warunkowanie - Skinner czy PAwłow - podział na
pamięć i uczenie isę jest funkcją tradycji. Chodzi o przechowywanie jakiś

Pamięć deklaratywna dzieli się na semantyczną i epizodyczną. Pamięć epizodyczna

przechowuje wiedzę wg schematu reporterskiego - kto, co zrobił, po co, kiedy.

slajd 36
Prymowanie (priming)
W tym modelu jest prymowanie → pewien rodzaj pamięci polegający na wpływie
poprzedniego bodźca na bodziec obecny.
Torowanie, poprzedzanie, prymowanie
Repetytywne (bodziec prymuje sam siebie) - toruje sam sobie drogę bo pojawia się
dwukrotnie podprogowo i nadprogrowo
Semantyczne (bodziec prymuje kategorię semantyczną) - aktywujemy w umyśle
słowa lew to wtedy aktywujemy inne kategorie. Ułatwia przetwarzanie tzn aktywuje.
Powiedz lew i masz łatwiejsze przetwarzanie.
Afektywne (bodziec afektywny zmienia percepcję bodźca obojętnego) - badania
Zajonca - chińskie ideogramy i ludzie mieli je oceniać, czy im się podobaja a
wcześniej przez ułamek sekundy pokazywał uśmiechnięte albo smutne buźki.
Pamiętamy przez krótki czas nieświadome bodźce, być może pamięta,my je na
poziomie sensorycznym.
Problem:
Czasami prymowanie to procedura badawcza - niektórzy tak myślą, to jest
Raczej procedura badawcza, niż rodzaj pamięci

slajd 37
pacjent HM
Upadek w czasie jazdy na rowerze w wieku lat 9
Utrata przytomności na 5 minut
Nasilające się objawy padaczki skroniowej
Operacja neurochirurgiczna w wieku lat 27
Obustronne wycięcie dolnej części płatów skroniowych (medial temporal lobe, MTL),
wraz z jądrami migdałowatymi i ⅔ hipokampa.
Operacja się udała, w sensie wyleczenia z padaczki. PAcjent w sposób
nieoczekiwany utracił ważne dla siebie poznawcze sprawności.

slajd 38
wypadki na rowerze!

slajd 39
Co się zepsuło u pacjenta M? amnezja następcza
Nie zepsuła się pamięć proceduralna, która ujawniła się w ten sposób, że potrafił
się nauczyć zadania - nabył sprawność na poziomie proceduralnym ale nie pamiętał
epizodów wcześniejszych.

slajd 40
co było zakłócone? niemożność uczenia się nowych rzeczy
Niemożność uczenia się nowych rzeczy
Szczególnie zapamiętywanie epizodów - zakłócenia pamięci epizodycznej.
W mniejszym stopniu zapamiętywanie faktów - semantyczna, ale mniej
nie pamiętał, że już kogoś widział.
Czyli cierpiał na zaburzenie PAMIĘCI DEKLARATYWNEJ - epizodycznej!
Pacjent za każdym razem przedstawiał się znajomym,
jakby widział ich po raz pierwszy
Pacjent przystępował do każdego zadania, jakby miał z
nim do czynienia po raz pierwszy

nie cierpiał na zaburzenia pamięci krótkotrwałej i proceduralnej → w rozmowie był

logiczny, konstruował zdania, nie pamiętał, że o czymś wcześniej rozmawiał.

slajd 41
Obserwacje kliniczne Claparède (1911) psychiatra
Pacjent nigdy nie pamiętał, że wcześniej poznał doktora, przedstawiał mu się.
Doktor wyciąga dłoń do uścisku, w dłoni jest pinezka
Następnym razem pacjent znów nie pamięta doktora. Ale odmawia uścisku ręki!
Wyjaśnienie: “Czasem ludzie mają w dłoniach pinezki”.

Po alkoholu takie rzeczy się dzieją - urwany film - zakłócenie pamięci epizodycznej
Schacter, Tulving, & Wang (1981)
Pacjenci z zespołem Korsakowa (amnezja alkoholowa)
Test wiedzy, informacja zwrotna, potem retest
Brak świadomej wiedzy, ale lepsze wykonanie retestu “Gdzieś o tym czytałem”
Amnezja poalkoholowa
Zespół Wernickego-Korsakowa
Zaburzenia metabolizmu
Ostry niedobór witaminy B1 (tiaminy)
Faza ostra (Wernickego): “splątanie umysłowe”, zaburzenia mowy I koordynacji
Faza przewlekła (Korsakowa): zaburzenia pamięci i uczenia się (głównie niepamięć
następcza) 80-90% alkoholików cierpi na ostry niedobór witaminy B1 (mięso, pełne
ziarna zbóż, orzechy, fasola, soja)
“Urwanie filmu”
Przejściowa utrata zdolności kodowania w pamięci zdarzeń, przy
zachowanej przytomności
Mniejsza w przypadku pamięci faktów
Najmniejsza w przypadku pamięci procedur

slajd 42
Testy pamięci jawnej i niejawnej
Zapamiętywanie listy słów:
bułka, mieszkanie, rower, ...
Test pamięci jawnej: przywołanie ze wskazówką
Uzupełnij podane litery tak, aby uzyskać słowo z listy
bu___mi________ro___
Test pamięci niejawnej: Uzupełnianie rdzeni słów
Uzupełnij podane litery tak, aby uzyskać jakiekolwiek słowo
bu___mi________ro___

w tym teście pacjenci hm wypadają słabo.

Na poziomie jawnym nie pamięta słowa a na poziomie niejawnym przypomina sobie

tzn wychodzi z niego to słowo → z angielskiego.

slajd 43
Pamięć jawna i niejawna w amnezji
w testach pamięci niejawnej funkcjonują lepiej osoby z amnezją niż osoby
kontrolowane,
spektakularna odtworzenie pamięci - Mrożek - pisarz - utracił część pamięci.
rehabilitacja - pisz pamiętnik. doszedł do sprawności. Baltazar - po rehabilitacji.

slajd 44
Pamięć utajona: Uczenie się sztucznej gramatyki
często jest badana w paradygmacie sztucznej gramatyki.
osoba badana dowiaduje się że dany ciąg jest gramatyczny lub niegramatyczny,
dostaje tylko przykłady. Na początku nic nie wie, musi zgadywać. Otrzymuje
informacje zwrotne. Zaczyna odróżniać ciągi gramatyczne od niegramatycznych.

slajd 45
Uczenie się nieasocjacyjne - to znaczy uczenie się które nie polega na kojarzeniu
czegoś z czymś. PRzykład - Habituacja - po jakimś czasie przestajemy np czuć
zapach jakiś, przyzwyczajamy się do sytuacji, habituujemy, Słabnąca reakcja na
powtarzalny bodziec Zwłaszcza zapach, również dotyk i słuch i przeciwieństwo
Sensytyzacja - uwrażliwienie, wzrost czułości percepcji pod wpływem
wcześniejszych doświadczeń. Uczenie się perceptualne - spostrzeżeniowe - wiele
razy kontaktujemy się z bodźcem wizualnym i za każdym razem widzimy nowe
szczegóły - np piękny obraz, utwór, za każdym razem widzimy i słyszymy nowe
elementy. Przy założeniu, że są to wybitne utwory, innym razem to się nudzi.
Podstawa to sprawności profesjonalnej. -Uczenie się spostrzeżeniowe, Uogólnione
zwiększenie wrażliwości po zadziałaniu bodźcem nocyceptywnym.

slajd 46
Problem organizacji pamięci trwałej i deklaratywnej np epizodycznej czy
semantycznej. Dlaczego to ważne? Bo pamiętamy dużą ilość danych. Wiemy że i tak
na wejściu odcinamy zdecydowaną większość która do nas dociera. Jak te dane
powiązać, jak połączyć? Żeby był to sensowny system. Cały czas korzystamy z
pamięci → słuchając wydobywamy z pamięci znaczenia słów; Znaczenie słów są
przechowywane w pamięci semantycznej, bo pierwotnie uważano, że to pamięć
znaczenia słów. Aktualnie to też pamięć faktów podręcznikowych,
encyklopedycznych, nie nabywane przez epizodyczne doświadczenia. Człowiek
wykształcony używa mniej słów, niż zna. Jak opisać złożoność mechanizmu który
polega na wydobywaniu słowa, znaczenia jakiegoś słowa. Szybki proces.
Psychologowie stworzyli modele teoretyczne zwane modelami sieciowymi.Pamięć
semantyczna: sieć tworzy sieć i więzami tej sieci są fakty/pojęcia Węzły sieci:
pojęcia
Połączenia: relacje nadrzędności i podrzędności (Collins & Quillian)
lub skojarzenia (Collins & Loftus) asocjacje, jeżeli dwa elementy były w pamięci
wcześniej lub w krótkim odstępstwie to się kojarzą, nawet jeżeli nie mają nic
wspólnego. Tego typu modelu zapewniają Ekonomię zapisu.
Zapisy pamięciowe to coś jak biblioteka BN na przykład → dużo działań, aby
dostarczyć zamówioną książkę. A nasza pamięć robi to szybko!
Pamięć epizodyczna?
Schematy, scenariusze, narracje, skrypty

slajd 47
Model Collinsa i Quillian (1969)
Metoda badania
Weryfikacja prawdziwości zdań
Eksperyment: osoba badana otrzymuje serię pytań, ma odpowiedzieć TAK lub NIE -
przyciski. Mierzymy czas odpowiedzi. Okazuje się, że jeżeli pytamy o cechy typowe
dla kanarka, czy jest żółty, to wtedy odpowiedź jest szybka a jeśli pytamy o cechy
typowe też dla innych ptaków np czy oddycha itp. tym czas reakcji jest dłuższy.
Czy kanarek ma pióra?
Czy kanarek oddycha?
Czy kanarek jest żółty?
Porównanie czasu reakcji
Krótki, gdy pytanie dotyczy właściwego poziomu
Długi, gdy dotyczy poziomu nadrzędnego

slajd 48
Pamięć nasza to sieć powiązań nadrzędności i podrzędności kategorialnej albo sieci
skojarzeń.
slajd 49
Podsumowanie
nie ma jednej pamięci! Pamięć nie jest jednolita!
Luźna konfederacja różnych funkcji poznawczych pełnionych w różnych
kontekstach w różny sopsób - jawnie niejawnie itd
Aby to wszystko można nazwać pamięciami to muszą spełniać kryterium definicyjne
pamięci - zdolność do korzystania z wcześniejszych doświadczeń, proces
polegający na zdobywaniu, zapisywaniu, przechowaniu i odtwarzaniu.

Pamięć niejawna ≈ uczenie się jest bliska uczeniu się. Różnica tutaj jest pomijalna i
ta pamięć niejawna była słabo zbadana. nie było medotologii, a wydaje się, że ona
jest starsza eweolucyjnie niż deklaratywna → np u małych dzieci niedsyponujących
językiem. Pamięć ta to Nabywanie sprawności np językowej. Bo to uczenie niejawne,
uczenie wspomagane uwarunkowaniami genetycznymi, ewolucyjnymi.

Pamięć jawna Ewolucyjnie nowsza Nabywanie wiedzy oprócz wiedzy mamy inne
przejawy pamięci!

Wykład 5
1. Pamięć robocza
2. Pamięć a mózg
3. Dysfunkcje pamięci

slajd 1
Pamięć robocza (= operacyjna, working memory, WM) synonimy w Krakowie robocza,
w Warszawie - operacyjna. Lepsze jest krakowskie - robocza, bo sylabowo ten
termin jest krótszy.
Czy to nowy konstrukt pamięci?
Stare wino w nowej beczce czy nowe wino w nowej beczce?
Czym się różni ta pamięć od pamięci krótkotrwałej?
To coś nowego - pamięć robocza też przechowuje informacje w krótkim czasie ale
dodatkowo je przetwarza! Jest aktywna, zestawia, tworzy nowe wzorce itp
Funkcje pamięci roboczej
przechowywanie informacji
+
przetwarzanie informacji

slajd 2
Teoria Alana Baddeleya (Baddeley & Hitch, 1974; Baddeley 1989) oni to wymyślili.
Zauważyli że jest coś takiego jak pamięć krótkotrwała oprócz tego że przechowuje
informacje - STM to jeszcze + przetwarzanie i nadzór
Struktura składa się z:
1. Centralny system zarządczy (wykonawczy) - kieruje i rządzi
2. Struktury pamięciowe
a)Pętla artykulacyjna - zapamiętywanie słów
b)Szkicownik wzrokowo-przestrzenny - zapamiętywanie danych niewerbalnych
to wszystko jest w krótkim czasi, podobne parametry czasowe do pamięci
krótkotrwałej
Funkcje
1. Przetwarzanie języka - mówimy dzięki niej, ale też słuchamy ze
zrozumieniem, czytamy, piszemy, przetwarzamy język. Wykonywanie 1 z 4
funkcji językowych. Czasami tłumaczenie - 5 funkcja jezykowa. Gadający
automat - człowiek → wg filozofów, używa języka do celów komunikacyjnych i
poznawczych. Dzięki językowi inaczej myślimy i przedstawiamy świat.
2. Arytmetyka mentalna - wykonywanie różnych operacji arytmetycznych w
pamięci. Liczenie pamięci, porównywanie cen.
3. “Wyższe” czynności intelektualne - wnioskowanie, rozumowanie,
podejmowanie decyzji. Inteligencja człowieka, sprawność umysłowa.
Sprawność pamięci roboczej - silny związek z IQ

slajd 3
CSW - zarządza strukturami pamięciowymi.
W późniejszych wersjach modelu dodano bufor epizodyczny, gdzie są szkice
epizodów a nie tylko obrazki i słowa.

slajd 4
Inne modele pamięci roboczej. To nie jest osobny magazyn pamięci, półka w umyśle.
→ Model Nelsona Cowana
Jednolity charakter WM, pamięć jednolita, w ogóle.. zapisy pamięciowe składowane
w umyśle, ale niektóre są zaktywizowane i ta część aktywna to pamięć robocza,
ożywiona, nadająca się do użycia, wydobyta.
Pamięć robocza w metaforze biblioteki to książka już przyniesiona gotowa do
użycia, pamięć długotrwała to reszta książek, jeszcze nie użyta.
Aktywna część pamięci trwałej to pamięć robocza.
WM jako aktywna część LTM
Co sprawia, że różne procesy pamięciowe są aktywne.?
1. Czynniki sytuacyjne (np. nowość) jeżeli coś się zmienia w otoczeniu, to nowy
bodziec aktywizuje zapisy pamięciowe skojarzone z tym nowym bodźcem.
2. Decyzja wolicjonalna - chce coś zaktywować, np przypomnij sobie co działo
się kilka lat temu albo wczoraj, albo co wiemy na temat czegoś tam..

slajd 5
slajd 6
Metody badania WM pamięci roboczej: jak sie mierzy jej wydolność. Jeżeli WM jest
podłożem IQ no to znaczy że powinniśmy umieć zmierzyć sprawność tej pamięci.
Metody badania
1. reading span - zakres pamiętania tego, co się czyta. Chodzi o zakres pamięci.
Mamy zdanie którego prawdziwość należy zweryfikować - odpowiedź TAK lub NIE
Czy prawdą jest że:
Amsterdam jest stolicą Holandii tak nie
Widelce mają zatrzaski tak nie
Biurka mają szuflady tak nie
Kuzyn jest krewnym tak nie
Stoły wigilijne przykryte są obrusem tak nie
ostatnie zadanie: odtworzyć ostatnie słowo każdego zdania.
Możemy manipulować wielkością serii np pięć, trzy słowa itd
najpierw badany używa pamięci semantycznej a następnie musi użyć pamięci
roboczej, aby odtworzyć te ostatnie słowa. Zadanie to polega na aktywizowaniu
pamięci i przetwarzania - dwa elementy.

slajd 7
2. Metody badania WM: Ospan (Randall Engle) typowo służy do pomiaru pamięci
roboczej. to są formuły matematyczne do weryfikacji.
Czy (8 + 2)/ 5 = 2 Dom → arytmetyka mentalna plus niezwiązane z tym słowo
Czy (8 – 2) x 4 = 12 Krzesło
Czy (4 + 3) x 2 = 14 Pies

Zadanie dla badanego: Odtworzyć wszystkie słowa. Zajmujemy umysł

przetwarzaniem arytmetyki i pamiętaniem słów. Możemy manipulować długością
serii. Im więcej, tym trudniej. Mozemy też manipulować tymi matematycznymi
zadaniami.
slajd 8
3. Testy pamięci roboczej: Tower of London
Zadanie polega n tym, żeby przekształcić to co widzimy na górze w to co widzimy
na dole w minimalnej ilości ruchów. Zmieniając położenie jednej kuli w jednym ruchu,
zrób tak, aby dolny panel był identyczny z górnym.
Zrób to w minimalnej liczbie koniecznych ruchów.

angażuje pamięć roboczą związaną z przetwarzaniem ale najpierw planujemy jak

coś zrobić, przechować w pamięci na krótko ten plan.
PLANOWANIE

slajd 9
zadannie n back n wstecz

na ekranie mamy graficzne symbole, po jednym, zadanie osoby badanej polega na

tym, zeby odpowiedzieć na pytanie czy ten prezentowany na ekranie obiekt pojawił
się wcześniej. Polecenie jest takie - czy ten element pojawił się dwa elementy
wstecz → musi pamiętać: 1. że to było 2. wiedzieć na którym etapie to było.
pamiętać, że reaguje na to co jest powtórką 2 wstecz!
Istota pamięci roboczej - pamiętanie i przetwarzanie i odświeżanie /update/

slajd 10
Mózgowe podłoże WM
Pamięć robocza - wymaga funkcjonowania sieci powiązań w mózgu, nie jednego
miejsca. Najważniejszym elementem jest płat ciemieniowy. Bruzda
międzyciemieniowa ale jednocześnie ważne są inne - kora przedczołowa. Sieć
czołowo ciemieniowa - koordynacja elementów kory przedczołowej z elementami
kory ciemieniowej.
Kora ciemieniowa trzyma te informacje a kora przedczołowa decyduje jak długo
coś ma być trzymane, co ma być trzymane itd Ośrodki podkorowe też biorą udział -
móżdżek, gałka blada,

Przechowywanie:
Dolny płacik ciemieniowy (Inferiorparietal lobule, IPL)
Kontrola uwagowa:
PFC
Zwoje podstawy (szczególnie gałka blada)

slajd 11
Pamięć w mózgu
• Nie ma jednej pamięci
• Więc nie ma też jednego miejsca w mózgu, odpowiedzialnego za pamiętanie.
Złożone czynności są wykonywanie przez różne części mózgu niekiedy daleko od
siebie oddalone
np ciemieniowo czołowo -> pamięć robocza - odległe kawałki. między ciemieniem a
czołem jest brizda Rolanda. A jednak współpracują!
• Problem niejednorodności pamięci - w innych dziedzinach życia też są.
• Pojazdy: samochód, rower, hulajnoga, wrotki itd. co łączy te rzeczy? funkcja tych
rzeczy. Tak samo z pamięcią, nic nie łączy tych rodzajów pamięci, poza tym, że
przechowują info.
• Pamięć robocza, semantyczna, epizodyczna, niejawna itd.
• Jedno słowo, wiele znaczeń
• Wspólna platforma semantyczna: przechowywanie doświadczeń

slajd 12
System pamięciowy przyśrodkowego płata skroniowego
(Medial temporal lobe, MTL)
Kora skroniowa
Hipokamp
Jądra migdałowate (amygdala)
Sklepienie (fornix)
Ciała suteczkowate (corpus mammilare)
Kluczowa rola - płat skronkowy nie cały ofkors bo są tam też inne ośrodki np
słuchowe, system pamięciowy tzw MTL - przyśrodkowy płat skroniowy. Pewna jego
część plus przylegające do niego anatomicznie struktury - czyli np hipokamp. A
strukturą anatomicznie jest ciało migdałowate. powiązane z hipokampem.
Hipokamp i ciało migdałowate oraz części plałat skroniowego tworzą LTM plus inne
struktury anatomiczne. Ciało migdałowaten - reagowanie emocjonalne strach i lęk.
Blisko hipokampa - powiązanie anatomiczne jest powiązaniem funkcjonalnym =
emocje pełnią ważną rolę w procesach pamięciowych to jest pamięć emocji,
traumy, strachu. Emocje modulują procesy pamięciowe. na przykład materiał który
jest emocjonalnie nacechowany np słowa, badani mają zapamiętać słowa i dzielimy
je na kategorie - emocjonalne i niemoecjonalne. Słowa emocjonalne są pamiętane
lepiej, bo właśnie słowo emocjonalne jest obudowane większą siecią skojarzeń. To
się odbija na procesach pamięciowych. Słowo emocjonalne nie musi być ważne
samo z siebie.

slajd 13
Co to jest hipokamp?
Ewolucyjnie jest to część starej kory (archicortex), rozwiniętej u gadów Być może
pewne procesy tworzenia skojarzeń u gadów istnieją a po drugie są różne od
ludzkich ilościowo.
U gadów jest niepofałdowana, równomiernie wypukła a potem jak pojawiająsię
nowe struktruy mózgowe neocortex.
Pod naporem kory nowej kora stara fałduje się, tworząc rogi i zawoje (róg Amona,
zawój zębaty hipokampa)
Czyli konik morski ma starożytne pochodzenie…
hipokamp konsoliduje ślady pamięciowe, odpowiada za utrwalanie wspomnień

slajd 14
Co robi hipokamp?
Konsoliduje ślady pamięciowe, utrwala je. bez utrwalenia są one przejściowe,
szybko zapominane. Jeżeli dana informacja jest nieważna to hipokamp nie koduje.
Hipokamp koduje treść, nie formę. Może też nie zakodować w sposób trwały jakiejś
informacji, gdy jest za krótko w pamięci roboczej, nie zdążyła się utrwalić - natłok
informacji.
hipokamp - nadużycie alko - nie koduje wspomnień, jest urwany film. Bez niego może
funkcjonować pamięć robocza, ale nie jest możliwe przekształcenie zapisu
krótkotrwałego w długotrwały
Ślad pamięciowy = engram
Hipokamp zapobiega amnezji następczej
Odpowiada za pamięć przestrzenną. Są ta specjalne komórki - orientacja w
przestrzeni, nawigacja w przestrzeni. “przerost” u taksówkarzy londyńskich’ ma
większą pojemność.
Efekt orientacji przestrzennej czy nabywania wiedzy?
Jest częścią układu limbicznego
emocje

slajd 15
Hipokamp u londyńskich taksówkarzy
Trudny egzamin z wiedzy o topografii Londynu 25 tysięcy ulic w nieregularnym
układzie The Knowledge

slajd 16
W badaniu badano gęstość pamięci szarej w hipokampie metodą rezonanseu -
przed i kilka lat później po szkoleniu i nabyciu doświadczenia w pracy takswókarza.
Londyńscy taksówkarze i ich hipokampy
Dwukrotny pomiar gęstości szarej materii w hipokampie
Skanowanie metodą MRI
T1: przed szkoleniem
T2: po szkoleniu (3-4 lata później) → gęstość jest większa ale tylko u tych, którzy
przeszli kwalifikacje, co zdali test.
79 taksówkarzy 39 zdało test 40 nie zdało testu, ale 20 pojawiło się na badaniach w
czasie T2
31 osób z grupy kontrolnej (równoważni pod względem wieku, wykształcenia i IQ)
Dzisiaj hipokamp mierzy się pod względem objętości, nie tylko pod względem
gęstości.

slajd 17 i 18
Próba wyjaśnienia efektu plastyczności neuronalnej w hipokampie
Wzrost liczby połączeń synaptycznych?
Ale zmiany zaobserwowano w materii szarej (ciała komórkowe), a nie białej (aksony)
Zmiany na synapsach (konsolidacja)?
Ale taka zmiana nie spowodowałaby przyrostu szarej masy
Neurogeneza?
Ramon y Cajal: niemożliwe
Ale stwierdzono wzrost liczby neuronów w hipokampie szczura pod wpływem
uczenia się
Hipokamp jako jedno z nielicznych miejsc w CSN, gdzie jest możliwe tworzenie się
nowych neuronów
Neurogeneza u ludzi
Neurogeneza – tworzenie się nowych neuronów w dojrzałym mózgu
Ciągle brak twardych dowodów
Są bezpośrednie dowody zebrane w badaniach nad gryzoniami i naczelnymi
„Podejrzane” struktury
Kora węchowa
Przestrzeń podkomorowa (SVZ)
Zakręt zębowy hipokampa (DG)
Inne wyjaśnienie neuroplastyczności
Nowe dendryty
Nowe kolbki synaptyczne
Nowe połączenia

U człowieka dorosłego nie przyrastają nowe neurony, nie przyrastają nowe. Inne
neurony kompensują albo połączenia neuronalne to kompensują. Dogmat ten
pochodzący od popularnego badacza, ale z drugiej strony były dane pokazujące np
zmiany w hipokampie. Więc może to były zmiany w liczbie połączeń synaptycznych?
co sprawia, że hipokamp jest większy - tylko że te zmiany zaobserwowano w masie
szarej, a nie białej. Być może to zmiany w synapsach - zmiany dotyczące wzrostu
liczby wzrostu kubków synaptycznych. Stwierdzono wzrost liczby neuronów u
szczura pod wpływem uczenia się - dlaczego człowiek nie? Być może w hipokampie
jest możliwe przyrost neuronów. Sprawa jest badana! Neurogeneza u ludzi
dorosłych to tworzenie się nowych neuronów. W jakich strukturach mogłaby ona
zachodzić? Np zakręt zembowy hipokampa - czy rzeczywiście tam to mogłoby się
tworzyć? Kora węchowa. Jest podejrzenie że w hipokampie możliwy jest tworzenie
się nowych neuronów. Jeżeli udało by się to potwierdzić, gdyby się udało ten proces
intensyfikować i stymulować to można mieć nadzieję, zapobieganie pewnym
negatywnym zjawiskom np chorobom neurodegeneracyjnym. Inny problem
neurogenezy i odtwarzania neuronów - dotyczy przerwania rdzenia kręgowego, co
skutkuje paraliżem, gdyby udało się tam odtworzyć neurony, no to jest nadzieja na
przywrócenie sprawności. Te badania są ważne w sensie medycznym. Oprócz
hipotezy neuro genetycznej, są inne wyjaśnienia neuroplastyczności - po pierwsze
nowe dendryty, po drugie nowe kolbki synaptyczne i nowe połączenia neuronalne.

slajd 19
Neuronalne podłoże pamięci i uczenia się
Hipoteza Ramona y Cajala (1894) -stwierdział, że Pamięć nie wymaga nowych
neuronów, bo Pamięć dzieje się na synapsach
Nie ma neurogenezy - dogmat
Ale jak wyjaśnić, że ktoś się uczy nowych rzeczy?
odpowiadał - człowiek zapamiętuje - zależy to od zmian na synapsach.
y Cahal prowadził swoje obserwacje kiedy nie było obrazowania

Inna teoria
Zasada Donalda Hebba (1949) - pojęcie Zespoły komórkowe (cell assemblies) - grupa
neuronów która jest jednocześnie pobudzana,
Jeśli grupa neuronów jest pobudzana jednocześnie, wytwarza się tendencja do
wzajemnego pobudzania się neuronów. Widzimy jakąś scenę i zapamiętujemy ją.
Wszystkie osoby biorące udział w tej scenie, wymagają aktywizacji pewnych
neuronów. Jeśli utrwalimy to doświadczenie, to aktywacja 1 neuronu sprawia, że inne
też się uaktywniają. I w takim razie pamięć wyobrażamy sobie, że jeden bodziec
sprawia, że inne się odpalają - uczenie się asocjacyjne.
Cells that fire together, wire together -> komórki które odpalają razem są razem
odrutowane.
Uczenie się asocjacyjne

slajd 20

Zespół komórkowy wg Hebba

Pobudzenie w obwodzie zamkniętym

Grupa neuronów i połączenia między nimi, jeśli cokolwiek się zaktywizuje, cała sieć
się aktywizuje, ale warunkiem jest to, że w sposób powtarzalny neurony są
aktywizowane w tym samym czasie. Złożone doświadczenie jest pamiętane w ten
sposób. To wszystko dzieje się w obwodzie zamkniętym. Trudne do wygaszenia.
Uporczywe pamiętanie czegoś. → przykład ruminacji??

"When an axon of cell A is near enough to excite B and repeatedly or persistently

takes part in firing it, some growth process or metabolic change
takes place in one or both cells such that A’s efficiency, as one of the cells firing B, is
increased"

slajd 21
Co takiego dzieje się na synapsach, skoro pamięć dzieje się na synapsach?
Neuronauka mówi, że to co dzieje się na synapsach to to jest —> Długotrwałe
wzmocnienie synaptyczne (Long-term potentiation, LTP) to nie jest wzmocnienie
behawioralne, tylko to jest wzmocnienie jako efekt na synapsie. W terminologii
polskiej tak to się utrwaliło jednym słowem. Co to jest potencjacja
długoterminowa? Wzrost sprawności przewodzenia synaptycznego
Uczenie się polega na “przecieraniu szlaków”. Sygnał szybciej i sprawniej
przechodzi w wyniku torowania. Mechanizm obsługiwany przez syntezę białek -
rośnie liczba receptorów postsynaptycznych, Przyrost ilości neurotransmitera
(presynaptycznie). To jest obsługiwany przez mechanizm molekularny.
Mechanizm przeciwstawny → Długotrwałe osłabienie synaptyczne → tak jak nie ma
sensu pamięć bez zapominania. Tak samo trudno byłoby zrozumieć wzmocnienie
bez mechanizmu przeciwstawnego. Oduczenie, przeuczenie - osłabienie
synaptyczne.

slajd 22

Neuron, który wypustką aksonalną przekazuje wiadomość do synapsy. Po drugiej

stronie synapsy jest dendryt 2 neuronu. Z każdego neuronu wychodzi jeden akson a
dendrytów może być wiele. Na końcu aksonu w kolbie synaptycznej jest
neuroprzekaźnik substancje chemiczne np dopamina, które są uwalniane i
przechodzą przez szczeliny synaatyczną na drugą stronę, sa wyłapywane przez
receptory - żółte na dendrycie i jest przekazywana ta informacja na drugim
dendrycie i przekazywana dalej jest. Transmisja najpierw ma charakter elektryczny
/eeg/ proces depolaryzacji a potem ten proces staje się chemiczny na synapsie. Co
się dzieje w wyniku uczenia się? Może dochodzić do tego, że pojawiają się nowe
receptory. Nowe miejsca, gdzie serotonina może być wyłapywana i może być
początek wyłapywania kolejnym. Po drugie może być więcej neuroprzekaźnika np
serotoniny. Na skutek uczenia się. JEst więcej chemicznej substancji i po trzecie
może być tak że w neuronie nadawczym może być więcej kolbek, przez co neuron
uzyskuje więcej możliwości aktywizowania neuronu po drugiej stronie.
Obrazek nr 1 przed uczeniem się, w miarę uczenia się dochodzi do zmian i mamy
więcej zmian - kolbek, przekaźnika i dzięki temu organizm natychmiast uruchamia
szlak nerwowy leżący u podłoża czynności pamięciowej.
Złota reguła wyjaśniania mózgowego podłoża pamięci

slajd 23

Problem
Słabo wyjaśnia jednopróbowe uczenie się. Można się uczyć nowych rzeczy na
skutek jednorazowego doświadczenia. Kiedy dotyczy spraw ważnych, które
decydują o przezyciu np wstręt. Zatrucie jakąs potrawą → wstręt. Trudno to
wytłumaczyć LTP.

Jak wyjaśnić konsolidację w przypadku jednorazowego epizodu?

LTP odnosi się raczej do dłuższej serii doświadczeń (uczenie się, nabywanie
wprawy), typowego uczenia się, nabywania nawyków, również w przypadku
jednoprbowego uczenia się tekstu - ktoś przeczyta tekst i pamięta go długo. To są
przypadki uczenia się kiedy słabo wyjaśnia
Dlaczego pamięć epizodyczna jest tak wyjątkowa? pamięć ta dotyczy na ogół 1
epizodu, który nie jest powtarzalny tzn to samo się nie powtarza w nim.

slajd 24
Pamięć epizodyczna jest wyjątkowa, bo:
-Działa z “ zaskoczenia” (problem uwagi, nastawienia, przygotowania) - problem
uwagi, nastawienia i przygotowania. Umysł nieprzygotowany na epizod źle go
pamięta - w sposób zniekształcony.
Działa na zasadzie uczenia się “jednopróbowego”
- Koordynuje wiele informacji z różnych modalności zmysłowych i z różnych
partii mózgu; przetrwarzanie informacji zwrokowej jest gdzie indziej niż
słuchowa itp

slajd 25
Integrująca aktywność hipokampa - proces dokonujący się w czasie.
3 etapy procesu konsolidacji

Komórki hipokampa które reagują na zdarzenie, które trzeba pamiętać, i mamy

moduły korowe, struktury w korze skroniowejk, ciemieniowej. Na początku procesu
uczenia się połączenia między komórkami hipokampa i korowymi muszą być
aktywne w czasie rzeczywistej - nieustannie stymulują komórki korowe komórki
hipokampa żeby przetwarzały te dane. Potem te powiązania słabną, mniej
energetyczne, rzadniej odpalają się. Za to połączenia wewnątrz modułów
korowych zaczyna się robić sieć powiązań. Wcześniej się nie łączyły. Pod koniec
procesu uczenia się to łączenie między modułami się wzmacnia a aktywność
hipokampa słabnie, wspomnienie jest utrwalone. Hikopamp może się angażować w
kodowanie nowego wspomnienia. W procesie kondolidacji dochodzi do uwolnienia
hipokampa od nadzoru i podtrzsymywania a z drugiej strony komórki korowe łączą
się ze sobą. Modele sieciowe pamięci długotrwałej - podobnie to działa. W modelu
pamięci dług. nie mówi się o neuronach,. tylko o zapisach pojęciowych, ale na
poziomie móżgowym to jest to coś bardzo podobnego.
Hipokampa “wiąże” różne aspekty śladu pamięciowego (wzrokowe, słuchowe,
węchowe, słowne itd.
Po pewnym czasie te aspekty łączą się w niezależną od hipokampa sieć korową
W tym momencie hipokamp jest “wolny” i może zacząć konsolidować kolejne ślady
pamięciowe
(Frankland & Bontempi, 2005)

slajd 26
Gdzie są składowane engramy? - zapisy korowe które się utrwalają.
Nie do końca wiadomo… Wszędzie - hipoteza szerokolokalizacyjna
Hipoteza wąskolokalizacyjna
Hipoteza szeroko-lokalizacyjna
Sieć połączeń - dzisiaj mówi się o sieci powiązań, podejrani → Głównie płat
skroniowy i ciemieniowy - zapamiętywanie odpowiedzialne
Kiedy mówimy o rehabiltacji wtedy to jest ważne.

slajd 27
Rola płata czołowego - DLPFC (dorso-lateral) Brak funkcji pamięciowych jako takich
kluczowa w pamięci roboczej; część czołowa odpowiada za nadzór i kontrolę,
planowanie i hamowanie. Aktywizuje się w przypominaniu, zwłaszcza przy braku
wskazówek I wtedy, gdy trzeba przypomnieć sobie kontekst. Aktywizuje się gdy
wykonujemy czynności pamięciowe wymagające kontroli np kiedy chcemy
przypomnieć sobie coś wysiłkowo, kiedy trzeba sobie przypomnieć kontekst. Jeżeli
mamy wskazówkę naprowadzającą to nasz umysł może wyprodukować
automatycznie wspomnienie bodziec - reakcja. Jeżeli wolicjonalnie musimy sobie
coś przypomnieć to konieczna jest aktywacja obszarów gbrzietowo bocznej kory
przedczołowej - hamowanie i kontrola.

Inne obszary kory np brzuszno przyśrodkowe VLPFC (ventro-lateral) Aktywizuje się

na etapie kodowania Jak również podczas zapamiętywania mimowolnego
też się mogą aktywizować, zwłaszcza na etapie kodowania informacji,
zapamiętywania albo podczas zapamiętywania mimowolnego

VM/OFC (ventro-medial, orbitofrontal) - kora orbitro frontalna, brzuszno

przyśrodkowa - tuża za gałkami ocznymi; Tam się dokonują procesy związane z
naszą tożsamością, podmiotowością, anatomicznie powiązany z MTL - płatem
przyśrodkowym płatem skroniowym no to uszkodzenia obszaru odbijają się na
pamięci Lezje: fałszywe wspomnienia i konfabulacje - zakłócenia pamięci.

slajd 28
slajd 29

Problem neuronów “babcinych” Grandmother’s neurons: ktoś zadał pytanie - czy

babcię pamiętam 1 neuronem czy siecią ?
Czy osoby pamiętamy jednym neuronem?
pojedyncze komórki, reprezentujące konkretną osobę (lub przedmiot)

Jerzy Konorski (1967): komórki gnostyczne wymyślił to - to są

Wyspecjalizowane neurony reprezentujące konkretne obiekty. wypadnięcie takiego
neuronu; mamy poczucie, że znamy tę osobę, mamy poczucie ale nie wiemy kto to
jest - można sobie odtworzyć tą osobę i nowy neuron przejmie tę rolę pamiętania.

slajd 30
Jak różne rodzaje pamięci tworzą eksperta?
Praktyczny wymiar pamięci w naszym życiu - wszelkie codzienne czynności.
Pamięć musi funkcjonować jak potrafi to jest pamięć eksperta
Które moduły są potrzebne?
studiowanie
praktyka
po 10 tys godzin można być ekspertem
Pamięć semantyczna - wiedza otrzymana w czasie studiowania, przechowywana w
sieci powiązań, bardzo rozległej; żeby być ekspertem trzeba mieć też elementy
pamięci proceduralnej → lekarze - w praktyce coś robią. wiedza proceduralna też
może być otrzymana. Pamięć proceduralna w procesie treningu, jest też nabywana
w osobistym doświadczeniu. I mamy pamięć epizodyczna - poszczególne epizody,
nabywanie wiedzy semantycznej składa się z serii epizodów; po drugie epizody – to
sytuacje przypadkowe, nietypowe. Super ekspert potrafi zareagować w sytuacjach
rzadkich np kilka lat temu miał coś podobnego. Potrzebne są te moduły na raz.
Bycie ekspertem jest ograniczone do jednego obszaru.

aktywnie robi notatki

kojarzyć z czymś
zadawać pytania.
techniki pamięciowe
slajd 31
Dysfunkcje pamięci
• Nie należy ich wyolbrzymiać - nie należy aż tak bardzo narzekać!
• Pamięć mimo wszystko jest bardzo sprawna
Nie dotyczy zaburzeń neurologicznych
• Rodzaje
• Zaburzenia pourazowe
• Amnezja wsteczna pourazowa
• Afazja (różne postaci)
• Choroby neurodegeneracyjne
• Choroba Alzheimera (AD), choroba Parkinsona (PD) - postępująca degeneracja
układu nerwowego;
• „Zdrowe”, powszechnie występujące dysfunkcje - coś zawodzi - ale nie wyklucza
nas z życia

slajd 32
Siedem grzechów pamięci (Daniel Schacter, 2001/2003)
1. Grzech nietrwałości pamięci → pamięć jest nietrwała, szczególnie pamięć
krótkotrwała; ale też pamięć długotrwała, nie w sensie rzeczywistym - trwałość
jest ograniczona - tracimy informacje czy to w związku z interferencją, czy to w
związku
2. Grzech roztargnienia → sytuacja w której pamięć nie koduje informacji ponieważ
umysł zajmuje się czymś innym w danym momencie. I etap procesu pamięciowego.
Jeżeli umysł jest czymś zajęty, to zapamiętanie jest utrudnione. Dysfunkcja uwagi -
rzutuje na pamięć
3. Grzech blokowania → sytuacja w której informacja jest zapisana w pamięci i tkwi
tam, fizycznie istnieje ale nie ma dostępu do tego zapisu - chwilowy, albo dłuższy -
czasami wystarczy coś sobie skojarzyć, czasami hipnozą. Metody docierania do
zablokowanych wspomnień, inne to drażnienie kory mózgowej.
4. Grzech błędnej atrybucji → człowiek pamięta wiernie treść wspomnienia ale źle
pamięta źródło wspomnienia - wydaje mu się że to osoba A powiedziała a tak
naprawdę to osoba B. Nieświadomy plagiat jest przykładem tego.
5. Grzech podatności na sugestię → pamiętamy w sposób podatny na sugestię ze
strony osoby trzeciej, jakiegoś źródła, czasami ta sugestia jest nieintencjonalna, ma
w tym jakiś interes. Psychologowie eksperymentalni to robią w celach badawczych.
Sugerują jakieś wspomnienia i sprawdzają czy one będą trwałe.
6. Grzech tendencyjności - skłonność do pamiętania tego co potrzebne a nie tego
co potrzebne. albo pamiętamy to co jest zgodne z obrazem naszego ja; bronimy się
przed niemiłym widzeniem siebie. Freudowskie mechanizmy - wyparcie,
zaprzeczenie, anulowanie.

7. Grzech uporczywości→ o traumie - trudno zapomnieć wspomnienia traumatyczne.

Aczkolwiek chcielibyśmy to zrobić, bo są przykre i zwrotnie się przyczynia,
pogłębiają traumę.

Czym jest wyobraźnia?

Wykład numer 6
 Wyobraźnia i wyobrażenia
Pojęcia i wiedza pojęciowa

Literatura: Czym jest wyobraźnia? Maruszewski, T. (2011). Psychologia

poznania. rozdział 7 i 8

slajd 1
wyobrażenia i wyobraźnia to reprezentacje w umyśle rzeczy z rzeczywistości.
Wyobraźnia
Czym jest wyobrażenie?
Tradycyjnie w psychologii introspekcyjnej było rozumiane jako doświadczenie
wewnętrzne. Obraz umysłowy badany introspekcyjnie
Obecnie - Zmysłowa reprezentacja obiektu lub zdarzenia występująca pod jego
nieobecność. Reprezentujemy sobie jego wygląd pod jego nieobecność. Gdybyśmy
go widzieli to w umyśle pojawia się reprezentacja - percept, a jak znika to jest
wyobrażony
Dwa kryteria:
Nieobecność obiektu
Zmysłowość (np. ukłucie igłą) -> wyobrażenie ma wymiar zmysłowy, jak sobie coś
wyobrażamy i elementy które się na to coś składają, to możemy wyobrażać sobie
elementy słuchowe.
Wyobraźnia dotyczy wszystkich zmysłów. Wyobraźnia jest podobna do percepcji.
Czujemy coś w rodzaju bólu, chociaż jest on inny od rzeczywistego. Jeśli ktoś boi się
zastrzyku, to go bardziej boli.

slajd 2
Wyobraźnia w różnych modalnościach zmysłowych
1. Wyobraźnia wzrokowa Kot leżący na kanapie
2. Wyobraźnia słuchowa Utwór muzyczny
3. Wyobraźnia dotykowa Ukłucie igłą
4. Wyobraźnia węchowa Łąka polna
5. Wyobraźnia smakowa Plasterek cytryny na języku, doznania związane z
temperaturą, równowagi itp

slajd 3
Wyobraźnia twórcza - w odniesieniu do twórczości. Postęp jest możliwy dzięki niej.
Mamy to samo słowo, ale różne znaczenie. To samo słowo może mieć różne
znaczenia
Wąskie i szerokie ujęcie wyobraźni - we współczesnej psychologii - jest wąskie
Wąskie/techniczne: “percepcja” pod nieobecność obiektu
Szerokie: zdolność tworzenia wszelkich reprezentacji umysłowych- fantazjowanie,
wyobrażanie sobie co by było gdyby, rzeczy fikcyjne, idealne rozwiązania itp.
W szczególności: “percepcja” obiektu, który nie istnieje (np. Pegaz, Atlantyda)

slajd 4
Twórczość na materiale wyobrażeniowym przybiera różne formy np obiekty
niemożliwe - twórczość malarska surrealizm; nietypowe zestawienia

slajd 5
Badania nad wyobraźnią twórczą Finke (1990), prowadził badania nad twórczością →
procedura:
1. Badani otrzymywali losowo dobranych kilka elementów z piętnastu figur, takie jak:
koło, półkole, sześcian, stożek, wężyk, itd.
2. Zadanie polegało na wyobrażeniu sobie jak zestawić te elementy, aby powstało
coś co wygląda interesująco i może być użyteczne.
3. Potem badani mieli narysować to, co sobie wyobrażali.
4. Następnie mieli zinterpretować to co narysowali, jako coś co mogłoby być
praktyczne albo użyteczne w jednej z ośmiu losowo wybranych kategorii: meble,
środki osobistego przekazu, środki transportu, aparatura naukowa, AGD, narzędzia,
broń, gry i zabawy

slajd 6

Nazwij ten przedmiot:

Meble
Środki transportu
Broń

slajd 7
Finke (1990), wyniki

90% badanych utworzyło rozpoznawalny układ - co było jakąś kombinacją czegoś

znanego
ponad 30% badanych utworzyło układ uznany przez sędziów kompetentnych za
twórczy - twórczość jest powszechna. Przypadkowi ludzie zrobili coś twórczego!.
Wnioski
• Wyobraźnia twórcza jest naturalna formą aktywności człowieka
• Badani relacjonowali, że nie przystępowali do tworzenia układów z jakimś
konkretnym planem

slajd 8
Rodzaje “obrazów” umysłowych. Obrazy umysłowe mogą być perceptem.
Spostrzeżenia (percepty): percepcja obiektu Wyobrażenie tylko związane z
pamięcią obiektu Wyobrażenia: pamięć obiektu + operacje. Czasami pamięć obiektu
jest bardzo żywa. Obrazy ejdetyczne: żywa pamięć obiektu. Jeżeli nie zdaje sobie
sprawę, że nie widzi to wtedy jest halucynacja
Halucynacja: złudzenie percepcji obiektu (utrata kontroli). Kilkudniowe niewyspania
to też jest trochę stan psychotyczny, lub pod wpływem SPA.

Wyobrażenie - niby percepcja obiektu

slajd 9
W badaniach zmierzano do tego do jakiego stopnia wyobrażenia są podobne do
spostrzeżeń. Podobieństwo wyobrażeń do spostrzeżeń.
Efekt wielkości obiektu (1)
Badania: osoby miały sobie wyobrazić jakieś JEDNO zwierzę np słonia i potem
pytano o cechy tego obiektu. Przy czym te wyobrażone zwierzęta różniły się
wielkością. Sześć rozmiarów (XXXL, XXL, XL, L, M, S)
Czas w którym ludzie wyobrażają sobie to zwierze jest tym dłuższy, im zwierzę jest
mniejsze.
(Kosslyn, 1975)

Efekt wielkości obiektu (2)

Wyobrażone pary zwierząt różnej wielkości.
Pytanie o cechy królika, gdy występuje w parze ze Słoniem
Muchą a słoniem albo mucha i królik. Okazuje się, że pytając o cechy np królika to
odpowiedź na to pytanie jest dłuższa, gdy królik jest w parze z czymś większym np
słoniem
(Kosslyn, 1983) - mówie że to trochę tak jakbyśmy najeżdżali lupą na te obiekty. A
słoniowi nie musimy. No ale to dotyczy wyobrażeń! to dlaczego zoomujemy królika,
bo to trochę działa tak jak w percepcji.

slajd 10
Wnioski z badań Kosslyna
Mały obiekt wymaga umysłowego powiększenia(“zoom” mentalny)
Cel: aby się lepiej “przyjrzeć”
Czyli wyobrażenia wywołują identyczne reakcje, jak wrażenia zmysłowe
Dowód na to że wyobraźnia działa podobnie jak percepcja
Hipoteza o ekwiwalencji percepcji i wyobraźni → ekwiwalencja oznacza tożsamość
równoznaczność, ostrożniej jest mówić o podobieństwie.

slajd 11
Inny ważny badacz nad wyobraźnią
!! Teoria podwójnego kodowania (Alan Paivio) kulturysta ;)
Zdaniem PAivio świat odbieramy zawsze dwutorowo, dwukanałowy = system
werbalny i niewerbalny.

System werbalny odbiera coś co przychodzi do nas poprzez słowo i przechowuje

wiedzą poprzez Logogeny à generują reprezentacje werbalne.
System niewerbalny percepcyjny (obrazowy, niewerbalny) przechowuje wiedzę w
postaci Imaginów → generują reprezentacje obrazowe.
Obraz (image) = percept lub wyobrażenie. Imageny i logo geny są spakowane. Po
rozpakowaniu mamy różne reprezentacje.
Imageny odnoszą się do wszystkich zmysłów.

slajd 12
mamy bodźce ze świata zewn przechodzą przez sensoryczne oko ucho i wiedza
nabyta w ten sposób jest kodowana w jednym z dwóch systemów - potem
następuje wyjście na zewnątrz w zależności od sytuacji. Ciekawe jest też to, że
między logo genami i imagenami są związki o charakterze asocjacyjnym, słowa
kojarzą się ze sobą na zasadzie znaczenia, wspólnych cech. Pomiędzy systemami są
związki o charakterze referencyjnym - odnoszą się do siebie np słowo kot odnosi
się do obrazu kota i odwrotnie.
ODnosi się do istot, które dysponują słowem, językiem. Małe dzieci przechowują na
początku informacje w postaci imago. Oba te systemy są angażowane, ale ten ma
pierwszeństwo, który pierwszy zauważył informację!

slajd 13

slajd 14
Relacje między systemami
"Teoria podwójnego kodowania zakłada, że oba systemy są niezależne, lecz
nawzajem powiązane. Niezależność implikuje, że aktywność poznawcza i
percepcyjna mogą przebiegać w każdym z tych systemów oddzielnie albo też oba
systemy mogą działać równocześnie" (Paivio, 1978, s. 380).

Relacje Asocjacyjne (wewnątrz systemów)

slajd 15
Teoria nie jest wolna od wątpliwości Pavio
Pytania: Czy istnieją imagery “abstrakcyjne”? Śłowa abstrakcynje są - jedna z cech
języka, że on jest zdolny do tworzenia abstrakcji, rozumianej jako posługiwanie się
narzędziami abstrakcyjnymi. Np wyobrażamy sobie psa, Pies jaki taki. Czy możliwe
jest wyobrażenie sobie zwierzęcia jako takiego? Zwierzę jako takie? a w języku
jest to proste.
Pies jest bytem - zwierzę jest bytem - wyobraź sobie byt.
Nie wiemy czy ludzie wyobrażają sobie abstrakcyjne imageny.

Inny problem Który system ma pierwszeństwo?

• rozwojowo – kod obrazowy - u dzieci
• indywidualnie – różnie; różnice indywidualne;
• ale ogólnie kod obrazowy ma wielką moc w poznaniu codziennym funkcjonowaniu
na codzień, czy twórczym, ale. są problemy o charakterze podstawowym czy
obrazowo można sobie coś przedstawić abstrakcyjnego

slajd 16
Fakty empiryczne Paivy
Efekt dominacji przetwarzania obrazowego -
Łatwiej zapamiętać listę słów konkretnych, niż abstrakcyjnych. Np jak mamy słowa
do nauczenia się. Test pamięci epizodycznej. trzeba ich nabyć jako epizod - za
pierwszym razem i nie wraca do tego. ŁAtwiej zapamiętać konkretne bo są
bardziej obrazowe.
W pierwszym przypadku działają oba systemy, w drugim – tylko werbalny! Pamięć
ożywa gdy przywołuje coś konkretnego. To wyjaśnia dysfunkcje pamięci
epizodycznej. W złożonych epizodach ludzie pamiętają szczegóły ale nie rozumieją
sensu ogólnego.
Inne eksperymenty to potwierdzają
Efekt odległości symbolicznej → Łatwiej porównać obiekty wyraźnie różniące się
wielkością (np. słoń i osioł) niż podobne (np. koń i osioł)
Nawet wtedy, gdy dostajemy tylko etykiety słowne
Ale w drugim przypadku trwa to dłużej
Dlaczego?
kod werbalny à referencja do kodu obrazowego à porównanie

slajd 17
Wątpliwości

Czy obrazy umysłowe rzeczywiście występują? Czy wyobraźnia przechowuje jakieś

obrazy? I w jakim formacie?
Obrazy są bardziej pojemne informacyjnie niż słowa - wymagają więcej pamięci i
generują więcej szczegółów. Jak przechowywać te obrazy takie pamięciożerce?
Może w postaci spakowanej?
Czy w istocie są bardziej pojemne informacyjnie (i dlatego łatwiejsze do
zapamiętania)?
Czy obrazy umysłowe są generowane przez bardzie podstawowe formy
reprezentacji?

slajd 18
Dwa stanowiska - polemiki naukowe - Kosslyn i Pylyshyn
Stanowisko obrazowe (Steven Kosslyn)
Obrazy są pierwotną formą reprezentacji. Obrazy nie są redukowalne do innych
form reprezentacji.
Stanowisko propozycjonalne (Zenon Pylyshyn) Wiedzę przechowujemy w umyśle w
postaci sądów (propositions) abstrakcyjnych o relacjach. Relacja między dwoma
obiektami A jest większe od B, X leży pod Y itp. Dwa obiekty + relacja W
reprezentacjach złożonych są relacje między relacjami. Cała nasza wiedza tak
wygląda - w postaci powiązań i relacji. Te relacje są źródłem nietrwałych np obraz.
Obraz jest nietrwałą strukturą powierzchniową wygenerowaną przez sąd. Kot
siedzi na kanapie - nietrwały obrazek. Nie składujemy tego obrazka w umyśle.
Są te dwa stanowiska
pierwotność i wtórność obrazu

slajd 19
podobieństwo wyobraźni do percepcji - eksperymenty nad Rotacja mentalna
litera F

badany mówi - to jest to samo czy nie jest a

badacz mierzy czas; im większy kąt rotacji, tym dłuższy czas. Czas dokonywania
tych decyzji, ten czas jest zależny od kąta rotacji od 0 do 180 rośnie, od 180 maleje.
Cooper i Shepard (1975), rotacje mentalne
Jaka jest zależność czasu reakcji od kąta rotacji liter?

slajd 20
Cooper i Shepard (1975), rotacje mentalne
Wyniki:

slajd 21
Rotacje mentalne w 3D
ludzie dokonując w umyśle takich rotacji traktują to trochę tak jakby to był
przedmiot w świecie realnym. Dłuższy czas zależy od stopnia rotacji. W wyobraźni
nie są ograniczeniem a jednak w tych zabiegach - kat i czas ma znaczenie.
Obiekty wyobrażone traktujemy jako obiekty realne
POtrzebujemy tego w sytuacjach życiowych - wyobraź sobie jak obiekt zachowa się
obrócony o jakiś kąt.
(Shepard & Metzler, 1971)

slajd 22
Rotacje mentalne: podsumowanie
Efekt rotacji mentalnych (zależność RT/kąt) jest
niezależny od:
- kierunku i płaszczyzny rotacji
- liczby wymiarów rotowanej figury
- rodzaju symboli (litery, cyfry, figury)
- rodzaju wykonywanego zadania (ocena
formy, identyfikacja, porównanie

slajd 23
Inny zabieg eksperymentalny - badania nad skaningiem
Skaning mentalny: mapa. Pokazujemy mapę wyspy, gdzie są różne rzeczy. I po
jakimś czasie ci ludzie mają się nauczyć mapy, wiedzieć gdzie co jest i wyobrażać
sobie i udzielać odpowiedzi - gdzie jest coś tam - skanujemy w umyśle mapę i
odpowiadamy na pytania. Mierzony jest czas.

slajd 24
Kosslyn, Ball i Reiser (1978)
Badany miał w myślach przenieść się z punktu (1) do punktu (2), np. z domu w okolice
stawu, spod drzewa do ogniska
Wyniki:
Czas reakcji rośnie wraz z przestrzenną odległością obiektów i złożonością drogi,
która je łączy.
Wnioski:
Obrazy umysłowe przekształcane są w sposób analogiczny w stosunku do
transformacji dokonywanych na obiektach zewnętrznych

slajd 25
Jak kodujemy obrazy umysłowe?
wyobrażenia → Jaki jest sposób ich kodowania i przechowywania?
Kod analogowy Kod abstrakcyjny Kod werbalny

•Kosslyn; Shepard • Anderson & Bower; Pylyshyn

•Paivio (podwójny kod)

Toczy się polemika pomiędzy tymi, którzy uważają, że obrazy kodujemy w sposób
analogowy, abstrakcyjny. Jest też pośredni pogląda, że w podwójnym kodzie - ale
nawet tam jest wskazanie na doniosłość kodu obrazowego/analogowego

slajd 27
Pożytki z wyobraźni - co nam daje wyobraźnia w życiu

1. Elastyczność - Paivio: zmiana kodu à kreatywność, zmiana strategii; jeżeli

mamy opis werbalny problemu to zmiana go na narysowanie go sprawia, że
mamy pomysły. zmiana kodu zwiększa kreatywność albo wyrażenie słowem
kodu wyobrażonego.
2. Mnemotechniki → techniki pamięciowe, techniki wspomagania
zapamiętywania; znana technika pamięciowa - jak ktoś się uczy do egzaminu
to może podzielić te fragmenty i “schować” je w różnych miejscach
mieszkania. Obraz wspomaga słowo i odwrotnie
3. Wizualizacja w sporcie - wyobrażenie sobie rzutu [piłką itp większa
produktywność sporcie. wstępne przygotowanie ciała do działania.
aktywizacja neuronów w korze przedruchowej. Wstępnie aktywowane
neurony wspomagają neurony biorące udział w lecznictwie.
4. Orientacja w przestrzeni - lepiej sobie radzimy w terenie. Różne techniki
orientacyjne
5. Działanie celowe reprezentacja celu w umyśle, polega na tym, że zmierzamy
do efektu zamierzonego - wcześniej sobie go wyobrażamy, jest on w naszym
umyśle. Mamy mieć w pamięci jaki mamy cel. Bo jak go zapomnimy to nasze
działania są chaotyczne.
—-----------------------------------------------

slajd 28
Pojęcia
slajd 29
Reprezentacje pojęciowe najczęściej związane z językiem. Ale ten związek nie jest
stuprocentowy.
Pojęcie (concept) rozumiane jest jako reprezentacja umysłowa, która odnosi się do
jakiegoś zbioru obiektów i w której skład wchodzą istotne właściwości tych
obiektów (Smith, Medin, 1981).
psowatość - machający ogon - sierść, inne cechy będą przechowywane w pojęciu
psa jego istotne jego elementy.

Problemy:
Co to są istotne właściwości? Które są istotne a które nie są?
Czym innym jest psowatość dla biologia, kynolog, inaczej niespecjalista np opiekun
psa. Różne elementy.
Ryba pływa - rybowatość. Ptak ma pióra - ptakowość
To co dla biologa jest ważne, dla potocznego niekoniecznie.
Dla psowatości nieistotna jest wielkość. IStotne to co odróżnia jedną kategorię od
drugiej. JEżeli pozwala to istotne, a jeżeli nie to nie jest istotne

2. Jakie są reguły składania tych właściwości w obiekt?

slajd 30
Reguły składania - trzy reguły
1. Koniunkcja - współwystępowanie pewnych cech. Np Kawaler to dorosły
nieżonaty osobnik płci męskiej, trzy cechy właściwe; i i i
2. Dysjunkcja - albo albo albo Róża to kwiat biały lub herbaciany lub różowy lub
czerwony
3. Funkcja - łączymy pewne cechy w obiekt i tworzymy kategorię pojęciową bo
pełni dla nas ważną funkcję - Kawaler to dorosły nieżonaty osobnik płci
męskiej, ale nie ksiądz katolicki, nie rozwiedziony, nie wdowiec, za to
samodzielny życiowo I finansowo i posiadający zdolność do czynności prawnych,
jednym słowem: zdolny do ożenku

slajd 31
Pojęcie a kategoria
1. Kategoria = zbiór obiektów, cyfr, kotów, motyli itd
2. Pojęcie = umysłowa reprezentacja tej kategorii - nie każdej, niektóre nie są
reprezentowane. Większość ludzi nie potrzebuje pojęcia na obiekty na cięższe niż
750 g a lżejsze od 340 g - nie potrzebujemy Pojęcie nie jest tym samym co
kategoria. wszystko co wiemy o kategorii, wszystkie cechy które przypisujemy
obiektom. Cechy użytkowe tam są.
3. Etykieta werbalna = słowa używane w zastępstwie kategorii
Nie wszystkie kategorie są reprezentowane pojęciowo,
nie wszystkie pojęcia są opatrzone etykietami werbalnymi, nie wszystkim etykietom
odpowiada jakaś kategoria czy pojęcie.

slajd 32
Przypadki szczególne
Jest kategoria, nie ma pojęcia. Okres przedpojęciowy w rozwoju dziecka - dziecko
nie dysponuje pojęciami, a już poznaje świat, więc nie tylko poznaje ale ich używa.
Traktuje różne rzeczy do różnych czynności. Nie ma reprezentacji pojęciowej.
Stan wiedzy naukowej przed istotną rewolucją
Kategorie absurdalne, np. coś przejeżdżalnego czołgiem”
Jest pojęcie, nie ma etykiety Kategoryzowanie przy ubogim słownictwie; nie
potrafią nazwać
Jest etykieta, nie ma pojęcia Niektóre referaty naukowe sprawiają takie wrażenie;
Jest etykieta i pojęcie istnieje, nie ma kategorii realnie istniejących obiektu
krasnoludki - mamy etykietę, znamy ich cechy itd no ale ich nie ma :(

slajd 33
Kategorie: odkrywane czy tworzone? czy umysł ludzki odkrywa je bo one są częścią
rzeczywistości. Czy przeciwnie? Nie ma w rzeczywistości kategorii tylko umysł je
tworzy, definiuje te kategorie. Spór między naukowcami. Biologia i fizyka bazujące
na obserwacji bazują na odkryciu różnych rzeczy w świecie a nie stworzono. Z
matematyką jest problem - twierdzenia matematyczne nie wiadomo czy są
tworzone czy odkrywane. Matematyka twór umysłu ludzkiego - niektórzy tak
twierdzą. Skoro matematyka jest tworzona to jak to się dzieje że pasuje do
rzeczywistości. Być może więc jest odkrywana. To jest problem filozoficzny. W
psychologii ten problem dotyczy kategorii i pojęć. Niektóre kategorie są odkrywane.
Umysł dziecka jest dostrojony do różnych kategorii. Są one odkrywane niż
tworzone
Trzy typy kategorii:
Naturalne
Odkrywane, np. kwiaty, zwierzęta
Sztuczne - są tworzone. Np kategoria narzędzia.
Tworzone, aby odpowiadać przedmiotom wyprodukowanym przez człowieka, co np.
narzędzia. Są różnorodne te narzędzia, że trudno o jedną właściwość wspólną.
Ludzkość stworzyła narzędzia i stworzyła kategorię
Nominalne utworzona w sposób arbitralny, z powodów prawnych na przykład
człowiek dorosły - określenie ile ma dokładnie lat. Prawo potrzebuje ostrych
kategorii pojęciowych, które mają ścisłe granice i funkcje.
Kategorie pół na pół - kawaler - konwencja lingwistyczna;

być może filozofowie powinni bardziej uwzględnić pracę psychologów ;)

slajd 34
Typy kategorii; inny podział
Taksonomiczne
Wspólne cechy, (np. pióra à ptaki); obiektów należących do kategorii np wszystkie
ptaki mają pióra. Taksonomia - wspólne cechy
Zorientowane na cel/ funkcjonalne
Brak wspólnych cech, tworzone ze względu na osiągnięcie idealnego wyniku (np.
Coś, co zbija gorączkę) kategoria pożyteczna, ale nie taksonomiczna

Kategorie ad hoc
Tworzone jednorazowo ze względu na konkretną sytuację lub potrzebę (np.
przedmioty do zabrania na pierwszą randkę);

slajd 35
Teorie pojęć teorie psychologiczne które odpowiadają co to jest pojęcie, jak jest
tworzone;
→ Część z nich są oparte o zasadę podobieństwa, jakoś podobne do siebie.
Kryteria podobieństwa nie zawsze są takie same, niekiedy zależą od kontekstu, jest
pewna waga tych podobieństw. np ptaki - pióra - ważna kategoria, ale latanie już
nie, ma niższą wagę. Pojęcia jako reprezentacje kategorii podobnych obiektów
Kryteria podobieństwa: różne, zależne od kontekstu
→ Inne teorie pojęć głoszą że pojęcia to są mini teorie, elementy naszej wiedzy o
świecie. Pojęcia jako elementy struktury wiedzy “Nie mam o tym zielonego pojęcia”
na przykład pojęciem, które jest mini teorią jest Pojęcie grawitacji jako wyjaśnienie

slajd 36
Koncepcje oparte o zasadę podobieństwa

1 kryterium podziału - czy istnieje jedna reprezentacja pojęcia

2 kryterium - czy istnieje zbiór cech definicyjnych egzemplarza/pojęcia

slajd 37
Pogląd klasyczny
Pojęcie odpowiada kategorii, w której każdy element ma tę samą liczbę cech
istotnych. Przykład - kategorie matematyczne np pojęcie kwadratu. to są pojęcia,
które łatwo zdefiniować.
Posiadanie cech istotnych jest koniecznym I wystarczającym kryterium
przynależności do kategorii
Pojęcia “sztuczne” lub “matrycowe” bo odnoszą się do idealnych obiektów
nieistniejących w rzeczywistości, nie ma kwadratu, ale nie jest to kwadrat w sensie
ścisłym i idealnym.
Kwadrat (figura zamknięta, 4 kąty proste, 4 boki równe) Trójkąt (figura zamknięta,
trzy boki; jednoznaczne.

slajd 38
Konsekwencje tego pojęcia klasycznego; pochodzi od Arystotelesa.
Granice pojęcia są ostre. Pojęcia są stabilne tzn wszyscy używamy ich zawsze tak
samo. nie może się zmieniać, ewoluować.
Pojęcia są jednoznaczne
Nie można się pomylić czy coś jest czy nie jest kwadratem, chyba że nie zna się
treści pojęcia. Czasami można się pomylić np kiedy nie mamy kątomierza ;)
Problem: czy takie pojęcia odpowiadają realnemu światu fizycznemu, a zwłaszcza
społecznemu? Tutaj pojęcia sztuczne matrycowe nie odpowiadają życiu
społecznemu. Pojęcia są nieostre, zmienne - dorosły a niedorosły. Kobieta i
mężczyzna - dzisiaj to jest pojęcie niebinarne - osiągnięcie cywilizacyjne. Wróg,
przyjaciel to jest płynne
Co pochodzi od Arystotelesa jest wątpliwe z punktu widzenia dzisiejszych potrzeb
poznawczych.
To klasyczne podejście było popularne w psychologii

slajd 39
Nabywanie pojęć (concept formation) było popularne
• Pojęcia sztuczne
Jerome Bruner
Andrzej Lewicki
Jean Piaget
pojęcie niebieski, serduszko albo pojęcie mające kąty lub niemające kąty. Psycholog
tworzył sobie pojęcie. a badany miał się tego uczyć
• Pojęcia naturalne - badano to
W rozwoju małego dziecka jak to się tworzy? Jak się uczy różnicować pojęcia?
Jak się uczy pojęć. generalizacja - tata - różnicowanie - nie wszyscy mężczyźni są
tatą → Generalizacja i różnicowanie
Reguły i wyjątki („Justynka idła do przedszkola”) → idzie - idła nadmierna regularyzacja!
bardzo logiczne rozwiązanie. dziecko uczy się najpierw reguły a potem wyjątków
od reguły.

slajd 40
Dwa typy abstrakcji w nabywaniu pojęć Lewicki to opisał:
Abstrakcja tp Wyodrębnianie cech istotnych i pomijanie nieistotnych, “wyrywanie”
ich spośród masy danych i np cecha istotna kwadratu - trzy cechy
Abstrakcja pozytywna - skupiam się na tym co istotne
Abstrakcja negatywna → Pomijanie cech nieistotnych
Skutkuje to:
Błędy kategoryzacji - włączanie /błąd negatywnej/ i niewłączanie ważnych
rzeczy /błąd pozytywnej/
Błąd abstrakcji pozytywnej pominięcie czegoś istotnego
Błąd abstrakcji negatywnej uwzględnienie czegoś nieistotnego
(Lewicki, 1960)

slajd 41
Istota pojęcia a procedura identyfikacji - inne to są rzeczy
procedura identyfikacji - czy ten człowiek jest przyjazny, czy należy do określonej
kategorii; decyzja czy jakiś obiekt należy do kategorii, podpada pod dane pojęcie -
czy to co widzisz jest kwadratem. nie wymaga cech istotnych znajomości

czym innym jest istota tej kategorii to jest Istota: zbiór cech istotnych
Procedura: proces podejmowania decyzji o przynależności kategorialnej
Np. mężczyzna czy kobieta? Istota: pary chromosomów XX i XY kategoria płci
kiedyś była binarna, teraz nie/ jak mamy teraz definiować tę kwestię.
być może istotą płci biologicznej jest para chromosonów, ale identyfikacja jest w
innym aspekcie → Procedura: kształt sylwetki, ubiór, sposób chodzenia, włosy itd.
IDentyfikuje się na podstawie cech ubiór, chodzenie itd

slajd 42
Wady modelu klasycznego
- Utożsamianie pojęć z atrybutami -Na co dzień posługujemy się atrybutami
(procedura identyfikacyjna, np. stawianie diagnozy) w procedurze ident.
wystarczy ten artybut. np stawianie diagnozy medycznej, polega na
posługiwaniu się identyfikacją na podst. objawów - np stwierdza grypę na
podstawie objawów bez robienia testu. Testy na obecność bakterii/wirusa.
Rzadko się stosuje takie testowanie, najczęściej jest to postępowanie na
podst. objawów zewn. Czym innym są atrybuty przynależne do pojęcia. a
model klasyczny nie bierze tego pod uwagę
- Niemożność wyjaśnienia tzw. efektu typowości - przekonanie ludzi, że są
“lepsze” i “gorsze” egzemplarze, w badaniach wychodzi, że Np. 5 jest
“bardziej nieparzyste”, niż 43 → absurdalne się wydaje. Ale w poznaniu
potocznym jest bardziej nieparzysta w poznaniu prywatnym. Istnieje ogólna
definicja, ale w używaniu tego pojęcia istnieje definicja oparta o typowość,
niż ich abstrakcyjne cechy. Jabłko jest bardziej owocem niż ananas. tak
działa umysł - kieruje się efektem typowości, nie można tego ignroować.
- Nie analizowano pionowej organizacji pojęć - tworzono pojęcia płackie
oparte o 2 3 cechy, nie tworzono pojęć nadrzędnych, pięter poznania
- Ignorowano fakt, że ludzie rzadko posługują się pojęciami o ostrych
granicach, one są narzucane przez potrzeby prawne, formalne, ale inne są
nieostre. Czy 17-latek pracujący zawodowo jest kawalerem? Czy 21-latek
uczący się mieszkający z rodzicami jest kawalerem? Czy oni są dorośli? w
związku z tym stworzono model probalisityczny

slajd 43
Pogląd probabilistyczny - poglądy filozoficzne → filozof Ludwig Wittgenstein:
stworzył teorię pojęcia naturalne są z natury nieostre i że nie spełniają warunku,
że wszystkie obiekty z jednej grupy mają mieć wspólną cechę.
Nie ma jednej wspólnej cechy tego, co jest np. GRĄ - nie ma jednej wspólnej cechy
gier. podobnie z kategorią narzędzia. np narzędzia komputerowe. to są takie
pojęcia bez wspólnej cech
Dotyczy to nawet pojęć konkretnych Czym jest krzesło? ?? cecha wspólna
wszystkich krzeseł
T. Kotarbiński: krzesło to “jednosiedziec tylnooparciowy”
różne są krzesła

slajd 44
Zasada podobieństwa rodzinnego - w niektórych rodzinach są cechy wspólne
fizyczne, ale one łączą pewnych członków rodziny a innych już nie.

Zasada podobieństwa rodzinnego głosi, że co najmniej jeden element, a

prawdopodobnie kilka z nich, posiada jedną lub więcej cech wspólnych z innymi
elementami, lecz żadna z tych cech nie jest wspólna wszystkim elementom”

w krzesłach - oparcie, nogi siedzisko - są takie cechy które są podzielane - cecha

wspólna pewnej podkategorii, ale żadna nie jest wspólna wszystkim.

(Rosch, Mervis, 1975, s. 575).

slajd 45
Istota poglądu probabilistycznego -
→ są lepsze i gorsze egzemplarze danej kategorii - chodzi o typowość -
owocowość, ptakowatość. JEst coś takiego jak Prototyp Najbardziej typowy
przedstawiciel kategorii. Posiada cechy Cechy są prawdopodobne, a nie konieczne.
JEst wysoce prawdopodobne że ptak będzie latał, ale nie musi. Prawdopodobne ale
niekonieczne.
Prototypy jest typowy. Najbardziej pojazdowy pojazd? Co jets prototypem ptaka?
PROTOTYP! ma dużo cech prawdopodobnych.
Niekoniecznie rzeczywisty obiekt, raczej “byt umysłowy”
→ Cechy definicyjne a cechy charakterystyczne - cechy - odróżniamy to. Cechy
definicyjne - odróżniamy kategorie od siebie, na co dzień posługujemy się cechami
typowymi, charakterystycznymi
Pierwszy etap identyfikacji: cechy charakterystyczne - jak fruwa to pewnie ptak. Jak
cecha ta nie wystarczy to drugi etap
Drugi etap identyfikacji: cechy definicyjne czy to ptak, czy coś innego
(Smith, Shoben i Rips, 1974)

slajd 46
Podłoże empiryczne - Eleonor Rosch - wpływowa badaczka psychologii poznawczej.
Prosiła badanych o Swobodne przywoływanie egzemplarzy kategorii - Wymień
znane ci ptaki (owoce itd.) Okazało się że badania zaczynali od czegoś, co było
bliskie prototypu, co było typowe. efekt typowości
Inny typ dowodu to Decyzje kategorialne. Podajmy egzemplarz i pytamy czy to jest
przykład danej kategorii.
Czy jeleń to zwierzę? Czy meduza to zwierzę? Czy wieloryb to ryba?

Inne badanie
najpierw tworzono zdania z użyciem słowa np ptaki. Osoby badane miały utworzyć
zdania sensowne z użyciem słowa ptaki np Ptaki stanowią zagrożenie dla ruchu
lotniczego. Jakaś grupa osób badanych utworzyła takie zdanie to badaczki
zastępowały słowo ptaki nazwą ptaka - dają do oceny innym badanym, czy te
zdania są sensowne. Wyszły absurdy. np strusie stanowią zagrożenie. Piszący
myśleli o prototypie. Ptak to ptak. W umyśle ludzi pojawiają się nieścisłe definicje,
tylko osobniki danego pojęcia.

Zastępowalność kategorii nadrzędnej poszczególnymi egzemplarzami i ocena

typowości zdań

slajd 47
Rosch: Trzy poziomy pojęć; poziom podstawowy
w hierarchii pojęć uznała że istnieją pojęcia nadrzędne, pojazdy, potem pojecia o
średnim pojęciu ogólności - autobusy, motocyklle, poziom najniższy - marki, jeszcze
niżej coś bardzo konkretny obiekt konrenty ford/ikarus
Poziom podstawowy - o średnim pojęciu ogólności - najczęściej posługujemy się
pojęciami ze średniego poziomu ogólności. Ucząc się pojęć dzieci zaczynają od
pojęcia podstawowego - popatrz, to jest samochodzik, a nie pojazd. Jest
uprzywilejowany - pozycja uprzywilejowana.

slajd 48
Problemy ujęcia prob…
- Czym jest prototyp - nierozstrzygnięte Byt umysłowy czy realny egzemplarz
(np. występujący najczęściej)?
- Indywidualne zróżnicowanie w ocenie prototypów np Eksperci: ideał, nie-
eksperci: coś typowego; w jednej dziedzinie w której się specjalizujemy
zasada typowości nie działa. Prototypem jest idealny obiekt.
- Wpływy kulturowe w ocenie prototypów - najbardziej owocowaty owoc to
jabłko w Polsce ;) i to jest związane nie tylko z doświadczeniem naszym, ale
też z biblijnym symbolem jabłka. W innych kulturach jest inaczej. Prototypem
jest coś, co jest empiryczne. Co ma związek z doświadczeniem ludzi
wspólnym.

slajd 49
Ponadto...
Trudno wyjaśnić istnienie pojęć złożonych prototyp zwierzęcia ale czy jest prototyp
Np. zwierzęcia domowego. Tutaj kierujemy się podejściem funkcjonalnym.
Zwierzę à pies, coś co jest w domu à stół, zwierzę domowe à stołopies?
Kategoria szczególna - psy - szczególna kategoria zwierząt.
Zależność prototypu od kontekstu
Czy pomidor to owoc? Czy wieloryb to ssak?
(po lekcji biologii i przed nią) inaczej będziemy odpowiadać.

slajd 50
Pogląd egzemplarzowy cechuje się szczególnym, przedstawiciele mówią ze
nabywając pojęcia Nie abstrahujemy - nie wyciągamy wspólnych, istotnych cech,
ani też Nie tworzymy prototypów umysłowych. A to co robimy - spotykamy się z
konkretnymi obiektami i tworzymy Reprezentacje poznawcze tworzymy w oparciu o
wiedzę o poszczególnych egzemplarzach kategorii (wersja umiarkowana).
Egzemplarz to reprezentant kategorii (wersja skrajna) - kategoria zwierząt,
mówimy zwierzę a mamy na myśli konkretny egzemplarz np ostatnio widziane.
jakieś uśrednione cechy wszystkich egzemplarzy.

slajd 51
Podobieństwo - jak sobie radzą z wyjaśnieniem podobieństwa?
-Pogląd klasyczny podobieństwo to posiadanie cech istotnych
Do wszystkich egzemplarzy ze względu na cechy istotne. Trójkąt figura zamknięta o
3 bokach - to ma spełniać.
- Pogląd probabilistyczny podobieństwo wewnątrz kategorii wyjaśniane jest
podobieństwem do prototypu.

- Pogląd egzemplarzowy - podobieństwo dotyczy albo do egzemplarza

spotkanego po raz pierwszy albo do do ostatnio spotkanego egzemplarza.
Coś jest bliskie w swoich cechach ostatnio widzianego zwierza to jest to
zwierze

slajd 52
Wady i zalety poglądu egzemplarzowego
Wady
-Nie docenia roli abstrakcji i innych “wyższych” procesów poznawczych
abstrahowania, myślenia oderwanego od konkretu.
-Dopuszcza się duży stopień dowolności w tworzeniu kategorii na podstawie
podobieństwa (czy filiżanka i jeż należą do tej samej kategorii, bo ważą mniej niż
pół tony?) W modelu egzemplarzowym nie posługujemy się absurdami, a w
klasycznym tak. - myślenie twórcze lubi absurdy ;)

Zalety
Dobrze ujmuje rozwój poznawczy małego dziecka. Dzieci nie uczą się przez
abstrahowanie/definicje a uczą się pojęć. Pogląd egzemplarzowy to dobrze opisuje.
-Podkreśla dużą pojemność informacyjną kategorii Kategoria może składać się z
dużej ilości wiedzy - cała skumulowana wiedza na temat wszystkich egzemplarzy
kategorii

slajd 53
Funkcje pojęć

dzięki pojęciom ludzie są w stanie myśleć i komunikować się. myślenie pojęciowe -

jedno z osiągnięć człowiekowatych. Abstrahowanie, myślenie pojęciowe. Są inne
mniej uswiadamiane pożytki z pojęć m.in.
Ekonomia umysłowa czyli Redukcja różnorodności - jeżeli do 1 kategorii włożymy
różne obiekty. Mówimy zwierzę i redukujemy tą różnorodność. Warunek tego, żeby
nasz umysł funkcjonował w sposób oszczędny, bo ma ograniczone możliwości.
Ciemna strona redukcji → Stereotypizacja → myślenie stereotypami - Wszyscy
Polacy to..
Rozumienie i wyjaśnianie - dzięki pojęciom możemy zrozumieć pewne rzeczy,
możemy też wyjaśnić je innym, Zwłaszcza pojęcia naukowe. Istota pojęć to głębsze
zrozumienie nazywanych zjawisk. Czasami Pojęcie jako mini teoria (concepts versus
notions) to oczym mówimy to pojęcia - zbiór cech, prototypów; inne pojęcia to
miniteorie - grawitacji, ewolucji. W poznaniu potocznym mnóstwo wyjaśniają.

Wnioskowanie - jeżeli coś należy do jakiejś kategroii, z faktu przynależności do

kategorii wynika posiadanie cech - jeżeli coś jest trójkątem, to wynika z tego, że ..
ma 3 katy itd słowo implikuje pociąga za sobą wnioski

Komunikowanie - przekazać komuś nasz punkt widzenia;

Warunek: treść pojęcia jest taka sama u obu stron.

Wykład 7

I Myślenie i rozwiązywanie problemów

Literatura
→ Strategie rozwiązywania problemów Maruszewski, T. (2011). Psychologia poznania.
rozdział 9 Myślenie i rozwiązywanie problemów str. 357 - 400

→ Podejmowanie decyzji Szymura, B., Nęcka, E., Orzechowski, J., Wichary, S. (2011).
Psychologia poznawcza. Warszawa: PWN.
rozdział 10 - myślenie i rozumowanie - str. 419 - 482
rozdział 11 - rozwiązywanie problemów - str 483 - 546

II Podejmowanie decyzji
Literatura
→ Podejmowanie decyzji Szymura, B., Nęcka, E., Orzechowski, J., Wichary, S. (2011).
Psychologia poznawcza. Warszawa: PWN.
rozdział 12.2 - podejmowanie decyzji str 572 - 588

I Myślenie i rozwiązywanie problemów

slajd 1
Definicja myślenia
Myślenie to proces polegający na łączeniu elementarnych reprezentacji
poznawczych (pojęć, obrazów umysłowych) w dłuższe ciągi. Mamy jakieś
prezentacje głównie pojęcia i obrazy. Jak przekształcamy reprezentację w coś
innego albo łączymy coś ze sobą to wtedy jest to myślenie
Materiał myślenia → Myślenie pojęciowe lub obrazowe. tWorzywo tego procesu.
Czym innym jest proces łączenia tych reprezentacji. W psychologii/ historii/
próbowano identyfikować reguły łączenia pojęć i obrazów, żeby tworzyły dłuższe
ciągi np Analiza i synteza
Analiza pojęciowa - analiza jego treści, zakresu
Synteza pojęciowa - łączenie czegoś z czymś

- Asocjacje (skojarzenia): kot-pies, kot-pazur, kot-buty łączymy różne słowa

 - Związki semantyczne: kot-ssaki-zwierzęta-ptaki-wrona; łączymy pojęcia ze
sobą ze względu na ich znaczenie np kot - sssak - zwierzęta - ptaki - wrona’
czasami bardzo odległe łączymy
Reguły logiczne (np. reguła odrywania): [(p à q) ∧ p] à q - łączymy pewne rzeczy ze
wględu na prawa logiki.

slajd 2
Struktura myślenia wg. Daniela Berlyne’a

m = stan wiedzy, pojęcia

φ = operacja, skojarzenia
zaczynając od elementu wyjściowego przechodzimy do drugiego albo się
rozgałęzia - idzie w dwóch kierunkach

DYWERGENCYJNY (rozbieżny) charakter myślenia

Dywergencyjność myślenia problemu

myślenie ma czasami strukturę linearną - zapętla się, schodzi na bok, musi coś
przepracować i idzie dalej

Ten proces jest z grubsza liniowy - od a do b. punktem a jest myśl pierwotna a

punktem końcowym jest jakiś wniosek/decyzja.
Badacze spierają się czy ten proces dotyczy procesu myślenia czy tylko niektóre
problemy są dywergencyjne. Być może myślenie jest zawsze dywergencyjne z
natury.

slajd 3
Rodzaje myślenia - podstawowy podział
Podstawowa różnica między myśleniem autystycznym i realistycznym dotyczy
związku myślenia z rzeczywistością, a tym samym akceptowania różnego rodzaju
ograniczeń, takich jak ograniczenia związane z regułami logiki, normami
społecznymi czy obyczajowymi lub estetycznymi.

Myślenie realistyczne występuje głównie w sytuacjach rozwiązywania problemów,

natomiast autystyczne ma postać swobodnego przepływu różnych symboli,
wyobrażeń, spostrzeżeń czy pomysłów przez świadomość.

Myślenie realistyczne może prowadzić do wyników nowych dla podmiotu (myślenie

produktywne), albo też do wyników stanowiących odtworzenie już znanych
informacji (myślenie reproduktywne).

Nęcka postuluje również istnienie nowej klasy procesów myślowych, która nie
występuje w innych koncepcjach. Zwraca on uwagę na to, że człowiek ocenia nie
tylko wyniki swojej aktywności myślowej, ale też stworzone reprezentacje sytuacji
problemowej, a także poszczególne efekty, do których doprowadziło
rozwiązywanie problemów. Ocenie podlegają przy tym intencje pojawiające się
przed podjęciem rozmaitych problemów. Jest to myślenie krytyczne.

Myślenie Austystyczne - to jest zjawisko które występuje u każdego z nas

nieustannie; niepodporządkowane żadnemu celowi; Podłożem tego myślenia jest
sieć domyślna mózgu; sieć aktywizuje się kiedy człowiek przestaje myśleć o czymś
konkretnym wyłączamy myślenie problemowe, to włącza się sieć domyślna -
wyjściowy stan. Ona odpowiada za procesy myślenia niezobowiązującego,
nieukierunkowego, budowania poczucia tożsamości własnej; u niektórych wyłącza
się nieskutecznie - intruzje są wtedy;
Marzenia senne
Marzenia dzienne
Wolne skojarzenia
Introspekcja - rozmyślania, planowanie przyszłości

Myślenie autystyczne jest niezależne od rozmaitych czynników sytuacyjnych. Proces

myślowy nie jest nastawiony na osiągnięcie jakiegoś konkretnego celu, ale kieruje
się własnymi, często zmiennymi i nieprzewidywalnymi regułami. Przykładem takiej
formy myślenia jest fantazjowanie czy myślenie o niebieskich
migdałach. W sytuacjach tych człowiek może nawet ustalać sobie pewien cel (co
bym zrobił, gdybym miał samochód, gdybym był sławny, i tak dalej), ale celu
tego nie traktuje jako możliwego do osiągnięcia. Nie traktuje też poważnie
rozmaitych ograniczeń stojących na jego drodze, na przykład nie bierze pod uwagę
tego, że nie wykonuje działalności publicznej, która mogłaby mu przynieść sławę.
Aktywność myślowa w takich sytuacjach nie jest jednak sztuką dla sztuki.
Pełni ona cztery następujące funkcje:

1. Funkcję motywacyjną. Dzięki niej człowiek zdaje sobie sprawę z tego, jakie
cele są dla niego ważne, a jakie mniej ważne. Inaczej mówiąc, potrafi te cele
uporządkować hierarchicznie.
2. Funkcję kompensacyjną. Myślenie autystyczne w pewnych wypadkach
pozwala człowiekowi oderwać się- choćby na chwilę- od doskwierającej mu
rzeczywistości.
3. Funkcję "treningową". Aktywność ta pozwala na ćwiczenie własnych
procesów poznawczych. Ćwiczenie to może obejmować zarówno
wytwarzanie nowych idei, nowych modeli rzeczywistości, jak i operację
abstrahowania. Dzięki temu człowiek zyskuje dostęp do alternatywnych
reprezentacji świata. Potem zaś może sprawdzać, jakie będą konsekwencje
usuwania różnych ograniczeń i w przypadku jakich ograniczeń konsekwencje
te są najpoważniejsze. Ta funkcja wykorzystywana jest w treningu
twórczości
Uzyskiwanie samowiedzy. Dzięki analizie własnych marzeń człowiek może się
dowiedzieć, jakie rzeczy są dla niego najważniejsze oraz co stanowi
najpoważniejszą przeszkodę w realizacji jego pragnień. Ten element został
wykorzystany w jednej z technik terapeutycznych, zwanej Terapią
Ustalonych Ról (Fixed Role Therapy), opracowanej przez Kelly'ego (Kelly, 1970).
Terapeuta po wstępnym zdiagnozowaniu problemów pacjenta proponuje mu,
by zaczął zachowywać się tak, jak gdyby miał pewną cechę. Dobór tej cechy
jest uwarunkowany stanem pacjenta - na przykład pacjentom, których
głównym problemem jest nieśmiałość, mówi się, by zachowywali się jak osoby
odważne. Pozwala to im wypróbować nowe zachowania, a jednocześnie
przekonać się, jak na takie zachowania reagują inni.

Myślenie autystyczne odgrywa dużą rolę w adaptacji psychicznej. Zarówno jego

dominacja, jak i zubożenie są dla niej szkodliwe. Skrajny autyzm i izolowanie się od
rzeczywistości występuje w niektórych chorobach psychicznych, na przykład w
schizofrenii. Z kolei zubożenie myślenia autystycznego, przejawiające się w braku
lub ubóstwie marzeń na jawie, jest jednym z elementów składowych aleksytymii
(Maruszewski i Ścigała, 1998). Ten syndrom osobowości bardzo często spotyka się
wśród osób cierpiących na różnorodne choroby psychosomatyczne, takie jak zawał
czy choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy.

Myślenie autystyczne może też odgrywać ważną rolę w procesie twórczym.

slajd 4
Myślenie ukierunkowane realistyczne

Realistyczne (ukierunkowane) prowadzące do jakiegoś celu → rozwiązanie

problemu podjęcie decyzji. Myślenie to dzielimy na reproduktywne i produktywne

Reproduktywne - nie tworzy nowej wiedzy; skomplikowane i złożone np

zaprojektować budynek, most, rozwiązać równanie itp np „wyciągnąć pierwiastek
kwadratowy z 256”

Produktywne tworzące nową wiedzę albo dla podmiotu albo dla szerszej grupy
ludzi

Myślenie ukierunkowane występuje w sytuacjach problemowych, to jest w takich,

kiedy przed jednostką stoi pewien cel, na którego osiągnięciu jej zależy i który
wymaga wykonania określonych operacji na reprezentacjach symbolicznych. W
niektórych przypadkach te operacje prowadzą do rzeczywistych zachowań (na
przykład kiedy zlokalizujemy uszkodzenie w lampie, możemy wymienić uszkodzony
element lub go naprawić), w innych cel osiągany jest na poziomie symbolicznym (na
przykład kiedy ktoś rozwiąże problem matematyczny).

Nęcka (1997) uważa, że myślenie w sytuacjach problemowych może mieć charakter

produktywny lub reproduktywny. W przypadku myślenia produk-
tywnego człowiek tworzy informacje, które są dla niego nowe. Oczywiście mogą
one obiektywnie nie być nowe, ale ważne jest to, że są one nowe dla podmiotu.
Myślenie może mieć także charakter reproduktywny na przykład wtedy, kie-
dy człowiek przygotowuje plan wykonania pewnej znanej mu czynności, a potem
musi dostosowywać go do zmienionych warunków. Kiedy ktoś planuje posprzątanie
mieszkania i zaścielenie kanapy, w przypadku niespodziewanej wizyty hydraulika
musi zmodyfikować swoje plany. Ta modyfikacja może obejmować zmianę
kolejności albo zmianę szybkości wykonania poszczególnych czynności. Może też
być związana z przeniesieniem pewnych czynności w bliżej nieokreśloną przyszłość,
albo też z podjęciem kroków, które zapobiegną niewykonaniu zaplanowanych
działań-niektórzy ludzie zapisują so-
bie na kartkach to wszystko, co zamierzają wykonać w danym dniu.

slajd 5
Myślenie produktywne dzielimy na:
- twórcze
- nietwórcze
Przynosi nową wiedzę tylko dla podmiotu
Np. dowód na to, że suma kątów w trójkącie wynosi 180
Twórcze - nowe w sensie społecznych, wykracza poz jednostkę Przynosi nową
wiedzę dla innych. Społeczne kryteria nowości

kryteria twórczości są społeczne.

Twórczość - można o niej mówić też u osób u których nie wnosi niczego w sensie
społecznym, ale jest jednostkowo twórczy oryginalny
—--------------------------------------------------------------------------------

slajd 6
Funkcje myślenia - po co nam ono to myślenie?
- Zastępowanie jawnego zachowania - człowiek robi po to aby nie robić
niektórych rzeczy; działamy na niby, w sferze symbolicznej, w głowie
Działanie na niby, zachowanie symboliczne, Bezpieczne, bez konsekwencji.
Sprawdzanie różnych wariantów. Co by było gdyby Eksperyment myślowy.
Przenosimy do reala jeżeli w wirtualu przetestujemy różne działania.
Czasami to niemożliwe bo jest presja czasu. Czasami czas jest ale
wykorzystujemy go do czegoś innego. Czasami nie doceniamy powagi
sytuacji, do niczego nie prowadzą te eksperymenty. Mimo to sam fakt, że my
dysponujemy myśleniem jest korzystny dla nas. W przeciwieństwie do
większości zwierząt nie musimy czegoś robić /chaotycznie/ możemy
zastygnąć w unieruchomieniu, pomyśleć i zrobić. To wymaga mocy umysłu,
wzorców myślenia. Z tej perspektywy Myślenie jako internalizacja
zachowania jawnego - uwewnętrznienie zachowania jawnego w zachowanie
niejawne, nieobserwowalne z zewnątrz. Myśliciel Rodena

slajd 7
Adaptacyjny sens myślenia - myślenie daje nam Zdolność do rozwiązywania
WSZELKICH problemów realnych, możliwych, hipotetycznych konkretnych i
abstrakcyjnych absurdalnych.
np. co jest czym czego?
dlaczego ogórek nie śpiewa?

slajd 8
Myślenie u ludzi i u zwierząt
U ludzi → Oderwane od działania, Oderwane od kontekstu (choć od niego zależne)
Może być! człowiek potrafi tak myśleć.
U zwierząt → Tylko w działaniu, Zawsze w kontekście (np. w naturalnych warunkach
życia gatunku) Pies myślący na polowaniu przestaje myśleć w supermarkecie.

człowiek i pies w nowym środowisku - człowiek się szybciej zaadoptuje.

slajd 9
Złudzenie

Myślenie jest procesem świadomym i całkowicie kontrolowanym?

W rzeczywistości człowiek nie wie jak myśli. Mamy do czynienia ze skutkami
myślenia.
W rzeczywistości:
Świadomi jesteśmy skutków
Niektórych operacji (nie zawsze)
Myśli niekontrolowane (intruzywne): efekt białych niedźwiedzi
Cała mechanika procesu myślenia jest nieświadoma. Czasami jesteśmy świadomi
kluczowym mechanizmów, elementów jego, nie całości. Kontrola procesu myślenia →
złudzenie, człowiek nie kontroluje swojego myślenia. Nie jest w stanie kontrolować
myśli.

slajd 10
Struktura myślenia
Materiał jest Np. werbalny, obrazowy

Operacje - na tym budulcu Przekształcenia, np. kojarzenie, negacja. Są też

Reguły Ograniczenia nakładane na operacje materiał może być przekształcany wg

pewnych reguł, nie wszystko jest możliwe do przekształcenia.
(np. zakaz dzielenia przez zero) chociaż można to sobie wyobrazić. Reguły o
charakterze etycznym → nie rozwiązuje się problemów, poprzez kradzież. Reguła
ograniczająca. Czegoś się nie robi!

slajd 11
Myślenie a inne złożone procesy poznawcze
niektóre przypadki myślenia nie służą rozwiązywaniu problemów
niektóre przypadki rozwiązywania problemów nie są związane z myśleniem -
zwierzęta zamknięte w skrzynce Skinnera - rozwiązywanie problemu bez myślenia.
rozumowanie - szczególny przypadek myślenia i rozwiązywanie problemów - chodzi
o wyciągnięcie wniosków z przesłanek; używanie logiki;
podejmowanie decyzji - w zdecydowanej większości przypadków polega na
myśleniu, niekiedy na logice, ale czasami podejmujemy decyzję bez myślenia np
impulsywne, nawykowe itp.
4 kategorie nakładają się ale też są rozłączne

slajd 12
Rozwiązywanie problemów
Problemem jest sytuacja gdy mamy stan wyjściowy (problematyczny) i stan
docelowy (idealny), gdzie nie ma zagrożenia, problemu, stało się coś, co likwiduje ten
stan.

Problem to rodzaj relacji między obiektywną, zewnętrzną sytuacją bodźcową a

jednostką lub grupą ludzi. Istotą tej relacji jest niemożność osiągnięcia celu
wynikająca z braku środków różnego rodzaju - społecznych, materialnych lub
intelektualnych

Rozwiązywanie problemu to zbudowanie ścieżki między stanem wyjściowym a

docelowym. Jeżeli rozwiązujemy problem myśleniem, to dzieje się to w umyśle,
wyobrażamy sobie to itd Jeżeli to jest behawioralne, próby i błędów to jest to
zachowanie jawne, mniej skuteczne. Zbudowanie ścieżki od do dokonuje się dzięki
Operacjom - analiza, synteza, negacja oraz przy udziale ograniczeń np fizycznych -
nie mamy kluczyka ale też mogą być społeczne np nie robi się pewnych rzeczy wg
normy społecznej.

Rozwiązywanie problemów to wykonanie sekwencji operacji poznawczych, które w

wyobraźni lub umyśle redukują rozbieżność między aktualnym stanem rzeczy a
pożądanym celem

Z czego składa się problem?

1. problem składa się ze stanu docelowego - nakierowane są procesy
poszukiwania rozwiązania i w stosunku do którego istnieją kryteria oceny,
czy został osiągnięty.
2. stan początkowy - dane wyjściowe i okoliczności decydujące że sytuacja ma
charakter problemowy.niektóre dane są ukryte
3. istnienie operatorów, czyli środków przy pomocy których można osiągnąć
stan docelowy - to są zasady, metody
4. w skład problemu wchodzą przeszkody, które napotykamy w procesie
poszukiwania rozwiązań. Na przykład ograniczenia nakładane na operatory
np nie wolno dzielić przez zero

Rodzaje problemów
Dzielimy je ze względu na cechy i strukturę, charakter celu do którego dążymy

Podział numer 1

- problemy konwergencyjne - wymagający zbieżnego myślenia, niezależnie od

przyjętej strategii zawsze spotykają się w rozwiązaniu - jedno rozwiązanie,
kilka dróg dochodzenia do niego..
- problemy dywergencyjne - rozbieżny - dopuszcza się wiele rozwiązań,
procesy myślowe rozchodzą się.

Podział numer 2
Inny podział problemów - dymensja - proste/złożone vs łatwe/trudne

łatwe/ trudne - wysiłek poznawczy

prosty/złożony - poziom komplikacji modelu umysłowego

→ Proste lub złożone. Prostota problemu polega na tym, Jak złożona musi być
reprezentacja problemu - jak dużo trzeba zainwestować, żeby zrozumieć o co
chodzi. Są takie problemy, szczególnie problemy naukowe, to trzeba dużo
zainwestować. Trzeba ją poznać/studiować itp są problemy proste ale trudne w
rozwiązaniu.

Podział numer 3
→ Dobrze lub źle określone - co my wiemy na temat stanu wyjściowego i
docelowego. Jak dokładnie są określone parametry stanu docelowego.
Myślenie ukierunkowane może zachodzić w dwojakiego rodzaju sytuacjach: słabo
określonych oraz dobrze określonych.

Myślenie ukierunkowane w sytuacjach źle określonych

Problemy źle określone stanowią dużą część naszego życia. Sytuację problemową
cechuje wtedy maksymalna niejasność. Niejasność ta dotyczy zarówno samych
sposobów rozwiązywania problemów, jak i nakładanych na nie ograniczeń. Znany
jest jedynie stan początkowy, choć nie wiadomo, czy jego reprezentacja jest
adekwatna czy też nie.

Niekiedy ludzie ,,rozwiązują" problemy źle określone w sposób niesamodzielny, a

podejmowane przez nich próby odwołują się do doświadczeń innych, do
precedensów.

Problemami źle określonymi mogą być również problemy pozaosobiste, takie jak
organizacja komunikacji w wielkim mieście czy napisanie dobrego poradnika dla
osób poszukujących pracy. Nie wiadomo, jakie zbiory faktów stanowią cele czy
stany końcowe, jakie ruchy trzeba wykonać, by owe stany osiągnąć, czy istnieją
jakieś ograniczenia, i tak dalej.

Zdaniem Reitmana (1965) podstawowym sposobem rozwiązywania problemów źle

określonych jest stopniowe redukowanie ich otwartości.

Np. ustalić na czym nam zależy, wskazanie potrzeb, które zaspokajają dane
rozwiązanie. W problemach otwartych każdy kierunek poszukiwania rozwiązań
maksymalizuje inne wartości. Określanie kryteriów oceny poprawności rozwiązań
wymaga bądź dobrego zdiagnozowania potrzeb własnych (jeśli jest to nasz
osobisty problem), bądź też potrzeb społecznych (jeśli rozwiązanie ma służyć
pewnej grupie społecznej). Potem należy dokonać wyboru jednego z nich.
Konieczność dokonania oceny poszczególnych celów oraz szans ich realizacji
wydłuża z pewnością czas rozwiązywania, ponieważ proces przekształcania
problemu źle określonego w dobrze określony obejmuje większą liczbę faz.

Domykanie problemu
Dunckner - badanie →> badani dostali do rozwiązania problem → załóżmy że
człowiek X pełni na nieoperacyjny guz żołądka. Dysponujemy źródłem
promieniowania, które przy odpowiedniej intensywności niszczy tkankę organiczną.
W jaki sposób można zniszczyć guz za pomocą tego promieniowania, unikając
jednocześnie zniszczenia zdrowej tkanki, która go otacza?".

W zachowaniu badanych w czasie rozwiązywania tego problemu wystąpiły trzy

fazy:
(1) faza formułowania rozwiązań ogólnych (na przykład " Zmniejszyć wrażliwość
zdrowej tkanki na promieniowanie");
(2) faza formułowania rozwiązań funkcjonalnych (na przykład " Przemieścić guz w
kierunku powierzchni ciała");

(3) faza rozwiązań specyficznych (na przykład " Zastosować soczewkę do

skoncentrowania promieni na guzie"). Wyraźne jest więc dążenie do domykania
problemu.

Warto podkreślić, że niektóre rozwiązania ogólne nie doprowadziły do pojawienia

się rozwiązań specyficznych. Kierunek pracy wszystkich badanych był identyczny-
zawsze wychodzili oni od pewnych idei ogólnych czy funkcjonalnych, zanim
przystąpili do formułowania rozwiązań specyficznych. Nie stwierdzono natomiast
przeciwnego kierunku postępowania, czyli przechodzenia od rozwiązań
specyficznych do rozwiązań funkcjonalnych lub ogólnych.

Myślenie ukierunkowane w sytuacjach dobrze określonych

Sytuacje dobrze określone to takie, w których występuje jeden cel, albo też wiele
celów. Gdy mamy do czynienia z jednym celem, pojawia się myślenie
konwergencyjne, czyli zbieżne. Do tego celu można dochodzić różnymi drogami albo
tylko jedną drogą.

Gdy myślenie ukierunkowane jest na wiele celów, to w fazie wstępnej następuje ich
selekcja - wybierane są takie, których osiągnięcie pozwala na maksymalizowanie
rozmaitych korzyści albo unikanie niebezpieczeństw.

Proces rozwiązywania problemów ma charakter cykliczny i badacze wyróżnili w nim

następujące fazy (Stemberg, 1996):

(l) Wykrycie problemu. Zidentyfikowanie problemu w naszym otoczeniu sprawia nam

zawsze duże trudności, ponieważ skłonni jesteśmy spostrzegać otoczenie jako
dobrze zorganizowaną strukturę, która nie zawiera problemów. Nie-
chętnie dostrzegamy to, że nie mamy wystarczających kwalifikacji, aby podjąć
atrakcyjną pracę, albo to, że nie wkładamy wystarczającego wysiłku w swój rozwój
osobisty.

(2) Określenie problemu i stworzenie jego reprezentacji. Reprezentacja ta jest

budowana zarówno na podstawie informacji zawartych w sytuacji, jak i posiadanych
wcześniej przez jednostkę.

Ten sam zbiór danych zewnętrznych dostarcza różnej liczby informacji w

zależności od tego, z jak bogatym systemem wiedzy zostanie skonfrontowany.

Ten sam zbiór danych może doprowadzić do ukształtowania się różnych stanów
początkowych, ponieważ dane te interpretowane są za pomocą posia-
danych przez jednostkę struktur wiedzy.
Nie wszystkie reprezentacje problemu muszą być reprezentacjami adekwatnymi.
Na ich adekwatność mogą wpływać różne czynniki podmiotowe i pozapodmiotowe.
Czasami niewielka zmiana w sformułowaniu problemu- przy zachowaniu jego
podstawowej struktury - może spowodować, że będzie on bardzo trudny, bądź
też stanie się dziecinnie łatwy.

Podsumowując: zmiana sposobu sformułowania problemu umożliwiła zwrócenie

uwagi na te elementy, które miały kluczowe znaczenie dla znalezienia
prawidłowego rozwiązania.

Niekiedy spotykamy sytuację odwrotną - zadanie ma charakter werbalny, ale daje

się rozwiązać wtedy, kiedy zostanie przedstawione w kodzie obrazowym.

Właściwości człowieka mogą również wpływać na to, czy stworzona przez niego
reprezentacja będzie adekwatna czy nie. Ludzie o nastawieniu lękowym, osoby
przejawiające tendencję do nadmiemej koncentracji na szczegółach czy wreszcie
podejrzliwe albo dogmatyczne mogą mieć duże kłopoty w stworzeniu adekwatnej
reprezentacji sytuacji problemowej.

(3) Konstruowanie strategii rozwiązywania problemu. Problem może być

rozwiązywany metodą kolejnych kroków, bądź też metodą całościową,
wykorzystującą jednorazowe przekształcenie danych początkowych. Jednostka
może planować osiąganie celu różnymi drogami albo koncentruje się na znalezieniu
jednej drogi.

(4) Organizacja informacji dotyczących problemu. Po zaplanowaniu strategii

rozwiązywania problemów jednostka przystępuje do takiego porządkowania
dostępnych informacji, aby możliwe było zrealizowanie tej strategii.
Czasami człowiek musi poszukiwać informacji potrzebnych do rozwiązania albo
wygenerować je z dostępnych danych.

(5) Alokacja dostępnych zasobów poznawczych. Ta faza ma zarazem charakter

wykonawczy, jak i meta poznawczy. Człowiek z jednej strony wykonuje rozmaite
operacje umysłowe, z drugiej zaś sprawdza, czy dysponuje odpowiednimi środkami
umożliwiającymi rozwiązanie problemu. Rozwiązywanie niektórych problemów jest
rozciągnięte w czasie i poświęcanie maksymalnego wysiłku i maksymalnych
zasobów przez krótki okres może się okazać niekorzystne. Na
przykład zdobywanie kwalifikacji zawodowych jest procesem wymagającym
systematycznej pracy przez wiele lat i rzadko się zdarza, by maksymalizując swój
wysiłek, można było podnieść znacznie swe kwalifikacje w ciągu tygodnia. Należy
też podjąć decyzję, czy koncentrować się na szczegółach rozwiązania, czy też na
utrzymaniu wytyczonego kierunku, pozostawiając dopracowywanie szczegółów na
okres późniejszy. Bardzo interesujące jest to, że ludzie uświadamiają sobie
dokładniej swoje procesy umysłowe w przypadku problemów wymagających
zastosowania wielu operatorów niż w przypadku jednego operatora.

Wybór operacji umysłowych może dokonywać się na podstawie algorytmów lub

heurystyk.
Algorytmy określają zbiory operacji umysłowych, które trzeba wykonać, aby
osiągnąć pewien cel. Mają one charakter mechaniczny, czyli są typowe dla myślenia
reproduktywnego, ale są niezawodne.

Heurystyki natomiast są regułami zawodnymi, często mają charakter intuicyjny, ale

pozwalają radzić sobie w sytuacjach nowych.

(6) Ciągła kontrola stanu zaawansowania pracy. Większość ludzi na bieżąco

kontroluje postępy pracy nad rozwiązaniem problemu, a nieliczni starają się
rozwiązać problem do końca i dopiero potem sprawdzają, czy osiągnęli zamierzony
cel. Poza tym ciągłe śledzenie przebiegu własnej pracy pozwala na
bieżąco znaleźć nowe, obiecujące drogi wiodące ku rozwiązaniu.

(7) Ocena końcowa. Po osiągnięciu stanu zdefiniowanego jako cel człowiek

sprawdza, czy rozwiązanie jest co najmniej zadowalające. Ocenia także, czy nie
zostały przekroczone pewne ograniczenia dotyczące stosowanych metod roz-
wiązywania.

Podział numer 4
Inny podział dotyczy indywidualnego doświadczenia w rozwiązywaniu problemów,
które decyduje o semantycznej przestrzeni problemu
- problemy bogate semantycznie - sieć semantyczna połączeń jest nam
dobrze znana, mamy doświadczenie w rozwiązywaniu
- problemy ubogie semantycznie - nie moga odnosić się do naszych
poprzednich doświadczeń, trudno je z czymś połączyć poznawczo.

Podział numer 5

- problemy otwarte - niewielka ilość danych początkowych, niejasny cel i słabo

zdefiniowane kryteria, możliwe różne rozwiązania. dywergencyjne są to
problemy i źle określone. DYLEMAT → problem złożony, abtrakcyjny, otwarty
- problemy zamknięte - zadania dobrze określone i konwergencyjne

Podział numer 6
Podział problemów ze względu na wymagania poznawcze: czyli z uwagi na
charakter wiedzy niezbędny do rozwiązania problemu
- problemy specyficzne dla określonej dziedziny wiedzy wraz ze strategiami
ich rozwiązania
- problemy ogólne wymagające wiedzy ogólnej wyniesionej ze szkoły

Podział numer 7
Klasyfikacja problemów Greeno opiera się na zdolnościach, operacjach
angażowanych w procesie rozwiązywania problemów
- problemy polegające na porządkowaniu - wg określonych reguł
porządkowanie; prawidłowe jest zazwyczaj 1 rozwiązanie, np anagram
- problemy wymagające indukcji - relacje między obiektami są niezmienne a
zadanie polega na ich odkryciu i zastosowaniu. Indukcja polega na ustaleniu
 ogólnej reguły na podstawie skończonej liczby podanych przykładów. np
uzupełnij ciąg liczb albo zadania polegające na analogii. albo transfer przez
analogię.
Rodzajem problemu o strukturze indukcyjnej jest zadanie wymagające transferu
wiedzy poprzez zastosowanie analogii np. szewc but księgowa – znaleźć słowo
pasujące do tych słów – odp.zeznania podatkowe.

Transfer przez analogię – polega na przeniesieniu przez analogię relacji

odnalezionej w obrębie pierwszej pary pojęć przez drugą, wymaga dostrzeżenia
relacji wyższego rzędy między problemami.
Odwzorowanie – polega na takim ujęciu relacji A:B aby można ją było aplikować do
obszaru semantyczego związanego z C.
Transparencja – wg.GENTNERA u jej podłoża leży błąd lub brak procesu
abstrahowania ( to tak jakby ktoś do szewc but księgowa dopasował słowo –
trzewik)
TRANSFER może być NEGATYWY – badał to LUCHINS na przykładzie rozwiązywania
tzw. problemów dzbanów z wodą, – czyli odmierzanie określonej ilości wody mając
do dyspozycji trzy dzbany o zadanej pojemności i nieograniczony dostęp do wody
Jeśli rezultatem transferu powstałego na skutek rozwiązywania kolejnych zadań
było skrócenie czasu to był TRANSFER POZYTWNY – struktura zadań
powierzchniowa i głęboka była identyczna
To zjawisko badane przez LUCHINSA to Efekt nastawienia lub Efekt mechanizacji
myślenia i obrazuje ono negatywne skutki transferu uprzednich doświadczeń, jeśli
głęboka struktura dwóch lub większej liczby problemów jest różna

- problemy transformacyjne problem tego typu posiada jasno zdefiniowany

stan początkowy, cel oraz reguły przekształcenia wraz z restrykcjami.
Polega na znalezieniu drogi przejścia z punktu wyjścia do punktu
docelowego. Takie problemy są dobrze określone, łatwo śledzić sposób
rozwiązywania problemu.
→ Przykłady – gra w szachy i problem wieży z Hanoi

Wieża z Hanoi - wszystko wiemy - zrozumiały i dobrze określony. Parametry są

jasne odbywa.
Wieża ta nazywa się tak bo wg legendy mnisi mieli przenieść świątynie z jednego
miejsca na drugie. No i mnisi zrobili to w pewnej ilości kroków - zrób to szybko ;)
operatorami/ operacjami to ruch krążków. Ograniczenia - za 1 razem można
przenieść 1 krążek i nie można kłaść większego na mniejszy.
Problem polega na tym, żeby nie przedłużyć tego. Da się to zrobić w 7 krokach.
Miara skuteczności - czas w jakim to zrobimy.
jeżeli mamy uniknąć wydłużenia - zrobić w 7 krokach - 1 krążek musimy przenieść na
punkt C, nie B. Psycholog może analizować cały ten proces :)

Pojęcia związane z problemamy tranformacyjnymi:

Algorytm – za jego pomocą można rozwiązać część problemów transformacyjnych
– jest to ścisły, jednoznaczny przepis działania zawierający sekwencje operacji,
jakie należy wykonać, aby osiągnąć określony cel (dlatego można je modelować
przy użyciu komputerów) – jego główną cechą jest powtarzalność.

Heurystyka – nieformalna, spekulatywna, uproszczona metoda rozwiązywania

problemów – ale zawodna i ryzykowna – kolejne jej użycie w tej samej postaci daje
inny rezultat. Heurystyka jest osobną dziedziną wiedzy zajmującą się twórczym
rozwiązywaniem problemów.

Neuroobrazowanie procesu rozwiązywania problemów – za pomocą:

- ERP – pomiar potencjałów skorelowanych z pobudzeniem; (uchwycenie
szybkich zmian aktywności elektrycznej kory – ale nie ma zadawalających inf.
o jej lokalizacji i nie da się uchwycić aktywności struktur leżących w
głębszych partiach mózgu)
- PET – tomografia pozytonowa; fMRI – funkcjonalny rezonans magnetyczny.
(pozwalają na precyzyjne lokalizowanie aktywności metabolicznej głębokich
struktur mózgowych – ale ze względu na małą rozdzielczość czasową nie
wychwytują szybkich zmian tej aktywności

Przykłady problemów:
slajd 16
Problem dziewięciu kropek:
prosty, ale trudny

prosty do opisania -> istota wymagań ale trudny do rozwiązania. trzeba te 9 kropek
połączyć 4 odcinkami nie odrywając ołówka od kartki. Za tzw jednym ruchem. dla
wielu ludzi to trudne, studenci po 10 minutach odkłada ołówek - większość.
Dlaczego? Bo próbują łączyć kropki nie wychodząc poza zarys kwadratu.

slajd 17
Problem dziewięciu kropek: prosty, ale trudny, bo źle określony

Dlaczego on jest trudny?

Przeszkody w rozwiązywaniu problemów.
Aby rozwiązać problem należy niekiedy odrzucić fałszywe założenia np że
rozwiązanie musi zmieścić się w planie kwadratu. WGLĄD - to nagła zmiana
percepcji poprzedzone przerwą inkubacyjną.
Przyczyny:
1. Ukryte założenia (9 kropek) - nie wolno nam wyjść poza obręb tych kropek, ale my
jakoś sobie nakładamy takie ograniczenie
2. Sztywność myślenia - wykorzystanie przeszłych rozwiązań do rozwiązywania
obecnych; jak rzeczywistość się zmienia to rozwiązania z przeszłości są
dysfunkcjonalne, np stare wzorce zachowania;
3. Inercja mentalna - skłonność do z rozpędu bezmyślenie przenosić pewne
rozwiązania przed chwilą sprawdzone;
4. Nieadekwatna reprezentacja poznawcza problemu - nieumiejętnie go rozumiemy

TEORIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

Teoria Simona i Newella

Umysł jest systemem przetwarzania informacji. Aby go poznać należy zapoznać się
z procesami przekształcania i tworzenia reprezentacji poznawczych → jak nasz
umysł bazując na wewnętrznych reprezentacjach realizuje cele, jak przetwarza
informacje.
Teoria ta posiada komputerową symulację rozwiązywanie problemów GPS → dzięki
temu zyskali wgląd w to, co niewidziane.
Problem to układ stanów wiedzy → czyli konfiguracja wewnętrznych reprezentacji
odnoszących się do problemu. Pełna reprezentacja problemu zawiera:
1. reprezentację stanu początkowego
2 reprezentację celu
3 dopuszczalne reguły przekształcania stanów wiedzy
4 restrykcje wobec operatorów - nielegalne przekształcenia np w wieży Hanoi
operatorem jest ruch krążka. Tam są 3 restrykcje dotyczące m.in. określonej ilości
ruchów, zabronienia położenia większego na mniejszy.

Przekształcenia stanów wiedzy dokonują się w przestrzeni problemu tam jest

wszystko co dotyczy problemu, stan wiedzy w trakcie rozwiązywania problemu itp.
Analiza celów i stanów pośrednich prowadzących do etapu końcowego - jedne z
kroków prowadzące do rozwiązania zadania dokonano przy pomocy analizy
protokołów werbalnych GŁOŚNE MÓWIENIE OSÓB BADANYCH

Rozwiązywanie problemu ma charakter indywidualny, bo zawiera w przestrzeni

tylko to co dana osoba użyła.

Sekwencyjna natura procesów myślenia → ludzie werbalizowali wszystkie pośrednie

stany, które prowadziły ich do rozwiązania końcowego, werbalizacja pomagała
ludziom w znaleziueniu rozwiązania szybciej, wspomaga proces umysłowy, który
zdaniem badaczy ma charakter sekwencyjny. Gdyby było inaczej gadanie by
przeszkadzało a nie pomagało. - niestety obydwa założenia okazały się fałszywe :(

Metoda protokołów werbalnych

polega na rejestrowaniu i interpretowaniu wypowiedzi osób badanych podczas
rozwiązywania problemu. Prosi się badanego aby głośno myślał wszystko co
przychodzi mu do głowy. Badacza interesuje wszystko - jak mówi, co mówi, jakie
pytana zadaje, co go interesuje itp wielu badaczy łączy tą metodę z introspekcją
JEst to wyraz nieobserwowalnych procesów umysłowych - bardziej wskazówka, niż
odtworzenie 1 do 1 procesu umysłowego.
Trzy rodzaje interesujących badacza wypowiedzi:
1. werbalizacja bezpośrednia - głos wewnętrzny,
2. werbalizacja zawartości STM polega na opisaniu jakiegoś aktualnego stanu
procesu rozwiązywania problemu np przywołanego wyobrażenia - przekłada
się obraz na kod werbalny co pochłania energię i zasoby mentalne, czas
3. werbalizacja przerwanie rozwiązywania problemu i wyjaśnienie dlaczego
zostały podjęte jakieś działania /zastosowano jakiś operator/ zwykle
zaburza przebieg czasami pomaga

Inne ujęcia teoretyczne rozwiązywania problemów

Teoria Greeno

Greeno doknał rozwinięcia teorii Simona i Newella akcentując dwa istotne procesy
obecne w rozwiązywaniu problemów:
1. tworzenie reprezentacji problemu
2. poszukiwanie przestrzeni problemu
Utworzenie reprezentacji problemu wymaga zebrania danych początkowych i
ustalenia celu. Jest istotą zrozumienia problemu i połączenia go z posiadaną
wiedzą. Procesy angażowane w zrozumienie istoty problemu polegają na analizie
relacji zachodzących między elementami problemu i rozpoznaniu wzorców w
obrębie zidentyfikowanych relacji. W trakcie tworzenia reprezentacji problemu
pewne jego właściwości mogą uaktywniać wiedzę zapisaną w pamięci długotrwałej.
Jeśli zostanie odnaleziona właściwa informacja uaktywnia się schemat dla danego
typu problemu - czyli porcja wiedzy typowa dla rozwiązania określonego problemu.

Uaktywnienie schematu - w trakcie budowania reprezentacji problemu wyzwala

przeskok do fazy strategii poszukiwania rozwiązania. Realizacji strategii
towarzyszy kontrola - cel - dopasowanie strategii do określonego typu zadania.
Jeżeli żadne schematy się nie uaktywniły, wtedy następuje faza poszukiwania
rozwiązania. Wówczas mogą być zastosowane HEURYSTYKI Simona i Newella.

Heurystyki rozwiązywanie problemów

metoda heurystyczna to świadomy i konsekwentnie stosowany zestaw reguł
postępowania służący osiągnięciu określonego celu.

11.4.1 metoda redukcji różnicy

heurystyka wspinania się → wspinanie się na górę w zawiązanymi oczami. Cel -
dotrzeć na czubek. NAchylenie terenu decyduje w którym kierunku pójść. Jeżeli do
góry tzn że do celu, jeżeli z góry, to oznacza, że cel osiągnęliśmy. Ta heurystyka
oznacza, że każdy krok, działąnie powinniśmy konfrontować z celem i redukować
różnicę między stanem aktualnym a docelowym. W heurystyce różnic wyboru
operatora dokonuje się tylko ze względu na jedno przekształcenie.
Heurystykę redukcji rozbieżności badano z wykorzystaniem problemu misjonarzy i
kanibali.
IStnieją dwa problemy stosowania heurystyki redukcji różnicy
1. podejmowanie decyzji o działaniu z uwzględnieniem tylko najbliższego
przekształcenia. JAkoś to będzie, zacznijmy, a potem jakoś pójdzie. Do
złożonych problemów to się nie nada.
2. sposób oceny różnicy między stanem aktualnym a celem

11.4.2 metoda poruszania się wstecz

odwrócenie kierunku rozwiązywania problemu. punktem wyjścia ustalić sytuację
docelową i poruszać się wstecz. Każdy stan wymaga użycia operatora, który
przybliży nas do celu - stanu początkowego. - przykład - jak on na to wpadł? np jak
wpadł na to żeby wymyślić samolot? Problem - niektóre operatory działają tylko w
jedną stronę - np mieszanka czegoś jak powstałą - trudno to odwrócić. Dzieci
stosują tą metodę - jak działa zabawka. W przypadku niektórych problemów nie ma
znaczenia kierunek działań np wieża z hanoi - obojętne czy od końca czy początku.

11.4.3 metoda analizy środków i celów

tu też jest redukcja rozbiezności ale inaczje się odbywa. polega na podziale na cele
cząstkowe celu głównego. każdy z nich ma odrębny cel podporządkowany
głównemu celowi np podczas jazdy z punktu A do punktu B popsuł się samochód,
więc musimy pojechać do puntku C w celu jego napracy, co przybliży nas do punktu
B finalnie. Niekiedy trzeba umiec dostrzec te cele cząstkowe.

GPS jest oparty na metodzie analizy środków i celów. GPS ustala podcele za pomocą
dwóch strategii: 1 ustal największą różnicę między astanem aktualnym a docelowym.
NA podstawie tej analizy tworzony jest podcell PC1 którego realizacja ma
wyeliminować tę różnicę. 2. druga strategia polega na znalezieniu operatora O1
który wyeliminuje różnicę - jak się nie da od razu to tworzony jest PC2 i operator O1,
jeżeli dalej nic to dalej tworzymy kolejne podcele. Można użyć też innego operatora
O2.

Heurystyka dekompozycji celów - Simon - metoda rozwiązywania problemów

polegająca na wyodrębnianiu celów cząstkowych.
Strategia powracającego celu → cel cząstkowy przybliża nas do głównego
celu jeśli jest sukcesywnie powtarzany. Dobra przy prostych problemach, przy
złożonych może natknąć na ograniczenia pojemności STM. Inaczej można się
poczuć przytłoczonym ilością podcelów.

Inna strategia SIMONA → złożona strategia percepcyjna →

1.znajdź największy krążek nie będący we właściwym (docelowym) miejscu
2.Cel -> umieścić krążek w jego miejscu docelowym
3.Przejdź do punktu 4
4.Jeśli krążek jest blokowany przez inne krążki, wybierz największy z nich i ustal
podcel:
umieść go w miejscu odmiennym od wyjściowego i docelowego. Cel z punktu 2 ustal
jako
nadrzędny. Jeśli to konieczne powtarzaj ten punkt wielokrotnie
5.Jeśli nic nie blokuje krążka z punktu 1, umieść go na miejscu docelowym

FAZY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

→ WG HAYESA I STERNBERGA
1.Identyfikacja problemu
2.Definiowanie problemu i budowanie reprezentacji
3.Budowanie strategii rozwiązywania problemu
4.Zdobywanie informacji dot. Problemu
5.Alokacja zasobów poznawczych niezbędnych
6.Monitorowanie postępu
7.Ocena poprawności rozwiązania (Sternberg 1986)

→ PODZIAŁ STEINA I BRANDSFORDA IDEAL

1.Identyfikacja problemu i możliwości

2.Definiowanie celów
3.Eksploracja stategii działania
4.Antycypacja wyników i podjęcie działań
5.Kontrola (Lustracja) wyników i wyciąganie wniosków na przyszłość

FAZA IDENTYFIKACJI PROBLEMU →

Brandstorm i Stein wyjaśniają → dostrzeżenie, że problem w ogóle istnieje.

A.Problem zadany: (nie identyfikacja ale precyzacja lub redefinicja) - wymaga

doprecyzowania,
B.Problem odkryty (istnieje obiektywnie) - został nazwany
C.Problem wykreowany (rozwiązania twórcze) - nie istniały, zanim ktoś je nie
stworzył.
(Getzels 1982)

FAZA DEFINIOWANIA PROBLEMU

takie ujęcie problemu, w którym zawarte będą oczekiwane stany końcowe. Dobre
zdefiniowanie problemu jest sztuką. Można tak sformułować problem, że trudno
będzie myśleć o rozwiązaniu.
4 elementy definiujące przestrzeń problemu:
- stan początkowy
- reprezentację celu
- reprezentację dopuszczalnych reguł przekształcenia stanów wiedzy
- restrykcje
Reprezentacja problemu może mieć różną formę: - większość z nich
reprezentowana jest werbalnie lub obrazowo.

Procesy psychologiczne zaangażowane we wczesne stadia rozwiązywania

problemów czyli w proces identyfikowania, definiowanie i rozpoznawanie problemu:
- Uświadomienie sobie wskazówek, prawidłowości i anomalii w otoczeniu: percepcja i
uwaga
- Uaktywnienie reprezentacji problemów analogicznych - wydobycie ich z pamięrci
trwałej -
- Ocena reprezentacji problemów analogicznych - selekcja strategii ewaluacji
- Zdefiniowanie celów i ograniczeń w obrębie problemu (selekcja elementów
reprezentowanych)
- Zbudowanie reprezentacji na podstawie wybranych elementów (pkt. poprzedni)
elementów (reorganizacja elementów), ale:

WG BROPHY → opisując procesy towarzyszące wczesnym fazom rozwiązywania

problemów uznał, że mają one intuicyjny, nieświadomy charakter.

Inni mówią, że procesy abstrakcyjne i percepcyjne współwystępują razem. →

Goldstone

FAZA DOBORU STRATEGII

specyficzny dla zadania sposób jego wykonywania; tj.:
• elementarne operacje na wyróżnionych elementach problemu,
np.: kodowanie, selekcja, porównywanie -> różnice międzyosobnicze
Cel strategii: ekonomiczne gospodarowanie zasobami poznawczymi
Uwzględnione: koszty i korzyści
Tendencja do stosowania optymalizacji (nawet jeśli nie oznacza to niezawodności)
Dwie generalne strategie:
• Analityczna
• syntetyczna

Definiowanie problemów

slajd 18
Przeszkody w rozwiązywaniu problemów
- Sztywność myślenia
Fiksacja funkcjonalna („sztywność funkcji”)
Karl Duncker – problem świecy
Mamy do dyspozycji świecę, pudełko zapałek, stojącą drewnianą tablicę i pinezki.
Wszystkie te przedmioty są w tekturowym pudle. Zadanie polega na umocowaniu
palącej się świecy na wysokości 1 m nad podłogą, w odległości 5 cm od tablicy.
w rzeczywistości osoby dostają te przedmioty; próbują to rozwiązać, niektórzy
próbują zamocować świecę mocując świecę do tablicy. Rozwiązanie polega na tym,
żeby pudełko wykorzystać albo pudełko od zapałek w formie świecznika/funkcji
świecznika/ co wymaga przełamania funkcji pojemnika → wymyślasz nową funkcję.
 slajd 19
Fiksacja funkcjonalna a sposób postawienia problemu

Fiksacja mniej prawdopodobna

Fiksacja bardziej prawdopodobna

Jak te wszystkie przedmioty pokażemy osobno to ludzie szybciej wpadną na

pomysł, żeby wykorzystać pudełko w roli świecznika.

slajd 20 i 21

stary pomysł - dwa sznurki zwisające z sufitu związać. Najprościej jest

przytwierdzić coś ciężkiego do jednego sznurka - rozhuśtać go, chwycić drugi i
potem chwycić sznurek. Jak nic nie ma, może zdjąć but i rozhuśtać sznurek. Chodzi
o odejście od typowej funkcji obiektu i się zauważy, że ten przedmiot może pełnić
inną funkcję.

slajd 22
Czynniki wpływające na siłę fiksacji funkcjonalnej
- Doświadczenie indywidualne
Sztywność ekspertów → w pierwszej kolejności szuka rozwiązania w
swojej wiedzy; przenoszenie opanowanych sposobów na sytuację obecną.
Dopiero jak to nie zadziała to może być problem

- Kontekst - może decydować o fiksacji → sposób pokazania przedmiotu

(zapałki w pudełku) w ogóle Obecność innych przedmiotów ich funkcje może
usztywniać.
 - Wcześniejsze użycie przedmiotu w nietypowej funkcji, zanim ten człowiek
rozwiąże problem sznurków możemy go poprosić o coś, co ma zrobić w
sposób nietypowy - aktywizujemy przełamanie funkcji, jest odsztywniony

slajd 23
Inercja mentalna
Nawykowe stosowanie starych schematów może utrudniać rozwiązanie problemu;
Eksperyment Luchinsa
Mamy trzy dzbany o pojemności 21, 127 i 3 litrów.
W jaki sposób możemy odmierzyć dokładnie 100 litrów?

Odpowiedź: 127 – 21 – (2 x 3) = 100

slajd 24
Eksperyment Luchinsa
21 127 3 100
14 46 5 22
18 43 10 5
7 42 6 23
20 57 4 29
23 49 3 20 - nowa reguła działa
15 39 3 18 15 plus 3 daje 18
12 67 7 19 - stara reguła nie działa - nowa działa

podajemy drugi problem, gdzie zmieniają się dane - pojemności się zmieniają, ale
reguła ta sama. Powtarzamy to, po dwóch, czterech ludzie gładko rozwiązują
kolejne zadania, ale co ciekawe coraz mniej uważają.
Potem są krytyczne zadania, idą starą regułą, chociaż nowa jest prostsza. Część
ludzi mówi, nie da się tego rozwiązać, część używa skomplikowanych form. Cześć
ludzi dochodzi do rozwiązania że 12 plus 7 to 19, tylko dużo czasu im to zajmuje.
Rozpędzam się przez 5 zadań, bardzo a potem jest ściana.

slajd 25
Co decyduje o efekcie Luchinsa?
„Mechanizacja” procesu myślenia
Automatyzacja - podłożem tego jest Uwalnianie „zasobów” uwagi, zająć umysł
czymś innym. Eweolucyjnie to zrozumiałe. trzeba być przygotowanym na różne
zaskakujące sprawy np zagrożenia natury fizycznej. Inercja ewolucyjna - coś, co
dawno powstało dalej działa - wtedy decydowało to o przeżywalności. W
dzisiejszych czasach ludzie uwalniają zasoby aby oglądać seriale lub oglądać fejsa.

Całościowe spostrzeganie problemu to efekt gestalt

Efekt Gestalt pokazać, jak ludzie rozwiązują problemy to oni nie rozwiązują 7, 8
problemów tylko wszystko jest jednym wielkim problemem.
Pojedyncze zadanie jest częścią większej całości.
 slajd 26
Problem uszkodzonej szachownicy: rola właściwej reprezentacji poznawczej
4 kategoria przeszkód - niewłaściwa reprezentacja poznawcza

Czy można zakryć CAŁĄ szachownicę kostkami domina, tak aby KAŻDA
kostka leżała w całości nad szachownicą?
nie da się tego zrobić ;) rozwiązanie jest proste, gdy dokonamy przekształcenia w
umyśle - zmiana reprezentacji poznawczej - coś ważnego staje się nieważne, figura
staje się tłem itd

Czy można dobrać w pary 30 tancerzy i 32 tancerki, tak aby każda para była
dwupłciowa? nie

slajd 27
Myślenie a rozumowanie

Rozumowanie to też jest myślenie ale polegające na wyciąganiu wniosków z

przesłanek. Rozumowanie = wyciąganie wniosków z przesłanek
Rozumowanie formalne. Przesłanki są dane explicite. logika.
Rozumowanie nieformalne Przesłanki są domyślne, ukryte. Bardzo często w zyciu.
Trzeba je wyciągnąć na powierzchnię, zwerbalizować i zazwyczaj ten zespół
przesłanek jest bardzo indywidualny, jest bardzo specyficzny dla osoby.
np kara śmierci - w Europie jest niedopuszczalna; zwolennicy i przeciwnicy nigdy się
nie przekonają. w większości takich dylematów moralnych tj eutanazja, wojna,
aborcja no to będą używane różnych argumentów. Rozumowanie formalne w
psychologii

slajd 28
Błędy w rozumowaniu Błąd „atmosfery” → rozumowanie formalne
1 przesłanka Niektóre krowy błądzą bez celu
2 przesłanka Niektórzy inteligentni ludzie błądzą bez celu
wniosek → Więc niektóre krowy są inteligentne - to nie wynika z przesłanek,
niektóre przesłanki wytwarzają atmosferę która sprzyja akceptacji wniosku.
Psychologów interesuje jak ludzie faktycznie rozumują, a nie jak powinni
rozumować - jakie popełniają błędy i dlaczego.
Błąd konwersji - zamiana podrzędności na nadrzędność
1. przesłanka Wszystkie psy mają cztery łapy - nie oznacza że wszyskie
czterołapy są psami
2. Mam cztery łapy
Wniosek: Więc jestem psem

slajd 29
Dlaczego tak łatwo się pomylić w rozumowaniu formalnym/logicznym? ludzie
poproszeni o weryfikację logiczną nie stosują logiki tylko stosują wiedzę potoczną!
P1 Wszyscy uczeni są dobrze wykształceni
P2 Wszyscy eksperci są dobrze wykształceni
→ wniosek → Więc wszyscy uczeni są ekspertami
• Wniosek prawdziwy „sam w sobie” sprawia wrażenie, jak gdyby był poprawny
logicznie. Logicznie wynika, ale! on nie wynika z przesłanek

Uczeni Eksperci → wykształceni - nadrzędna kategoria. Może być że żaden uczony

nie jest ekspertem.
Wynikalność wniosku z przesłanek z poprawnością ogólną.

slajd 30
Diagramy Venna
Niektórzy ludzie są interesujący
Żaden artysta nie jest interesujący
Wniosek? Nie da się nic powiedzieć. umysł ludzki źle sobie radzi z taką sytuacją,
więc sobie dopowiada.

slajd 31
Rola wyobraźni w procesach rozumowania
P1 MAREK jest spokrewniony z MICHAŁEM
P2 MICHAŁ jest spokrewniony z OLĄ
Czy OLA jest spokrewniona z MARKIEM? - większość ludzi powie że TAK

rodzeństwo, ojciec, zstępni albo rodzeństwo bądź kuzynowsto

NIE -> Marek i Ola - małżeństwo. nie musi.
myślenie - logika - zadanie jest nierozstrzygalne. trzeba sobie wyobrazić 3 różne
scenariusze. Im więcej możliwości, modeli umysłowych, tym jest trudniejsze.
Wiemy też że rozwiązywanie zadań logicznych silnie angażuje osrodki
odpowiedzialne za percepcję i wyobraźnię - potyliczna część. Myślenie logiczne jest
niemożliwe do zrobienia bez uruchomienia wyobraźni.

slajd 32
Rozumowanie warunkowe poprawne - zadania wymagające warunkowania - jeżeli A
to B → jeżeli jakieś stany rzeczy są to inne stany rzeczy są

Jeśli A to B → jeżeli jest burza to są grzmoty

A
Więc B to A

Jeśli A to B
Nie B
Więc nie A

tymczasem ludzie popełniają błędy → Jeśli kocha, to zadzwoni. Zadzwonił, Więc

kocha (Błąd!) - złe użycie logiki
Jeśli kocha, to zadzwoni. Nie zadzwonił Więc nie kocha

Logiczne wynikanie. Logika formalna jest bezlitosna. Psychologia poznawcza opisuje

jak naprawdę ludzie myślą. Logika mówi jak ludzie powinni rozumować, jakie wzorce
rozumowania są poprawne, a jakie nie.

slajd 33
Błąd modes tollens:
Zadanie Wasona
Każda karta ma z jednej strony liczbę, a z drugiej literę
Istnieje reguła, że jeśli z jednej strony jest samogłoska, to z drugiej – liczba
parzysta
GA58
5 - druga zasada - jeżeli A to B, jeżeli B to nie A
Które karty trzeba odkryć, żeby sprawdzić, czy reguła jest spełniona?

slajd 34
Zadanie Wasona: wersja realistyczna
Do Zakopanego jeździmy zawsze autobusem
Zakopane Warszawa autobus pociąg

doświadczenie osobiste sprawia że zadanie logiczne jest łatwiejsze lub trudniejsze.

slajd 35
Zadanie Wasona: Wersja społeczna
Jeśli posprzątasz swój pokój, będziesz mógł pograć na komputerze
Jeśli ktoś pije piwo, musi mieć co najmniej 18 lat
Piwo cola 17 lat 25 lat

slajd 36
Zadania izomorficzne
wyniki badania dot. poprawności odpowiedzi - wersja abstrakcyjna - najniżej,
najwięcej społeczna

slajd 37
Dlaczego tak się dzieje? - z powodów motywacyjnych - silna motywacja stosowania
albo niestosowania reguły to w naszym interesie jest rozumieć świetnie tę regułę.
Tej motywacji nie ma, kiedy rozwiązujemy zadania abstrakcyjne. Drugi powód jest
taki /ewolucyjna/ zadania są łatwe, bo ludzie w procesie eweolucji wykształcili
modeł mózgowy radzenia sobie z zadaniami które obsługują normy społeczne.
Sprawdzać, czy ludzie przestrzegają norm i reguł. Wykrywać tych, który nie
przestrzegają. Jeżeli cała grupa wnosi wkład w polowanie na mamuta, a jeden się
miga, to grupa go wyrzuca.

Wnioski
Błędy w rozumowaniu są powszechne
Wynikają z:
-braku wiedzy
-ograniczeń naszego systemu poznawczego
-dominacji „zdrowego rozsądku” nad logiką
Kontekst i doświadczenie osobiste ułatwia rozwiązywanie abstrakcyjnych
problemów, które są trudne w wersji abstrakcyjnej.
Rozumowanie formalne jest trudne, bo oderwane od kontekstu i doświadczenia

II PODEJMOWANIE DECYZJI
Literatura
→ Podejmowanie decyzji Szymura, B., Nęcka, E., Orzechowski, J., Wichary, S. (2011).
Psychologia poznawcza. Warszawa: PWN.
rozdział 12.2 - podejmowanie decyzji str 572 - 588

slajd 38
Badania nad podejmowaniem decyzji. Szczególny przypadek rozwiązywania
problemów. Problem to mamy dane na wejściu i mamy sytuację idealną, docelową a
problem polega na tym, że nie wiemy jak to zrobić. Rozwiązywanie, podejmowanie
decyzji też jest szczególnym przypadkiem. Podejmowanie decyzji jest Problem
interdyscyplinarny badany przez matematyka, nauki społeczne
pierwsza była Ekonomia - w kontekście racjonalności decyzji ekonomicznych, które
decyzje jakie kiedy są racjonalne a które nie są racjonalne - maksymalizacja
zysków.
Socjologia
Psychologia
Racjonalność decyzji ekonomicznych
Decyzje mikroekonomiczne
Inwestowanie, oszczędzanie itp.
Decyzje makroekonomiczne
np. wysokość stóp procentowych

slajd 39
Proces podejmowania decyzji. Podział psychologa:
1. Czynności przeddecyzyjne
2. Właściwy proces decyzyjny
3. Czynności post-decyzyjne

slajd 40
Czynności przeddecyzyjne
definiuje problem decyzyjny,
określa rozbieżność między sytuacją zastaną a idealną - nie wiem co zrobić a
muszę mieć to za sobą. Określenie rozbieżności między sytuacją zastaną a idealną

Określanie warunków brzegowych (nie zawsze później respektowanych) Muszą być

minimum dwie opcje → w tym definiowaniu problemu ważne jest to aby określić
warunki brzegowe. Co mnie satysfakcjonuje a co nie wchodzi w grę w ogóle. np ktoś
twierdzi że da tylko 1500 zł, ale potem okazuje się że może dołożyć 100 zł bo coś
tam. Definiowanie problemu

Określanie dopuszczalnego poziomu ryzyka (j.w.) Decyzje są obarczone ryzkiem, bo

musimy coś zrobić, a skutki są niewiadome. To jest ryzyko. Obstawiamy jakąś grę i
podejmujemy ryzyko. Poziom ryzyka też musi być ustalony, ale nie respektowany
potem. Dopuszcza się w trakcie ryzykowne decyzje.

Zbieranie niezbędnych informacji Musimy wiedzieć sporo. Ta wiedza nie od razu

jest dostępna
Pamięć semantyczna i epizodyczna - epizod - ktoś mi coś rekomendował, widziałem
gdzieś samochód tej marki który chce kupi
Informacje istotne i nieistotne w tym procesie zbieramy różne informacje, też mało
ważne. Waga informacji - może mieć dużą wagę.

slajd 41
Jak gromadzimy dane w procesie przeddecyzyjnym?
Zasada Payne’a: Im bardziej złożony problem decyzyjny Tym więcej zebranych
danych Ale tym niższa proporcja danych istotnych do nieistotnych
im bardziej złożona decyzja → więcej jest danych nieistotnych.
Najwięcej informacji gromadzą decydenci średnio doświadczeni - półekspert -
zbierają całą masę informacji, w której toną co obniża racjonalność decyzji
Niedoświadczeni nie wiedzą, czego szukać, ktoś kupuje samochód, to interesuje go
żeby jeździł.
Eksperci wiedzą, czego nie szukać, co jest nieistotne.

slajd 42
Właściwy proces decyzyjny: wybór polega to na tym, że jedna z opcji jest coraz
bardziej faworyzowana. Sposór całej masy człowiek się przywiązuje i robi
wszystko, żeby ta jedna wygrała. Chodzi o to aby się upewnić, że się dobrze
wybrało.
Stopniowe wyrównanie jednej opcji (dyferencjacja) wyróżnianie jednej opcji
spośród innych. Temu też towarzyszy ocena zebranych informacji. Może być
tendencyjna.
Ocena zebranych informacji

Dyferencjacja (Svenson):
Coraz lepsze uzasadnienie, coraz większa wiarygodność
Pułapka tendencyjności Decydent zamiast przejść przez wszystkie opcje, czasami
impulsywnie wybiera jedną a potem upewnia się czy dobrze zrobił. Dzisiaj uważa
się, że /prace Damasio/ podkreśla się pozytywną rolę emocji w procesach decyzji.
Damazio - podejmują decyzje nieracjonalne ci którzy mają uszkodzony mózg
/emocje/ - brak wsparcia emocji w podejmowaniu decyzji. Chodzi o to aby uniknąć
pułapki tendencyjności.

- Zdarza się: stopniowe tworzenie opcji, której pierwotnie nie było

Twórcze podejmowanie decyzji - przydarza się ekspertom - Najwyższy poziom
ekspertywności. Chirurg w trakcie operacji dochodzi do wniosku, że jest opcja która
mu nie przyszła do głowy.

slajd 43
Ocena zebranych danych
Ocena ta służy diagnozie, czyli stwierdzeniu,która opcja jest najlepsza
Nie wszystkie dane są jednakowo diagnostyczne - informacje zebrane w procesie
zbierania informacji. Co nam mówi pomruk silnika o jego sprawności? Ktoś się zna,
to coś mu to powie, jak się mało zna, nic mu to nie powie.
Diagnostyczność (ważność) informacji (wskazówek) zależy od takich czynników, jak:
- Procesy poznawcze jednostki
- Doświadczenie jednostki
- Kontekst w niektórych kontekstach są ważne w innych nie - atrakcyjność
osoby
czy my jesteśmy w stanie wyciągnąć coś z tej informacji?

slajd 44
Procesy post-decyzyjne
Uzasadnianie dokonanego wyboru człowiek musi się upewnić że dobrze zrobił.
Dlaczego tak się dzieje?
Po podjęciu decyzji pojawia się Dysonans (żal) post-decyzyjny - żałujemy i te opcje
które wybraliśmy stają się atrakcyjne. Dlaczego? Bo opcja wybrana to jest realność
- rzeczywistość nie jest idealna. Pjawiją się wady, problemy a niewybrany jako ideał
błyszczy po fakcie i chcąc zlikwidować, zneutralizować - szukamy porównania,
autorytetów.Szukanie uzasadnienia u autorytetów. Ambasodarzy marek - mówią -
świetnie wybrałeś
Porównania społeczne - ktoś też tak zrobił.
Często to manipulacje poznawcze, obrony - wady są zaletami, rzeczy ważne
nieważne itp
W procesie decyzyjnym coś faworyzowaliśmy tak tuje umacniamy się w tym
wyborze, bo ten żal jest czymś powszechnym. Konsolidacja (umacnianie) wybranej
opcji – podobnie, jak wyróżnianie w fazie pierwszej (Svenson)
Manipulacje poznawcze (wady stają się zaletami, rzeczy ważne stają się nieważne
itp.)

slajd 45
Decyzje a racjonalność
Jesteśmy decydentami o OGRANICZONEJ RACJONALNOŚCI (Herbert Simon)
rozważania filozoficzne
Arystoteles → człowiek zwierzę rozumne.Zwierzę rozumne. Psychologia im więcej
bada myślenie to uznaje że człowiek jest irracjonalny. Żadna skrajność nie jest
prawidłowa.

Problem:
co to znaczy racjonalny?
kryteria racjonalności

slajd 46
pojęcie perspektywy - jeżeli przedstawimy jakiś problem od strony zysku, to wybory
są inne, niż jeżeli przedstawimy je w postaci straty.
Subiektywna wartość obiektywnego zysku lub straty
Dajemy dziecku 10 zł i jest szczęśliwe
Ile trzeba dać, aby było dwa razy bardziej szczęśliwe?
Mniej niż 20zł? 20zł? Więcej niż 20zł
Tracimy 1000 zł
Ile musimy stracić, aby być dwa razy bardziej nieszczęśliwi?
Mniej niż 2000zł? 2000zł? Więcej niż 2000zł

Perspektywa zysku daje inne perspektywy niż strata

slajd 47
Teoria perspektywy
(Amos Tversky i Daniel Kahneman) - nagroda nobla z ekonomii
jeżeli mamy obektywną satysfakcję i subiektywną - jak dla nas to jest ważne
powiększając wypłatę powiększamy satysfakcję ale szybko się nam wypłaszcza -
poziom szczęśłiwości jest niewielki. ODwrotnie jest ze stratą. ale spadek
szczęśliwości jest głębszy, niż przyrost szczęśliwości po drugiej strony. Asymetria
zysku i straty. Zysk mniej cieszy niż zysk boli.
Po stracie człowiek robi dużo nerwowych ruchów żeby się odbić

slajd 48
Konsekwencje
W okolicach oscylujących wokół zera:
Zysk mniej cieszy, niż strata boli
Po przekroczeniu pewnego progu:
Ani zysk nie cieszy, ani strata nie boli
Asymetria zysków i strat:
Bezwzględna wartość tego progu jest większa po
—-----------------------------------------------------------------------

Literatura

Szymura, B., Nęcka, E., Orzechowski, J., Wichary, S. (2011). Psychologia

poznawcza. Warszawa: PWN. rozdział 12.2 str 572 - 588

12.2 Podejmowanie decyzji

12.2.1 Klasyczna teoria decyzji KTD

Klasyczna teoria decyzji – (KTD) opisuje zachowanie idealnego, doskonale

racjonalnego decydenta („sprawcy”) w warunkach wyboru tylko jednej spośród
znanych opcji.
Klasyczna teoria decyzji mówi, że w takich warunkach decydent będzie kierował się
zasadą użyteczności, biorąc pod uwagę opcje, które przyniosą mu korzyść (lub jak
najmniejsze straty), jak również zasadą prawdopodobieństwa – odrzuca on
możliwości mało realne.
Klasyczna teoria decyzji jest modelem raczej preskryptywnym niż deskryptywnym –
podaje przepis na racjonalną decyzję, nie opisuje zaś zachowań rzeczywistych
ludzi w takich sytuacjach. W sytuacjach życia codziennego wartości zysku/straty są
najczęściej względne, podobnie jak prawdopodobieństwo jedynie przybliżone lub
zupełnie szacunkowe.

Klasyczna teoria decyzji została zatem zmodyfikowana przez wprowadzenie

oczekiwanej subiektywnej użyteczności wyniku SEU, czyli wartości konkretnej
możliwości jako funkcji subiektywnego prawdopodobieństwa i subiektywnej
użyteczności skutków. ale model ten nie uwzględnia negatywnych skutków wyboru
poszczególnych opcji.

Inną odmianą teorii jest model kompensacyjny, w którym wykorzystywany do oceny

jest szereg kryteriów, z których każda ewentualność uzyskuje globalną ocenę. np
przy wyborze mieszkania możemy brać pod uwagę wiele czynników i nadawać im
punkty np od 1 do 3. kompensacja braków w jednej dziedzinie jest uzupełniana
dodatkowymi punktami w innej.

Powyższe koncepcje zakładają, że decydent dysponuje wiedzą o wszystkich opcja

a w realności ludziom towarzyszy brak pewnosci, niepewność.
Model ten zakłada też że decydent rozważa wszystkie opcje, a tak nie jest, wiele
decyzji musimy szybko podejmować.
Wątpliwe jest również myślenie, że decydnt zakłada prawdopodobieństwo zdarzeń
- szacują zagrożenia ale czynią to na podstawie doświadczeń życiowych i intuicji.
Przyjęcie faktu, że decydent zachowa się racjonalnie ignoruje intuicję i
irracjonalność.
Model kompensacyjny zakłada, że niektóre wartości się równoważą, jednak może
być inaczej - niektóre kryteria są ważniejsze od innych.

12.2.2 strategie w podejmowaniu decyzji

Psychologowie odeszli od koncepcji idealnego decydenta i postanowili zbadać, co
naprawdę kieruje ludźmi przy podejmowaniu decyzji.

1. Strategia zadowolenia- (Herbert Simon) polega na przeglądaniu dostępnych

opcji w przypadkowych porządku i wyborze pierwszej, która nas
wystarczająco satysfakcjonuje. Zdaniem Simona ludzie nie porównują
wszystkich opcji pod każdym względem w celu wybrania najlepszej, ponieważ
zabrakłoby na to czasu, wiedzy lub wolnych zasobów poznawczych. Autor
odwołuje się tu do koncepcji ograniczonej racjonalności umysłu ludzkiego-
wybieramy kryterium, niekiedy bardzo skromne, i na tej podstawie
wybieramy. W tej sytuacji jest mało prawdopodobne znalezienie idealnego
rozwiązania ale z pewnością przyniesie nam zadowolenie
2. Eliminacja według aspektów- (Amos Tversky)- model ten może być użyty jako
przygotowanie do bardziej dogłębnych procesów decyzyjnych. Raz
odrzucona opcja nie jest już brana pod uwagę w dalszych rozważaniach,
nawet gdyby niektóre jej aspekty były atrakcyjne. przykład z filtrami dot.
mieszkań.

heurystyki podejmowania decyzji powinny być szybkie i oszczędne →

„Kieruj się tym co najważniejsze” -( grupa ABC)- tworzymy liste najważniejszych

kryteriów odrzucając po kolei te opcje, które ich nie spełniają

„Kieruj się tym co się ostatnio sprawdziło”- (grupa ABC)- nie mając Widzy która
wskazówka jest najważniejsza lub nie mogąc się zdecydować, bierzemy pod uwagę
kryterium sprawdzone w ostatniej próbie tego samego rodzaju.

Grupa ABC- porównuje umysł ludzki do przydatnej skrzynki narzędziowej-

Umysł jako skrzynka z narzędziami → heurystyki to narzędzia

MOUSELAB → metoda laboratoryjnego podejmowania decyzji

Badany widzi tabelę z opcjami i kilka kryteriów ich oceny, każde z kryteriów ma
określoną wagę, osoba badana zna wagi itd ale nie zna wartości np firm ze względu
na kryteria - w badaniu jest kilka firm ale może się dowiedzieć klikają myszą w
jakieś miejsce. Potem ma wskazać która firma przyniesie największy zysk lub spełni
inne oczekiwania
Co bada badacz? → proces podejmowania decyzji → w tym wypadku jak korzysta ze wskazówek
Wnioski → pobudzenie emocjonalne skłania ludzi do korzystania ze wskazówek
niekompensacyjnych. Analizowano tryb podejmowania decyzji przez pryzmat
kompensacyjny i niekompensacyjny w podejmowaniu decyzji.

12.2.3 Teoria perspektywy

- Daniel Kahneman

- wiąże się ona ściśle z odkrytym przez nich efektem obramowania- Kahnemana i
Tversky'ego dotycząca wpływu mentalnej reprezentacji problemu decyzyjnego na
treść podejmowanych decyzji (eksperyment ze studentami i wyborem programu
ratowania ludzi przed epidemią- str 581)- poznawcza reprezentacja problemu może
ulec zmianie pod wpływem rodzaju użytych słów. RAMA - decydent nakłada na
sytuację problemową coś w rodzaju ramy, przez co specyficznie ją sobie
przedstawia i skłania do określonych wyborów.

Efekt obramowania był wielokrotnie replikowany → eksperyment Shafira -

przyznanie/odmówienie prawa do opieki str 582
ekesperyment z ekonomii LIsta -> kubek i czekolada - strata boli bardziej

- efekt obramowania jest przykładem asymetrii pozytywno- negatywnej-(Kahneman,

Tversky)- ludzie inaczej wartościują zyski a inaczej straty nawet jeśli sa one
wyrazone w porównywalnych jednostkach np. pieniężnych. Subiektywne poczucie
straty rośnie znacznie szybciej niż subiektywne poczucie zysku

12.2.4 PROCES PODEJMOWANIA DECYZJI:

Podejmowanie decyzji to złożony proces poznawczy, na który wpływa mają

elementy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne a także wiedza i doświadczenie
decydenta jak i czynniki kontekstualne.
Przed podjęciem decyzji występują czynniki przedecyzyjne a po podecyzyjne

FAZA PRZEDDECYZYJNA
Decydent robi dwie rzeczy
1. określa problem - rozbieżność między stanem obecnym a stanem
pożądanym →
2. zbiera informację o dostępnych opcjach z pamięci i z otoczenia.Im bardziej
złożony problem, tym więcej informacji, ale mniej odnoszących się do
problemu. Ilość informacji zależy od poziomu kompetencji decydenta.
Niekompetentny nie wie gdzie szukać i jak a ponadto nie umieją wykorzystać
zdobytej wiedzy, mało informacji zbierają. Kompetentni mają dużo wiedzy,
wiedzą czego szukają i gdzie. Najwięcej wiedzy gromadzą
średniokomptetentni.

PROCES DECYZYJNY
polega on na wyróżnieniu jednej opcji z pozostałych, wstępnie się na nią godzin a
potem ją faworyzuje, utwierdza się w przekonaniu, że wybrał dobrze → prowadzi
niekiedy do wytworzenia nowych opcji. Może dojść do zmiany reprezentacji
poznawczej problemu lub zmiany interpretacji znanych faktów. Dlatego ważnym
etapem w procesie decyzyjnym jest ocena ważności → zebranych wcześniej
informacji na temat dostępnych możliwości wyboru.
Od czego zależy to, co uznamy za ważne?
1. kontekst - ogólny, problemu, czynniki środowiskowe
2. procesy - czynniki poznawcze modyfikowane przez - ocenę ryzyka, emocje,
polityka podejmowania decyzji, korzystanie z informacji zwrotnych,
zasobność systemu prawnego
3. doświadczenie - wpływ ze strony czynników zewnętrznych, ekspertywność,
różnice indywidualne

Inna typologia Rohrbaugh i Shantaua

1. działania automatyczne - jeżeli zna, coś już pdoobnego robił
2. działania intuicyjne - uwzględnia najbardziej oczywiste przesłanki wyboru,
pomija ukryte, kieruje się wyobrażeniami
3. działania deliberatywne - wszystko analizuje i rozważa
4. informacje zwrotne - koncentracja na informacjach diagnostycznych a
odrzucanie nieistotnych informacji.
5. zasobność systemu poznawczego - jeżeli człowiek będzie miał zajęty system
innymi sprawami, to mniej będzie miał pamięci na przetwarzanie sytuacji
problemowej.
6. ekspertywność - eksperci stosują bardziej wydajne strategie decyzyjne a
także trafniej oceniają które informacje są przydatne.
7. temperament i osobowość decydenta - wpływa to na procesy decyzyjne i
podejmowanie ryzyka.

Z czego wynikają błędy decyzyjne

- niewłaściwy przebieg procesów poznawczych np czynniki zakłócające,
rozpraszające
- uruchomienie metody intuicyjnej lub automatycznej, gdy wskazana byłaby
deliberatywna metoda i odwrotnie
- cechy osobowościowe - sztywność, niepewność, lęk itp
- ignorowanie kontekstu lub nadmierne przejmowanie się nimi
FAZA POSTDECYZYJNA

- wątpliwości co do podjętego wyboru

- podwyższanie atrakcyjności wybranej opcji
- deprecjonowanie opcji odrzuconych
LEON FESTINGER → Teoria dysonansu
inne:
- wybiórczy stosunek do informacji płynących z otoczenia /odrzucenie tych,
które są inne/
- poszukiwanie uzasadnienia dla własnych działań
ŻAL POSTDECYZYJNY → tym większy, im większa podjęta decyzja.

Wg Swenson - uniknięcie żalu, zmiana decyzji jest możliwe, jeżeli podjęta wcześniej
opcja uległa konsolidacji a wcześniej wybrana odrzuceniu. Dzieje się to na drodze
manipulacji danymi i nadawania im nowego znaczenia.

Faza postdecyzyjna obejmuje też próby analizy informacji zwrotnych na temat

podjętych decyzji. → może to skutkować lepszym decydowaniem w przyszłości.
—-----------------------------------------------------------------
Literatura:
Strategie rozwiązywania problemów Maruszewski, T. (2011). Psychologia
poznania. rozdział 9

9.4 strategie rozwiązywanie problemów

Strategia przeszukiwania losowego. Polega ona na tworzeniu

przypadkowych zestawów kroków, które łącznie mogłyby stanowić
rozwiązanie. Wykonując odpowiednią liczbę prób, zawsze trafirny na
prawidłowe rozwiązanie, tyle tylko, że może to zabrać bardzo dużo czasu.

Operacje albo zbiory operacji, które zawsze gwarantują uzyskanie

prawidłowego rozwiązania, to wspomniane wcześniej algorytmy. Zaletą
algorytmów jest ich skuteczność, natomiast wadą może być mała ekonomia
czasowa. Dlatego można je stosować tam, gdzie konieczne jest znalezienie
rozwiązania, a czas jego poszukiwania jest mniej istotny.

(2) Strategie przeszukiwania heurystycznego. Polegają one na

wykorzystywaniu informacji zawartych w problemie oraz na tworzeniu
własnych reguł analizy danych w trakcie rozwiązywania problemu.
np. zbieranie szczegółowego wywiadu, aby wykryć problem.

Przeszukiwanie heurystyczne nie daje stuprocentowej pewności znalezienia

rozwiązania. Dużą zaletą metod heurystycznych jest jednak to, że pozwalają
one postępować w sposób bardziej ekonomiczny. Pozwalają także -w
pewnych warunkach -wykrywać nowe algorytmy.
np heurystyka Gaussa

(3) Strategie oparte na zasadzie bliskości. Tą nazwą opatruje się grupę

technik, w których poszukuje się odpowiedniej ścieżki rozwiązania poprzez
wprowadzanie modyfikacji do ścieżki poprzedniej. Tego typu przeszukiwanie
ma charakter konserwatywny. Występuje ono w kilku odmianach.

(a) Metoda "ciepło- zimno". . Gdy mechanik nie wie, co się zepsuło w
samochodzie klienta, a informacje tego ostatniego są bezwartościowe
diagnostycznie, sam włącza silnik i przykładając doń ucho, może sta-
rać się wykryć źródło podejrzanych odgłosów. Im bliżej będzie tego źródła,
tym stukanie głośniejsze.

(b) Metoda "wspinaczki". - metafora - wspinaczka osoby niewidomej pod górę

(c) Metoda analizy w kategoriach środków i celów. Po ustaleniu celu staramy

się określić, jakimi środkami należy go osiągnąć. Następnie ustalamy
podcele, czyli cele cząstkowe, które będą osiągane po zastosowaniu
kolejnych środków. Po osiągnięciu jednego podcelu sprawdzamy, czy
zbliżyliśmy się do celu, i dobieramy odpowiedni środek, aby osiągnąć
następny podceL Nie zawsze jest tak, że osiągnięcie kolejnego podcelu
przybliża nas do celu ostatecznego. Osiągając niektóre podcele, oddalamy
się pozornie od celu końcowego, ale tylko po to, by w następnym ruchu
zbliżyć się do niego.

(4) Strategie oparte na wykorzystaniu analogii. Wykorzystuje się tu

zależności występujące w jednej dziedzinie do rozwiązania problemów w
innej dziedzinie. Inaczej mówiąc, jest to próba wykorzystania posiadanego
doświadczenia do radzenia sobie w nowej sytuacji.

Twierdzi, że podstawą analogii jest stwierdzenie podobieństwa relacji

zachodzących między elementami w obrębie dwóch różnych dziedzin. Żeby
sensownie posługiwać się analogią, nie wystarczy proste stwierdzenie, że
dwa zjawiska są do siebie podobne pod względem pewnych cech.
Podobieństwo takie można wykryć zawsze, jeśli tylko jesteśmy
wystarczająco wytrwali w poszukiwaniach.

9. 5. Charakterystyka operacji umysłowych

Rozumowanie to proces poznawczy, który przekształca informacje, zwane zbiorem

przesłanek, tak aby wyprowadzić z nich wniosek" (Galotti, 1989, s. 333). Jest ono
zatem specyficznym rodzajem myślenia, który zdaniem Galotri cechuje się dwiema
właściwościami:
(1) występuje przy rozwiązywaniu zagadek czy łamigłówek, → tutaj często pojawia
się myślenie autystyczne, jeżeli zagadka jest za trudna, więc niewiele ma wspólnego
z rozumowaniem.

(2) wykorzystuje reguły logiki.

W przypadku rozumowania proces myślowy ma charakter skoncentrowany- jest

nastawiony na wyciąganie wniosków z przesłanek.

W niektórych sytuacjach wnioski mają charakter generatywny, to znaczy zawierają

informacje, które nie były dostępne w przesłankach, w innych natomiast mają
charakter reproduktywny- doprowadzają do tego, co było już wiadome wcześniej

rozumowanie dedukcyjne rozumowanie indukcyjne

Rozumowanie od ogółu do szczegółu Rozumowanie od szczegółu do ogółu
sprowadza się do tego, że cechy, które
przysługują całej kategorii, przypisuje się
poszczególnym obiektom lub osobom)
wchodzącym w skład tej kategorii.
Wszyscy studenci czytają książki. Jan jest
studentem. Zatem: Jan czyta książki".
W przypadku rozumowania indukcyjnego
kierunekulega odwróceniu: "
Jan jest studentem. Jan czyta książki.
Zatem: wszyscy studenci czytają książki".

Nie pojawia się nowa informacja, Wniosek zawiera informację, która nie
a to, co zawiera wniosek, ukryte , była dostępna w przesłankach
było wcześniej w przesłankach

Trafność dedukcyjna Siła indukcyjna

niemożliwe jest, aby w sytuacji,
kiedy przesłanki są prawdziwe,
wniosek był fałszywy

Rozumowanie dedukcyjne

W logice i w rozumowaniu potocznym używa się funktorów logicznych

doczytaj w podręczniku str 386, nie wkleja mi się jeden ze znaczków funktora
- chodzi o i

Rozumowanie indukcyjne
Rozumowanie indukcyjne przebiega od szczegółu do ogółu. Na podstawie
mniej lub bardziej kompletnego zbioru zdarzeń ludzie starają się
wyprowadzić regułę ogólną, która obowiązywałaby w sposób uniwersalny.
Rozumowanie indukcyjne występuje zarówno w życiu codziennym, jak i w
nauce. Na przykład w życiu codziennym staramy się znaleźć wskaźniki
pozwalające uniknąć zaatakowania nas na ulicy. Jeśli zauważymy, że
agresor miał ogoloną głowę i był ubrany w dres, to możemy stwierdzić, że
każdy "dresiarz" jest agresorem. Z kolei psycholog publikujący wyniki badań,
w których stwierdził, że pewna forma terapii pomaga ofiarom przemocy
małżeńskiej i rodzinnej, ma nadzieję, iż będzie ona też skuteczna wobec
osób, które nie były jeszcze leczone w taki sposób.

Przypuszcza się, że lek przeciwnowotworowy, który jest skuteczny w

leczeniu małp, będzie również skuteczny w przypadku ludzi.

—--------------------------------------------
Wykład 8
Kontrola poznawcza
Trening poznawczy

slajd 1
Kontrola poznawcza - procesy na samym szczycie, są ukoronowaniem naszego
poznania, to Samokontrola umysłu, Zdolność do samoorganizacji, zdolność do
wpływania na siebie,
System sam sobą zarządza.
Na czym polega samokontrola umysłu? Na
1. Monitorowania - rejestrowanie procesów poznawczych, jak człowiek
monitoruje swoje procesy umysłowe, to jest w stanie uczyć się i je
modyfikować. Np ktoś się przejęzyczył, błąd pamięciowy - z pamięci nie to
słowo wchodzi co powinno, za późno go dostrzegliśmy. Procesy umysłowe idą
siłą rozpędu. PRawdopodobne, że jak będziemy monitorować swoje
wypowiedzi, to w przyszłości może się nie pojawić, zwiększa się uważność.
Jest to jakiś rodzaj kontroli, ale jest to słaba kontrola.
2. Regulacja - naprawiamy coś, co się zepsuło. np gryziemy się w język,
regulujemy procesy
3. Sterowania (własnymi procesami poznawczymi). - człowiek może
intencjonalnie może kierować swoim umysłem, przekierowywać swoje
procesy umysłowe z jednego na drugi np intencjonalnie skupiamy uwagę na
jakimś obiekcie. Sterowanie procesem uwagi polega na intencjonalnym
działaniu, coś robimy, przypominamy sobie itp. Bez tego intencjonalnego
wysiłku nasze procesy byłyby chaotyczne.

slajd 2
Procesy automatyczne i kontrolowane - tabela z podręcznika - Schneidera
Próba odróżnienia procesów automatycznych od kontrolowanych. Rozróżnienie to
należy widzieć jako ciągnie nie dychotoniczne. Nasze procesy są trochę
automatyczne i trochę kontrolowane. Procesy automatyczne dominują w naszym
działaniu umysłowym. Jedziemy na autopilocie ;) bezmyślnie używamy różnych myśli,
zamiast pomyśleć i uważnie podjąć decyzję to jedziemy na autopilocie. Natura dała
procesy automatyczne w jakimś celu → ewolucyjnie, szybko i bezwysiłkowo działać.
Załóżmy że jest jakieś nagłe bezpieczeństwo - jeżeli włączyłby proces
kontrolowania, to byłoby to równoznaczne z uruchomieniem myślenia logicznego →
przesłanki i wnioski. Automatyzmy w sytuacji nagłego zagrożenie, dają nam
przewagę nad procesami kontrolowanymi.
Emocje pierwotne typu strach to adaptacje do zagrożenia. Procesy automatyczne
przydają się w sytuacji nagłem, interwencji itp Ich wadą jest to że są sztywne,
repertuar jest nie zawsze pełny, kompletny.
Procesy automatyczne vs procesy kontrolowane
→ Procesy automatyczne nie wymagają zasobów systemu poznawczego, nie trzeba
mieć wolnej głowy żeby je wykonać. Kontrolowane musi być zaangażowana uwaga i
pamięć robocza - zasoby systemu są kluczowe.
→ Kontrola w przypadku procesów automatycznych jest niepełna, w
kontrolowanych pełna.
→ komponentowość → procesy automatyczne są całością, pakiet skończony, są one
nierozkłądalne na komponenty, procesy kontrolowane tak, można się zatrzymać w
trakcie procesu, nic się wtedy nie stanie;
→ modyfikacja takiego procesu → trudność modyfikacji polega na tym, że trudno
pozbyć się jakiegoś nawyku. Jak ktoś się ktoś źle uczy, jak ktoś wykształci w sobie
złe schematy podobnie w sporcie. to potem trudno to jest odkręcić, niż nauczyć od
nowa
→ szerogowość/równoległość → procesy automatyczne mogą być wykonywane
równolegle a kontrolowane - jeden po drugim, szeregowo
→ poziom wykonania - automatyczne wysoki bo mechanizmy są wyćwiczone, inne
mocno wyuczone, kontrolowane procesy raczej niski - tempo i poziom zawodności
dyskusyjny
→ świadomość - niska przy automatycznych, przy kontrolowanych wysoka - etapy,
zabiegi itp
→ uwaga → nie jest wymagana aczkolwiek możliwa, człowiek może objąć polem
uwagi czynność automatyczną,
→ wysiłek /umysłowy/ → niewielki poziom wysiłku w automatycznych, wysoki w
kontrolowanych
(Schneider & Shiffrin, 1977)

slajd 3
Automatyzacja a uczenie się
czas reakcji w związku z nabywaniem wprawy zmniejsza się, skraca się . Na
początku każda czynność wykonywana jest wolno z dużym wysiłkiem. Ale tempo
skracania się jest różne w zależności z czego składa się czynność.

slajd 4
Funkcje zarządcze (Executive functions, EF)
Funkcje zarządcze to wąsko wyspecjalizowane moduły poznawcze, których
zadaniem jest sprawowanie kontroli nad umysłem nad własną:
• Percepcją
• Uwagą
• Pamięcią
• Myśleniem
• Zachowaniem

dzięki tym funkcjom człowiek widzi, słyszy, percypuje różne rzeczy a inne nie.
zwracamy uwagę na jeden obiekt, nie zwracamy uwagi na inny obiekt, podejmujem
takie a nie inne decyzje i wszystko to kończy się zachowaniem. Bo umysł to jest
nasz pokładowy komputer, który sam w sobie nic nie znaczy, poza sterowaniem
zachowaniem.

slajd 5
Funkcje zarządcze w mózgu Baddeley, Della Sala, Papagno i Spinnler (1997); mają
swoje oprzyrządowanie w mózgu. Niektóre urazy mózgu skutkują
charaketerystycznym zachowaniem a właściwie dezorganizacją zachowania.
Psychiatrzy opisali to jako
- syndrom przedni = dezorganizacja zachowania - uszkodzenie płata czołowego,
przednich części mózgu. Pacjenci w takich sytuacjach - wylew, zator, uszkodzenia
albo wycięto guz i uszkodzono tkankę w przodzie to pacjenci zaczęli zachowywać
się inaczej, niż przedtem → zapominanie się, gubienie celów, nieświadomośc, co się
miało zrobić, niemożność w powstrzymaniu się w niektórych wypowiedziach. W XIX
wieku opisano przypadek robotnika, który uległ wypadkowi - pręt metalowy przebił
mu czaszkę i uszkodził pewne części mózgu. Ten człowiek przeżył, ale jego
osobowość zmieniła się - wulgarny, porywczy i niekonsekwenty w dążeniu do celu.
USzkodzenie płatów czołowych może spowodować zmianę charakteru człowieku,
chodzi o procesy hamowania i kontroli zachowania → rola płatów czołowych i
przedczołowych w kontroli zachowania.
- lokalizacja funkcji zarządczych (Baddeley, 1986), nadzorczych (Shallice, 1988),
kontrolnych (Grafman, 1989) w przedniej części płatów czołowych

Przypadek PhineasaGage’a

Zmiany w osobowości
Przed - pracowity zrównoważony odpowiedzialny
Po - wulgarny porywczy niekonsekwentny w dążeniu do celów

slajd 6
Przednie płaty czołowe
Grzbietowo-boczna kora przedczołowa (DLPFC)
Brzuszno-boczna kora przedczołowa (VLPFC)
Kora orbitofrontalna (OFC) oczodołowa - część mózgu tuż za gałkami ocznymi

Uszkodzenia w tym obszarze skutkuje utratą w obrębie zachowania - kontrola itp.

zaburzenia z kontrolą emocji. I właśnie czasami jądra migdałowate tracą nadzór
kory przedczołowej, albo zostaną przerwane trakty

obrazek ze slajdu - kory

slajd 7
Dlaczego EF są ważne (nie tylko w neuropsychologii)?
Starzenie się - obumierają neurony w korze przedczołowej. Skutek jest taki, że taka
osoba stopniowo traci pewne funkcje obsługiwane przez korę. Poziom natężenie,
sprawności funkcji zarządczych. On ma silne przełożenie na nasze zachowania -
zdrowie psychiczne wpływ
Uzależnienia, ADHD, depresja OCD, schizofrenia - u pacjentów obserwuje się pewne
dysfunkcje jeżeli chodzi o kontrolę poznawczą.

Zdrowie fizyczne związek: Otyłość, skuteczność leczenia jest uzależniona od

sprawności funkcji zarządczych. Skuteczność leczenia zależy od systematyczności.

Jakość życia
Dojrzałość szkolna
(Nie)powodzenia szkolne
(Nie)powodzenia w pracy
(Dys)harmonia w związkach
Bezpieczeństwo publiczne
Przestępstwa, wykroczenia

slajd 8
Uwagowe koncepcje funkcji wykonawczych – model Shallice
Dwustopniowy model kontroli – Shallice (1988; Norman i Shallice, 1986) z jednej strony
mamy czynności automatyczne, z drugiej czynności kontrolowane.

Wzbudzana ta czynność, która najbardziej pasuje do sytuacji

- SAS (Supervisory Attentional Subsystem) – system kontroli uwagowej nad
czynnościami, dotyczy czynności w pełni kontrolowanych, ale również czynności
automatyczne podlegają kontroli.
SAS włącza się w sytuacjach nowych
SAS jest odpowiedzialny za:
- rekonfigurację modułów zadaniowych (uwaga)
- tworzenie reprezentacji problemu ad hoc (pamięć)

- contention scheduling – system kontroli czynności automatycznych, „rozkład

jazdy”.

slajd 9
Struktura funkcji zarządczych (EF) Miyake et al., 2000 Colette & van der Linden, 2002
Duncan et al., 1996
• Hamowanie Dominującej reakcji, dystrakcji
• Przełączanie Z zadania na zadanie, z procesu na proces; multitaksing, umożliwia
zajmowaie się kilkoma sprawami na raz; człowiek jest w stanie robić wiele rzeczy;
• Uaktualnianie zawartości WM - pamięci roboczej, odświeżanie jej zawartości; w
pamięci przechowujemy własne intencje, własne zamiary; trzeba pamiętać, co
mieliśmy zamiar zrobić;
• Koordynacja czynności jednoczesnych - osobna funkcja, przełączanie nie załatwia
sprawy, ale oprócz tego człowiek potrafi wykonywać czynności na wyższym
poziomie
• Monitorowanie celu - większość badaczy redukuje monitorowanie celu do
uaktulnienia pamięci roboczej

slajd 10
Jedność i różnorodność funkcji zarządczych Miyake et al., 2000

przełączanie 0,56

uaktualnienie pamięci roboczej 0,63

hamowanie 0,42

ogólnie - widzimy zdolność człowieka do kontrolowania siebie, ale bliżej widzimy

więcej funkcji.
Artykuł Miyake - są wspólne i odrębne

slajd 11
Jak się bada te funkcje?
Zadania poznawcze np. hamowanie -
hamowanie - zadanie antysakadowe - człowiek musi odpowiedzieć na pytanie, w
którą stronę skierowana jest strzałka, ale wcześniej rozproszono no błyskiem
światła z np prawej strony. Zadanie jest trudniejsze, jeżeli strzałka i błysk są z
różnej strony

przełączanie - klasyfikacja elementów wg koloru lub kształtu. Nazwij kolor albo

kształt, jeżeli jest powtórka, no to nie ma przełączania. Sprawność jest oceniana z
jaką prędkością to robią.

odświeżanie pamięci roboczej polega na tym, że podaje się strumień liter i badany
ma pamiętać ostatnie 3 litery.

slajd 12
jest hamowanie, pamięc robocza, przełączanie. Jest kilka typów hamowań -
hamowanie myśli, reakcji; pamięć robocza - co innego jest pamięć robocza w
odniesieniu do słów, co innego do kształtów; oprócz tych podstawowych funkcji
umysłu, mamy funkcje zarządcze wyższego rzędu; takie które składają się z funkcji
elementarnych;

slajd 13
Hamowanie jak się bada -
Hamowanie – wskaźniki (1)
Zadanie Stroopa: jaki to kolor?
CZERWONY NIEBIESKI ZIELONY
CZERWONY NIEBIESKI ZIELONY
Zadanie Simona: czas reakcji z wyborem

lewa ręka prawa ręka

łatwiej trudniej

slajd 14
niektóre zadania na hamowanie operują nieabstrakcyjnymi
Test flankerów
tylko bodźcami zbliżonymi do problemów w życiu np jeżeli ktoś ma problem z
hamowaniem np jedzenia słodkiego. Można w badaniu osób takich operować takimi
bodźcami.
Takich zadań jest dużo.

slajd 15
Problemy

• Funkcje zarządcze słabo korelują między sobą- są bardziej różnorodne albo

zadania których się używa aby ich mierzyć i badać słabo ze sobą korelują.
• Funkcje zarządcze badane testowo słabo korelują ze wskaźnikami „życiowymi” -
zadania stosowane do ich pomiaru słabo korelują ze wskaźnikami życiowymi;
próbuje badać się konkretne problemy, ale te zależności okazują się słabe albo
zanikają.

KONIEC
dalsza część kopia slajdów

Trening poznawczy

slajd 16
Czy można trenować umysł?
Plastyczność zdolności ludzkich
Geny czy środowisko?
Środowisko: działanie permanentne czy doraźne?
Trening poznawczy jest działaniem doraźnym

Plastyczność układu nerwowego

Zmiany funkcjonalne
Zmiany strukturalne

slajd 17
Edward Nęcka - trening poznawczy
trening twórczości