Κυτταρικός κύκλος & Κυτταρικός θάνατος

Ευθυμία Κιτράκη, Καθηγήτρια Βιολογίας, Τμήμα Οδοντιατρικής ΕΚΠΑ

ΘΕΜΑ: Κυτταρικός κύκλος- Κυτταρικός θάνατος

Εκπαιδευτικοί στόχοι:
•Φάσεις του κυτταρικού κύκλου. Κυριότερα γεγονότα κάθε φάσης (συνοπτικά)
•Μηχανισμοί ενεργοποίησης και απενεργοποίησης για την μιτωτική κινάση Μ-Cdk και τις
κινάσες της φάσης G1
•Πώς η M-Cdk ρυθμίζει: α) την μετάβαση από τη φάση G2 στην φάση M (να γνωρίζετε συνοπτικά
μερικούς στόχους της) και β) τον τρόπο τερματισμού της διαίρεσης

•Σημεία ελέγχου στον κυτταρικό κύκλο και τι ελέγχεται σε αυτά (συνοπτικά)

•Ρόλοι των πρωτεϊνών RB & Ρ53 στη ρύθμιση του κυτ. κύκλου (συνοπτικά)
•Είδη κυτταρικού θανάτου: μορφολογικά χαρακτηριστικά & διαφορές τους
•Ενδοκυττάρια και εξωκυττάρια σήματα απόπτωσης & κύριοι διαμεσολαβητές (συνοπτικά)
•Βήματα της απόπτωσης που ενεργοποιείται από ενδοκυττάρια σήματα
•Ρόλος του κυττοχρώματος c στην απόπτωση
•Κατηγορίες κασπασών, αποπτωσωμάτιο και στόχοι των εκτελεστικών κασπασών
 Φάσεις του κυτταρικού κύκλου

Φάση ηρεμίας
εντός της G1

ΕΝΑΡΞΗ
της ζωής του
κυττάρου

ΛΗΞΗ
της ζωής του
κυττάρου
Κυριότερα γεγονότα κάθε φάσης
ΦΑΣΗ G1:
λήψη απόφασης για το αν το κύτταρο θα διαιρεθεί
(δηλ. θα περάσει στη φάση S) ή όχι

ΦΑΣΗ S:
αντιγραφή DNA &
κεντροσωματίων

ΦΑΣΗ G2:
προετοιμασία
για τη διαίρεση

ΦΑΣΗ Μ:
κυτταρική διαίρεση
 Φάση ‘ηρεμίας’ ή G0
(εκτός κύκλου)

Στην φάση G0 παραμένουν τα πολύ

διαφοροποιημένα κύτταρα
ή
κύτταρα με απουσία αυξητικών
σημάτων

? Τί ωθεί ένα κύτταρο από την μια φάση του κύκλου στην επόμενη ?
Η μετάβαση από την μια φάση του κύκλου στην άλλη ελέγχεται από διαφορετικά
σύμπλοκα Κυκλίνης-Κινάσης

Κυκλίνες: πρωτεΐνες, που τα επίπεδά τους

Κυκλίνη αυξομειώνονται κυκλικά στις διάφορες φάσεις
του κύκλου

Κυκλινο-εξαρτώμενη Κινάση

Κυκλινο-εξαρτώμενες κινάσες (Cdks, Cyclin-dependent kinases) :

η ενεργότητά τους (για φωσφορυλίωση υποστρωμάτων) εξαρτάται
από τα επίπεδα των κυκλινών με τις οποίες συμπλέκονται
Οι φάσεις του κύκλου ελέγχονται από διαφορετικά σύμπλοκα Κυκλίνης-Κινάσης

Σύμπλοκα κυκλινών / Cdk κινασών στα θηλαστικά

M-Cdk
Cdk1-cyclin Β
B

G1-Cdk
Cdks 4,6
cyclins D1,2,3

S-Cdk2

G1/S-Cdk
Το σύμπλοκο της μιτωτικής κυκλίνης- κινάσης Μ-Cdk1 (πρώην MPF)

➢ H δραστικότητα της μιτωτικής κινάσης (Μ-Cdk1)

αυξάνει στο τέλος της μεσόφασης (λόγω αύξησης της
μεταγραφής του γονιδίου της Μ-κυκλίνης)
 ➢ Ωστόσο,

H πλήρης ενεργοποίηση των κυκλινο-εξαρτώμενων κινασών, εκτός από τη σύνδεση

των αντίστοιχων κυκλινών,
απαιτεί συνακόλουθες φωσφορυλιώσεις & αποφωσφορυλιώσεις τους

Παράδειγμα πλήρους ενεργοποίησης της μιτωτικής κινάσης (M-Cdk1)

 Πώς η ενεργή μιτωτική κινάση (M-Cdk1) προάγει τη μίτωση ?

1. Φωσφορυλιώνει τις Πυρηνικές λαμίνες

= διάλυση πυρηνικής μεμβράνης

2. Φωσφορυλιώνει την Ιστόνη H1

και τις κοντενσίνες
= συμπύκνωση χρωματίνης &
δημιουργία χρωμοσωμάτων
 Πώς η ενεργή μιτωτική κινάση (M-Cdk1) προάγει τη μίτωση ?

3. Φωσφορυλιώνει το ενζυμο APC (λιγκάση ουμπικουιτίνης)

με στόχο την καταστροφή κοεζινών & διαχωρισμό των
χρωματίδων για έναρξη της ανάφασης

4. Φωσφορυλιώνει την μυοσίνη για παρεμπόδιση της

πρόωρης κυτταροκίνησης
Η δραστικότητα της μιτωτικής κινάσης (M-Cdk1) μειώνεται στο τέλος της διαίρεσης
με αποικοδόμηση της Μ-κυκλίνης
Πώς γίνεται αυτό?

➢ Η ίδια η Μ-Cdk1, στο τέλος της ανάφασης, φωσφορυλιώνει / ενεργοποιεί το ένζυμο ΑΡC
(λιγκάση ουβικουιτίνης) για αποικοδόμηση της μιτωτικής κυκλίνης
Προσοχή!

H δραστικότητα των κυκλινο-εξαρτώμενων κινασών στις φάσεις G1 & S*

αναστέλλεται από πρωτεΐνες αναστολείς των κινασών, τις CKIs
(cyclin-dependent kinase inhibitors)

Η πρωτεΐνη p21
CKIs είναι μια CKI

*H CKI p21 δρα σε όλες τις φάσεις,

σε περίπτωση ΒΛΑΒΗΣ (βλ παρακάτω)
 Ρυθμίσεις της φάσης G1

Προάγεται: από αυξητικά σήματα (αυξ. παράγοντες, μιτογόνα)

Τι ελέγχεται: το μέγεθος του κυττάρου, τα θρεπτικά συστατικά, βλάβες στο DNA

•Το σημείο χωρίς επιστροφή, Restriction (R) point, στην φάση G1

Restriction point:
G0
➢Eίναι το πρώτο σημείο ελέγχου στη διάρκεια της G1,

όπου ελέγχεται αν υπάρχει επάρκεια αυξητικών σημάτων

για να προχωρήσει το κύτταρο στη φάση S.

➢Στο σημείο αυτό τα αυξητικά σήματα (μιτογόνα)

απενεργοποιούν την πρωτεΐνη του ρετινοβλαστώματος RB

 ➢ Η πορεία από την φάση G1 στην S επάγεται από αυξητικά σήματα
και καταστέλλεται από την πρωτεΐνη του ρετινοβλαστώματος Rb
Η ογκοκατασταλτική πρωτεΐνη Rb, όταν Όταν η πρωτεΐνη Rb φωσφορυλιωθεί από την
δεν είναι φωσφορυλιωμένη, εμποδίζει την ενεργοποιημένη (από αυξητικά σήματα) κινάση G1/S-Cdk,
μετάβαση στη φάση S δεν εμποδίζει πλέον την είσοδο στη φάση S
Οι βλάβες στο DNA είναι ένας
σημαντικός λόγος για σταμάτημα
του κυτταρικού κύκλου
σε όλες τις φάσεις

Παράδειγμα: πώς η
ογκοκατασταλτική πρωτεΐνη p53
(μεταγραφικός ρυθμιστής) οδηγεί
σε σταμάτημα του κυτταρικού
Η p53 επάγει την
κύκλου στη φάση G1, μεταγραφή της p21

μετά από βλάβες στο DNA

Πρωτεΐνη P53: είναι ο βασικός αρνητικός ρυθμιστής του κυτταρικού κύκλου

Η P53 ενεργοποιείται από:

•βλάβες στο DNA
• υποξία
•ενεργοποίηση ογκογονιδίων

➢Η P53 σταματά το κύτταρο σε όλες

τις φάσεις του κυτταρικού κύκλου,
μέσω της CKI p21 για αντιμετώπιση
βλάβης ή δυσλειτουργίας

➢Αν δεν επιδιορθωθεί το πρόβλημα, η

P53 οδηγεί το κύτταρο σε απόπτωση
Πολλοί ρυθμιστές του κυτταρικού κύκλου απορυθμίζονται στην καρκινογένεση
(μερικά παραδείγματα)

Ογκοκατασταλτικές πρωτεΐνες
• CKIs (p21, p16, p27): ‘φυσιολογικοί’
αναστολείς των G1-Cdks
• P53: επάγει τις CKI p21, για σταμάτημα
του κύκλου μετά από βλάβη,
σε όλες τις φάσεις
(και δρομολογεί επιδιόρθωση ή απόπτωση)

Ογκοπρωτεΐνες • Rb: έλεγχος εισόδου στη φάση S

• Κυκλίνες D (1,2,3) που
ενεργοποιούν τις G1-Cdks 4/6
Σημεία ελέγχου υπάρχουν σε όλο τον κυτταρικό κύκλο
 The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2001
"for their discoveries of key regulators of the cell cycle"

Leland Hartwell Tim Hunt Sir Paul M. Nurse

USA United Kingdom United Kingdom

Leland Hartwell, Fred Hutchinson
Cancer Research Center, Seattle, USA, is
awarded for his discoveries of a specific
class of genes that control the cell cycle.
One of these genes called "start" was
found to have a central role in controlling
the first step of each cell cycle. Hartwell
also introduced the concept "checkpoint",
a valuable aid to understanding the cell
cycle.
Timothy Hunt, Imperial
Cancer Research Fund,
London, is awarded for his
discovery of cyclins, proteins
that regulate the CDK
function. He showed that
cyclins are degraded
periodically at each cell
division, a mechanism proved
to be of general importance for
cell cycle control.
Paul Nurse, Imperial Cancer Research
Fund, London, identified, cloned and
characterized with genetic and molecular
methods, one of the key regulators of the
cell cycle, CDK (cyclin dependent
kinase). He showed that the function of
CDK was highly conserved during
evolution. CDK drives the cell through the
cell cycle by chemical modification
(phosphorylation) of other proteins.
ΚΥΤΤΑΡΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ
 Eίδη κυτταρικού θανάτου

Τα είδη κυτταρικού θανάτου ορίζονται με βάση διαφορετικά κριτήρια (μορφολογικά, μοριακά, κ.ά)

νέκρωση
απόπτωση αυτοφαγία
 Νέκρωση: Ατυχηματικός θάνατος, που χαρακτηρίζεται από
•διόγκωση του κυττάρου,
•διάρρηξη της κυτ. μεμβράνης,
•διάχυση του κυτ. περιεχομένου στο περιβάλλον του,
•αύξηση ελεύθερων ριζών οξυγόνου (τοξικές),
•φλεγμονή,
•δράση πρωτεολυτικών ενζύμων (καθεψινών και καλπαϊνών).

❖ Νεκρόπτωση:
Ο όρος χρησιμοποιείται σε αντιδιαστολή με τον ατυχηματικό χαρακτήρα της
νέκρωσης
Νεότερα δεδομένα δείχνουν ότι σε περιπτώσεις φλεγμονής, η διαδικασία
διεξάγεται με την δράση συγκεκριμένων κινασών, που ενεργοποιούνται από
την φλεγμονή
Απόπτωση: Προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος,
που χαρακτηρίζεται από:
•απουσία φλεγμονής,
•συμπύκνωση χρωματίνης
•κατακερματισμό του DNA,
•διάσπαση βιομορίων από τις κασπάσες,
•εγκλεισμό κυτταρικών συστατικών σε κυστίδια και φαγοκυττάρωσή τους.
 Αυτοφαγικός θάνατος (autophagic cell death): είδος κυτταρικού θανάτου που
χαρακτηρίζεται από την δημιουργία πολλών αυτοφαγοσωμάτων στο κυτταρόπλασμα, που
συντήκονται με λυσοσώματα

παρατηρούνται
με ηλεκτρονικό AP: αυτοφαγόσωμα
AL: αυτολυσόσωμα
μικροσκόπιο

➢ Σε αντίθεση με την απόπτωση, τα κύτταρα αυτά δεν εμφανίζουν συμπύκνωση χρωματίνης

και δεν φαγοκυτταρώνονται από άλλα κύτταρα, αλλά διασπώνται εσωτερικά στα λυσοσώματα

➢ Επάγεται από κυτταρική δυσλειτουργία (πχ έλλειψη θρεπτικών συστατικών) ή εξωκυττάρια σήματα
(πχ κυτταροκίνες, ορμόνες) και μάλλον ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ της Απόπτωσης ή της Νεκρόπτωσης

➢ Θεωρείται και ένας μηχανισμός ’ογκοκαταστολής’ μέσω της διάσπασης καρκινικών κυττάρων
πριν την ενεργοποίηση της απόπτωσης
 Παραδείγματα Απόπτωσης

• Τελική μορφοποίηση
(εξαφάνιση) της ουράς γυρίνων

• Φυσιολογική μείωση του αρχικού –

πλεονάζοντος- αριθμού νευρικών
κυττάρων κατά την ανάπτυξη
του εγκεφάλου

• Απόπτωση από ενδογενή σήματα πχ

βλάβες στο DNA, μεταβολική
δυσλειτουργία, κυτταρική υποξία,
γήρανση, κ.ά

• Ένας μηχανισμός εξόντωσης προσβεβλημένων κυττάρων από τα

κύτταρα-φονείς του ανοσοποιητικού, μέσω μεμβρανικών
σημάτων που παραλαμβάνονται από «υποδοχείς θανάτου»
 ΑΠΟΠΤΩΣΗ: σήματα και διαμεσολαβητές
Τα κύτταρα ανταποκρίνονται τόσο
σε ενδοκυττάρια, όσο και σε εξωκυττάρια σήματα απόπτωσης

•Βλάβες στο DNA, •Σήματα κυτταρικού θανάτου (Fas) στα

•Yποξία, Μεταβολική δυσλειτουργία κύτταρα-φονείς (natural killers) του ανοσο-
ποιητικού, που συνδέονται σε μεμβρανικούς
υποδοχείς του κυττάρου-στόχου

Μόρια- διαμεσολαβητές της απόπτωσης:

•Πρωτεΐνη Ρ53
•Αποπτωτικές πρωτεΐνες της •Μεμβρανικοί υποδοχείς του Fas
οικογένειας Bcl2 (Bax, Bak, κ.ά) (με ενδοκυττάριες περιοχές ‘death domains’)
που απελευθερώνουν το κυτοχρώμα c

Οι πρωτεάσες Κασπάσες :
διαμεσολαβούν την τελική φάση αποικοδόμησης
για όλα τα σήματα, ενδο- & εξω-κυττάρια)
Η Ρ53 προάγει την απόπτωση μετά από ενδοκυττάρια βλάβη/ δυσλειτουργία

Η Ρ53 :
1) Σταματάει τον κυτ. κύκλο (μέσω της p21)

2) Επάγει μεταγραφή των αποπτωτικών

πρωτεϊνών Bax & καταστέλλει τις αντι-
αποπτωτικές Bcl2 , για προαγωγή της
απόπτωσης του κυττάρου με την βλάβη
Οικογένεια Bcl2: περιλαμβάνει πρωτεΐνες επιβίωσης & αποπτωτικές

•Αποπτωτικές πρωτεΐνες της

οικογένειας Bcl2 : Bax, Bak, κ.ά
συμμετέχουν στην απόπτωση από
ενδογενή σήματα
Δημιουργούν διαύλους απορροής
του cyt c στην εξωτερική μεμβράνη
των μιτοχονδρίων

•Αντι-αποπτωτικές πρωτεΐνες της οικογένειας Bcl2 : Bcl2, κ.ά

•Προάγουν την κυτταρική επιβίωση
•Εμποδίζουν την διαρροή του cyt c στο κυτταρόπλασμα
Παράγοντες επιβίωσης (αυξητικά σήματα) καταστέλλουν την aπόπτωση
ενεργοποιώντας γονίδια επιβίωσης της οικογένειας Bcl2
 Κασπάσες, τα εκτελεστικά μόρια της απόπτωσης: εναρκτήριες & εκτελεστικές

➢ Οι εναρκτήριες κασπάσες ενεργοποιούνται

με μερική πρωτεόλυση των προ-κασπασών

➢ Οι εναρκτήριες κασπάσες θα
ενεργοποιήσουν με μερική πρωτεόλυση
τις εκτελεστικές κασπάσες

Μερικοί στόχοι των εκτελεστικών κασπασών

•Kυτταροσκελετικές πρωτεΐνες (και οι λαμίνες = καταστροφή πυρηνικής μεμβράνης = δράση
DNασων= κατακερματισμός του DNA)
•Σηματοδοτικά μόρια
•Παράγοντες μεταγραφής, κ.ά
 Τα βήματα της Απόπτωσης που ενεργοποιείται από ενδοκυττάρια σήματα

➢ Η Ρ53 επάγει μεταγραφικά τα γονίδια των αποπτωτικών Bax & Bak, που σχηματίζουν στην
εξωτερική μιτοχονδριακή μεμβράνη διαύλους διαφυγής του κυτοχρώματος (cyt c) προς το
κυτταρόπλασμα
➢ Το cyt c ενεργοποιεί την πρωτεΐνη-προσαρμογέα Apaf-1, η οποία σχηματίζει επτα-ακτινωτή δομή
το αποπτωσωμάτιο.
➢ Tο αποπτοσωμάτιο συνδέει, πρωτεολύει & ενεργοποιεί την εναρκτήρια κασπάση 9
➢ Ακολουθεί η ενεργοποίηση της εκτελεστικής κασπάσης 3 & ο καταρράκτης ενεργοποίησης και
άλλων εκτελεστικών κασπασών
 Οδός απόπτωσης από εξωκυττάρια σήματα, προερχόμενα από το
‘σηματοδοτικό’ κύτταρο σε επαφή με το κύτταρο-στόχο της απόπτωσης
Σηματοδοτικό
κύτταρο
(πχ natural killer –
κύτταρο φονέας του
ανοσοποιητικού)

Κύτταρο προς
εξουδετέρωση, που
διαθέτει υποδοχείς
ΘΑΝΑΤΟΥ
(death receptors)

https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fimmu.2016.00382/full
 Γενική θεώρηση της απόπτωσης από ενδο- & εξω-κυττάρια σήματα

ενδοκυττάρια σήματα εξωκυττάρια σήματα

(από άλλο κύτταρο)

Ρ53: Bax Bcl-2

Ενεργοποίηση εναρκτήριας κασπάσης 8

Εναρκτήρια
με σύνδεση στον υποδοχέα θανάτου
κασπάση 8
Προ-κασπάση 3

Εναρκτήρια Εκτελεστική
Ενεργοποίηση εναρκτήριας κασπάση 9 κασπάση 3
κασπάσης 9
από το αποπτώσωμα