ქანაანელთა რელიგია

აუცილებელია რამდენიმე სიტყვა ითქვას იმ ხალხის რელიგიური

წარმოდგენების შესახებ, როლებთან შეხვედრაც მოუხდათ ისუ ნავეს ძესა და
ისრაელს პალესტინაში.
ქანაანელები ათასწლეულთ განმავლობაში წარმოადგენდნენ რა ბუფერულ
ზონას მადლიანი ნახევარმთვარის დიდ იმპერიებს შორის, გამუდმებით
იმყოფებოდნენ მესოპოტამიის, ეგვიპტის, ხეთებისა და ფინიკიელების მძლავრი
კულტურული გავლენის ქვეშ. ქანაანელები პატივს მიაგებდნენ ეგვიპტელების
ღმერტებს ჰორსა და ხათორს (Гора и Хатора), რომელთა ფიგურებიც აღმოჩენილ იქნა
ნანგრევთა შორის, თაყვანს სცემდნენ ბაბილონურ ქალღმერთ იშთარსა და ღმერთ
რიმონს. მაგრამ გადამწყვეტი გავლენა ჰქონდა ფინიკიურ რელიგიას. უნდა ითქვას,
რომ ფინიკია და პალესტინა საერთო რელიგიურ სურათს ქმნიდნენ.
დიდი ხნის განმავლობაში თითქმის ერთადერთი წყარო ქანაანურ-ფინიკიური
სამყაროს შესასწავლად იყო ფილონ ბიბლოსელის (1-ლი ს. ქრ.-მდე) ნაშრომის
ფრაგმენტები, რომელიც ევსები კესარიელთანაა შემონახული. ფილონის ეს ძალზე
გვიანდელი და კომპილაციური ნაშრომი ქანაანის მეტად ბუნდოვან რელიგიურ
სურათს იძლეოდა. მეცნიერებს თითქმის არავითარი მონაცემი არ გააჩნდათ იმ
დროის რელიგიური ცხოვრების რეკონსტრუქციისათვის.
ყველაფერი შეიცვალა მას შემდეგ, რაც 1929 წელს, ადგილზე, რომელის
სახელწოდებაცაა რას-შამრე, ხმელთაშუა ზღვის სირიის სანაპიროზე, ფრანგმა
არქეოლოგებმა კლოდ შეფერისა და ჟანა დანის ხელმძღვანელობით არ აღმოაჩინეს
უგარითი, ძველი ფინიკიური ქალაქ-სახელმწიფო. გათხრები დაიწყო 1930 წელს და
გაგრძელდა 1939 წლამდე, შემდეგ კი განახლდა 10 წლის შემდეგ, 1949 წელს. ბორცვმა,
რომლის სახელწოდებაცაა რას-შამრე, გამოავლინა ქალაქი, რომელიც უკვე ცნობილი
იყო თელ-ამარნის მომოწერიდან და ეგვიპტური ტექსტებიდან. აღმოჩენილ იქნა
დიდი რაოდენობით თიხის ფირფიტა, რომლებიც ლურსმულ წარწერებს შეიცავდა,
რამდენადმე განსხვავებულს საყველთაოდ ცნობილი ფინიკიური ალფავიტისგან.
უგარითული ტექსტების ენა კლასიფიცირდება, როგორც ერთ-ერთი დასავლეთ-
სემიტური ენა II ათასწლეულისა ქრისტემდე. ტექსტებმა, რომლებიც გაშიფრეს გ.
ბაუერმა და შ. ვიროლომ და მე-14 საუკუნეს მიაკუთვნეს, ნათელი მოჰფინეს
ქანაანურ-ფინიკიური კულტურის რელიგიასა და მითოლოგიას.
ქანაანური პანთეონის უმაღლესი ღმერთი იყო ელი, რომელსაც ეწოდებოდა
მეფე და მამა ღმერთებისა და ადამიანებისა. თუმცა უფრო მნიშვნელოვანი როლი
მიეკუთვნებოდა ზეციურ ღმერთს ბაალს, „მჯდომარეს ღრუბლებზე“. შესაძლოა,
„ბაალი“, რაც ითარგმნება, როგორც „ბატონი“, იყოს საზოგადო სახელი. ნებისმიერ

1
შემთხვევაში, ხალხურ მითოლოგიაში ბაალის ერთიანი სახე დაიშალა ათასობით
ლოკალურ ღვთაებად და სულად, რომლებიც ხშირად მოკლებულნი არიან
ინდივიდუალობას. სახალხო რელიგიური გრძნობა ივლტოდა ბაალისკენ, როგორც
უფრო განსაზღვრული კარგად მორწყული ადგილის პატრონისაკენ, ვიდრე
ღმერთისაკენ, „რომელიც ზის ღრუბლებზე“. ასევე, მსგავსად სახელისა „ბაალი“,
როგორც ჩანს, სახელ „ასტარტესაც“ შეიძლება საზოგადო მნიშვნელობა ჰქონოდა.
მაგალითად, 2 რჯ. 28.4-ში ნათქვამია: „კურთხეულია ნაყოფი შენი ჯოგისა და ნაყოფი
შენი ხარებისა და ასტარტები შენი ცხვრებისა“. ყველაზე ხშირად ბაალს უიგივებდნენ
ჰადადს, ელვის ღმერთს და ამიტომაც წარმოადგენდა წვიმის მომყვანსა და
მცენარეების ღმერთს. ზეციური ბაალი, ფინიკიური წარმოადგენის თანახმად,
„ხსნიდა ღრუბელთა სარკმელებს («открывает катаракты облаков»).
ერთი უგარითული მითის თანახმად, ბაალი მოკლეს მისმა მტრებმა, რომელთა
სახელებიცაა იამი და მოტი, ზღვისა და სიკვდილის მითიური პერსონიფიკაციები.
მათ ჩაამწყვდიეს იგი მიწისქვეშა სამყაროში, ისე რომ მოკვდა მთელი მცენარეულობა
დედამიწაზე. წვიმების სეზონის დასაწყისში ბაალი გაღვიძებულ იქნა ახალი
სიცოცხლისთის თავისი დისა და ცოლის ანატის დახმარებით და გათავისუფლდა
მკვდრების სამეფოდან და მცენარეებიც კვლავ აყვავდნენ. ამ მითში მინდვრის
სამუშაოები გაიგება, როგორც დახმარება ბაალისა. სამი მთავარი ქალი ღვთაება: აშერა
(ღმერთ ელის ცოლი), ანატი (ბაალის და და ცოლი) და ასტარტე არ არიან მკვეთრად
გამიჯნულნი თავიანთი მოქმედებებით. სამივენი არიან ქალღმერთები დედობისა,
შობისა, ნაყოფიერებისა, სიყვარულისა და ომისა. მათ საწმინდარებში
განვითარებული იყო რელიგიური პროსტიტუცია. ასეთი ქმედებით უნდა
რეალიზებულიყო ზეციური ღმერთი ბაალის შეერთება ნაყოფიერების
ქალღმერთთან. შეერთება ზეცისა და დედამიწისა, რათა გარანტირებული ყოფილიყო
ნაყოფიერება ადამიანისა და მოწეულიყო უხვი მოსავალი.
სხვა მითი მოგვითხრობს იმის შესხებ, თუ როგორ გადაწყვიტა იამმა
თავისთვის სასახლის აშენება, ხაზს უსვამდა რა ამით თავის სურვილს, რომ
პირველობა მოეპოვებინა ღმერთებს შორის. ყველა მცირე ღმერთმა, რომელთაც „ელის
ძეები“ ეწოდებათ, გადაწყვიტა დაეთმო იამისთვის, მაგრამ აღდგა ბაალი, ამხილა
ისინი სიმხდალეში და იამი ბრძოლაში გამოიწვია. ბრძოლის არბიტრი იყო დიდი
ღმერთი ელი, რომელიც აფრთხილებდა იამს, რომ მის მოწინააღმდეგე იყო ძლიერი
ღმერთი და მფარველად ჰყავდა ორი ქალღმერთი: ანატი და ასტარტე. ხელობათა
ღმერთმა კუსორმა ბაალს ორი ჩაქუჩი დაუმზადა, რომელთა დახმარებითაც ბაალმა
გაიმარჯვა. მის პირველობა აღიარებულ იქნა ღმერთთა შორის. უკუაგდო რა
პრეტენზიები ზღვის ღმერთისა, სიკვდილის და უწესრიგობის ბატონისა, ბაალი

2
გამოდის, როგორც გმირი-ქველმოქმედი და იხსნის მსოფლიოს ქაოსში
დაბრუნებისგან. ამ მითის სხვა ეპიზოდები უფრო ფართოდ მოგვითხრობს თუ
როგორ ახორციელებს ბაალი ცხოვრების ამ ძლევამოსილ პრინციპს უგარითის
ხალხთა შორის.
ის, რომ მითში ბაალის პირველობა სირთულეების გარეშე დასტურდება,
ზოგიერთ მკვლევარს აფიქრებინებს, რომ ბაალის თაყვანისცემა უგარითში
გაცილებით გვიან გაჩნდა. მართლაც, ბაალი არ არის „ძე ელისა“. მას ეწოდება „ძე
დაგონისა“, რითაც ხაზი ესმება მის კავშირს მოსახლეობის იმ ფენასთან, რომლებიც
ამორეველებს ენათესავებოდა.
ბაალის ციკლის ეს ნაწილი დაკავშირებულია ნაყოფიერების წესთან. ბაალი
არის ბატონი წვიმისა და ქუხილისა, რომლებსაც იგი აგზავნის გაზაფხულის სეზონის
დასაწყისში. ბაალის მიწიერი ტაძრები სხვა არაფერია, თუ არა მისი ზეციური
საცხოვრისის ანარეკლი და არიან „ზეციური სარკმლები“, რომლებიც მოავლენენ
წვიმას დედამიწაზე. ბაალი ტოვებს ზეციურ საცხოვრისს, ჩამოდის მიწაზე, რომ
დაარწყულოს იგი, რომელიც გამომშრალია სასტიკი სირიული ზაფხულით.
სირიული ზაფხული არის სამეფო მოტისა, სიკვდილის ღმერთისა. მიწისქვეშა
სამყარო ზეციდან იღებს წყალს დედამიწის ხელახლა აყვავებისთვის, მაგრამ მას
მუდმივად ვერ ინარჩუნებს. მოტი ვალდებულია დათმოს და დააბრუნოს ბაალის
სხეული, რომლითაც იგი იკვებებოდა. საპასი და ანატი აბრუნებენ ბაალს
დედამიწიდან ზეცაში. პირველი ამ შემთხვევაში მზის ენერგიას წარმოადგენს,
რომელიც აორთქლებს წყლებს, მეორე კი გამოსახავს წყაროებს, რომლებიც ტენს
აგროვებენ. ერთ-ერთი განმარტებით „ანატი“ „წყაროს“ ნიშნავს“. შემოდგომის
ღრუბლები - ნიშანი ახალი წლის სიცოცხლის იმედისა - სიმბოლურად გამოხატავს
ასვლას საფონის მთაზე, რომელიც თავისებური უგარითული ოლიმპი იყო და
რომელსაც ამ მითის მსმენელნი, შესაძლოა, აიგივებდნენ რას-შამრეს რეგიონში
უმაღლეს მთასთან, სახელწოდებით გიბელ-ელ-აკრა, ადრინდელი სახელწოდებით -
კასიო. ასეთი ტიპისა შეიძლება ყოფილიყო ტექსტები ყოველწლიური
ღვთისმსახურებისა, რომლებიც ეძღნებოდა წვიმის დაბრუნებას და ნაყოფიერებას და
რაც არსებითი ელემენტი იყო ყველა მიწათმოქმედი ცივილიზაციის რელიგიაში.
უგარითული მითები ასახავენ აღმოსავლელი გლეხის ტიპიურ საზრუნავს.
გვალვები, რომლებიც საკმაოდ ხშირი იყო, უკავშირდებოდა ბაალის ბრძოლას მოტის
წინააღმდეგ. საბოლოოდ ბაალი ამ ბრძოლიდან გამარჯვებული გამოდიოდა, რის
შემდეგაც ელს თავისი მსჯავრი გამოჰქონდა მოტის წინააღმდეგ.
კულტები, რომლებიც უკავშირდება მიწათმოქმედებას, ხშირად აღძრავენ
ემოციურ და ვნებიან რელიგიურობას, რასაც ახლავს გოდებისა და სიხარულის

3
მონაცვლეობა. ანატის მწუხარება ბაალის გაქრობის გამო, როცა იგი იგლეჯს თავის
მკერდს, არის მოდელი მორწმუნეთა ქცევისა, როცა ისინი ტირიან და საკუთარ თავს
გვემენ. ელის სიხარული, როცა გაიგებს, რომ ბაალი სიცოცხლეს დაუბრუნდა - ეს
სადღესასწაულო სიხარულია, რაც გამოწვეულია ღრუბლების დაბრუნებით. „ძნელი
არ არის გვიგოთ, წერს კაკუ, თუ როგორ გახდა ბაალი უგარითელი ხალხისთვის
უფრო პოლულარული, ვიდრე მის ძველი ღმერთები. განა არ იყო მათვის ბაალი
გადარჩენის გარანტი? მის გვერდით ელი რამდენადმე მეორე პლანზე გადაწეული
აღმოჩნდა. თუმცა ისიც არაა უმოქმედო ღმერთი, პირიქით, ელსა და ბაალს შორის
ფუქციების განაწილება თანაბარი უნდა ყოფილიყო. ელს, რომელსაც „ხარი“
ეწოდებოდა, როგროც ჩანს, მისი მხცოვანების გამო, მიეკუთვნებოდა უზომო სიბრძნე,
სიკეთე და გულმოწყალება, მას ყოველთვის ადამიანთათვის სასიკეთო განაჩენი
გამოჰქონდა. ბაალს, „ხბოს“, ესადაგებოდა ახალგაზრდული მგზნებარება,
სექსუალური ძალა, ბრძოლაში ძლევამოსილება, აქტიური და გამომსხნელი
ქმედებები, რომელიც საშუალებას ძლევდა დაეძლია ბუნებრვი უწესრიგობანი და
უსაფრთხო გაეხადა უგარითელი ხალხის ცხოვრება. ორი ღვთება ერთსა და იმავე
დისტანციაზე არაა ადამიანებთან. მაშინ როცა ბაალი ღრუბლიან ცაზეა, რომელიც
მიწას ეხება მთა საფონის თხემზე, ელი ცხოვრობს სავსებით საიდუმლო ადგილას,
„მდინარეთა სათავეებთან, ორი ოკეანის შესართავთან“, ანუ, შესაძლოა, იმ ადგილას,
სადაც წყლის ორი კალაპოტი ერთდება, რომლებიც დასახლებული დედამიწას
რწყავენ. თუკი ბაალი იამის წინაღმდეგ ბრძოლაში გვევლინება, როგორც კოსმიური
წონასწორობის დამცველი, ელი - ეს არის მამა ღმერთებისა და ადამიანებისა,
„შემოქმედი მიწისა“. ასეთად მიიჩნეოდა ელი უგარითში რას-შამრეს წერილობითი
ძეგლების თანახმად.
რელიგიური მხურვალება, რაც რას-შამრეს მითებშია გამოსახული, არ
გამორიცხავდა განსაზღვრული დოზით ფამილარობასაც, ახასიათებდა რა ღვთაებას
ძალზე ანთროპომორფულად. ღვთაებები ცხოვრობენ ისე, რაც ბედნიერებად მიიჩნევა
დედამიწაზე. დიდ დროს უთმობენ ნადიმებს, ისე რომ ელი უგონოდ თვრება.
ღვთაებათა სამყაროში სექსუალური ურთიერთობებისთვისაცაა ადგილი. ერთი
უცნაური პოემა მოგვითხრობს, თუ როგორ განიკურნა ელი იმპოტენციისგან, რაც მას
მას შემდეგ შეეყარა, რაც შემწვარი ფრინველი შეჭამა. ამან საშუალება მისცა მას
წარმოეშვა ვარსკვლავთა ორი ღვთაება და ღვთაებათა მთელი სერია, რომლებიც
მიწის ნაყოფებით იკვებებიან. როგორც შუამდინარეთის ხალხებს, უგარითის
სემიტებსაც სწამდათ, რომ აგროკულტურა ხელს უწყობდა ღმერთების არსებობას,
ისევე როგორც ადამიანებისა. ამის შესახებ მოწმობს მრავალი რიტუალური ტექსტიც,

4
რომელთა ტერმინოლოგიაც, თუმცა, მეცნიერთა მოწმობით, ძალზე რთული
გასაგებია, ზოგან კი საერთოდ ბუნდოვანია.
უგარითში მრავალი ტაძარი არსებობდა. მრავალი სამღვდელო პირი,
რომლებიც მათ ემსახურებოდნენ, კოლეგიებად იყოფოდენ. მითებს ყვებოდნენ
ოფიციალური საზეიმო ღვთისმსახურების დროს. ღვთისმსხურება მოიცავდა, ასევე,
კოლექტიურ „მიტევების მსხვერპლშეწირვას“, რომელშეც მეფე და დედოფალიც
ღებულობდა მონაწილეობას. ამ მსხვერპლშეწირვის მიზანი იყო ხალხის უსაფრთხო-
ებისა და კეთილდღეობის უზრუნველყოფა.
ძველთაგანვე ფინიკიელთა და ქანაანელთა შორის არსებობდა ბაბილონური
ქალღმერთის იშთარის კულტი, რომელსაც ბიბლიაში ასტარტე ეწოდება. მას პატივს
მიაგებდნენ, როგორც დიდ დედას - ნაყოფიერების მომცემელს. ღვთაება-დედის
კულტს მიწათმოქმები აკავშირებდნენ დედამიწის - დიდი დედობრივი საშოს
თაყვანისცემასთან, რომელიც ახალ მოსავალს წარმოშობდა. მისი ქმარი იყო ბაალი,
რომელიც გადმოიღვრებოდა მიწაზე შემოდგომის წვიმის სახით. როგორც ბაალის
კულტი, იშთართან დაკავშირებული ღვთისმსახურებაც წმინდა პროსტიტუციას
გულისხმობდა. ჩვეულებრივ, ეს ცერემონიები იმართებოდა წმინდა კორომებში -
აშერებში, რომლებიც უმეტესად მაღლობებზე იყო განთავსებული. ხშირად ბილწი
ორგიები იმართებოდა მაცებებთან, ქვის სვეტებთან, რომლებიც მიიჩნეოდა სულთა
სამკვიდრებლად, ადგილად, რომელიც ადამიანს „ზეციურ მხედრობასთან“
აკავშირებს. ასეთ ქვებს აღმერთებდნენ. (შდრ. იერ. 2.27: „ისინი ეუბნებიან ქვებს: შენ
დამბადე მე“). აი, როგორ აღწერს წმინდა ქვებთან დაკავშირებულ კულტს
პალესტინის მეგალითების რუსი მკვლევარი აკიმ ოლესნიცკი: „ქვებთან, როგორც
ცოცხალ და მაცოცხლებელ საწყისთან, ქანაანელები, მამაკაცებიც და დედაკაცებიც,
ეძებდნენ სასიცოცხლო ნაყოფის მომცემელ ძალას, მის კვარცხლბეკთან სახავდნენ და
შობდნენ ბავშვებს, რომლებსაც წინდაწინვე მსხვერპლას სწირავდნენ იმავე ქვას, როცა
იგი ცივდებოდა და კვდებოდა (მსგავსად უსიცოცხლო ზამთრის მზისა) და თავად
ესაჭიროებოდა გათბობა მისი ცოცხალი ადამიანური სისხლით... მეგალითური
ცენტრები, ერთი მხრივ, იყო სიძვის ადგილი, რომელიც ინიღბებოდა საკულტო
მიზნებით, ხოლო მეორე მხრივ ადგილი ადამიანური მსხვერპლშეწირვებისა“.
სიმრავლე უხამსი ფეტიშებისა, რომლებიც მამაკაცის სასქესო ორგანოებს,
როგორც ბაალის გამანაყოფიერებელი ძალის სიმბოლოს, გამოხატავენ, აღმოჩენილნი
არქეოლოგთა მიერ ფინიკიასა და ქანაანის ისრაელამდელ შრეებში, ძალზე ცხადად
ადასტურებს ხალხური რელიგიის ძალზე უხეშ ხასიათს. ოლესნიცკის თანახმად,
„ლინგამის კულტი შედგებოდა, უპირველესად, სიმბოლური სიძვისგან, მამაკაცის

5
გამანაყოფიერებელი ძალის საკულტო პედესტალზე დადგმისა და მისი სიმბოლური
თაყვანისცემისგან“.
ყველა ადგილს, ხნულებს, კორომებს, წყაროებს, თავიანთი მებატონე სულები
(ბაალები) გააჩნდათ. გაზაფხულის ყვავილობა სხვა არაფერია, თუ არა შედეგი
მამაკაცური (ბაალიმ) და დედაკაცური (ბაალოთ) ძალების საქორწილო შეერთებისა.
ჯერ კიდევ თალმუდში, და შუა საუკუნეების არაბებთანაც, მინდორს, რომელსაც
ხელოვნური მორწყვა არ ესაჭიროება, „ბაალის სახლი“, ან „ბაალის მინდორი“
ეწოდებოდა. ადამიანი არ იყო პასიური დამკვირვებელი მამაკაცური და დედაკაცური
ღვთაებება-ბუნების ძალთა შეეთებისა, მისი რელიგიური ამოცანა იყო დახმარებოდა
ამაში თავის ღმერთებს. „საღვთო შეერთების“ საკრალური იმიტაციის მეშვეობით
მამაკაცი და დედაკაცი რელიგიური შეერთების აქტით ვალდებულნი იყვნენ საღვთო
ნაყოფიერების ძალა გაეზარდათ. გვალვის წლებში მეგალითური საკულტო
ცენტრები ადამიანური მსხვერპლშეწირვიდ ადგილები ხდებოდნენ. ასე
მოალმობიერებდნენ ზეცისა და მზის დაუნდობელ ღმერთებს, როცა მათ
სიმბოლურად გამომსახველ ქვებს ადამიანის სისხლით დაალტობდნენ. გასაკვირია
არაა, რომ წმინდა წერილი აღთქმულ მიწას ხშირად უწოდებს „სისხლით შებილწილ
მიწას“ (ფს. 105.38; იერ. 19.4; ეზეკ. 7.23 და სხვ.). მრავალწლიანი გვალვის პერიოდში
არაიშვიათი იყო ბავშვთა მსხვერპლშეწირვაც. დეკანოზი ალექსადრე მენი აღწერს რა
ქანაანელთა სასოფლო-სამეურნეო კულტებს, ასკვნის: ისრაელიანები „გამოჩნდნენ,
როგორც განმწმენდი გრიგალი, რომელიც შემოიჭრა ცრურწმენისა და გარყვნილების
გამხრწნელ ატმოსფეროში“.
თავად ისრაელანთათვის მრავალსაუკუნოვანი განსაცდელი იყო ქანაანური
„სამღვდელოება“. ბაალ-გამანაყოფიერებლისა და ქალღმერთ-დედის კულტი მუდმივ
საფრთხეს უქმნიდა მოსულთა მკაცრსა და მაღალზნეობრივ სარწმუნოებას. გედეონის
შესახებ თხრობაში ვხედავთ, რომ ბაალ-ასტარტეს კულტი მსაჯულთა დროსაც იყო
გავრცელებული ისრაელში (მსაჯ. 6.25-32). არაიშვიათი იყო საკუთარი სახელებიც,
რომლებიც ბაალის სახლს შეიცავდნენ: მერიბაალი, იშბაალი. თავად გედეონსაც
სამსხვერპლოსს დანგრევის შემდეგ იერუბაალი ეწოდა.
ისრაელიანები, იწყებენ რა ბინადარ ცხოვრებას, ვალდებულნი იყვნენ
მომთაბარე-მესაქონლეთა ცხოვრების წესი შეეცვალათ ბინადარ მიწათმოქმედთა
ცხოვრების წესით. ადამიანის წარმოსახვათა და იდეათა სამყარო უმჭიდროესადაა
დაკავშირებული მისი ცხოვრების წესთან. მხვნელის ცხოვრება მთლიანადაა
დამოკიდებული მიწასთან. მოსავლის ხვედრს ძველად მთლიანად ბუნება
განსაზღვრავდა. ბუნების სულთა დამშვიდება და მოლმობიერება იყო მიზანი
სოფლის ხალხური მაგიისა. დეკანოზი ალექსანდრე მენი სამართლიანად ხედავს

6
თვით მიწათმოქმედებაში კერპთაყვანისმცემლობის საფრთხეს: „გლეხი (ებრაელი
გლეხი გახდა), როგორც წესი, თავის ბუნებით წარმართია. იგი უფრო მეტად, ვიდრე
მომთაბარე, დაკავშირებულია ბუნებრივ ციკლებთან, იგი მგრძნობიარეა სტიქიების
ყველა გამოვლინებისადმი, იგი შერწყმულია მათ რიტმთან, უყვარს იგი და პატივს
მიაგებს მათ. მას არ ძალუძს მაგიისა და ჯადოქრობის გარეშე, რადგან ისინი
მნიშვნელოვანი საშუალებებია მის მეურნეობაში. ნიშნები - მისი რჯულია, შელოცვა -
იარაღი, ელფები და სულები - მისი მეგობრები...“. მომთაბარე-მესაქონლე ყოველთვის
ბატონია თავისი მატერიალური სიცოცოცხლისა, მაშინ როცა მიწათმოქმედი მისი
ტყვეა. ამიტომ ხომ არ მიაგებდა პატივს ქრისტიანობა მწირობას? ქრისტიანობის
პირველი სამი ასწლეული თითქმის უგამონაკლისოდ იყო ქალაქელთა რელიგიაა:
სოფელი ძალზე კონსერვატორი იყო თავის წარმართობაში. სოფელი ყოველთვის
კონსერვატიულია.
ისრაელი შევიდა რა აღთქმულ მიწაზე, მრავალსაუკუნოვან ბრძოლაში ჩაერთო
მის მკვიდრთა რელიგიურ წარმოდგენებთან. ეს იყო ბრძოლა მონოთეიზმის სიწმინ-
დისთვის. შესაძლოა, ეს ბრძოლა ყველაზე მკაფიო და დაძაბული იყო
წინასწარმეტყველ ელიას დროს (3 მეფ. 17 – 4 მეფ. 2). წინასწარმეტყველმა ბაალი
დაამარცხა ყველაფერში, რაც მის „საკუთრებას“ წარმოადგენდა. ბაალი აგზავნის
სასტიკ გვალვას - ელიას ღმერთი კვებავს სარეფთელ ქვრივს და მის ძეს; ბაალი
მოაკვდინებს ამ ბავშვს - ელიას ღმერთი აღადგენს ბიჭს. ელიას ღმერთი იძლევა
ცეცხლს ციდან. ბოლოს (ყველაზე სამწუხარო ბალისთვის!), აგზავნის წვიმას
წინასწარმეტყველის ლოცვის პასუხად.
საბოლოოდ მხოლოდ ბაბილონის ტყვეობა გამოაფხიზლებს ებრაელთა
რელიგიური ცნობიერებას, გამოუმუშავებს იმუნიტეტს სულიერი ცხოვრების
ბაალიზაციის წინააღმდეგ.