Professional Documents
Culture Documents
Bai Giang TCC A2
Bai Giang TCC A2
KHOA SƯ PHẠM
CHƯƠNG TRÌNH TOÁN HỌC
----- -----
Bài giảng
Tháng 5/2022
Bài giảng Toán cao cấp A2
Chương 1. MA TRẬN
1.1. Định nghĩa ma trận: Một ma trận A cấp (hay còn gọi là cỡ) m n trên là một bảng số
hình chữ nhật gồm m.n số thực được xếp thành m dòng và n cột. Ta viết
a1n
a11 a12 a11 a12 a1n
a
a 2n
a 22 a a 22 a 2n
A 21 hoặc A 21
a mn
a m1 a m2 a m1 a m2 a mn
Ta cũng thường viết gọn thành A a ij hay
m n
A a ij . Ta gọi i là chỉ số dòng, j là chỉ số cột
của ma trận.
Ký hiệu M mn là tập hợp tất cả những ma trận cấp m n trên .
Ví dụ
a) A 1 2 1 M13
5 3 1
b) Cho B . Tìm cấp và vị trí tương ứng của các phần tử trong ma trận B.
4 11 0
c) Viết ma trận C tổng quát cấp 3 x 4.
1.2. Các ma trận đặc biệt
* Ma trận cấp m x n có tất cả các phần tử bằng 0 được gọi là ma trận không, kí hiệu là 0mn
hoặc 0.
0 0 0
Ví dụ: 0 . Cho một ví dụ khác.
0 0 0
a11 a12 a1n
a a 2n
* Ma trận cấp n x n được gọi là ma trận vuông cấp n, tức là có dạng 21 a 22
a n1 a n 2 a nn
1 0 2
Ví dụ: A 9 8 4 . Cho một ví dụ khác.
0 1 1
a11 , a 22 , ,a nn
được gọi là các phần tử chéo. Đường thẳng xuyên qua các phần tử chéo được
gọi là đường chéo chính. Tập các ma trận vuông cấp n trên được kí hiệu là M n
a11 a12 a1n
0 a a 2n
* Ma trận tam giác trên là ma trận vuông cấp n có dạng 22
.
0 0 a nn
1 0 2
Ví dụ: A 0 8 4 . Cho một ví dụ khác.
0 0 1
a11 0 0
a a 0
* Ma trận tam giác dưới là ma trận vuông cấp n có dạng 21 22
a n1 a n 2 a nn
1
Bài giảng Toán cao cấp A2
1 0 0
Ví dụ: A 9 8 0 . Cho một ví dụ khác.
0 1 1
a11 0 0
0 a 0
* Ma trận chéo cấp n là một ma trận vuông có dạng A 22
.
0 0 a nn
1 0 0
Ví dụ: A 0 8 0 . Cho một ví dụ khác.
0 0 1
1 0 0
0 1 0
* Ma trận đơn vị là ma trận vuông cấp n có dạng . Được kí hiệu là In.
0 0 1
1 0 0
1 0
Ví dụ: I 2 ; I3 0 1 0 . Cho một ví dụ khác.
0 1 0 0 1
* Ma trận chuyển vị. Cho ma trận A a ij cấp m x n. Ma trận chuyển vị của A, kí hiệu A T ,
là ma trận cấp n x m, có được từ A bằng cách xếp các dòng của A thành các cột tương ứng,
nghĩa là
a11 a12 a1n a11 a 21 a m1
a a 22 a 2n a a 22 a m2
A 21 A 12
T
a m1 a m2 a mn a1n a 2n a mn
Ví dụ
3 5 0 1
3 4 2
a) Cho A T
A 4 6 b) Tìm B biết B 2 3
T
5 6 1 2 1 8 6
* Ma trận bậc thang dòng (gọi tắt là ma trận bậc thang) là ma trận thỏa mãn 2 điều kiện sau:
1. Dòng toàn số 0 (nếu tồn tại) thì nằm dưới cùng.
2. Nếu ma trận có ít nhất hai dòng khác không thì đối với hai dòng khác không bất kỳ của nó,
phần tử khác không đầu tiên của dòng dưới (tính từ trái sang phải) luôn nằm bên phải cột chứa
phần tử khác không đầu tiên của dòng trên.
Ví dụ: Xác định ma trận nào có dạng bậc thang?
1 2 0 6 2 1 7 2 1 1 7 2 1 1 0 3 0 2
0 1 0 1 9 0 2 0
2 0 0 2 2 0 4 5 0 0
A ; B ; C D
0 0 5 0 6 0 0 3 3 0 1 0 3 0 0 0 1 6
0 0 0 0 0 0 0 0 6 0 0 0 0 0 0 0 2 0
2
Bài giảng Toán cao cấp A2
2.2.1. Định nghĩa: Cho A a ij mn và B bij mn . Tổng của hai ma trận A và B là một ma
trận cấp m x n, ký hiệu A + B và được xác định như sau
A B a ij bij .
m n
3 4 2 9 8 0 12 4 2
2.2.2. Ví dụ: + 12 1 4 = 17 5 3 .
5 6 1
2.2.3. Tính chất: Với A, B, C là các ma trận cùng cấp m x n, ta luôn có
i) (A + B) + C = A + (B + C) (tính chất kết hợp).
ii) A+B=B+A (tính chất giao hoán).
iii) A + 0mn = 0mn + A = A.
T
iv) A B A T BT
v) Giả sử A a ij , kí hiệu A a ij . Khi đó A + (-A) = 0. Ta gọi (– A) là ma trận đối
của ma trận A.
2.2.4. Nhận xét: Hiệu của ma trận A với ma trận B, kí hiệu là A – B, được định nghĩa là ma
trận A + (- B).
2.3. Phép nhân ma trận với một số
2.3.1. Định nghĩa: Tích của ma trận A a ij mn với một số là một ma trận cấp m x n, ký
hiệu là A và được xác định như sau A a ij mn .
3 4 2 15 20 10
2.3.2. Ví dụ: 5. .
5 6 1 25 30 5
2.3.3. Tính chất: Với A, B là các ma trận cùng cấp m x n, , ta luôn có
i) 0.A = 0 và 1.A = A. ii) A A .
iii) A A A . iv) A B A B .
3 4 2 0 1 2
2.3.4. Ví dụ: Tính 2 1 3 0
5 6 1
2.4. Phép nhân hai ma trận
2.4.1. Định nghĩa: Cho A a ij mp , B bij pn . Tích của ma trận A với ma trận B, ký hiệu
AB, là một ma trận cấp m x n, được xác định bởi công thức AB cij với
p
cij a i1b1j a i2 b 2 j a ip b pj a ik b kj .
k 1
Cột j của B
3
Bài giảng Toán cao cấp A2
2.4.3. Ví dụ:
1 2 2
2 1 4
1) Cho A ; B 3 0 1 . Tính AB và BA.
4 1 0 2 4 3
Giải
1
* Ta có 2 1 41A 3 2.1 1 .3 4.2 7 c11
21B
2
2 1 41A 0 2. 2 1 .0 4.4 12 c12
4 2B
Tính tương tự cho các phần tử cij còn lại.
7 12 15
Vậy AB
7 8 9
* BA không xác định vì số cột của B không bằng số dòng của A.
2 1 2 0
2) A ; B 1 3 . Tính AB và BA.
0 2
2.4.4. Chú ý:
- Trong định nghĩa phép nhân hai ma trận yêu cầu số cột của ma trận A bằng số dòng của ma
trận B. Cấp của ma trận tích có số dòng bằng số dòng của A và số cột bằng số cột của B.
- Với A, B là các ma trận có cấp sao cho tích AB và BA có nghĩa, nói chung AB BA . Chẳng
hạn như ví dụ trên.
- Nhiều tính chất của phép nhân giữa các số thực không còn đúng với phép nhân ma trận,
0 1
chẳng hạn: Khi A 2 0 nhưng A 0.
0 0
2.4.5. Tính chất
i) Với A mn , Bnp , C pq và ta có A(BC) = (AB)C và AB A B A B .
ii) Với A mn , Bmn , C np ta có (A + B)C = AC + BC.
iii) Với A mn , Bnp , C np ta có A(B + C) = AB + AC.
iv) Với A mn ta có A. 0np = 0mp , 0pm .A = 0pn .
v) Với A mn ta có A. I n = A, I m .A = A.
T
vi) Với A mn , Bnp ta có AB BT AT
2.5. Lũy thừa của ma trận vuông
2.5.1. Định nghĩa: Với A là ma trận vuông cấp n, k là số nguyên không âm ta đặt
I n , k0
A k A.....A , k0
k
Vì phép nhân ma trận không có tính giao hoán nên nói chung đối với ma trận ta không có các
hằng đẳng thức tương tự như các hằng đẳng thức về số. Tuy nhiên, ta có thể chứng minh được
các kết quả sau:
2.5.2. Tính chất: Với A, B là các ma trận vuông cùng cấp thỏa AB = BA thì với k nguyên
dương ta có
4
Bài giảng Toán cao cấp A2
k 1
A k Bk A B A k r 1Br
r 0
k
k
A B Crk A k r Br
r 0
2.5.3. Ví dụ:
1 2
1) Cho A . Tính A100.
0 1
1 2 1 2 1 4 1 4 1 2 1 6
A 2 A.A A 3 A 2 .A
0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
1 2 100 1 200
.......... A100
0 1 0 1
1 1
2) Cho A . Tính A200.
1 1
5
Bài giảng Toán cao cấp A2
1 2 3 4 1 2 3 4
d 2 d 2 2d1
2 1 1 0 3 3 1 0
d d 3d 3 5 8
A
3 0 2 1 d4 d4 4d1 0 6 7 11
4 1 0 3 0 9 12 19
1 2 3 4 1 2 3 4
d3 d3 2d 2 0 3 5 8 d4 d 4 d3 0 3 5 8
d 4 d 4 3d 2
0 0 3 5 0 0 3 5
0 0 3 5 0 0 0 0
3.5. Chú ý: Khi dùng các phép BĐSCTD khác nhau, ta sẽ thu được nhiều ma trận bậc thang
khác nhau.
IV. HẠNG CỦA MA TRẬN
4.1. Định nghĩa: Giả sử E là ma trận bậc thang có được sau khi sử dụng các phép BĐSCD đối
với ma trận A. Khi đó ta gọi hạng của ma trận A, ký hiệu r(A), là số các dòng khác không của
ma trận bậc thang E.
4.2. Phương pháp tìm hạng của ma trận
Bước 1: Sử dụng các phép BĐSCD đưa A về dạng bậc thang.
Bước 2: Đếm số dòng khác không của ma trận bậc thang ở bước 1.
4.3. Ví dụ:
1) Sử dụng các phép bđsc tìm hạng của ma trận
1 2 3 4
2 1 1 2 3 3
1 0
a) A b) B 2 4 6 9
3 0 2 1
2 6 7 6
4 1 0 3
Giải
1 2 3 4
0 3 5 8
1a) Theo ví dụ ở mục III, ta đã đưa được A về dạng bậc thang A
0 0 3 5
0 0 0 0
Vì ma trận bậc thang có 3 dòng khác 0 nên r(A) = 3.
1 1 1 2
2) Tìm m để hạng của A bằng 3 với
A 2 3 4 6
3 2 m m 3
4.4. Nhận xét
- Nếu A a ij mn thì r A min m, n và r(A) = r(AT).
- Khi đưa ma trận A về dạng bậc thang, nếu ta sử dụng các phép BĐSCTD khác nhau, ta sẽ thu
được nhiều ma trận bậc thang khác nhau. Nhưng số lượng dòng khác không của chúng luôn
bằng nhau.
6
Bài giảng Toán cao cấp A2
Ma trận không khả nghịch được gọi là ma trận suy biến.
5.3. Sự duy nhất của ma trận nghịch đảo
Định lý. Ma trận nghịch đảo của một ma trận nếu tồn tại thì duy nhất.
Chứng minh
Giả sử A và A là hai ma trận nghịch đảo của ma trận vuông A, nghĩa là ta có
AA AA I n và AA AA I n .
Vì vậy ta suy ra A AI n A AA AA A I n A A .
5.4. Sự tồn tại của ma trận khả nghịch
5.4.1. Định lý: Cho A là một ma trận vuông cấp n. Các khẳng định sau tương đương
i) A khả nghịch.
ii) r(A) = n.
Phép bđsc trên dòng
iii) A I n (Tồn tại các phép BĐSCTD biến A thành ma trận đơn vị I n ).
1 2
5.4.2. Ví dụ: Tìm m để ma trận A khả nghịch A .
2 m
5.5. Phương pháp tìm ma trận nghịch đảo
Trong thực hành, để xét tính khả nghịch của ma trận A vuông cấp n và tìm A 1 (nếu có), ta làm
như sau:
Xếp I n bên phải A: A I n và dùng các phép BĐSCTD biến đổi ma trận này theo hướng đưa
A về ma trận đơn vị.
A I n A1 B1 ... A p Bp ...
Trong quá trình biến đổi có thể xảy ra 2 trường hợp:
- TH1: Tồn tại p sao cho A p có ít nhất một dòng hay một cột bằng 0. Khi đó A không khả
nghịch.
- TH2: Mọi ma trận A i đều không có dòng hay một cột bằng 0. Khi đó ma trận cuối cùng của
dãy trên có dạng I n B . Ta có A khả nghịch và A 1 B .
Nội dung cụ thể của phương pháp:
Bước 1: Thực hiện với cột 1:
+ Giữ lại phần tử khác 0 trên đường chéo chính (phần tử a11) . Nếu phần tử trên đường chéo
chính bằng 0 ta sẽ đổi dòng để phần tử trên đường chéo khác 0.
+ Khử tất cả các phần tử nằm ngoài đường chéo chính.
Bước 2: Lần lượt thực hiện với các cột còn lại giống như bước 1.
Bước 3: Biến đổi các phần tử nằm trên đường chéo chính thành 1.
5.6. Ví dụ: Xét tính khả nghịch và tìm ma trận nghịch đảo (nếu có)
1 1 1 1 1 1 1 3 5
a) A 1 1 2 b) B 1 2 2 c) C 2 7 4
3 1 0 1 2 3 5 11 13
Giải
7
Bài giảng Toán cao cấp A2
a)
1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0
d2d2d1 d2d3
A I 1 1 2 0 1 0 d3 d33d1 0 0 3 1 1 0 0 2 3 3 0 1
3 1 0 0 0 1 0 2 3 3 0 1 0 0 3 1 1 0
2 0 1 1 0 1 6 0 0 2 1 3
d1 2d1 d 2 d13d1 d3
0 2 3 3 0 1 d2d 2 d3 0 2 0 2 1 1
0 0 3 1 1 0 0 0 3 1 1 0
1
d1 d1
1 0 6
1
0 1 3 1 6 1 2
d2 d2
2
0 1 1 0 1 1 2 1 2
d3 d3
0 0 3
1 13 13 0
1 3 1 6 12
Vậy A 1 1 2
1
1 2
1 3 1 3 0
5.7. Tính chất: Cho A, B, A1...A k là các ma trận vuông cùng cấp, khả nghịch. Khi đó
1 1 1
i) I n 1 I n ii) A 1 A . iii) kA A 1 , k 0 .
k
1 1 T 1
iv) A T
A
1
v) AB B A .1 1
vi) A1...A k A k1...A11
BÀI TẬP
1 3 0 1 2 3
1. Cho A 1 2 B 3 2 C 1 2
3 4 2 3 4 1
Hãy tính A + ( B + C) ; ( AT + BT) + CT ; 3AT
2. Thực hiện các phép toán ma trận sau
1 0 1 1 2 3 5 4 3
a) 3 2
0 1 1 4 5 6 8 7 15
1 2 3 9 8 7 7 8 9
b) 4 5 6 2 6 5
4 3 4 5 6
7 8 9 3 2 1 1 2 3
3. Thực hiện phép nhân các ma trận sau
3 1 1 1 1 1 3 1 2 2
2 1 1
A 2 1 2 . 2 1 1 , B . 2 1 , C 1 1 2 3 , D 1 2 3 . 4
1 2 3 1 0 1 3 0 1
3 1
1 0
2
1 2 3
2 3 2
5
1 1 2 1 1
4. Tính a) b)
3 2 3 0 1
3 3 1
2 2 3
5. Tìm hạng của ma trận
8
Bài giảng Toán cao cấp A2
4 3 5 2 3
1 3 5 1
2 1 3 2 4 2 1 3 4 8 6 7 4 2
a) 4 2 5 1 7 b) c) 4 3 8 2 7
5 1 1 7
2 1 1 8 2 4 3 1 2 5
7 7 9 1
8 6 1 4 6
ĐS: a) 2 b) 3 c) 2.
6. Tìm hạng của ma trận theo tham số a (thực)
4 3 3 1 1 1 1 2 1
1 2 7 4 1 1 2 2 1
a) A b) B
1 4 17 10 1 1 0 a 1
3 2 1 a 1 1 1 1 a
ĐS: a) a = 0 thì r(A) = 2. a 0 thì r(A) = 3. b) a = 1 thì r(B) = 3. a 1 thì r(B) = 4.
7. Tìm ma trận nghịch đảo (nếu có) của các ma trận sau
2 2 3 1 2 3
1 2 1 2
A , C , D 1 1 0 , E 0 1 2
2 5 2 4 1 2 1 0 0 1
9
Bài giảng Toán cao cấp A2
10
Bài giảng Toán cao cấp A2
cách 2
a11A11 a12 A12 a13A13
11 1 2 1 3
a11 1 M11 a12 1 M12 a13 1 M13 (khai triển theo dòng 1)
0 2 1 2 1 0
2 3 5 2.2 3. 4 5. 1 3
1 2 3 2 3 1
1 0 3 0 2 0
c) Tính 0 1 2 d) Tính 1 1 0
4 0 1 0 2 3
1.5. Công thức khai triển
Định lý:
n
1) Công thức khai triển theo dòng i: det A a ik Aik
k 1
n
2) Công thức khai triển theo cột j: det A a kjA kj
k 1
Như vậy, ta có thể tính định thức bằng cách khai triển theo bất kỳ dòng hoặc cột tùy ý nào đó.
(Nên chọn dòng hoặc cột chứa nhiều số 0).
1.6. Ví dụ
2 1 2 1 Khai triển
theo dòng 2 2 1 1
0 0 4 0 2 3
a) a 23 .A 23 1 4 4 1 4 4
4 1 2 4
1 0 1
1 0 2 1
0 1 0 1 2 3 3 2
1 0 2 3 3 0 1 4
b) Tính c) Tính
0 1 0 1 2 0 2 0
1 0 0 1 4 2 1 5
11
Bài giảng Toán cao cấp A2
1
iii) Nếu A khả nghịch thì det A 1
det A
Chú ý: det A B det A det B
Tính chất 5: Nếu A là ma trận tam giác thì det(A) bằng tích các phần tử trên đường chéo.
Chính xác hơn
a11 a12 a1n a11 0 0
0 a 22 a 2n a 21 a 22 0
det A a11a 22 a nn det A a11a 22 a nn .
0 0 a nn a n1 a n 2 a nn
1 1 4
Ví dụ: 0 6 7 1.6.2 12
0 0 2
Tính chất 6: Nếu một dòng (hoặc cột) của A có các phần tử biểu diễn thành tổng của hai số
hạng thì detA phân tích được thành tổng của hai định thức.
a11 b a12 c tách dòng 1 a11 a12 b c
Ví dụ:
a 21 b a 22 c a 21 b a 22 c a 21 b a 22 c
tách dòng 2 a11 a12 a11 a12 b c b c
a 21 a 22 b c a 21 a 22 b c
a11 a12 a11 a12 b c
a 21 a 22 b c a 21 a 22
Tính chất 7: Giả sử A’ là ma trận thu được sau khi sử dụng các phép BĐSCTD đối với A, tức
BDSCTD
là A A . Khi đó
d d
1
i i di di d j d i d j
i) A A 0 . ii) | A | | A | iii) | A | | A |
d d d
1 i i j
12
Bài giảng Toán cao cấp A2
1 a a a
d 2 d 2 d1
d 3 d3 d1 0 x a 0 0 3
x 3a x 3a x a
d 4 d 4 d1 0 0 xa 0
0 0 0 x a
2 3 0 2 2 3 0 2 Khai triển
5 4 2
3 2 2 4 d2 2d2 3d1 1 0 5 4 2 theo cột 1 1 11
b) . 1 .2 1 3 2 84
0 1 3 2 d4 d4 2d1 2 0 1 3 2 2
0 1 4
4 6 1 0 0 0 1 4
1 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1
0 3 5 2 3 3 5 2 3 3 5 2
c) d) e)
3 2 6 2 3 1 6 2 3 1 m 2
2 1 3 1 2 1 3 1 2 1 3 m
III. ĐỊNH THỨC VÀ MA TRẬN KHẢ NGHỊCH
3.1. Định lý. Một ma trận vuông A là khả nghịch (tức là có ma trận nghịch đảo) khi và chỉ khi
det A 0 . Khi đó ma trận nghịch đảo của ma trận vuông A được xác định bởi công thức sau
A11 A 21 A n1
1 1 A12 A 22 A n 2
A (*)
det A
A1n A 2 n A nn
11
Với A ij 1 M ij là phần bù đại số của phần tử aij.
Ví dụ:
2 2 3
1) Cho ma trận A 1 1 0
1 m 1
a) Tìm tất cả các giá trị của m để A khả nghịch.
b) Tìm ma trận nghịch đảo của A khi m = 2.
Giải
7
1a) Ta có det A 3m 7 . Để A khả nghịch thì det A 3m 7 0 m .
3
2 2 3
b) Khi m = 2, A1 1 0 .
1 2 1
Ta có det A 1 0 do đó A có ma trận nghịch đảo được xác định bởi công thức (*). Ta tính
các phần bù đại số
11 1 0 2 1 2 3 31 2 3
A11 1 1, A 21 1 4, A 31 1 3
2 1 2 1 1 0
1 2 1 0 2 2 2 3 3 2 2 3
A12 1 1, A 22 1 5, A 32 1 3
1 1 1 1 1 0
1 3 1 1 2 3 2 2 3 3 2 2
A13 1 1, A 23 1 6, A 33 1 4
1 2 1 2 1 1
Ma trận nghịch đảo của ma trận A đã cho là
13
Bài giảng Toán cao cấp A2
1 4 3 1 4 3
1
1
A 1 5 31 5 3 .
1
1 6 4 1 6 4
1 2 1
2) Cho ma trận A 2 3 m
3 2 1
a) Tìm tất cả các giá trị của m để A khả nghịch.
b) Tìm ma trận nghịch đảo của A khi m = 0.
BÀI TẬP
14
Bài giảng Toán cao cấp A2
CHƯƠNG 3. HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH
15
Bài giảng Toán cao cấp A2
i) Hệ (1) và (2) là hệ phương trình tuyến tính thuần nhất nếu B = 0, nghĩa là
b1 b 2 ... b m 0 .
ii) Hệ (1) và (2) là hệ phương trình tuyến tính không thuần nhất nếu B 0, nghĩa là tồn tại
1 j m sao cho b j 0 .
x x x 3 1 x x x 3 0
Ví dụ: 1 2 là hpttt không thuần nhất ; 1 2 là hpttt thuần nhất
2x
1 x 2
x 3
3 2x
1 x 2
x 3
0
Nhận xét: Một hệ phương trình tuyến tính thuần nhất bất kỳ luôn có nghiệm vì nó nhận (0, 0,
…, 0) làm một nghiệm, gọi là nghiệm tầm thường. Điều này không đúng với các hệ không
thuần nhất.
16
Bài giảng Toán cao cấp A2
1 1 2 1 1 2 1 1 2 1 1 1
2 1 2 6 0 ; 1 4 1 2 6 ; 2 2 4 2 12 ; 3 2 1 4 12
4 1 4 2 1 4 4 2 4 4 1 2
1
x1 1
Vậy hệ trên có một nghiệm duy nhất là x 2 2 2 .
3
x 3 2
2) Tìm tham số m để hpttt sau là hệ Cramer (tức là hệ có nghiệm duy nhất). Tìm nghiệm trong
trường hợp đó.
x1 x 2 x 3 0 x1 x 2 x 3 2
a) x1 2x 2 mx 3 1 b) x1 mx 2 mx 3 2
2x 3x 2x 1 1 m x 2mx mx 3 m
1 2 3 1 2 3
3.2. Phương pháp Gauss
3.2.1 Ta đã biết khi giải một hệ phương trình tuyến tính, các phép biến đổi sau đây cho ta các
hệ tương đương (tức là có cùng tập hợp nghiệm):
i) Đổi chỗ hai phương trình.
ii) Nhân hai vế của một phương trình cho một số khác 0.
iii) Cộng vào một phương trình một bội của phương trình khác.
Tương ứng với các phép biến đổi trên là các phép BĐSCTD đối với ma trận bổ sung.
Nhận xét rằng nếu ma trận hệ số A có dạng bậc thang thì việc giải hệ phương trình tuyến tính
AX = B rất đơn giản vì khi đó ta chỉ cần lần lượt tính các ẩn dựa vào các phương trình từ phía
dưới lên. Từ nhận xét này và định lý Kronecker - Capelli ta tìm được phương pháp Gauss để
giải các hệ phương trình tuyến tính như sau:
3.2.2. Nội dung phương pháp Gauss
Bước 1: Viết ma trận bổ sung A B của hệ.
Bước 2:
+ Dùng các phép BĐSC trên dòng (không thực hiện trên cột) biến đổi ma trận bổ sung cho
đến khi A biến thành ma trận dạng bậc thang R, nghĩa là A B ... R B .
+ Dựa vào định lý Kronecker – Capelli để kết luận về số nghiệm của hệ.
+ Nếu hệ có vô số nghiệm, ta phải chọn ẩn tự do là các ẩn tương ứng với các cột không chứa
các phần tử khác 0 đầu tiên của mỗi dòng (trong MT bậc thang cuối cùng).
Bước 3: Viết lại hệ phương trình tuyến tính RX B ứng với ma trận bổ sung R B
Bước 4: Giải nghiệm của hệ này bằng cách lần lượt các ẩn dựa vào các phương trình từ dưới
lên. Nghiệm của hệ này chính là nghiệm của hệ đã cho.
Ví dụ (cách tìm ẩn tự do)
1 2 35 1 1 2 5 1
3
1 3 13 22 1 0 1 10 17 2
A B
3 5 1 2 5 0 0 0 0 0
2 3 4 7 4 0 0 0 0 0
Vì cột 3 và 4 không chứa các phần tử khác 0 đầu tiên của mỗi dòng nên ta chọn 2 ẩn tự do là
x3, x4.
3.2.3. Ví dụ: Giải hệ phương trình tuyến tính sau bằng phương pháp Gauss
17
Bài giảng Toán cao cấp A2
x1 x 2 x 3 2 x1 x 2 x 3 1 x1 x 2 x 3 1
1) x1 x 2 2x 3 0 2) 2x 1 2x 2 2x 3 2 3) x1 3x 2 x 3 4
2x 3x 2 3x 3x 3x 3 2x 2x 2x 4
1 3 1 2 3 1 2 3
Giải
1) Viết ma trận bổ sung và biến đổi bằng các phép BĐSCTD:
1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 2
d 2d 2d1 d3d3d 2
A B 1 1 2 0 0 2 1 2 0 2 1 2 R B
d 3d 3 2d1
2 0 3 2 0 2 1 2 0 0 0 0
Vì r A B r A 2 3 : số ẩn nên hpt đã cho có vô số nghiệm với 3 – 2 = 1 ẩn tự do.
x1 3x 2 4
x1 x 2 x 3 2
Hệ phương trình đã cho tương đương với hệ x 3 2x 2 2
2x 2 x 3 2
x
2
IV. PHƯƠNG PHÁP GIẢI HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH THUẦN NHẤT
a 11x1 a 12 x 2 ... a 1n x n 0
a x a x ... a x 0
Xét hpttt thuần nhất 21 1 22 2 2n n
(1)
...........................................
a m1x1 a m 2 x 2 ... a mn x n 0
4.1. Nhận xét: Vì (1) luôn có nghiệm tầm thường, tức là nghiệm (0, 0, …, 0) nên sẽ không xảy
ra trường hợp (1) vô nghiệm. Do đó một hpttt thuần nhất bất kỳ chỉ có thể rơi vào 1 trong 2
trường hợp:
- Trường hợp 1: Hệ (1) có nghiệm duy nhất thì đó chính là nghiệm tầm thường (0, 0, …, 0).
- Trường hợp 2: Hệ (1) có vô số nghiệm. Để tìm các nghiệm này ta phải sử dụng phương pháp
Gauss.
Vì vế phải của hệ (1) bằng 0 nên khi sử dụng phương pháp Gauss, ta chỉ cần biến đổi với ma
trận hệ số A.
4.2. Ví dụ:
x1 2x 2 x 3 x 4 0
1) Giải hpttt thuần nhất x1 2x 2 x 3 x 4 0
2x 2x 0
1 3
mx 2y 3z 0
2) Tìm m để hpt chỉ có nghiệm tầm thường: 2x y z 0
3mx y 2z 0
3) Tìm m để hpt sau có nghiệm không tầm thường. Tìm nghiệm trong trường hợp đó.
x1 mx 2 2x 3 0
2x1 x 2 3x 3 0
4x x 7x 0
1 2 3
Giải
1) Ta sẽ giải hệ phương trình bằng phương pháp Gauss:
1 2 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1
d 2 d 2 d1
A 1 2 1 1 d 3 d3 d 2
d 3 d 3 2d1 0 4 0 2 0 2 0 1
2 0 2 0 0 4 0 2 0 0 0 0
Vì r(A) = 2 < số ẩn = 4 nên hpt đã cho có 4 – 2 = 2 ẩn tự do.
18
Bài giảng Toán cao cấp A2
x1 x 3
x1 2x 2 x 3 x 4 0
Hệ phương trình đã cho tương đương với hệ: x 4 2x 2
2x 2 x 4 0 x , x
2 3
BÀI TẬP
ĐS: a) x1 3; x 2 1; x 3 1 b) x1 1; x 2 2; x 3 2
2. Giải các hệ sau bằng phương pháp Gauss
x1 x 2 3x 3 1
x1 2x 2 x 3 x 4 1
2x x 2x 3 1
a) x1 2x 2 x 3 x 4 1 b) 1 2
x 2x x 5x 5 x1 x 2 x 3 3
1 2 3 4
x1 2x 2 3x 3 1
ĐS: a) x1 2 , x 2 ; x 3 ; x 4 1 b) Hệ vô nghiệm
3. Giải các hệ phương trình sau
x1 x 2 2x 3 3x 4 1 x1 2x 2 3x 3 4x 4 5
x1 2x 2 4x 3 31 3x x x 2x 4 2x x 2x 3x
1
a) 5x1 x 2 2x 3 29 b) 1 2 3 4
c) 1 2 3 4
3x x x 10 2x1 3x 2 x 3 x 4 6 3x1 2x 2 x 3 2x 4 1
1 2 3
x1 2x 2 3x 3 x 4 4 4x1 3x 2 2x 3 x 4 5
x 2 3x 3 4x 4 5 x1 x 2 3x 3 1
x 2x 3x 4 2x x 2x 1
d) 1 3 4
e) 1 2 3
3x1 2x 2 5x 4 12 x1 x 2 x 3 3
4x1 3x 2 3x 3 5 x1 2x 2 3x 3 1
19
Bài giảng Toán cao cấp A2
20
Bài giảng Toán cao cấp A2
CHƯƠNG 4. KHÔNG GIAN VECTƠ
21
Bài giảng Toán cao cấp A2
Ta sẽ tìm điều kiện của m1, m2, m3 để hpt trên có nghiệm. Biện luận hpt bằng phương pháp
Gauss.
1 2 m1 1 2 m1 1 2 m1
d 2d 2d1 d 3d33d 2
Ta có A B 1 3 m 2
d3d3 d1
0 1 m 2 m1 0 1 m 2 m1
1 1 m3 0 3 m3 m1 0 0 m 3 3m 2 4m1
Vì r(A) = 2 nên để hpt trên có nghiệm thì r A B r A 2 . Suy ra m3 3m 2 4m1 0 .
Vậy điều kiện để vectơ u m1 , m 2 , m3 là tổ hợp tuyến tính của các vectơ u1 , u 2 là
m3 3m 2 4m1 0
b) Trong không gian 3 cho các vectơ u1 1,1,1 ;u 2 2,3, 1 ;u 3 1, 1,1 .
Tìm điều kiện để vectơ u m1 , m 2 , m3 là tổ hợp tuyến tính của các vectơ trên.
22
Bài giảng Toán cao cấp A2
1u1 2 u 2 ... n u n 0 1 2 ... n 0 .
* u1 , u 2 ,..., u n V PTTT khi và chỉ khi tồn tại các phần tử 1 , 2 ,..., n không đồng thời
bằng 0 sao cho 1u1 2 u 2 ... n u n 0 .
* Quy ước: Hệ là hệ độc lập tuyến tính.
2.2. Ví dụ:
1) Kiểm tra sự ĐLTT hay PTTT của các vectơ sau:
a) B0 ={e1 = (1, 0, 0); e2 = (0, 1, 0); e3 = (0, 0, 1)} trong không gian 3 .
b) U u1 1, 2, 3 ;u 2 2,5, 1 ; u 3 1,1, 8 trong 3 .
2) Trong không gian 3 cho hệ các vectơ
U u1 1, 2,0 ; u 2 2m, m, 1 ; u 3 1, 1, m
Tìm điều kiện của m để U là độc lập tuyến tính.
Giải:
1a) Xét phương trình
1e1 2e 2 3e3 0 1 1,0,0 2 0,1,0 3 0,0,1 0
1 ,0,0 0, 2 0, 0,0, 3 0
1 0
1 , 2 , 3 0 2 0
0
3
Vậy hệ vectơ B là ĐLTT.
Nhận xét
i) Nếu một hệ vectơ là độc lập tuyến tính thì mọi hệ vectơ con khác rỗng của nó cũng độc lập
tuyến tính. Đặc biệt, mọi vectơ của một hệ độc lập tuyến tính đều khác vectơ không.
ii) Hệ vectơ u1 , u 2 ,..., u n V là phụ thuộc tuyến tính khi và chỉ khi có một vectơ của hệ là tổ
hợp tuyến tính của các vectơ còn lại.
2.3. Phương pháp kiểm tra tính độc lập tuyến tính của các vectơ trong n
2.3.1. Nội dung: Cho u1 , u 2 ,..., u k là các vectơ trong kgvt n .
Bước 1: Lập ma trận A bằng cách xếp u1 , u 2 ,..., u k thành các dòng hoặc cột.
Bước 2:
Nếu ma trận A vuông Nếu ma trận A không vuông
* Nếu det A 0 thì u1 , u 2 ,..., u k ĐLTT * Nếu r(A) = k thì u1 , u 2 ,..., u k ĐLTT
* Nếu det A 0 thì u1 , u 2 ,..., u k PTTT * Nếu r(A) < k thì u1 , u 2 ,..., u k PTTT
2.3.2. Ví dụ:
1) Trong không gian 3 cho các vectơ
u1 1, 2, 7 ; u 2 1,1, 1 ; u 3 0,1, 2 ; u 4 2, 4,14
Hãy kiểm tra u1, u2, u3 là độc lập tuyến tính hay phụ thuộc tuyến tính.
Giải:
Lập ma trận A bằng cách xếp u1 , u 2 , u 3 , u 4 thành các cột
23
Bài giảng Toán cao cấp A2
1 1 0 2
A 2 1 1 4
7 1 2 14
Dùng các phép bđsctd ta có
1 1 0 2 1 1 0 2 1 1 0 2
d 2 d 2 2d1
A 2 1 1 4 d3 d3 2d 2
d 3 d 3 7d1 0 3 1 0 0 3 1 0
7 1 2 14 0 6 2 0 0 0 0 0
Vì r(A) = 2 < 3 nên u1 , u 2 , u 3 , u 4 phụ thuộc tuyến tính.
2) Trong không gian 3 cho các vectơ
u1 m,1,1 ; u 2 1, m,1 ; u 3 1,1, m
Tìm điều kiện của m để u1, u2, u3 là độc lập tuyến tính.
BÀI TẬP
1. Cho các vectơ u1 1,1,1,1 ; u 2 2,3, 1,0 ; u 3 1, 1,1,1 . Kiểm tra xem u có phải là tổ hợp
tuyến tính của các vectơ u1, u2, u3 với:
a) u 1,1, 2, 2 b) u = (1, 2, 3, 2)
2. Trong không gian 3 cho các vectơ x1 = (1, -2, 3), x2 = (0, 1, -3).
a) Vectơ x = (2, -3, 3) có biểu thị tuyến tính được qua hệ {x1, x2} không?
b) Tìm m để vectơ y = (1, m, -3) biểu thị tuyến tính được qua hệ {x1, x2}.
3. Tìm điều kiện của tham số m để vectơ u là tổ hợp tuyến tính của các vectơ u1, u2, ..., uk với:
a) u 3, 2, m và u1 1, 1,1 ; u 2 2,1,3 ; u 3 3,3,5 trong 3 .
b) u 1, 1, m 2 và u1 1,1,1 ; u 2 0,1, 1 ; u 3 2, 2,1 trong 3 .
4. Kiểm tra tính ĐLTT và PTTT của các hệ vectơ sau trong các kgvt tương ứng:
a) u1 2,1,1 ; u 2 1,3,1 ; u 3 1, 2, 0 trong 3 .
b) u1 2, 3, 0 ; u 2 0,1, 2 ; u 3 2, 4,1 trong 3 .
5. Tìm điều kiện của tham số m để các hệ vectơ sau là ĐLTT trong các kgvt tương ứng:
a) u1 1,1,1 ; u 2 0,1,1 ; u 3 1,1, m trong 3 .
b) u1 1,1,1,1 ; u 2 3, 2,1,5 ; u 3 2,3, 0, m 1 trong 4 .
24
Bài giảng Toán cao cấp A2
BÀI 3. CƠ SỞ VÀ SỐ CHIỀU CỦA KHÔNG GIAN VECTƠ
I. CƠ SỞ
1.1. Định nghĩa: Cho kgvt n .
* Một hệ vectơ của n được gọi là một hệ sinh của n nếu mọi vectơ của n đều biểu diễn
tuyến tính được qua hệ đã cho.
* Một hệ vectơ của n được gọi là một cơ sở của n nếu nó là một hệ sinh độc lập tuyến tính.
1.2. Ví dụ:
a) Hệ gồm 3 vectơ B0 e1 1, 0, 0 ; e2 0,1, 0 ;e3 0, 0,1 là cơ sở chính tắc của kgvt 3 .
Giải:
* Kiểm tra sự ĐLTT (đã làm ở mục II)
* Kiểm tra hệ sinh: x x1 , x 2 , x 3 3 ta có
x x1 , x 2 , x 3 x1 , 0, 0 0, x 2 , 0 0, 0, x 3 x1 1, 0, 0 x 2 0,1,0 x 3 0, 0,1
x1e1 x 2 e2 x 3e3
Điều này có nghĩa là mọi vectơ trong 3 đều có thể biễu diễn tuyến tính được qua hệ vectơ B0.
Tức B0 là một hệ sinh của 3 .
Vậy B0 là một cơ sở của kgvt 3 và được gọi là cơ sở chính tắc của 3 .
b) Tương tự, kgvt n có cơ sở chính tắc là
B0 e1 1, 0, 0,..., 0 ;e 2 0,1, 0,..., 0 ;...; e n 0, 0,..., 0,1
1.3. Định lý: Giả sử V sinh bởi n phần tử. Khi đó:
i) Trong V có một cơ sở gồm hữu hạn phần tử.
ii) Mọi cơ sở trong V có số phần tử bằng nhau và không vượt quá n.
Nếu trong V có một cơ sở gồm hữu hạn vectơ thì V được gọi là kgvt hữu hạn chiều.
II. SỐ CHIỀU
2.1. Định nghĩa: Ta gọi số phần tử của một cơ sở bất kỳ của một kgvt hữu hạn chiều V là số
chiều của V, ký hiệu là dimV.
Quy ước: dim 0 .
2.2. Ví dụ: Theo ví dụ về cơ sở ở 1.2, ta suy ra
dim 3 3 . Tổng quát hơn, dim n n .
2.3. Định lý: Cho V là một kgvt hữu hạn chiều với dimV = n. Khi đó:
i) Mọi tập con độc lập tuyến tính gồm n vectơ của V đều là cơ sở của V.
ii) Mọi tập sinh của V gồm n vectơ đều là cơ sở của V.
2.4. Phương pháp kiểm tra một hệ gồm n vectơ là một cơ sở của một không gian n :
Theo định lý về số chiều, ta có kết luận sau:
u1 , u 2 ,..., u n là một cơ sở của n u1 , u 2 ,..., u n ĐLTT hoặc u1 , u 2 ,..., u n là hệ sinh.
Ví dụ 1:
a) Trong kgvt 3 cho hệ 3 vectơ E = {e1 = (1, 1, 0); e2 = (1, 1, 1); e3 = (1, 0, 1)}.
Chứng minh đây là một cơ sở của 3 .
b) Trong không gian 3 cho các vectơ u1 1,1,1 ; u 2 0, 2,3 ; u 3 1,3, 1
Chứng minh đây là một cơ sở của 3 .
Giải: a) Ta thấy hệ vectơ E có 3 vectơ = dim 3 , nên E sẽ là cơ sở nếu E ĐLTT.
1 1 0
Vì 1 1 1 1 0 nên E ĐLTT. Do đó hệ vectơ E là một cơ sở của 3 .
1 0 1
Ví dụ 2: Tìm m để hệ sau là cơ sở của các kgvt tương ứng
a) B u1 1, 0, 0, 0 , u 2 0,1,0, 0 , u 3 0, 0, 0,1 , u 4 m, 1, 0, 2 trong 4
25
Bài giảng Toán cao cấp A2
b) B v1 1,1, m , v 2 1,1, 0 , v3 1, 2,1 trong 3
BÀI TẬP
1. Chứng minh rằng các hệ vectơ sau là cơ sở của các kgvt tương ứng
a) u1 1, 2, 3 ; u 2 3, 4, 5 ; u 3 2,1, 4 trong 3 .
b) u1 1, 0, 0 , u 2 1,1, 0 , u 3 1, 2,1 trong 3 .
2. Tìm điều kiện của tham số m để các hệ vectơ sau là cơ sở của các kgvt tương ứng:
a) U u1 1, 2, m , u 2 3, 1, m , u 3 2,1, 3 trong 3 .
b) u1 1,0, 0,1 , u 2 m, 0,1, 0 , u 3 m 1, 0,1,1 , u 4 1, m 1, 0, 0 trong 4 .
c) u1 1,1,1 , u 2 1, 2, 0 , u 3 m, 2,1 trong 3 .
26
Bài giảng Toán cao cấp A2
BÀI 4. TỌA ĐỘ. MA TRẬN CHUYỂN CƠ SỞ
I. TỌA ĐỘ
1.1. Mệnh đề: Cho kgvt n và B u1 , u 2 ,..., u n là một cơ sở của n . Khi đó với mọi u n
tồn tại duy nhất 1 , 2 ,..., n sao cho
u 1u1 2 u 2 ... n u n
Chứng minh
Vì u1 , u 2 ,..., u n là một cơ sở của V nên với mọi u V tồn tại 1 , 2 ,..., n sao cho
u 1u1 2 u 2 ... n u n
Ta sẽ chứng minh bộ số 1 , 2 ,..., n là duy nhất. Thật vậy, giả sử
1u1 2 u 2 ... n u n 1u1 2 u 2 ... n u n
Khi đó 1 1 u1 2 2 u 2 ... n n u n 0
Vì u1 , u 2 ,..., u n độc lập tuyến tính nên ta suy ra
1 1 2 2 ... n n 0 1 1 , 2 2 ,..., n n
1.2. Định nghĩa: Bộ n phần tử 1 , 2 ,..., n n được xác định duy nhất trong mệnh đề trên
1
được gọi là tọa độ của vectơ u đối với cơ sở B u1 , u 2 ,..., u n , ta ký hiệu u B 2.
n
1.3. Ví dụ:
1) Trong kgvt 3 xét cơ sở chính tắc B0 e1 1, 0, 0 , e2 0,1, 0 , e3 0, 0,1 .
Tìm tọa độ của vectơ a) u = (1, -2, 4). b) x = (x1, x2, x3)
Giải
a) Ta có u 1, 2, 4 1, 0, 0 0, 2, 0 0, 0, 4 e1 2e 2 4e3
1
Nên tọa độ của u là u B 2 .
0
4
2) Trong kgvt 2 xét cơ sở B u1 1,1 , u 2 2, 3 .Tìm tọa độ của các vectơ đối với cơ sở
B.
a) u = (8, 11). b) v = (1, 0)
Giải
1
2a) Gọi u B là tọa độ của vectơ u đối với cơ sở B. Khi đó ta có
2
u 1u1 2 u 2 1 1,1 2 2,3
8,11 1 , 1 2 2 ,3 2
8,11 1 2 2 , 1 3 2
2 2 8 2
1 1
1 3 2 11 2 3
2
Vậy tọa độ của vectơ u đối với cơ sở B là u B
3
3) Trong không gian 3 xét cơ sở B u1 1,1,1 , u 2 1, 2, 0 , u 3 3, 0, 0 .
Tìm tọa độ của vectơ x = (1, -2, 1) và y = (2, -5, 3) trong cơ sở B.
27
Bài giảng Toán cao cấp A2
Nhận xét: Tọa độ của vectơ u u1 , u 2 ,..., u n trong cơ sở chính tắc B0 của kgvt n chính là
u1
u
ma trận cột tương ứng của u, tức là u B 2.
0
u n
II. MA TRẬN CHUYỂN CƠ SỞ
2.1. Định nghĩa:
Giả sử B1 u1 , u 2 ,..., u n và B2 v1 , v 2 ,..., v n là hai cơ sở của kgvt n .
* Với mỗi j 1, 2,..., n ta tìm tọa độ của v j trong cơ sở B1
p11 p12 p1n
p p p
Ta có v1 B1 ; v2 B1 ;...; vn B1 2n
21 22
p n1 pn 2 p nn
p11 p12 p1n
p p 22 p 2n
Đặt P 21
p n1 pn 2 p nn
Khi đó P được gọi là ma trận chuyển cơ sở từ B1 sang B2, ký hiệu PB B . 1 2
Ta có: PB B v1 B v 2 B ... v n B .
1 2 1 1 1
* Ma trận chuyển cơ sở từ B2 sang B1, ký hiệu PB B , được xác định như sau: 2 1
1
u 2 B ... u n B PB B
PB2 B1 u1 B
2 2 2 1 2
u B PB B u B 1 1 2 2
2.2. Mệnh đề: Trong không gian xét cơ sở chính tắc B0 và hai cơ sở B1 u1 , u 2 ,..., u n ,
n
1 1
ii) PB B PB B
1 0 0 1
iii) PB B PB B
1 2 0 1
PB0 B2
2.3. Ví dụ
1) Trong 2 xét cơ sở B1 u1 2,3 , u 2 3, 4 . Tìm ma trận chuyển cơ sở từ:
a) Cơ sở chính tắc B0 sang cơ sở B1.
b) Cơ sở B1 sang cơ sở chính tắc B0.
c) Cơ sở B1 sang cơ sở B2 t1 1,1 , t 2 0, 2
Giải: Cơ sở chính tắc của 2 là B0 e1 1, 0 ;e 2 0,1 .
2 3
a) Tọa độ của các vectơ u1, u2 trong cơ sở chính tắc B0 là u1 B ; u 2 B
0
3 0
4
2 3
Khi đó ma trận chuyển cơ sở từ B0 sang B1là PB0 B1
3 4
2) Trong 3 xét cơ sở B1 u1 1,1, 2 , u 2 1, 4,5 , u 3 0,3, 1 .
a) Tìm ma trận chuyển cơ sở từ cơ sở chính tắc B0 sang cơ sở B1.
b) Tìm ma trận chuyển cơ sở từ cơ sở B1 sang cơ sở chính tắc B0.
28
Bài giảng Toán cao cấp A2
c) Tìm ma trận chuyển cơ sở từ cơ sở B1 sang cơ sở B2 t1 1,1,1 , t 2 0, 2,3 , t 2 1,3, 1 .
d) Tìm tọa độ của vectơ u = (2, -2, 0) trong cơ sở B1 và B2.
1 0
e) Cho x B 0 . Tìm vectơ x. f) Cho y B 1 . Tìm vectơ y.
1 2
1 2
3) Trong không gian 3 cho hệ vectơ:
u1 2m 1, m, m 1 , u 2 m 2, m 1, m 2 , u 3 2m 1, m 1, 2m 1 .
a) Tìm điều kiện của m để B(m) = {u1, u2, u3} là một cơ sở của 3 .
b) Tìm ma trận chuyển cơ sở từ B(2) sang cơ sở B(-2) và từ B(-2) sang cơ sở chính tắc B0.
c) Tìm tọa độ của vectơ u = (2, -2, 0) trong cơ sở B(2) và B(-2).
1 0
d) Cho x B 2 0 . Tìm vectơ x. e) Cho y B 2 1 . Tìm vectơ y.
1 2
BÀI TẬP
1. Tìm tọa độ của các vectơ sau trong các cơ sở của các kgvt tương ứng:
a) u = (2, 1, 9) trong cơ sở u1 1,1,1 ; u 2 1,1, 2 ; u 3 1, 2, 3 của 3 .
b) u 1, 1, 2 trong cơ sở u1 30, 0, , u 2 1, 2, 0 , u 3 1,1,1 của 3 .
2. Trong 3 cho hai cơ sở
B1 u1 1,1, 0 ; u 2 0,1,1 ; u 3 1, 0,1 ; B2 v1 0, 0,1 ; v 2 1, 1, 0 ; v3 1,1,1
a) Tìm ma trận chuyển cơ sở từ cơ sở chính tắc B0 sang B1; từ B2 sang B0; và từ B1 sang B2 .
b) Tìm tọa độ của vectơ u = (1, -1, 1) trong hai cơ sở trên.
3. Trong 3 cho hai cơ sở
B0 e1 1, 0, 0 ; e2 0,1, 0 ;e3 0, 0,1 ; B1 u1 1, 0, 0 ; u 2 1,1, 0 ; u 3 1, 2,1
a) Tìm ma trận chuyển cơ sở từ cơ sở chính tắc B0 sang B1; từ B1 sang B0.
b) Tìm tọa độ của vectơ u 1, 2,1 trong hai cơ sở trên.
29
Bài giảng Toán cao cấp A2
30
Bài giảng Toán cao cấp A2
Bước 1: Lập ma trận A bằng cách viết các vectơ đã cho theo dòng.
Bước 2: Dùng các phép biến đổi sơ cấp trên dòng để đưa A về dạng bậc thang B.
Bước 3: Kết luận:
* Số chiều của không gian con sinh bởi hệ vectơ chính là số các dòng khác 0 của ma trận bậc
thang B.
* Các vectơ dòng khác 0 của B tạo thành một cơ sở của không gian sinh bởi hệ vectơ đã cho.
Ví dụ:
1 2 3 4
2 1 1 0
a) Tìm cơ sở và số chiều của không gian dòng của ma trận A
3 0 2 1
4 1 0 3
Giải: Dùng các phép BĐSCTD ta có
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
d 2 : d 2 2d1
d3 : d3 3d1 0 3 5 8 d3 :d3 2d 2 0 3 5 8 0 3 5 8
A
d 4 : d 4 d 3
d 4 : d 4 4d1
0 6 7 11 d 4 :d 4 3d2 0 0 3 5 0 0 3 5
0 9 12 19 0 0 3 5 0 0 0 0
Vậy dim WA 3 và WA có một cơ sở là 1, 2, 3, 4 ; 0, 3, 5, 8 ; 0, 0,3, 5 .
b) Trong kgvt 3 cho hệ 4 vectơ S u1 1, 2,1 , u 2 3, 6,5 , u 3 4,8, 6 , u 4 8,16,12 .
Tìm một cơ sở và số chiều của S .
BÀI TẬP
31
Bài giảng Toán cao cấp A2
32
Bài giảng Toán cao cấp A2
3
a) Vì dim = 3 nên với U = {u1, u2, u3} là hệ gồm 3 vectơ và detU = 1 0 nên U là một cơ
sở của 3 .
b) Đầu tiên ta cần tìm tọa độ của vectơ bất kỳ u = (x, y, z) 3 theo cơ sở U. Ta có:
1 1 1 2 1 x
u U 2 1 0 1 2 y (1)
1 1 3 3 z
3
Ta giải hệ (1) bằng phương pháp khử Gauss:
1 1 2 x 1 1 2x
1 0 1 y d 2 d 2 d1 0 1 1 x y
1 1 3 z d
3 d 3 d1 0 0 1 z x
1 2 2 3 x 1 x y z
1 2 3 x y 2 2x y z
3 z x 3 z x
x yz
nghĩa là u U 2 x y z .
zx
Từ kết quả trên và theo Định lý thì:
f u x y z 2,1, 2 2x y z 1, 2, 2 z x 3,5, 7
x y, y 2z, x 3z
Vậy f x, y, z x y, y 2z, x 3z .
1.1.4. Định nghĩa. Cho V và V’ là các không gian vectơ, và f, g: V V’ là các ánh xạ tuyến
tính. Ta định nghĩa tổng f + g của hai ánh xạ tuyến tính và tích af (a ) của một số với một
ánh xạ như sau:
v V: (f + g)(v) = f(v) + g(v)
v V: (af)(v) = af(v).
1.1.5. Mệnh đề. Cho V, V’, V’’ là các không gian vectơ và f, g: V V’ và h: V’ V’’ là các
ánh xạ tuyến tính. Khi đó:
i) (f + g) và af (a ) là các ánh xạ tuyến tính từ V vào V’.
ii) h.f là ánh xạ tuyến tính từ V vào V’’.
1.2. Nhân và ảnh của ánh xạ tuyến tính
1.2.1. Định nghĩa. Cho V và V’ là hai không gian vectơ và f: V V’ là ánh xạ tuyến tính.
Khi đó:
i) Ký hiệu Ker(f) được gọi là nhân của f được định nghĩa là tập hợp tất cả các phần tử của V có
ảnh là 0 V’. Tức là Ker(f) = {v V/ f(v) = 0}.
ii) Ký hiệu Im(f) được gọi là ảnh của f được định nghĩa là tập hợp tất cả các phần tử của V’ là
ảnh của ít nhất một phần tử trong V.
Tức là Im(f) = {v’ V’/ v V, f(v) = v’}.
33
Bài giảng Toán cao cấp A2
1.2.2. Cách tìm ảnh và hạt nhân của ánh xạ tuyến tính f : V W
1.2.2.1. Tìm hạt nhân Kerf
Ta sẽ tìm hạt nhân bằng định nghĩa, tức là x Kerf f x 0
Đồng nhất 2 vế của đẳng thức trên ta sẽ được một hệ phương trình tuyến tính.
Như vậy, Kerf chính là không gian nghiệm của hệ phương trình tuyến tính thuần nhất.
1.2.2.2. Tìm ảnh Imf
Ta sẽ tìm ảnh bằng định nghĩa, tức là m Im f thì x V sao cho f x m .
Điều này có nghĩa là phương trình f(x) – m = 0 có nghiệm x V .
Như vậy tìm Imf tức là ta phải tìm tất cả các giá trị của m để phương trình f(x) – m = 0 có
nghiệm x V .
1.2.2.3. Ví dụ
a) Cho ánh xạ tuyến tính f : 3 1 x xác định bởi
f a1 , a 2 , a 3 a1 2a 2 a1 a 3 x
Tìm cơ sở và số chiều của các không gian Kerf, Imf.
Giải
* Tìm Imf
m m1 m 2 x Im f thì a1 , a 2 , a 3 V sao cho f a1 , a 2 ,a 3 m1 m 2 x
Như vậy tìm Imf tức là ta phải tìm tất cả các giá trị của m1 và m2 để phương trình
f a1 , a 2 , a 3 m1 m 2 x có nghiệm (a1, a2, a3).
a1 2a 2 m1
Ta có f a1 , a 2 , a 3 m1 m 2 x a1 2a 2 a1 a 3 x m1 m 2 x
a1 a 3 m 2
Ta sẽ giải hệ phương trình bằng phương pháp Gauss:
1 2 0 m1 d2 d2 d1 1 2 0 m1
A B
1 0 1 m 2 0 2 1 m 2 m1
Ta thấy r(A|B) = r(A) = 2 nên hpt luôn có nghiệm với mọi m1, m2.
Suy ra Im f P1 x
Do đó 1, x là một cơ sở của Imf. Vì vậy dim(Imf) = 2.
* Tìm Kerf
a1 , a 2 , a 3 Kerf f a1 , a 2 , a 3 0 a1 2a 2 a1 a 3 x 0
a 2a 2 0
1
a 1 a 3 0
Đây chính là hpt ở trên với m1 = m2 = 0. Vì vậy hpt này tương đương với hệ sau
a1 2a 2 0
2a 2 a 3 0
Vì r(A|B) = r(A) = 2 < số ẩn = 3 nên hpt có vô số nghiệm với 1 ẩn tự do.
Đặt a 3 2 . Khi đó hpt có nghiệm tổng quát a1 , a 2 , a 3 2, , 2 với .
Suy ra Kerf 2, , 2 2, 1, 2 2, 1, 2
Do đó {(2, -1, 2)} là một cơ sở của Kerf. Vì vậy dim(Kerf) = 1.
b) Cho ánh xạ tuyến tính f : 1 x 2 x xác định bởi
f a 1 a 2 x a1 x a 2 x 2
Tìm cơ sở và số chiều của các không gian Kerf, Imf.
c) Cho ánh xạ tuyến tính f : 2 x 3 xác định bởi
f a1 a 2 x a 3 x 2 2a1 a 2 , a 3 a1 , a 2 a 3
Tìm cơ sở và số chiều của các không gian Kerf, Imf.
34
Bài giảng Toán cao cấp A2
1.2.3. Cách tìm ảnh và hạt nhân của ánh xạ tuyến tính f : n m
35
Bài giảng Toán cao cấp A2
1 1 2 1 1 2 1 1 2 1 1 2
2 2 d 2 d 2 2d1
0 d3 d3 d1 0 4 4 d4 2d4 d2 0
4 4 d2 4 d2 0
1
1 1
B
1 1 2 d4 d4 d1 0 0 0 0 0 0 0 0 0
1 1 0 0 2 2 0 0 0 0 0 0
Do đó Imf có một cơ sở là {(1, 1, 2); (0, 1, 1)}.
Vì vậy r(f) = dim(Imf) = 2.
b) Cho ánh xạ tuyến tính
f : 3 3
x, y, z 3x 2y 4z, 7x y z, x 3y z
Tìm ảnh, hạt nhân, hạng và số khuyết của f.
c) Cho ánh xạ tuyến tính
f : 3 4
x, y, z x 2y z, 2x y,3x y z, x 2z
Tìm ảnh, hạt nhân, hạng và số khuyết của f.
1.2.4. Mệnh đề. Cho f: V V’ là ánh xạ tuyến tính, ta có:
i) Ker(f) là không gian vectơ con của V.
ii) Im(f) là không gian vectơ con của V’.
1.3. Ma trận của ánh xạ tuyến tính
1.3.1. Định nghĩa.
* Cho f: V W là một ánh xạ tuyến tính từ không gian vectơ n chiều V trên vào không
gian vectơ m chiều W trên , gọi U = {u1, u2,…, un} là một cơ sở của V và
= {v1, v2,…, vm} là một cơ sở của W.
Giả sử ảnh của cơ sở U được biểu diễn qua cơ sở là:
f u1 a11v1 a 21v 2 a m1v m
f u 2 a12 v1 a 22 v 2 a m2 v m
f u n a1n v1 a 2n v 2 a mn v m
36
Bài giảng Toán cao cấp A2
a11 a12 a1n
a a 22 a 2n
Đặt A 21
a n1 a n 2 a nn
Ma trận A được gọi là ma trận của ánh xạ tuyến tính f đối với cơ sở U, ký hiệu
f U hay f U . Khi đó f U f u1 U f u 2 U .... f u n U .
Ví dụ 1. Cho ánh xạ tuyến tính
f: 3 2
x1, x 2 , x 3 3x1 x 2 x 3 , 2x1 x 3
Tìm ma trận của f đối với cặp cơ sở chính tắc E và E’ của 3 và 2 .
Giải. Ta gọi E = {e1, e2, e3} với e1 = (1, 0, 0), e2 = (0, 1, 0), e3 = (0, 0, 1).
E’ = {e’1, e’2} với e’1 = (1, 0), e’2 = (0, 1).
Khi đó f(e1) = (3, 2) = 3e’1 + 2e’2
f(e2) = (1, 0) = e’1 + 0e’2
f(e3) = (-1, 1) = -e’1 + e’2
3 1 1
Vậy A là ma trận của f đối với cặp cơ sở E và E’.
2 0 1
Ví dụ 2. Cho ánh xạ tuyến tính
f: 2 2
x1, x 2 x1 x 2 , 2x1 x 2
a) Tìm ma trận của f đối với cơ sở chính tắc E của 2 .
b) Tìm ma trận của f đối với cơ sở U u1 1,1 , u 2 2,3 của 2 .
Ví dụ 3. Cho ánh xạ tuyến tính
f: 3 3
x1, x 2 , x 3 x1 x 2 x 3 , 2x1 x 2 , x1 2x 2 x 3
37
Bài giảng Toán cao cấp A2
f x x1f u1 x 2 f u 2 ... x n f u n
x1 a11 1 a 21 2 ... a m1 m x 2 a121 a 22 2 ... a m2 m ... x n a1n 1 a 2n 2 ... a mn m
a11x1 a12 x 2 ... a1n x n 1 a 21x1 a 22 x 2 ... a 2n x n 2 ... a m1x1 a m 2 x 2 ... a mn x n m
y1 1 y 2 2 ... y m m
y1 a11x1 a12 x 2 ... a1n x n
y a x a x ... a x
Từ đây suy ra 2 21 1 22 2 2n n
y m a m1x1 a m2 x 2 ... a mn x n
Như vậy, viết dưới dạng ma trận ta có
y1 a11 a12 a1n x1
y a
2 21 a 22 a 2n x 2
y m a m1 a m2 a mn x n
Hay gọn hơn ta có f x f U, . x U
Đẳng thức này được gọi là biểu thức tọa độ của ánh xạ tuyến tính f đối với cặp cơ sở (U), .
1.4. Ma trận của một ánh xạ tuyến tính đối với cặp cơ sở khác nhau
Cho các không gian hữu hạn chiều V và V’ trên . Gọi S = {x1, x2,…, xn} và S1 = {y1, y2,…,
yn} là các cơ sở của không gian V. Gọi S’ = {x’1, x’2,…, x’m} và S’1 = {y’1, y’2,…, y’m} là các
cơ sở của V’. Giả sử C là ma trận chuyển từ S sang S1 và D là ma trận chuyển từ S’ sang S’1.
Nếu f: V V’ là ánh xạ tuyến tính có ma trận đối với cặp cơ sở S, S’ là A và ma trận f đối với
cặp cơ sở S1 và S’1 là B thì B = D-1AC.
Hệ quả. Giả sử S và S’ là các cơ sở của không gian vectơ n chiều V trên , C là ma trận
chuyển từ cơ sở S sang cơ sở S’. Giả sử f: V V là phép biến đổi tuyến tính có ma trận đối
với cơ sở S và S’ tương ứng là A và B. Khi đó, B = C-1AC.
BÀI TẬP
1. Trong không gian 3 cho các vectơ u1 = (1, 0, 1), u2 = (0, 1, 1), u3 = (1, 1, 0). Gọi f là phép
biến đổi tuyến tính trên 3 định bởi:
f(x, y, z) = (x – y, y – z, z - x)
a) Chứng tỏ U = {u1, u2, u3} là một cơ sở của 3. Tìm ma trận chuyển cơ sở từ U sang cơ sở
chính tắc của 3.
b) Tìm ma trận biểu diễn của f theo cơ sở U.
c) Cho u = (1, 2, 3). Hãy tìm tọa độ của u và f(u) trong cơ sở U.
2. Cho axtt f : 3 2 xác định bởi f(ei) = ai, với e1 , e2 , e3 là cơ sở chính tắc của 3 và
a1 2,3 , a 2 0,5 , a 3 7, 1 .
a) Tìm ma trận của f đối với các cơ sở chính tắc của hai không gian.
b) Cho c = (5, -1, 1). Tìm f(c).
3. Cho axtt f : 3 2 xác định bởi f a1 , a 2 , a 3 a1 a 3 , 3a 3 .
a) Tìm ma trận của f đối với các cơ sở chính tắc của hai không gian.
38
Bài giảng Toán cao cấp A2
b) Cho 1 1,1, 0 , 2 0,1,1 , 3 1, 0,1 . Tìm ma trận của f đối với cơ sở của 3 và
cơ sở chính tắc của 2 .
4. Cho axtt f : 3 3 xác định bởi f x1 , x 2 , x 3 x1 2x 2 x 3 , x1 x 3 , x 2 x 3 và
B u1 1,1,1 ; u 2 1,1, 0 ; u 3 1, 2,1 là một cơ sở của . 3
39