PEPTYDY I BIAŁKA –

BUDOWA, STRUKTURA,
ROLA BIOLOGICZNA

Katedra i Zakład Biochemii w Zabrzu

Śląski Uniwersytet Medyczny

w Katowicach
Białka to wielkocząsteczkowe polipeptydy.

Podstawowymi jednostkami strukturalnymi

białek są aminokwasy.
Aminokwas zbudowany jest z grupy karboksylowej,
aminowej, atomu wodoru i charakterystycznej grupy
R zwanej łańcuchem bocznym aminokwasu.
 Rodzaj Wygląd ilość
cząsteczki czasteczki aminokmwasów
peptyd
2

oligopeptyd Kilka, kilkanaście

polipeptyd Poniżej 100

białko
Powyżej 100
AMINOKWASY - ZWIĄZKI OPTYCZNIE CZYNNE

Tetraedryczne rozłożenie czterech różnych

podstawników wokół węgla alfa nadaje
aminokwasom charakter związków optycznie
czynnych.

Odbicia lustrzane tego samego związku –

izomery L i D.
 Białka zbudowane są wyłącznie z
L- aminokwasów.

W białkach występuje 20 aminokwasów.

Wszystkie białka u wszystkich gatunków, od

bakterii po człowieka zbudowane są z tego
samego zestawu 20 aminokwasów.
BUDOWA WIĄZANIA PEPTYDOWEGO

Wiązanie peptydowe w białkach powstaje poprzez

połączenie grupy karboksylowej jednego
aminokwasu z grupą aminową drugiego
aminokwasu.

Powstaje dipeptyd co wiąże się z uwolnieniem

cząsteczki wody.
Wiązanie peptydowe jest wiązaniem kowalencyjnym,
sztywnym i płaskim, atomy połączone tym wiązaniem nie
mogą ulegać żadnym rotacjom.

Atom wodoru grupy NH- znajduje się prawie zawsze w

pozycji trans w stosunku do atomu tlenu grupy
karbonylowej
Wiazanie peptydowe ma charakter pośredni
pomiędzy wiązaniem pojedynczym a
podwójnym.

Wiązania między atomem węgla α i

karbonylowym atomem węgla oraz między
atomem węgla α i atomem azotu są typowymi
wiązaniami pojedynczymi co stwarza duże
możliwości rotacji wokół obu tych wiązań, po
obu stronach sztywnego układu grupy
peptydowej.
W łańcuchu polipeptydowym możemy wyznaczyć
kierunek, ponieważ jego składniki mają dwa
różne końce – z jednej strony grupę aminowa, a
z drugiej karboksylowa. Jako początek łańcucha
polipeptydowego umownie przyjęto jego koniec
aminowy czyli N-koniec.
STRUKTURY BIAŁKA

STRUKTURA PIERWSZORZĘDOWA

kolejność ułożenia (sekwencja)

poszczególnych aminokwasów w łańcuchu
polipeptydowym

Gly-Ile-Glu-Gln-Cys-Ala-Ser-Val-Cys-Ser-Leu-
Glu-Leu-
Tyr-Gln-Leu-Glu-Asn-Cys-Ser-Leu-Glu-Leu-Tyr-
Gln-Leu-
Glu-Asn.......

Sekwencja aminokwasowa insuliny wołowej

STRUKTURA PIERWSZORZĘDOWA
Jest to najniższy poziom organizacji strukturalnej
cząsteczki.

Struktura ta zostaje uwarunkowana jeszcze zanim

zostanie zsyntetyzowany łańcuch polipeptydowy,
gdyż informacja o kolejności aminokwasów w
cząsteczce białka jest zakodowana w DNA, w postaci
sekwencji nukleotydowej.

Dzięki procesom transkrypcji, a później translacji

sekwencja nukleotydowa zostaje odczytana w trakcie
syntezy odpowiedniego polipeptydu.
STRUKTURA DRUGORZĘDOWA

Typy regularnego ułożenia głównego

łańcucha polipeptydowego stabilizowane
wiązaniami wodorowymi.

α helisa struktura β.
STRUKTURA α –HELISY
* odkryta jako pierwsza
* kształt cylindra
*ciasno spleciony łańcuch główny polipeptydu tworzy
centralną część cylindra, natomiast boczne łańcuchy reszt
aminokwasowych wystają na zewnątrz w ułożeniu
helikalnym.
 Struktura α-helisy jest dodatkowo
stabilizowana wiązaniami wodorowymi grup NH- i
CO- głównego łańcucha.
Grupa CO- każdego aminokwasu wiąże się
wiązaniem wodorowym z grupą NH-, aminokwasu
odległego do przodu o cztery reszty
aminokwasowe i leżącego bezpośrednio nad nią.
Wszystkie grupy CO i NH łańcucha głównego są
połączone wiązaniem wodorowym.
Każda reszta aminokwasowa jest przesunięta w
stosunku do sąsiedniej o 0,15 nm wzdłuż osi helisy i
obrócona o 100o wokół osi.

Na jeden obrót helisy przypada zatem 3,6 reszt

aminokwasowych. Skok helisy wynosi wtedy0,54 nm.
Destabilizujący wpływ na strukturę α-helisy:
prolina, glutaminian, asparaginian, lizyna,
histydyna.

Zawartość struktury α w białkach:

-α-keratyna jest niemal całkowicie objęta
strukturą α-helisy,
-hemoglobina w 80%,
-lizozym jedynie w 25%.
-Kolagen i elastyna w ogóle nie wytwarzaja α-
helisy.
STRUKTURA β-HARMONIJKI
Struktura β czyli tzw. pofałdowana kartka, czy
harmonijka β. Łańcuch białkowy jest tutaj prawie
całkowicie rozciągnięty w kierunku osiowym.

Odległości sasiednich aminokwasów są 2-3 razy

większe niż w α-helisie.

Strukturę stabilizuja wiazania wodorowe pomiędzy

grupami CO- i NH- należącymi do odrębnych
łańcuchów polipeptydowych
Wystepowanie struktury β:
fibroina jedwabiu, β-keratyna

Łańcuchy białkowe o strukturze β często tworzą

zagięcia, które zmieniają kierunek przebiegu
długiej osi cząsteczki na przeciwstawny.
STRUKTURA TRZECIORZĘDOWA
Struktura białek
Struktura trzeciorzędowa
Określa najbardziej korzystne uporządkowanie przestrzenne
poszczególnych części cząsteczki białka z punktu widzenia
energetycznego; zależy od oddziaływań między łańcuchami
bocznymi jednej lub większej liczby makrocząsteczek.
Struktura III-rzędowa

Strukturę tę stabilizują mostki disiarczkowe

utworzone w wyniku reakcji utleniania reszt cysteiny.

Dwusiarczek powstały w wyniku reakcji dwóch

cystein nazwano cystyną.
Pozostałe wiązania niekowalencyjne
stabilizujące strukturę III-rzędową:

-wiązania wodorowe pomiędzy resztami w

łańcuchach bocznych aminokwasów. (NH- CO-)

-interakcje hydrofobowe pomiędzy

niepolarnymi łańcuchami bocznymi
aminokwasów obojętnych.

- oddziaływania elektrostatyczne – pomiędzy

przeciwnie naładowanymi grupami w łańcuchu
bocznym.
 Struktura białek
Struktura czwartorzędowa
Określa sposób przestrzennego powiązania kilku cząsteczek w
jedną złożoną strukturę białka.
Denaturacja białka

- polega na zniszczeniu jego struktur

przestrzennych z zachowaniem struktury
pierwszorzędowej.

- istotą denaturacji jest rozpad wiązań o niskiej

energii, które stabilizują strukturę białka.

- czynnikami denaturującymi są: podwyższona

temperatura, rozpuszczalniki organiczne,
kwasy, zasady, jony metali ciężkich (Hg, Pb),
stężone roztwory mocznika.
 NIEPRAWIDŁOWE FAŁDOWANIE BIAŁKA
A. Choroby związane z gromadzeniem amyloidu:
- Choroba Parkinsona, choroba Alzheimera
- Czynnik etiologiczny: neurotoksyczne białko β-amyloidu
- agregacja w mózgu i wokół naczyń krwionośnych włókien β-
amyloidu – zewnątrzkomórkowego peptydu zbudowanego z 40-
42 aminokwasów.

B. Choroby prionowe:
- Encefalopatie gąbczaste, min. Choroba Creutzfeldta-Jakoba u
ludzi, scarpie u owiec, choroba szalonych krów
- Czynnik neurotoksyczny: zakaźne, tworzące nierozpuszczalne
agregaty białko PrPsc, w którym występują liczne fragmenty o
strukturze β, zastępując strukturę α obecną w białku
prawidłowym.
 KLASYFIKACJE BIAŁEK
ze względu na budowę

Białka proste Białka złożone

(proteiny) (proteidy)

- protaminy
- albuminy - glikoproteiny
- globuliny - lipoproteiny
- histony - nukleoproteiny
- prolaminy - chromoproteiny
- gluteliny - fosfoproteiny
- keratyny - metaloproteiny
 KLASYFIKACJE BIAŁEK
ze względu na funkcję

Kataliza enzymatyczna - enzymy

Transport i magazynowanie – hemoglobina, mioglobina
Ochrona immunologiczna – immunoglobuliny, interferon
Regulacja hormonalna – insulina
Regulacja genowa – histony, białka represorowe
Funkcje strukturalne – kolagen, elastyna, keratyna
Udział w skurczu mięśni – aktyna, miozyna
 KLASYFIKACJE BIAŁEK
ze względu na kształt

Na podstawie stosunku osiowego (długości do

szerokości)

Białka fibrylarne

- nierozpuszczalne w wodzie i w roztworach

soli.

- Występują u zwierząt jako składniki tkanki

łącznej i strukturalnej np. kolagen, elastyna,
keratyna.

-mają małą wartość żywieniową.

-keratyna-
-(duża ilość Cys)
-podstawowy składnik zrogowaciałych komórek skóry,
paznokci, włosów, rogów, kopyt, a także runa zwierząt,
upierzenia ptaków i wydzielin niektórych owadów.

-elastyna –
-(zawierają dużą ilość Pro i Hyp),
-białka towarzyszące kolagenowi w budowie ścięgien, wiązadeł
i ścian większych naczyń krwionośnych
- nierozpuszczalne w H2O.

Białka globularne
Są to np. albuminy lub globuliny
BIOLOGICZNIE WAŻNE PEPTYDY
 GLUTATION

Tripeptyd w którym N-
końcowy kwas glutaminowy
wiąże się z cysteiną
wiązaniem nie α-
peptydylowym.
 ROLA GLUTATIONU
Przenośnik elektronów

Ochrona krwinek czerwonych przed uszkodzeniem

tlenowym
Koenzym reduktazy askorbinianowej, peroksydazy
glutationowej, dehydrogenazy formaldehydu

Udział w powstawaniu prawidłowych wiazań

disiarczkowych w białkach i hormonach

Reaktywuje grupy SH enzymów, które uległy

inaktywacji
Rola odtruwająca – sprzęga się z toksycznymi
metabolitami

Rozkład nadtlenków przez peroksydazę

glutationową
 KARNOZYNA
dipeptyd złożony z β-alaniny i histydyny.
Występuje głównie w mięśniach.

ANSERYNA

Anseryna (β-alanylo-L-(N-metylo)histydyna) –
metylowa pochodna karnozyny, dipeptyd
składający się z reszty β-alaniny i L-(N-
metylo) histydyny. Występuje głównie w
mięśniach szkieletowych i mózgu. W
organizmach ssaków pełni rolę antyoksydanta
 KWAS PANTOTENOWY
odgrywa kluczową role w przemianie grup acylowych jako panteteina
wchodząca w skład CoA oraz białka przenoszącego acyl (ACP).
Pantotenian łącząc się z grupą -SH cysteiny staję się panteteiną i
donorem grupy prostetycznej –SH dla CoA i ACP.
BIAŁKA OSOCZA KRWI
BIAŁKA OSOCZA KRWI

Stężenie białka całkowitego w osoczu wynosi 60-80 g/l.

Większość białek osocza powstaje w wątrobie, drugą znacząca

grupa są immunoglobuliny syntetyzowane w komórkach układu
immunologicznego – limfocytach.

Niewielka cześć białek powstaje w tkankach i narządach np.

niektóre lipoproteiny w jelitach, transferyna w jelitach i
szpiku kostnym. Okres półtrwania białek osocza jest bardzo
różny. Wynosi dla albuminy ok. 14 dni, dla immunoglobulin
24 dni, czynnik VIII krzepnięcia kilka godzin.
* w warunkach prawidłowych białka nie są
magazynowane w organizmie.

* cała ich pula w organizmie znajduje się

w przestrzeniach pozakomórkowych, a
ewentualne straty uzupełniane są na
bieżąco.

* codziennie degradacji ulega 200-300 g

białek organizmu z czego 25 g to białka
osocza w wątrobie, skórze, komórkach
śródbłonka naczyń i w przewodzie
pokarmowym
ELEKTROFOREZA BIAŁEK SUROWICY

Elektroforeza polega na rozdziale białka na różnego rodzaju

podłożach (octan celulozy, agar) w buforze o pH
zasadowym.

Większość białek jest anionami i wędruje w kierunku anody.

Szybkość wędrówki poszczególnych białek zależy od

wielkości ładunku ujemnego i jego stosunku do masy
cząsteczkowej białka
Elektroforeza białek surowicy
albuminy
α1-globuliny - α1 antytrypsyna
α1 kwaśna glikoproteina
α lipoproteina (HDL)
α2-globuliny - α2 makroglobulina
haptoglobina
ceruloplazmina
β1-globuliny - transferyna
β lipoproteina (LDL)
β2-globuliny - frakcja C3 dopełniacza
γ-globuliny - immunoglobuliny A, G, M
albumina

 główne białko ludzkiego osocza (60%)

 masa cząsteczkowa 66kD
 40% w przestrzeni wewnątrznaczyniowej, 60% w
przestrzeni pozakomórkowej, pozanaczyniowej
 ma kształt eliptyczny, co sprawia, że nie zwiększa
lepkości krwi
 dzięki temu jednak łatwiej przenika przez kłębuszki
nerkowe
albumina
 mała masa cząsteczkowa i duże stężenie - odpowiada
za 75 - 80% ciśnienia onkotycznego

 zdolność do wiązania różnych ligandów: wolnych

kwasów tłuszczowych, wapnia, miedzi, hormonów
sterydowych, bilirubiny, leków

 stosowana w leczeniu oparzeń oraz wstrząsu

krwotocznego

 buforuje zmiany pH krwi

 •Globuliny

•należy tu większość enzymów i glikoprotein,

występują w cieczach ustrojowych.

• w surowicy krwi wyróżnia się następujące

frakcje:

• - globuliny,
•- globuliny
•  -globuliny (immunoglobuliny – przeciwciała)
 Fibrynogen

• jest białkiem uczestniczącym w procesie

krzepnięcia.

• po odszczepieniu z jego cząsteczki peptydów przez

trombinę, polimeryzuje tworząc włóknik.

• po przeprowadzeniu elektroforezy białek osocza,

fibrynogen można znaleźć między frakcją  i .
 Fibrynogen

- stężenie fibrynogenu zwiększa się podczas

stanów zapalnych i martwiczych.

- jest białkiem ostrej fazy.

- spadek stężenia fibrynogenu w osoczu

obserwujemy przy niedostatecznej jego syntezie,
w niedożywieniu i w marskości wątroby.
Białka ostrej fazy
 DODATNIE
spektakularne (wzrost 10-100 krotny)
CRP
SAA  UJEMNE
PCT
albumina
umiarkowane (wzrost 2-6krotny)
α1-antytrypsyna prealbumina
haptoglobina RBP
fibrynogen transferyna
minimalne (wzrost 0,5 krotny)
ceruloplazmina
składowe dopełniacza C3, C4
CRP

 masa cząsteczkowa 115 - 140 kD

 w elektroforezie wędruje w regionie między β a γ-
globulinami
 spektakularne białko ostrej fazy syntetyzowane w wątrobie
 wzrost stężenia już w pierwszych godzinach po zadziałaniu
bodźca (4-6 godzina)
 krótki okres półtrwania T1/2= 12 godzin
 powrót do normy po około 3-4 dniach
 wartości prawidłowe 0-10 mg/L
α1-antytrypsyna

› masa cząsteczkowa 51kD

› fenotyp MM, ZZ, MZ, MS
› główny składnik α1-globulin (90%)
› odpowiedzialna za inhibicję trypsyny,
chymotrypsyny, reniny, plazminy, trombiny,
proteaz, elastazy uwalnianej z granulocytów
› palenie papierosów inaktywuje α1-
antytrypsynę
α1-antytrypsyna

› niedobór -
→u noworodków żółtaczka,
→u dorosłych- rozedma płuc, rozstrzenie
oskrzeli, marskość wątroby,
› spadek stężenia - ostre zespoły utraty białek,
zespół niewydolności oddechowej noworodków
α1-kwaśna glikoproteina - orozomukoid

 masa cząsteczkowa 44kD

 wiąże i transportuje progesteron
 wzrost znaczny w chorobie Crohna, RZS, toczniu
rumieniowatym trzewnym, chorobach
nowotworowych, zawale mięśnia sercowego
 spadek w ciężkich uszkodzeniach wątroby,
niedożywieniu
α2-makroglobulina

 masa cząsteczkowa 625 - 800 kD

 wiąże różne cząstki, jony (cynk), endopeptydazę
 wiąże nieodwracalnie plazminę, trypsynę,
chymotrypsynę, katepsynę D
 okres półtrwania 5 1/2 doby, w połączeniu z
proteazą 10 minut
 Stężenie AMG zwiększa się w zespole
nerczycowym, ostrym zapaleniu kłębuszków
nerkowych i w toczniu rumieniowatym
 rzadko oznaczana
ceruloplazmina
 masa cząsteczkowa 160kD
 wykazuje ruchliwość α2- globulin
 wiąże jony miedzi, zawiera 90% miedzi zawartej w osoczu
 każda cząstka ceruloplazminy wiąże 6 -7 atomów Cu w sposób
bardzo mocny
 katalizuje utlenianie Fe+2 do Fe+3
 rola antyoksydacyjna w stanie ostrej fazy
 wzrasta w procesach zapalnych i martwiczych, nowotworach,
chorobie Hodgkina, zapaleniu i obstrukcji przewodów
żółciowych, w niedoborze żelaza, w ciąży, przy doustnej
antykoncepcji
ceruloplazmina

 w chorobie Wilsona:
› w surowicy niskie stężenie ceruloplazminy,
› wysokie stężenie dializowanej miedzi
› u dzieci - objawy wątrobowe
› u dorosłych - objawy neurologiczne

 niskie stężenie ceruloplazminy:

 niedożywienie
 malabsorpcja
 zespół nerczycowy
 marskość wątroby
haptoglobina

masa cząsteczkowa 90kD,

migruje w regionie α2-globulin
okres półtrwania - 5 dni
wiąże pozakrwinkową hemoglobinę w
niekonwalencyjny kompleks, okres półtrwania
kompleksu Hb-Hpt - 90 minut
kompleks nie może przesączyć się przez nerki
(jest za duży - 155kD)
ferrytyna

 masa cząsteczkowa 440kD

 zawiera ok. 23% żelaza oraz apoferrytynę
 zbudowana z 24 podjednostek, które otaczają 3000 - 4000
atomów żelaza w formie micelarnej
 wartości prawidłowe dla kobiet miesiączkujących - >15ng/ml
 w warunkach niedoboru Fe wartość ferrytyny maleje
 w warunkach nadmiaru Fe - stężenie rośnie
transferyna

 β1-globulina o masie cząsteczkowej 80kD

 białko transportujące żelazo (2 mole Fe+3 na 1 mol
transferyny) z jelita do szpiku
 prawidłowo 1/3 transferyny jest wysycona Fe
 w warunkach niedoboru Fe - podwyższone stężenie
 w warunkach niedożywienia - obniżone stężenie
 Immunoglobuliny

* białka wytwarzane w odpowiedzi na wprowadzenie do

organizmu obcej substancji wielkocząsteczkowej czyli
antygenu.

* Immunoglobuliny wędrują w elektroforezie głównie z

frakcja gamma , ale także z frakcja alfa i beta.

* zbudowane według wspólnego schematu

* syntetyzowane przez limfocyty B.
 Każda cząsteczka immunoglobuliny jest
zbudowana z połączonych za pomocą mostków
disiarczkowych:

2 łańcuchów lekkich

2 łańcuchów ciężkich

W sekwencji polipeptydowej łańcucha lekkiego

możemy wyróżnić obszar zmienny V, obszar
łącznikowy J, i obszar stały C.
Wyróżniamy dwa typy łańcuchów lekkich:
– kappa
– lambda.
Istnieje 5 typów łańcuchów ciężkich:
gamma –G
mi- M
alfa- A,
delta –D,
eta –E.

Wyróżniamy pięć klas immunoglobulin:

IgG, IgM, IgA, IgE, IgD.

* Część zmienna immunoglobuliny
odpowiedzialna jest za tworzenie kompleksów z
antygenami.

* Cześć stała zaangażowana jest w liczne

procesy efektorowe min. za wiązanie
dopełniacza, wiązanie na powierzchni
limfocytów.
 Immunoglobuliny klasy G

stanowią 75%wszystkich immunoglobulin,

stanowią komponentę nabytej odpowiedzi humoralnej.

mają zdolność przenikania przez łożysko (za wyjątkiem

IgG2).

noworodek rodzi się z zapasem IgG od matki, które

stopniowo zanikają, a na ich miejsce produkowane są
IgG niemowlęta.
 Immunoglobuliny klasy M

stanowią 5-10% wszystkich immunoglobulin.

mają budowę pentameru.

produkowane są w pierwotnej odpowiedzi

immunologicznej.

jedna cząsteczka IgM posiada 10 miejsc wiążących,

dlatego odznaczają się one dużą aktywnością
wiązania antygenu.
 Immunoglobuliny klasy A

stanowią ok.15% wszystkich immunoglobulin.

występują w postaci monomerycznej choć czasem mogą

tworzyć dimery.

większość IgA jest syntetyzowana w postaci wydzielniczej

zbudowanej z dwóch kompletnych cząstek połączonych
polipeptydem łącznikowym J.

na drodze transportu aktywnego jest ona wydzielana na

powierzchnie błon śluzow IgA są istotnym elementem
immunologicznej ochrony błon śluzowych.

jest to główna immunoglobulina łez, śliny i mleka

 Immunoglobulina klasy D

Biologiczna funkcja mało poznana. IgD stanowią znaczny

odsetek przeciwciał membranowych występujących na błonie
dojrzałych limfocytów B.
 Immunoglobulina klasy E

stężenie tej klasy jest najniższe ze wszystkich

omawianych.

komórki tuczne i bazofile rozpoznają połączone z

antygenem immunoglobuliny IgE, uruchamiając
reakcje odczynu alergicznego.
 Przyczyny hipoproteinemii

→ zahamowanie syntezy białek w wątrobie (niedożywienie,

zaburzenia wchłaniania, choroby wątroby-marskość,
choroby nowotworowe)
→ zwiększona utrata białek (nerki, jelita, skóra, wysięki,
stany kataboliczne)
→ niedobory immunoglobulin
→ przewodnienie
→ pobranie z płynem infuzyjnym
 Przyczyny hiperproteinemii

→ gammapatie poliklonalne - stany zapalne

→ gammapatie monoklonalne- szpiczak

→ odwodnienie

→ błąd pobrania- przetrzymana staza

HIPERGAMMAGLOBULINEMIA - nadmierna produkcja
immunoglobulin może mieć charakter:
-poliklonalny
-monoklonalny

Hipergammaglobulinemia poliklonalna

może być odpowiedzia organizmu na infekcje

bakteryjną bądź wirusowa. Wzrost dotyczy wtedy
wszystkich frakcji immunoglobulin.
Hipergammaglobulinemia monoklonalna

dotyczy rozrostu plazmocytów wywodzących się z

jednej komórki potomnej.

Najczęstszą przyczyna jest:

szpiczak mnogi,
makroglobulinemia Waldenstroma,
choroba łańcuchów lekkich i ciężkich.