AMINOKWASY

I POCHODNE
Aminokwasy są najmniejszymi elementami strukturalnymi białek, polipeptydów
i peptydów we wszystkich organizmach żywnych, od bakterii do człowieka
włącznie. Występują również w stanie wolnym, pełniąc inne funkcje biologiczne.

Mogą być substratami w utlenianiu komórkowym, w syntezie różnorodnych

związków ważnych biologicznie, np. zasad azotowych. Aminokwasy lub ich
pochodne są neuroprzekaźnikami, neurohormonami lub klasycznymi hormonami.

Wśród aminokwasów najważniejszą grupę stanowią te, których oba podstawniki

są związane z tym samym atomem węgla - są to tzw. α-aminokwasy. Szczególne
znaczenie a-aminokwasów wynika stąd, że zbudowane są z nich najważniejsze
biocząsteczki, peptydy.
Naturalne peptydy zbudowane są z dwudziestu
α-aminokwasów
Poza 20 aminokwasami standardowymi istnieją jeszcze dwa rzadziej występujące
aminokwasy kodowane genetycznie: selenocysteina i pirolizyna

Selenocysteina występuje np. w peroksydazie glutationowej, zapobiegającej

oksydacyjnemu działaniu nadtlenku wodoru w komórkach zwierzęcych.
Drugi z aminokwasów – pirolizyna jest spotykana w białkach syntetyzowanych
przez bakterie właściwe i archeany np. w enzymach uczestniczących
w produkcji metanu przez te organizmy.
Selenocysteina analog cysteiny, w której siarka zastąpiona jest selenem.

➢ jest niezbędnym składnikiem wielu ważnych enzymów, w tym wielu peroksydaz -

enzymów neutralizujących rodniki tlenkowe i nadtlenkowe
➢ selen nie ma właściwości reduktora jego obecność sprzyja zmniejszeniu ilości
szkodliwych wolnych rodników
➢ jest składnikiem enzymów odpowiadających za aktywność hormonów tarczycy
➢ niedobór selenu połączony z niedoborem jodu, może wywołać niedoczynność
tarczycy
➢ suplementacja poprawia stan chorych w chorobie Hashimoto -autoimmunologicznym
zapaleniu tarczycy -chociaż mu nie zapobiega
Piro(lo)lizyna
odkryta w 2002 roku u bakterii metanowych z rodzaju Archaea składa się z:
łańcucha lizynowego połączonego z metylowanym pierścieniem pirolinowym

grupa metolowa może pochodzić od rozmaitych metabolitów

komórkowych, takich jak metionina, ornityna, kwas glutaminowy,
prolina lub izoleucyna.
Obecność w cząsteczce dwóch grup funkcyjnych o przeciwstawnych właściwościach,
kwasowej grupy karboksylowej i zasadowej grupy aminowej, jest przyczyną
szczególnych cech aminokwasów. Właściwości aminokwasów różnią się zasadniczo
od właściwości kwasów i amin.

Aminokwasy występują w postaci soli „wewnętrznych” i dlatego mimo małej masy

cząsteczkowej są nielotnymi, krystalicznymi ciałami stałymi, topiącymi się z rozkładem
w wysokich temperaturach. Z tego samego powodu są one rozpuszczalne w wodzie
a nierozpuszczalne w większości rozpuszczalników organicznych.
2 Stałe zarówno kwasowości jak i zasadowości aminokwasów są bardzo małe;
na przykład dla glicyny są o kilka rzędów wielkości mniejsze od odpowiednich
wartości dla kwasów karboksylowych i amin
Wynika to stąd, że zgodnie z przedstawionymi równaniami, te stałe określają
kwasowość protonu grupy amoniowej (a nie karboksylowej) i zasadowość atomu
tlenu anionu karboksylanowego (a nie atomu azotu grupy aminowej):
W mocno kwaśnym środowisku aminokwasy istnieją w postaci kationów amoniowych
a w silnie zasadowym jako aniony karboksylanowe. Przy pewnej, charakterystycznej
dla danego aminokwasu wartości pH występują one w postaci elektrycznie obojętnych
soli „wewnętrznych”, nazywanych również betainami lub jonami obojnaczymi. Takie
pH nosi nazwę punktu izoelektrycznego (pi).

Grupy funkcyjne przyłączone do atomu węgla α w roztworze o odczynie

obojętnym (pH~7) występują w formie zjonizowanej jako jony obojnacze z
protonowaną grupą aminową (NH3) oraz zjonizowaną grupą karboksylową
(COO-). Jon obojnaczy ma wypadkowy ładunek równy 0 i nie wędruje w polu
elektrycznym.
Grupy funkcyjne przyłączone do atomu węgla α w roztworze o odczynie
obojętnym (pH~7) występują w formie zjonizowanej jako jony obojnacze z
protonowaną grupą aminową (NH3) oraz zjonizowaną grupą karboksylową
(COO-). Jon obojnaczy ma wypadkowy ładunek równy 0 i nie wędruje w polu
elektrycznym.
W środowisku kwaśnym (pH<pI) cofnięta jest dysocjacja grupy karboksylowej,
uprotonowana pozostaje grupa aminowa, która nadaje ugrupowaniu α-aminokwasowemu
charakter kationu.

W środowisku zasadowym (pH>pI) zostaje cofnięta dysocjacja grupy aminowej,

natomiast zjonizowana pozostaje grupa karboksylowa, nadająca ugrupowaniu
α-aminokwasowemu charakter anionu.

Dzięki tym grupom aminokwasy monoaminomonokarboksylowe są amfolitami, czyli

w obecności zasad reagują jak aniony, natomiast w obecności kwasów – jak kationy.
Termin aminoacyl oznacza grupę acylową α-aminokwasu, która jest pozbawiona
grupy wodorotlenowej –OH, należącej do grupy karboksylowej.
Nazwy takich grup tworzy się przez zastąpienie końcówki nazwy aminokwasu
(-yna, -ina, -an) końcówką –yl, przykładowo: glicyl, alanyl, tryptofyl.

Grupa aminoacylowa, która powstała z kwasu asparaginowego, nazywa się aspartyl,

a powstała z kwasu glutaminowego – glutamyl.

Reszty α-aminokwasów są to struktury, w których nie występuje jeden z atomów –H

z grupy aminowej (-NHCHRCOOH) lub w których równocześnie nie stwierdza się
–OH z grupy karboksylowej (-NHCHRCO-).
W nazewnictwie reszt α-aminokwasowych stosuje się zwyczajowe nazwy
aminokwasów.
WŁAŚCIWOŚCI OPTYCZNE AMINOKWASÓW

Wszystkie aminokwasy, z wyjątkiem glicyny, posiadają co najmniej jedno centrum

chiralności, co powoduje, że są optycznie czynne. O tym, czy cząsteczkę aminokwasu
zaliczymy do szeregu D lub L, decyduje położenie grupy aminowej –NH2, która przy
określaniu izomerii optycznej jest odpowiednikiem grupy –OH aldehydu glicerynowego.
Jeśli grupa aminowa w cząsteczce aminokwasu jest położona tak jak grupa –OH
w cząsteczce aldehydu L-(–)-glicerynowego, to zaliczamy ją do szeregu L.
Jeśli zaś grupa aminowa jest położona jak grupa –OH w cząsteczce aldehydu
D-(+)-glicerynowego, to zaliczamy ją do szeregu D.
Prawie wszystkie aminokwasy budujące białka występują w formie L.
Jedynie nieliczne mikroorganizmy są zdolne do syntezy izomerów D.

Wszystkim L-aminokwasom białkowym odpowiada konfiguracja absolutnaS,

wg reguł pierwszeństwa, z wyjątkiem L-cysteiny, która ma konfigurację R.

D-Aminokwasy występują sporadycznie, jedynie w niektórych antybiotykach

peptydowych (walinomycyna, aktynomycyna, gramicydyna S). lub w ścianie komórek
bakteryjnych. Przedstawiając nazwę takiego aminokwasu, zawsze należy zamieścić symbol
szeregu D.
Aminokwasy stanowią grupę związków o zróżnicowanej budowie, właściwościach
i funkcji. Z tego powodu, stosując różne kryteria, związki te możemy podzielić na
szereg grup.

Podział aminokwasów ze względu na występowanie i funkcję:

− aminokwasy białkowe – będące podstawową jednostką budującą peptydy i białka
− aminokwasy niebiałkowe – występujące w stanie wolnym aminokwasy nietypowe
− aminokwasy cukrotwórcze – będące prekursorami węglowodanów
− aminokwasy tłuszczotwórcze – będące prekursorami lipidów
Podział aminokwasów białkowych ze względu na możliwość syntezy przez
organizm żywy:
− aminokwasy endogenne – syntetyzowane przez określony organizm
− aminokwasy egzogenne – nie syntetyzowane przez określony organizm

Bakterie i rośliny, poza nielicznymi wyjątkami, syntetyzują wszystkie niezbędne

aminokwasy, w przeciwieństwie do człowieka i zwierząt, które pewne aminokwasy
muszą pobierać z pożywienia.
Podział aminokwasów ze względu na strukturę łańcucha bocznego:

− alifatyczne
− aromatyczne

Podział aminokwasów ze względu na polarność łańcucha bocznego:

− aminokwasy niepolarne
− aminokwasy polarne

Podział aminokwasów ze względu na obecność w łańcuchu bocznym dodatkowych

grup aminowych lub karboksylowych:

− kwasowe
− zasadowe
− obojętne
Aminokwasy hydrofobowe stanowią ważną grupę
wśród aminokwasów białkowych. Alifatyczne
łańcuchy boczne, chemicznie niereaktywne i
hydrofobowe mają aminokwasy: alanina, walina,
leucyna, izoleucyna, metionina i prolina.
Aminokwasy z aromatycznymi łańcuchami bocznymi są również hydrofobowe.
Charakter silnie hydrofobowy mają fenyloalanina i tryptofan, mniej hydrofobowa
jest tyrozyna, ponieważ zawiera reaktywną grupę hydroksylową, która może
uczestniczyć w tworzeniu wiązań wodorowych lub w fosfoestryfikacji
Aminokwasy polarne można zróżnicować na obdarzone ładunkiem i pozbawione ładunku.
Do obdarzonych ładunkiem należą aminokwasy z łańcuchami bocznymi, zawierającymi
grupy kwasowe lub zasadowe.

Aminokwasami kwasowymi są aminokwasy monoaminodikarboksylowe: kwas

asparaginowy i glutaminowy, których łańcuchy boczne w warunkach fizjologicznego
(obojętnego) pH są niemal zawsze ujemnie naładowane, dlatego często określa się je
nazwami soli: asparaginian i glutaminian.
Aminokwasami zasadowymi są lizyna (o długim łańcuchu bocznym, zawierającym
grupę aminową) i arginina (zawierająca w łańcuchu bocznym grupę guanidynową),
które w pH obojętnym obdarzone są ładunkiem dodatnim. Pierścień imidazolowy
łańcucha bocznego zasadowej histydyny może mieć ładunek dodatni lub obojętny, łatwo
też przechodzić może z jednego stanu w drugi, zależnie od lokalnego otoczenia.
Aminokwasami polarnymi, pozbawionymi ładunku, są seryna i treonina, które charakter
polarny zawdzięczają obecności grupy hydroksylowej w swych łańcuchach bocznych.
Dzięki temu mogą uczestniczyć w tworzeniu wiązań wodorowych.
Grupy hydroksylowe tych aminokwasów
mogą podlegać fosfoestryfikacji.

Łańcuchy boczne pozbawione ładunku

posiadają asparagina i glutamina, skutkiem
obecności w nich grup amidowych, które
zdolne są do tworzenia wiązań wodorowych.
Aminokwasy egzogenne nie mogą być syntetyzowane w organizmie
człowieka i zwierząt wyższych, dlatego muszą być dostarczane z
zewnątrz wraz z pokarmem białkowym.

Należą do nich leucyna, izoleucyna, lizyna, fenyloalanina, metionina,

walina, treonina, tryptofan, histydyna i arginina.

Arginina wprawdzie powstaje w cyklu mocznikowym, ale po

odszczepieniu od niej cząsteczki mocznika przekształcana jest w
ornitynę – aminokwas niewykorzystywany do syntezy białek.

Prawidłowy wzrost dzieci wymaga dostarczania argininy z zewnątrz,

ponieważ jej ilości powstające w cyklu mocznikowym są
niewystarczające.

Dla ludzi dorosłych wystarczające mogą być ilości argininy powstające

w cyklu mocznikowym. Największe dzienne zapotrzebowanie
człowieka dorosłego jest na leucynę, a najmniejsze na tryptofan.
Pozostałe aminokwasy białkowe należą do endogennych, ponieważ są syntetyzowane
w organizmie zwierząt wyższych i człowieka.

Wśród nich są tzw. względnie endogenne, które mogą być syntetyzowane w organizmie
tylko pod warunkiem dostarczenia ich egzogennego prekursora, z którego powstają.

Tyrozyna jest aminokwasem endogennym, powstającym w organizmie z egzogennej

fenyloalaniny. Jeśli jednak nie zostanie dostarczone pożywienie, które zawiera
odpowiednie ilości fenyloalaniny, nastąpi w organizmie deficyt tyrozyny (której
obecność w pożywieniu nie jest konieczna).

Podobnie (lecz w mniejszym stopniu) może być z cysteiną, która powstaje z egzogennej
metioniny, lecz również z endogennej seryny. W przypadku braku nawet jednego
aminokwasu, w organizmie zaczynają przeważać procesy rozkładu białek nad ich syntezą,
czego konsekwencją jest ujemny bilans azotu.
Aminokwasy niebiałkowe stanowią liczną i różnorodną grupę związków, które nigdy nie
występują w białkach, natomiast pełnią inne ważne biologicznie funkcje.

b-Alanina w organizmie ssaków powstaje podczas przemian zasad pirymidynowych.

Rola biologiczna b-alaniny wynika z jej udziału w strukturze kwasu pantotenowego,
koenzymu A (CoA) oraz karnozyny.
Kwas γ-aminomasłowy (GABA) powstaje w mózgu z glutaminianu. Pełni rolę
hamującego neuroprzekaźnika w synapsach, który stymuluje otwieranie kanałów
chlorkowych w błonie postsynaptycznej.
Aminokwasy niebiałkowe mogą pełnić rolę metabolitów pośrednich w przemianach
biologicznie ważnych dla organizmu.
Takimi metabolitami są ornityna (kwas 2,5-diaminowalerianowy) i cytrulina (kwas 2-
amino-5-ureidowalerianowy), które uczestniczą w biosyntezie mocznika, lub kwas δ-
aminolewulinowy, kluczowy metabolit pośredni w syntezie porfiryn.
Homocysteina (kwas 2-amino-4-merkaptomasłowy) jest zarówno produktem
demetylacji metioniny, jak również metabolitem pośrednim biosyntezy metioniny.
Z przemian cysteiny powstaje tauryna (kwas 2-aminoetanosulfonowy),
występująca w żółci w połączeniu z kwasami żółciowymi.

Dopa, czyli 3,4-dihydroksyfenyloalanina jest produktem hydroksylacji tyrozyny

i jednocześnie prekursorem noradrenaliny i adrenaliny.
Wśród aminokwasów niebiałkowych są takie, które ujawniają aktywność
hormonów tarczycy, mianowicie 3,5,3’-trijodotyronina (T3) i tyroksyna, czyli
3,5,3’5’-tetrajodotyronina (T4), powstają one z aminokwasu białkowego tyrozyny.
Aminokwasy niebiałkowe są również antybiotykami, produkowanymi przez niektóre
szczepy bakterii, np. chloramfenikol, cykloseryna i azaseryna.
Aminokwasy wykazują reakcje charakterystyczne zarówno dla grupy karboksylowej
jak i aminowej.

Na przykład, w reakcji z pierwszorzędowymi alkoholami w obecności nadmiaru kwasu

mineralnego (najczęściej jest to chlorowodór) powstają sole (chlorowodorki) estrów
aminokwasów.
W reakcji z chlorkami lub bezwodnikami kwasów karboksylowych,
powstają N-acylowe pochodne.

Zarówno estry, jak i acylowe pochodne aminokwasów

mają zastosowanie w laboratoryjnej syntezie peptydów.
SYNTEZA AMINOKWASÓW

Aminokwasy w postaci racematów można otrzymywać z kwasów a-

bromokarboksylowych, stosując metody typowe dla syntezy amin z
halogenopochodnych, np. reakcję z nadmiarem amoniaku:
Można je również otrzymać metodą Gabriela z estrów (najczęściej etylowych)
α-bromokwasów
Aminokwasy można również otrzymywać z aldehydów (metoda Streckera).
Kluczowym etapem jest reakcja aldehydów z amoniakiem i cyjanowodorem,
w której powstają α-aminonitryle. Przekształca się je w α-aminokwasy przez
hydrolizę w środowisku kwaśnym: