Δημογραφία Βύρων Κοτζαμάνης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
Δημογραφία
Βύρων Κοτζαμάνης
Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής
Ανάπτυξης
Δημογραφία – Εισαγωγή (1)

• Πως ορίζεται η επιστήμη της Δημογραφίας;
• Αρχικά είχαμε ποσοτικούς ορισμούς: π.χ. ΟΗΕ: η

επιστήμη εκείνη που έχει σαν πεδίο αναφοράς την
ανάλυση/ μελέτη των ανθρώπινων πληθυσμιακών
συνόλων
• Όμως η ποσοτική προσέγγιση είναι ανεπαρκής
4
Ενσωμάτωση στον ορισμό της ποιοτικών στοιχείων:
R. Pressat: «Η Δημογραφία αναφέρεται στη μελέτη των πληθυσμών σε σχέση
με την μεταλλαγή-αναπαραγωγή τους δια των γεννήσεων, θανάτων και
μεταναστευτικών μετακινήσεων». Η μελέτη αυτή αφορά:
Α. τη θέση των πληθυσμιακών αυτών συνόλων, δηλαδή του δυναμικού
μεγέθους τους και της σύνθεσής τους με βάση διάφορα κριτήρια (φύλο,
ηλικία κλπ..),
Β. τα διάφορα “γεγονότα” που επιδρούν άμεσα στη σύνθεση και εξέλιξη των
πληθυσμιακών συνόλων (γεννητικότητα, θνησιμότητα, γαμηλιότητα,
μετανάστευση κλπ..) και
Γ. τις αμφίδρομες σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στις προηγούμενες
πληθυσμιακές δομές και την εξέλιξή τους από την μια μεριά και τα
δημογραφικά “φαινόμενα” που αποτελούν το υπόβαθρό τους από την
άλλη.»
Πηγή: PRESSAT, Dictionnaire de Démographie, P.U.F., 1979, σελ.39-45.
5

Διακρίνονται κλάδοι όπως:
1) Μαθηματική Δημογραφία
2) Ιατρική δημογραφία
3) Οικονομική δημογραφία
4) Ιστορική δημογραφία
5) Κοινωνική δημογραφία, κ.α.
Δημογραφικές Συνιστώσες/γεγονότα:
(components): γεννητικότητα (γεννήσεις), θνησιμότητα (θάνατοι) και
γεωγραφική κινητικότητα (μετακινήσεις στο χώρο)
Συσχέτιση πιθανότητας-τάσης κάθε γεγονότος και πλήθος των ατόμων που
υπόκεινται σ΄αυτήν την πιθανότητα-τάση, δημιουργία ομοιογενών
υποσυνόλων για τη μελέτη τους
6
Ο Πληθυσμός ορίζεται σαν ένα σύνολο ατόμων,

σαφώς καθοριζόμενο στο χώρο και στον χώρο.
Π.χ. πληθυσμός μιας χώρας (ή ακόμα πληθυσμός μιας

χωρικής της υποενότητας), σχολικός πληθυσμός,
οικονομικά ενεργός πληθυσμός, πληθυσμός μιας
θρησκευτικής ομάδας, πληθυσμός μιας κοινωνικό-
επαγγελματικής ομάδας κλπ.
Ενότητα 2 : Ιστορική αναδρομή 7
Ιστορική αναδρομή (1)

• ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
• ΡΩΜΑΪΚΗ CENSUS
• Πρώτη απογραφή πληθυσμού στην Ευρώπη κατά ηλικία
και φύλο στη Σουηδία στα μέσα 18ου αι.
• Ενοριακές καταγραφές 1563 (Concile de Trente)
• John GRAUNT – 1662 Δελτία Θνησιμότητας του Λονδίνου
• Edmunt HALLEY – 1693, Πίνακες Επιβίωσης, Breslau
(Γερμανία, Μ.Ο. ζωής 34 έτη)
• Thomas MALTHUS – 1798 ’An Essay on the Principle of
Population’
4
• Thomas MALTHUS-1798
• Πρώτη σημαντική θεωρητική προσέγγιση σε θέματα
πληθυσμού.
• Έμφυτη η τάση στο ανθρώπινο γένος να αυξάνεται πιο
γρήγορα απ΄ότι αυξάνονται τα υλικά αγαθά, αναγκαιότητα
περιορισμού των γεννήσεων στις κατώτερες τάξεις του
πληθυσμού, που κύρια υποφέρουν απ’αυτό τον
“υπερπληθυσμό” –μέσο αντισύλληψης: αγαμία
• Οι μαλθουσιανές θέσεις βρίσκουν υποστηρικτές στους στη
φιλελεύθερη σχολή, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα για να
απορριφθούν προοδευτικά στο δεύτερο μισό του 19ου
αιώνα τόσο από τους οικονομολόγους και κοινωνιολόγους
της φιλελεύθερης σχολής όσο και από το σοσιαλιστικό ρεύμα
5
της ίδιας περιόδου.
• Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα αναπτύσσεται η

καταγραφή των δημογραφικών γεγονότων με την
ίδρυση κεντρικών στατιστικών υπηρεσιών σε πολλές
χώρες της Ευρώπης
• Υλοποίηση γενικών απογραφών πληθυσμού και
καταγραφή και ανάλυση στοιχείων φυσικής κίνησης
(γεννήσεων και θανάτων)
6
20ος αιώνας:
• Lotka (1880-1949) έθεσε τις βάσεις της μαθηματικής
δημογραφίας με την ανάπτυξη της θεωρίας των
σταθερών πληθυσμών
• Δημογραφικές προβολές, χρονοσειρές, διαγενεακή
ανάλυση (π.χ. περί το 1920, Bowler και Pearl στην
Αγγλία, Whelpton στις ΗΠΑ)
• Πίνακες επιβίωσης (Coale και Demeny-1961,
Lederman-1969 και Brass-1971)

Σήμερα το ενδιαφέρον εστιάζεται
στον «υπερπληθυσμό» των χωρών του λεγόμενου «Τρίτου Κόσμου» και στην
«υπογεννητικότητα» των ανεπτυγμένων κρατών
Σήμερα είναι σημαντικός ο ρόλος των Διεθνών οργανισμών:
Ταμείο του ΟΗΕ για τον Παγκόσμιο Πληθυσμό (United Nations Fund for
Population Activities- UNFRA), EUROSTAT, Συμβούλιο της Ευρώπης
(Council of Europe), Ευρωπαϊκό Κέντρο για Πληθυσμιακές Μελέτες
(EAPS), Διεθνής Ένωση Γαλλόφωνων Δημογράφων (AIDELF), Διεθνής
Ένωση για την Επιστημονική Μελέτη του Πληθυσμού (International Union
for Scientific Study of Population-IUSSP)
Επιπλέον συνδέσεις που αναφέρονται σε διάφορα ιδρύματα που αφορούν
τη δημογραφία θα βρείτε στην ιστοσελίδα του εργαστηρίου μας:
http://www.demography-lab.prd.uth.gr/links-gr.htm
8
Ιστορική Αναδρομή - Ελλάδα
Ιστορική αναδρομή – Ελλάδα (1)
Αρχικό στάδιο ανάπτυξης της επιστήμης, αίτια:

Κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές, πόλεμοι:
καταστροφή αρχείων, μη καταγραφή γεγονότων
(1912-1923), (1940-1950).
Φυσική κίνηση (Γεννήσεις και Θάνατοι): Από το 1834
ξεκινούν οι πρώτες καταγραφές με τη σύσταση στη
Γραμματεία Εσωτερικών του Γραφείου Δημόσιας
Οικονομίας.
10
Όμως μια σειρά αδυναμιών της διοίκησης αλλά και
πολιτικών και στρατιωτικών αναταραχών (βλ.
Βαλκανικοί πόλεμοι, Μικρασιατική εκστρατεία, Α’ και
Β’ Παγκόσμιοι Πόλεμοι), κατάληξαν μόλις το 1956 να
ξεκινήσει η ετήσια τακτική καταγραφή της φυσικής
κίνησης του πληθυσμού
Κρίσιμο σημείο το 1956 με την ανασύσταση της

Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος.
11

Ιστορία των Απογραφών: 1836 η πρώτη καταγραφή
του πληθυσμού από τους Βαυαρούς.
Συνεχείς καταγραφές σε ανισόχρονες περιόδους: 1836-
1845 (κάθε έτος), 1848, 1853, 1856, 1861, 1879, 1896,
1907, 1920, 1928, 1940, 1947
Πρώτη επιστημονικά τεκμηριωμένη απογραφή: 1861
Από το 1951 και μετά έως και σήμερα διεξάγονται
απογραφές κάθε 10 χρόνια περίπου στην ίδια εποχή
κάθε έτους (Τέλος Μαρτίου, Αρχές Απριλίου συνήθως),
και καθιερώνεται και το οικογενειακό Απογραφικό
δελτίο 12
Πρωτοπόροι συγγραφείς πάνω στα πληθυσμιακά θέματα:
Ο Β. Βαλαώρας μελετά την επίδραση της εγκατάστασης
των προσφύγων στη γεννητικότητα και θνησιμότητα (Το
δημογραφικό μας πρόβλημα και η επίδραση των
προσφυγών, Διατριβή επ΄υφηγεσία, Αθήνα, 1939)
Ο Ευάγ. Αβέρωφ εξετάζει αναδρομικά την εξέλιξη της
φυσικής κίνησης του πληθυσμού της Ελλάδας (Η φυσική
κίνησις του πληθυσμού της Ελλάδος, Αθήνα, 1937)
Ο Ν. Πολύζος μελετά το προπολεμικό μεταναστευτικό
ρεύμα της χώρας μας (Essai sur l` émigration grecque,
Etude démographique économique et sociale, Paris, 1947,
SIRVEY) 13

Όμως η ανάπτυξη της δημογραφίας στην Ελλάδα να είναι
εξαιρετικά αργή συνοδεύοντας την ύστερη ανάπτυξη των
ανθρωπιστικών επιστημών και της κοινωνικής έρευνας στη
χώρα μας
Σημαντική παράμετρος η γενική ένδεια στοιχείων στις
κοινωνικές επιστήμες, ένδεια που εκλείπει ωστόσο
σταδιακά, ιδιαίτερα στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα.
Η έλλειψη χρονολογικών σειρών συντείνει στην
δημογραφία στην πρόκριση συχνότατα της συγχρονικής
ανάλυσης έναντι της δια-γενεακής ανάλυση.
14
Σήμερα υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον για τις
πληθυσμιακές μας εξελίξεις και τα δημογραφικά δρώμενα
Υπάρχει όμως ταυτόχρονα έλλειψη εξειδικευμένων
επιστημόνων (δημογράφων) και ελλιπής δημογραφική
παιδεία. Έτσι,
Αναπτύσσονται – διαδίδονται συχνά με ευκολία μη
τεκμηριωμένες θέσεις που δεν βασίζονται σε στέρεες
δημογραφικές αναλύσεις (βλ. πχ. μείζων δημογραφικό
πρόβλημα, υπογεννητικότητα-εθνικός κίνδυνος, αφάνιση
του ελληνισμού, κίνδυνος από τους μετανάστες, κλπ).
15
Διάλεξη : Ιστορία του πληθυσμού της γης.
Ο εποικισμός του πλανήτη

 Ο ανθρώπινος πληθυσμός από την εμφάνιση του homo sapiens
μέχρι και την παλαιολιθική εποχή (30.000 π.Χ.) δεν ξεπερνούσε
τις μερικές εκατοντάδες χιλιάδες. Η εξέλιξη των πρώτων
ανθρώπινων πληθυσμών δεν απεικονίζεται με γραμμική αύξηση
αλλά μάλλον με κυκλικές διακυμάνσεις. Το ετήσιο ποσοστό
αύξησης στα 30.000 χρόνια που προηγήθηκαν της ανακάλυψης
της γεωργίας ήταν μικρότερο από 0,1‰.
 Κάποια ώθηση στο ρυθμό αύξησης του πληθυσμού επήλθε με
την ανακάλυψη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας γύρω στο
10.000 π.Χ. Από 5-6 εκατομμύρια, που ήταν γύρω στο 10.000
π.Χ., ο παγκόσμιος πληθυσμός ανήλθε στα 250 περίπου
εκατομμύρια γύρω στο έτος 0.
2
Κοιτίδες αγροτικών επαναστάσεων
Αγροτική επανάσταση: ένα μεγάλο άλμα της

ανθρωπότητας ή η μεγαλύτερη απάτη της
ιστορίας;
4
Συνέπειες της αγροτικής
επανάστασης
 Δημιουργία μόνιμων εγκαταστάσεων. Οι τροφοσυλλέκτες
μετακινούνταν συνεχώς. Οι αγρότες δημιουργήσαν μόνιμους
οικισμούς, οι οποίοι εξελίχτηκαν σε χωριά και σε πόλεις.
 Αναπτύχθηκαν σύνθετες κοινωνικές και πολιτικές δομές πέρα από
το πλαίσιο της φυλής και της ομάδας.
 Με τον καιρό η ανάπτυξη ευρύτερων κοινωνικών πλαισίων
(πόλεις, βασίλεια, κράτη) οδήγησε στην επινόηση του
νομίσματος το οποίο έγινε ο κυριότερος τρόπος συναλλαγών και
έδωσε ώθηση στο εμπόριο και τη συσσώρευση πλούτου.
Συνέπειες της αγροτικής

επανάστασης
 Διαμάχες και πόλεμοι: δεν είναι όλες οι εκτάσεις καλλιεργήσιμες
και γόνιμες. Οι άνθρωποι άρχισαν να πολεμάν για την «καλή» γη.
 Καταμερισμός εργασίας ο οποίος οδήγησε σε κοινωνική
διαστρωμάτωση, οικονομική ανισότητα και …καλομαθημένες
ελίτ.
 Εμφάνιση λοιμών και λιμών. Οι μόνιμες εγκαταστάσεις και ο
συνωστισμός στους οικισμούς ευνόησαν την ανάπτυξη
μικροβίων και την εμφάνιση μεταδοτικών και λοιμωδών
ασθενειών. Παρά τη μεγαλύτερη παραγωγή φαγητού ο
άνθρωπος έγινε περισσότερο εξαρτώμενος από τις φυσικές
καταστροφές (ξηρασίες, πλημύρες, θύελλες κτλ.) και οι λιμοί
έγιναν περιοδικό φαινόμενο.
6
Η παγίδα της πολυτέλειας
 Η ζωή του χωριού σίγουρα πρόσφερε κάποια
άμεσα οφέλη στους πρώτους αγρότες, όπως η
καλύτερη προστασία από τη βροχή και το κρύο.
 Ωστόσο για το μέσο άτομο τα μειονεκτήματα
μάλλον ξεπερνούσαν τα πλεονεκτήματα.
 Ποιος ήταν λοιπόν ο λόγος που οι άνθρωποι
στράφηκαν στη γεωργία;
Εξέλιξη του πληθυσμού της γης.

Μέση
Μέση ετήσια
Πληθυσμός ετήσια Πληθυσμός αύξηση
Ετος σε εκατ. αύξηση (%) Ετος σε εκατ. (%)
-10000 5 1200 400 0,29
-4000 15 0,03 1340 442 0,08
-3000 150 0,90 1400 375 -0,25
-400 153 0,00 1600 578 0,27
-200 225 0,24 1800 900 0,28
0 252 0,06 1850 1170 0,60
200 257 0,01 1900 1610 0,75
400 206 -0,10 1950 2504 1,11
600 208 0,00 1990 5248 2,74
800 224 0,04 2000 6100 1,62
1000 253 0,06 2005 6483 1,26
Πηγή: Jacques Valin (2002) Ο πληθυσμός της γης, Αθήνα:Gutenberg (σ. 65)
8
Εξέλιξη του πληθυσμού της
Ευρώπης.
Πληθυσμός Μέση ετήσια Πληθυσμός Μέση ετήσια
Έτος σε εκατ. αύξηση (%) Έτος σε εκατ. αύξηση (%)
-400 19 1600 89 0,33
0 31 0,16 1700 95 0,07
200 44 0,21 1750 111 0,34
600 22 -0,13 1800 146 0,63
1000 30 0,09 1850 209 0,86
1200 49 0,32 1900 295 0,82
1340 74 0,36 1950 393 0,66
1400 52 -0,50 2000 510 0,60
1500 67 0,29
Πηγή: προσαρμοσμένο από Livi-Bacci M. (2007) A concise history of world

population . Oxford, Blackwell publishing (σ. 26)
Το παλαιό δημογραφικό καθεστώς.

 Όλοι οι ανθρώπινοι πληθυσμοί μέχρι και το 18ο αιώνα
παρουσίαζαν υψηλή θνησιμότητα μαζί με μια υψηλή γονιμότητα.
 Σε ευνοϊκές εποχές η γονιμότητα ήταν λίγο πιο υψηλή από την
θνησιμότητα κάτι που είχε ως αποτέλεσμα εξαιρετικά μικρά
ποσοστά φυσικής αύξησης.
 Συχνά όμως οι πληθυσμοί του παλαιού δημογραφικού
καθεστώτος πλήττονταν από κρίσεις υπερ-θνησιμότητας.
 Λοιμοί, λιμοί και πολεμικές συγκρούσεις δημιουργούσαν τις
κρίσεις υπερ-θνησιμότητας. Οι δύο πρώτοι αποδεκάτιζαν
ολόκληρους πληθυσμούς. Οι πολεμικές συγκρούσεις του
παρελθόντος δεν είχαν πολλά θύματα αλλά προκαλούσαν
ερήμωση της υπαίθρου και καταστροφή της γεωργικής
παραγωγής εξαιτίας των λεηλασιών στις οποίες επιδίδονταν τα
στρατεύματα. 10
Μία από τις μάστιγες του παρελθόντος: η
«μαύρη πανώλη»
 Στην δεκαετία του 1330 μία ιδιαίτερα θανατηφόρα ασθένεια, η
βουβωνική πανώλη, ξέσπασε στην Κίνα και σκότωσε το μισό
πληθυσμό της.
 Στη Δυτική Ευρώπη η πανώλη άρχισε να μεταδίδεται το 1347,
όταν εμπορικά πλοία από την Κριμαία κατέπλευσαν στη Μεσσήνη
της Σικελίας.
 Το 1348 η ασθένεια εξαπλώθηκε μέσω της Ιταλίας στη Γαλλία και
τη Γερμανία. Το 1349 έφτασε στην Αγγλία και την Ιρλανδία.
 Μέχρι το 1351 το 1/3 του πληθυσμού της Δ. Ευρώπης (περίπου
24 εκατομμύρια άνθρωποι) είχαν πεθάνει από βουβωνική πανώλη.
 Μικρότερες επιδημίες πανώλης χτυπούσαν τις Ευρωπαϊκές πόλεις
μέχρι το 1771. Υπολογίζεται ότι 50 εκατομμύρια Ευρωπαίοι
πέθαναν από πανώλη από το 1347 μέχρι το 1771. 11
Η επίδραση της «μαύρης πανώλης» στον

πληθυσμό της Ευρώπης.
Η πανδημία της πανώλης είχε
μακροχρόνιες συνέπειες στον
πληθυσμό της Ευρώπης. Οι
Πληθυσμός
αστικοί πληθυσμοί επανήλθαν
Έτος (εκατομμύρια) στα προ της πανώλης επίπεδα
1000 38 σχετικά γρήγορα εξαιτίας της
1100 48 μετανάστευσης από την
1200 59 ύπαιθρο. Στο σύνολό της όμως
η Ευρώπη δεν έφτασε τον προ
1300 70 της πανώλης πληθυσμό παρά
1347 75 μόνο το 16ο αιώνα.
1352 50
12
Το δρομολόγιο της «μαύρης
πανώλης»
13
Η πανώλη αποδεκατίζει την Ευρώπη.
14
Η Ισπανική γρίπη: μια πρόσφατη
πανδημία.
15
Η Ισπανική γρίπη: μια πρόσφατη

πανδημία.
 Η πανδημία γρίπης του 1918-1919 σκότωσε περισσότερους
ανθρώπους από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1918).
 Οι νεκροί από τη γρίπη υπολογίζεται ότι μπορεί να έφτασαν
μέχρι και 40 εκατομμύρια σε δύο μόνο έτη (1918-19).
 Η γρίπη ήταν ιδιαίτερα θανατηφόρα στις ηλικίες 20-40, γεγονός
ασυνήθιστο για την κοινή γρίπη η οποία πλήττει κυρίως τους
ηλικιωμένους και τα παιδιά.
 Προκλήθηκε από ιό γρίπης τύπου Η1Ν1 ο οποίος είναι όμοιος με
τους τύπους Η5Ν1 και Η5Ν2 που προκαλούν τη γρίπη των
πτηνών.
16
Η εξέλιξη του πληθυσμού της γης
17
Εκθετική αύξηση: μέρος της ιστορικής

εμπειρίας του ανθρώπινου πληθυσμού.
18
21ος αιώνας: το τέλος της εκθετικής
αύξησης;
19
Η εξέλιξη του παγκόσμιου πληθυσμού

1800-2100
Η Θεωρία του Μάλθους.
«Αν ο πληθυσμός αφεθεί Thomas Robert
ανεμπόδιστος αυξάνεται με Malthus 1766-1834
γεωμετρική πρόοδο. Τα μέσα
συντήρησης αυξάνονται κατά
αριθμητική μόνο πρόοδο…»
«…ο μεγάλος αυτός νόμος της φύσης
(…) συνιστά τη μεγάλη δυσκολία, που
μου φαίνεται αξεπέραστη, για την
τελειοποίηση της κοινωνίας. (…) Καμία
φανταστική ισότητα, καμιά αγροτική
μεταρρύθμιση δεν θα μπορέσει να
απαλλάξει [τον άνθρωπο] από την
πίεση [αυτού του νόμου] ούτε για
έναν αιώνα…» 21
Η οικονομική λύση του Μαρξ
Η αναντιστοιχία των δύο μεγεθών (πληθυσμού και Karl Marx

μέσων συντήρησης) δεν οφείλεται σε κάποιο 1818-1883
απρόσωπο φυσικό νόμο, αλλά στη λειτουργία
ενός συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής.
Δεν υπάρχει απόλυτος υπερπληθυσμός, σε σχέση
με τα μέσα συντήρησής του, αλλά σχετικός, σε
σχέση με τις ανάγκες παραγωγής. Η λύση του
προβλήματος δεν είναι δημογραφική αλλά
οικονομική.
22
Οι νέο-μαλθουσιανοί
 Εμφανίζονται στις αρχές του 19ου αιώνα στην Αγγλία και τις
ΗΠΑ.
 Υποστηρίζουν τη χρήση αντισυλληπτικών μέσων για τον
έλεγχο των γεννήσεων αντί για την «προσωρινή ή μόνιμη
αποχή από το γάμο» που κήρυττε ο Μάλθους.
 Εξελίχτηκαν σε μεγάλο κίνημα με ευρεία απήχηση ως τις μέρες
μας. Η πολιτική ελέγχου των γεννήσεων έχει υιοθετηθεί ακόμα
και από τον ΟΗΕ.
23
Η Δημογραφική Μετάβαση
 Η ιστορική εμπειρία της Δυτικής Ευρώπης όσον άφορα την
εξέλιξη του πληθυσμού μπορεί να συνοψιστεί σε τρία στάδια.
1) Οι πρό-βιομηχανικές κοινωνίες εμφανίζουν υψηλούς δείκτες
γεννητικότητας και θνησιμότητας και επομένως χαμηλό ρυθμό
φυσικής αύξησης.
2) Στην πρώιμη εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση παρατηρείται
σταδιακή πτώση της θνησιμότητας. Η γεννητικότητα
παραμένει υψηλή. Ο πληθυσμός αυξάνεται θεαματικά.
3) Ύστερα από κάποια χρονική υστέρηση (time-lag) η
γεννητικότητα αρχίζει να μειώνεται. Οι σύγχρονες κοινωνίες
χαρακτηρίζονται από χαμηλούς δείκτες γεννητικότητας και
θνησιμότητας και κατά συνέπεια χαμηλούς (ή ακόμα και
αρνητικούς) ρυθμούς φυσικής αύξησης.
24
Η Δημογραφική Μετάβαση σε 4 στάδια.
25
Η Δημογραφική Μετάβαση σε ιστορικό

πλαίσιο.
26
Η πτώση της θνησιμότητας
 Είναι ευρέως αποδεκτό σήμερα ότι το μεγαλύτερο μέρος της
πτώσης της θνησιμότητας οφείλεται στην εξάλειψη των
μεταδοτικών και μολυσματικών ασθενειών (πανώλη, ευλογιά,
διφθερίτιδα, οστρακιά, φυματίωση κ.α.)
 Παρόλα αυτά υπάρχει διαφωνία για τους λόγους πίσω από την
εξάλειψη αυτών των ασθενειών. Τέσσερις είναι οι
σημαντικότεροι παράγοντες που συνέβαλαν στην πτώση της :
 Άνοδος του βιοτικού επιπέδου που σχετίζεται με τη βιομηχανική
επανάσταση.
 Ιατρική πρόοδος.
 Βελτίωση της ατομικής υγιεινής.
 Βελτίωση της δημόσιας υγιεινής.
27
Η πτώση της γονιμότητας

 Για την κλασική θεωρία της δημογραφικής μετάβασης η
οικονομική ανάπτυξη είναι «εκ των ων ουκ άνευ» για την πτώση
της γονιμότητας.
 Οι αρχικές εξηγήσεις για την πτώση της γονιμότητας μπορούν
να συνοψιστούν στις «θεωρίες της ζήτησης» (demand theories).
 Πιο πρόσφατα δεδομένα όμως από ιστορική έρευνα στην προ-
βιομηχανική και μεταβατική Ευρώπη και από έρευνες στις
αναπτυσσόμενες χώρες αμφισβητούν ότι η οικονομική ανάπτυξη
είναι ο κύριος παράγοντας της πτώσης της γονιμότητας.
 Οι πιο πρόσφατες θεωρίες αναζητούν τους λόγους της πτώσης
περισσότερο σε πολιτιστικούς παρά σε μακρο-οικονομικούς
παράγοντες.
28
Επανεξετάζοντας τη θεωρία
 Η θεωρία της δημογραφικής μετάβασης έχει πολλές ασυνέπειες
οι οποίες ήταν γνωστές στους θεμελιωτές της τη δεκαετία του
1940.
 Παρόλα αυτά η θεωρία αυτή όχι μόνο επιβίωσε αλλά έγινε και ο
κεντρικός πυρήνας της σύγχρονης δημογραφίας, επειδή ενείχε
πολιτικές σκοπιμότητες.
 Όχι μόνο έδειξε τι είχε συμβεί στη Δύση και θα μπορούσε να
συμβεί και αλλού, αλλά επίσης τι όφειλε να συμβεί.
 Η «Δημογραφική μετάβαση» εμφανίστηκε ως άρνηση της
θεωρίας του Μάλθους γιατί έδωσε την ελπίδα ότι η οικονομική
ανάπτυξη θα εξασθένιζε τα υψηλά ποσοστά πληθυσμιακής
αύξησης που στη δεκαετία του 1950 είχαν πάρει τη μορφή
πληθυσμιακής έκρηξης.
29
Επανεξετάζοντας τη θεωρία
 Επομένως, η «δημογραφική μετάβαση» εκτός από το να είναι μια
περιγραφή της ιστορικής εμπειρίας της Δ. Ευρώπης και ένα
μοντέλο πρόβλεψης για τον υπόλοιπο κόσμο, μετατράπηκε σε
εργαλείο πολιτικής επιβολής.
 Υιοθετήθηκε ξεκάθαρα από τον Ο.Η.Ε. όταν το 1957 στην
«έκθεση για την παγκόσμια κοινωνική κατάσταση» κατέτασσε τις
διάφορες χώρες σε τρεις κατηγορίες, οι οποίες ανταποκρινόταν
στις τρεις φάσεις τις δημογραφικής μετάβασης.
30
Ενότητα 3: Πηγές και Δεδομένα
Πηγές Δημογραφικών Δεδομένων (1)

ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ (οικογενειακό απογραφικό δελτίο)
• Κατά ΟΗΕ: Συνολική λειτουργία συλλογής, επιλογής και
δημοσίευσης δημογραφικών, οικονομικών και κοινωνικών
στοιχείων που αναφέρονται σε όλα τα πρόσωπα μιας χώρας ή μιας
περιοχής της, σε ένα ορισμένο χρόνο. Βασικά συστατικά στοιχεία
μιας απογραφής αποτελούν η καθολικότητά της, ο συγχρονισμός
και η περιοδικότητά της και τέλος η ολική γεωγραφική κάλυψη.
• Στην Ελλάδα, οι μεταπολεμικές απογραφές πληρούν
αναμφισβήτητα όλους τους προηγούμενους όρους. Στατικά
δημογραφικά στοιχεία. Χαρακτηριστικά του πληθυσμού όπως:
μέγεθός του, κατανομή του κατά φύλο, ηλικία, οικογενειακή
κατάσταση, κατά γεωγραφικές-διοικητικές ενότητες και οικονομικά
και άλλα χαρακτηριστικά (γλώσσα θρησκεία επάγγελμα κλπ)
• Ζήτημα Μόνιμου, Νόμιμου και Πραγματικού Πληθυσμού
4
ΛΗΞΙΑΡΧΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ
• Στατιστική της Φυσικής Κίνησης του Πληθυσμού. Συνεχής
καταγραφή των δημογραφικών γεγονότων (γεννήσεων, θανάτων,
γάμων, διαζυγίων) στα Ληξιαρχικά γραφεία των Δήμων. Η
ληξιαρχική περιφέρεια ταυτίζεται με τα διοικητικά όρια κάθε
δήμου, εκτός από τα ειδικά Ληξιαρχεία (Αθήνα, Θεσσαλονίκη και
Πειραιά) και το εξωτερικό, όπου καθήκοντα ληξιάρχου εκτελούν
ορισμένοι υπάλληλοι των ελληνικών Προξενείων.
• Τα Ληξιαρχικά γραφεία υπάγονται στο Υπουργείο Δικαιοσύνης και
επιθεωρούνται τακτικά από τον Εισαγγελέα ή Ειρηνοδίκη της
περιοχής. Τηρούν πέντε βασικά αρχεία: 1) βιβλία γάμων, 2) βιβλία
γεννήσεων, γ) βιβλία θανάτων, δ) πρόσφατα βιβλία διαζυγίων και
ε) βιβλία εκθέσεων. Τα ληξιαρχικά γεγονότα δηλώνονται στο
Ληξιαρχείο του τόπου που συνέβησαν από όσους είναι κατά το
νόμο υποχρεωμένοι να τα δηλώσουν 5

ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ
Συνήθως γίνονται από την ΕΣΥΕ και αφορούν συγκεκριμένα
αντικείμενα.
Έρευνα εργατικού δυναμικού,
Έρευνα τιμών καταναλωτή, κλπ.
Ακόμη γίνονται με στόχο την απόκτηση ‘αναδρομικών’

πληροφοριών για συγκεκριμένο θέμα
6
ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ
Η καταγραφή των μεταναστεύσεων παρουσιάζει ιδιαίτερες
δυσκολίες, και κύρια αυτή των εξωτερικών μεταναστών, που
συχνά καταγράφονται ελλιπώς από ειδικές υπηρεσίες, των
οποίων οι δικαιοδοσίες και αρμοδιότητες ποικίλουν από κράτος
σε κράτος.
Οι εσωτερικές μεταναστεύσεις (μετακινήσεις, αλλαγές τόπου
κατοικίας) καταχωρούνται στις περισσότερες χώρες στα
δημοτολόγια, παρουσιάζοντας όμως σοβαρά προβλήματα όπου
η δήλωση δεν είναι υποχρεωτική δια του νόμου, ή αυτός
εφαρμόζεται ελλιπώς, με αποτέλεσμα η επεξεργασία και η
δημοσίευση στοιχείων που τις αφορά, να είναι σχεδόν
ανύπαρκτη.
7

ΔΗΜΟΤΟΛΟΓΙΑ – ΕΚΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ – ΑΛΛΑ ΜΗΤΡΩΑ
Στα ΔΗΜΟΤΟΛΟΓΙΑ καταχωρούνται τα κυριότερα στοιχεία που
αφορούν τους κατοίκους ενός Δήμου (φύλο, έτος γεννήσεως,
οικογενειακή κατάσταση κλπ.). Στην Ελλάδα τα άτομα
καταχωρούνται σε οικογενειακές μερίδες και όλα τα γεγονότα
της οικογένειας στη διάρκεια του χρόνου
Σχηματισμός γενεαλογικών σειρών, των οποίων η μελέτη θα
ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, αν τα μητρώα ήταν πλήρως
ενημερωμένα.
Όμως αλλού τα Δημοτολόγια να είναι υπερφορτωμένα με
πρώην δημότες που έχουν μονίμως μετακινηθεί συχνά εδώ και
δεκαετίες, ενώ αλλού φέρουν εγγεγραμμένο πολύ μικρότερο
αριθμό ατόμων από τους μόνιμους κατοίκους. 8
ΕΚΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ: Όταν είναι πλήρως ενημερωμένοι

μπορούν να αποτελέσουν μια αξιόλογη πηγή πληροφοριών,
όμως δεν τηρούνται επαρκώς οι μετακινήσεις, οι διαγραφές των
θανόντων και οι εγγραφές νέων ψηφοφόρων
ΜΗΤΡΩΑ ΑΡΡΕΝΩΝ: υπάρχουν στη χώρα μας από τα πρώτα

μεταπελευθερωτικά χρόνια, όπου και καταχωρούνται οι
γεννήσεις αρρένων τέκνων και έχουν σαν κύριο στόχο τη
στρατολογική ενημέρωση
Ενότητα 3.1: Πηγές Δεδομένων – Ελληνική 9
Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ)
Πηγές Δεδομένων – ΕΛΣΤΑΤ (1)

Η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) είναι μία ανεξάρτητη αρχή,
υπαγόμενη στον έλεγχο της Βουλής των Ελλήνων, διαρθρωμένη
ως εξής: Κεντρική Υπηρεσία με δύο (2) Γενικές Διευθύνσεις και
δεκατέσσερις (14) Διευθύνσεις.
Η ΕΛΣΤΑΤ είναι ο επίσημος φορέας στατιστικής πληροφόρησης
της χώρας μας. Βασικός σκοπός και έργο της είναι:
• η συγκέντρωση στατιστικών στοιχείων, τα οποία προκύπτουν
είτε από ειδικές στατιστικές έρευνες ή απογραφές, είτε από
διάφορες διοικητικές πηγές,
• η επεξεργασία των στοιχείων και
• η διάχυση της στατιστικής πληροφορίας προς τους
κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς και προς τους πολίτες.
Πηγή: www.statistics.gr 4
• Οι στατιστικές που καταρτίζει η ΕΛΣΤΑΤ– μηνιαίες,
τριμηνιαίες, ετήσιες, ανά 5ετία και ανά 10ετία – καλύπτουν
όλους σχεδόν τους τομείς δραστηριότητας. Πληθυσμιακά
στοιχεία (πληθυσμός κατά διάφορες διακρίσεις, φυσική
κίνηση πληθυσμού: γάμοι – γεννήσεις – θάνατοι), στοιχεία
απασχόλησης και ανεργίας, στοιχεία που αφορούν στην
υγεία και στην κοινωνική ασφάλιση, την παιδεία, τη
δικαιοσύνη, την παραγωγική διαδικασία, τα δημόσια
οικονομικά, τις τιμές, το εθνικό εισόδημα και τις πολιτιστικές
δραστηριότητες, συνιστούν το βασικό υλικό από το οποίο
προκύπτουν οι στατιστικοί πίνακες και οι διάφοροι δείκτες,
που καταρτίζει η ΕΛΣΤΑΤ, σε βραχυχρόνια και μακροχρόνια
βάση.
Πηγή: www.statistics.gr
5
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr , τελευταία πρόσβαση

09/07/2015
6
Κατηγορίες στατιστικών
θεμάτων

09/07/2015
θεμάτων / Πληθυσμός

09/07/2015
8
Απογραφή Κριρίων
θεμάτων / Πληθυσμός /
Απογραφή κτιρίων
Πριν προχωρήσουμε στην επιλογή των δεδομένων – Ανατρέχουμε στα «δεδομένα

για τα δεδομένα» - Μετά-δεδομένα (metadata)
9
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr , τελευταία πρόσβαση 09/07/2015
Δελτίο Απογραφής Κτιρίων
10
Απογραφές Πληθυσμού - Ορισμοί
Κατηγορίες στατιστικών θεμάτων / Πληθυσμός /
Μόνιμος-Νόμιμος-Πραγματικός
Απογραφές
Πραγματικός πληθυσμός: μιας περιφέρειας (δήμου, κοινότητας, δημοτικού / κοινοτικού

διαμερίσματος ή οικισμού): το σύνολο των, για οποιαδήποτε αιτία, παρόντων σε αυτή πρόσωπων
κατά την ημέρα της απογραφής, είτε αυτά διαμένουν μονίμως στην περιφέρεια αυτή είτε
βρέθηκαν να διαμένουν προσωρινώς ή τυχαίως.
Μόνιμος πληθυσμός: μιας περιφέρειας (δήμου/ κοινότητας, δημοτικού/ κοινοτικού
διαμερίσματος ή οικισμού): το σύνολο των ατόμων που έχουν τη συνήθη διαμονή τους σε κάθε
περιφέρεια, νομό, δήμο/ κοινότητα, δημοτικό/ κοινοτικό διαμέρισμα και αυτοτελή οικισμό.
Νόμιμος πληθυσμός (δημότες): ο νόμιμος πληθυσμός αποτελείται από τον αριθμό των δημοτών,
δηλαδή από το σύνολο των ατόμων κάθε ηλικίας και φύλου, που είναι καταχωρημένα στα
αντίστοιχα δημοτολόγια και εφόσον κατά την ημέρα της απογραφής βρίσκονταν στη Χώρα και
απογράφηκαν ως παρόντες ή απουσίαζαν προσωρινά στο εξωτερικό.
11

Απογραφές
12
Απογραφές
13

Απογραφές
14
Απογραφές Πληθυσμού
15
Απογραφές Πληθυσμού (2)

Δεδομένα από την απογραφή του 2001, με τη μορφή

πινακοποίησεων είναι διαθέσιμα εδώ. Ωστόσο, τα αντίστοιχα
δεδομένα είναι διαθέσιμα σε άλλο σημείο στον ιστότοπο της
ΕΛΣΤΑΤ.
16
Απογραφή Πληθυσμού 2011
Απογραφή 2011
17
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr ,

τελευταία πρόσβαση 09/07/2015 18
Δελτίο Απογραφής Ατομικό 2011

19
Δελτίο Απογραφής
Κατοικίας/Νοικοκυριού 2011

20
Η συγκρισιμότητα των δεδομένων των
διαδοχικών απογραφών
Η συγκρισιμότητα των δεδομένων των διαδοχικών απογραφών είναι συνάρτηση
πολλαπλών παραμέτρων. Προϋποθέτει βασικά τη χρήση των ίδιων εννοιών
(ορισμών) στις διαδοχικές απογραφές, την με τον ίδιο τρόπο κάλυψη του
απογραφόμενου πληθυσμού στις χωρικές ενότητες που διαιρείται η χώρα για τις
ανάγκες των απογραφών και την σταθερότητα των ορίων των διοικητικών ενοτήτων
για τις οποίες επεξεργάζονται και διαχέονται από τη ΕΛΣΤΑΤ τα συλλεχθέντα
δεδομένα.
Οι προϋποθέσεις αυτές δεν απαντώνται σε όλες τις μεταπολεμικές απογραφές,
εξού και η ιδιαίτερη προσοχή που πρέπει να δίδεται από όσους επιχειρούν την
εξαγωγή συμπερασμάτων χρησιμοποιώντας διαχρονικά δεδομένα απογραφών.
Ειδικότερα, όσον αφορά το μέγεθος και τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά του
πληθυσμού (κατανομή του ανά φύλο και ηλικία) δεν είναι δυνατόν να συγκριθούν
στοιχεία που αναφέρονται στον πραγματικό πληθυσμό με αυτά που αναφέρονται
στον μόνιμο πληθυσμό, ενώ οι μόνες διοικητικές ενότητες που δεν άλλαξαν
μεταπολεμικά όρια είναι οι νομοί της χώρας μας, με μοναδική εξαίρεση τη
διάσπαση του νομού Κοζάνης σε 2 νομούς, μετά το 1961 (Κοζάνης και Γρεβενών, με
πλήρη αντιστοιχία στις δυο ομώνυμες επαρχίες).
21
Φυσική Κίνηση Πληθυσμού
θεμάτων / Πληθυσμός /
Φυσική Κίνηση
22
Φυσική Κίνηση - Ορισμοί
Γέννηση, είναι η γέννηση ενός παιδιού που αναπνέει ή
παρουσιάζει οποιαδήποτε άλλα οποιαδήποτε άλλα αποδεικτικά
στοιχεία ζωής, ανεξάρτητα από την ηλικία κύησης.
Θάνατος, είναι μόνιμη εξαφάνιση κάθε ένδειξης ζωτικών
λειτουργιών, οποιαδήποτε χρονική στιγμή μετά τη γέννηση
Θνησιγονία, είναι ο εμβρυϊκός θάνατος, ανεξαρτήτως της
διάρκειας της εγκυμοσύνης.
Θάνατος νεογνού, είναι ο θάνατος που επέρχεται μεταξύ των
γεννήσεων ζώντων κατά τις πρώτες 28 ημέρες.
Βασική αιτία θανάτου, είναι η νόσος ή ο τραυματισμός που
προκάλεσε την ακολουθία των νοσηρών γεγονότων που οδήγησαν
άμεσα στο θάνατο, ή οι περιστάσεις του ατυχήματος ή της βίαιας
πράξης που προκάλεσαν θανατηφόρο τραυματισμό
23
Δελτίο Γέννησης
24
Δελτίο Γάμου
25
26
Ιατρικό Πιστοποιητικό Θανάτου
27
Δελτίο τέλεσης θρησκευτικού Γάμου
28
Πηγή: ΕΔΚΑ www.ldsa.gr , τελευταία πρόσβαση 09/07/2015
Δελτίο τέλεσης πολιτικού Γάμου
29
Πηγή: ΕΔΚΑ www.ldsa.gr , τελευταία πρόσβαση 09/07/2015
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη
“Η Ελληνική Στατιστική Αρχή
προσφέρει στο χρήστη του
Διαδικτύου όλα τα δημοσιεύματά
της δωρεάν για να τα ανοίξει ή
αποθηκεύσει, προκειμένου να
δώσει τη δυνατότητα πρόσβασης
στη στατιστική πληροφορία ως
δημόσιο αγαθό. Τα
δημοσιεύματα περιλαμβάνουν
στοιχεία που απεικονίζουν τις
οικονομικές, κοινωνικές και
λοιπές δραστηριότητες, που
αναπτύσσονται στον ελληνικό
χώρο.”
30
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη - Εκδόσεις
Ενότητα 3.2: e-DEMOGRAPHY
Δημογραφική βάση e-demography

Κεντρικός στόχος του e-DEMOGRAPHY που δημιουργήσαμε στο
ΕΔΚΑ είναι η στήριξη της δημογραφικής έρευνας στην χώρα
μας αξιοποιώντας τις δυνατότητες που παρέχουν οι νέες
τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών.
Βασικοί άξονες του έργου είναι αφενός μεν η οργάνωση της

διαθέσιμης πληροφορίας στη χώρα μας και ο συσχετισμός της
με τον γεωγραφικό χώρο (η προβολή της πάνω σ' αυτόν),
αφετέρου δε η ανάλυσή της και η διάχυση αδρών δεδομένων
και δεικτών μέσω του διαδικτύου.
Η εργασία μας κινήθηκε παράλληλα και στην ανάπτυξη νέων

τρόπων αυτοματοποιημένης επεξεργασίας των δημογραφικών
δεδομένων (και παρουσίασης των αποτελεσμάτων) ως και στην
δημιουργία βοηθητικού υλικού για την ερμηνεία τους. 4
Ειδικότερα, στα πλαίσια του έργου αυτού:
α) Δημιουργήθηκε μια ενιαία διαχρονική βάση
πληθυσμιακών-δημογραφικών δεδομένων προσπελάσιμη
μέσω του διαδικτύου με σαφή και μονοσήμαντη σύνδεση με
τον γεωγραφικό χώρο αναφοράς.
Απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία της βάσης αυτής
ήταν η συγκέντρωση, αξιολόγηση, οργάνωση και διάθεση
ποιοτικών και ποσοτικών πρωτογενών και δευτερογενών
δεδομένων που άπτονται των δημογραφικών εξελίξεων σε
εθνικό και περιφερειακό επίπεδο και αναφέρονται στις
επιμέρους συνιστώσες που επηρεάζουν τις εξελίξεις αυτές
(θνησιμότητα, γεννητικότητα-γονιμότητα, γαμηλιότητα).
5

Ταυτόχρονα, το υλικό που διατίθεται ελεύθερα στον δικτυακό
τόπο που δημιουργήσαμε (δικτυακό τόπο που τον έχουν
επισκεφθεί μέχρι σήμερα μερικές χιλιάδες χρήστες)
απευθύνεται όχι μόνον σε επιστήμονες οι οποίοι ασχολούνται
με την διερεύνηση των μεταπολεμικών δημογραφικών μας
εξελίξεων αλλά και σε όλους όσους, σε διάφορα επίπεδα,
ενσωματώνουν την παράμετρο «πληθυσμός» στις εργασίες και
αναλύσεις τους. Η υλοποίηση του πρώτου αυτού στόχου
επιτεύχθηκε με την αξιοποίηση εισροών από διαφορετικά πεδία
(δημογραφία, πληροφορική, χαρτογραφία και συστήματα
γεωγραφικών πληροφοριών) και απετέλεσε και την βάση πάνω
στην οποία στηρίχθηκε η επίτευξη των υπόλοιπων στόχων.
6
β) Συγκεντρώθηκε, οργανώθηκε και διατίθεται πλέον σε ψηφιακή
μορφή βοηθητικό υλικό τεκμηρίωσης (metadata), υλικό αναγκαίο
για την κατανόηση των διαθέσιμων δεδομένων και δεικτών.
Στο πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκαν: i) λεξικό δημογραφικών όρων και

ii) βιβλιογραφικός οδηγός που περιλαμβάνει άρθρα, βιβλία, εκθέσεις
και άλλα επιστημονικά κείμενα που άπτονται των
πληθυσμιακών/δημογραφικών εξελίξεων στην χώρα μας και
δημοσιεύθηκαν κατά την τελευταία πεντηκονταετία (στην ελληνική
και σε άλλες γλώσσες).
Συγκεντρώθηκαν ταυτόχρονα και διατίθενται σε ψηφιακή μορφή όλες

οι δημοσιεύσεις της ΕΣΥΕ που αναφέρονται στον πληθυσμό
(απογραφές, φυσική κίνηση, κώδικες-λεξικά, μελέτες-εκθέσεις),
καθώς και όλα τα ερωτηματολόγια βάσει των οποίων συλλέγονται
στην χώρα μας τόσο τα στοιχεία της φυσικής κίνησης όσο και τα
πληθυσμιακά δεδομένα στις μεταπολεμικές απογραφές. 7

γ) Έγιναν τέλος οι κλασσικές επεξεργασίες με την βοήθεια
αλγορίθμων και παρήχθησαν οι κυριότεροι δείκτες (δομικοί δείκτες,
συγχρονικοί και διαγενεακοί δείκτες) που διατίθενται από τον ίδιο
δικτυακό τόπο, ενώ δημιουργήθηκαν και διατίθενται και κάποια
βοηθητικά κείμενα («ερμηνευτικά κείμενα») για την διευκόλυνση
της κατανόησης των χρησιμοποιούμενων δεικτών.
Ταυτόχρονα, συμπληρωματικά, το Εργαστήριο παρήγαγε και διέθεσε

σε έντυπη και ψηφιακή μορφή βοηθητικό εκπαιδευτικό υλικό, υλικό
που διατίθεται τόσο σε εκπαιδευτικούς, όσο και σε μαθητές Λυκείων
με στόχο την ευαισθητοποίησή τους ως πρός τις δημογραφικές
εξελίξεις στην χώρα μας.
8
Το έργο που υλοποιήσαμε αποβλέπει όπως προαναφέρθηκε
στην κάλυψη ενός σημαντικού κενού, αυτού της
συγκέντρωσης, οργάνωσης και διάχυσης της δημογραφικής
πληροφορίας στην χώρα μας (που μέχρι σήμερα είναι σε
μεγάλο βαθμό διάσπαρτη και αποσπασματική) αλλά και στην
ταυτόχρονη διάχυση των αποτελεσμάτων των αναλύσεων των
συγκεντρωθέντων δεδομένων.
Για την υλοποίηση του δεύτερου αυτού στόχου προφανώς

χρησιμοποιήθηκε το Διαδίκτυο που αποτελεί κύριο μέσο και
βασική πλατφόρμα ανάπτυξης της εν λόγω προσπάθειας και την
σημαντικότερη επικοινωνιακή λεωφόρο, στο βαθμό που, μέσω
αυτού, η προβολή της πληροφορίας είναι άμεση, συνεχής,
δυναμική και ανανεώσιμη με τη μέγιστη δυνατότητα μαζικής
διάχυσης. 9

Στα πλαίσια του έργου μας ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε επίσης
τόσο στην ανάπτυξη σύγχρονων εργαλείων προσπέλασης,
διάχυσης και οπτικοποίησης χωρικών δεδομένων μέσω του
διαδικτύου όσο και στην ανάλυση - παρουσίαση θεματικών
δεδομένων και αποτελεσμάτων.
Για την επίτευξη του στόχου αυτού αξιοποιήθηκε το σημερινό

επίπεδο γνώσεων σε εθνική και διεθνή κλίμακα όχι μόνο όσον
αφορά την θεματική προσέγγιση (δημογραφικές μεταβλητές /
πληθυσμιακές δομές), αλλά και τα διαθέσιμα εργαλεία
(στατιστικές/χαρτογραφικές μέθοδοι και εργαλεία, λοιπές
μέθοδοι και εργαλεία οπτικοποίησης - ανάλυσης και διάχυσης
της πληροφορίας μέσω διαδικτύου, δημιουργία ad hoc
θεματικών χαρτών, ευρεία αξιοποίηση μεταδεδομένων κλπ).
10
Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να επισημάνουμε και μια άλλη
διάσταση του εγχειρήματός μας, την έμφαση που δώσαμε στην
χωρική προσέγγιση των φαινομένων. Η αυτού του είδους
προσέγγιση των δημογραφικών φαινομένων και εξελίξεων είναι
σχεδόν απούσα στη χώρα μας, σε αντίθεση με άλλες
ευρωπαϊκές χώρες όπου οι χωρικές προσεγγίσεις
συγκεντρώνουν όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον και
λαμβάνονται υπόψη στον σχεδιασμό σε όλα τα διοικητικά
επίπεδα.
11
Ειδικότερα, αν εξετάσουμε την επιστημονική παραγωγή στην

ελληνική γλώσσα σε θέματα που άπτονται της πορείας των
δημογραφικών συνιστωσών, θα διαπιστώσουμε ότι ο χώρος, ως
διάσταση ανάλυσης υπεισέρχεται μόνον σε εργασίες
δημογραφικών προβολών ή απλών περιγραφικών μελετών που
παραθέτουν συνήθως διαχρονικές σειρές συνοδευόμενες από
συνοπτικότατο σχολιασμό, οι δε δημοσιεύσεις, που δεν
αρκούνται σε μια απλή καταγραφή και παράθεση αδρών
ποσοτικών στοιχείων, είναι ελάχιστες.
12
Ταυτόχρονα, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι δεν διαθέτουμε ακόμη στην
Ελλάδα έναν ερευνητικό φορέα που να καταγράφει και να αναλύει την πορεία
των δημογραφικών μεταβλητών, να αναδεικνύει τις κυρίαρχες τάσεις και τα
βασικά προβλήματα που αναδύονται σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, σε
αντίθεση με τις περισσότερες χώρες της Κοινότητας, όπου τέτοιου είδους φορείς
έχουν ιδρυθεί προ πολλού (Το ΕΔΚΑ, που είναι και το μοναδικό θεσμοθετημένο
εργαστήριο στα Ελληνικά ΑΕΙ που διεξάγει δημογραφική έρευνα, είναι προφανές
ότι με τους διαθέσιμους περιορισμένους πόρους του, εν μέρει μόνον καλύπτει το
κενό αυτό).
Οφείλουμε παράλληλα να επισημάνουμε ότι, στον διεθνή χώρο, η χωρική

προσέγγιση των δημογραφικών (αλλά και των κοινωνικο-οικονομικών) εξελίξεων
συγκεντρώνει όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον των διεθνών οργανισμών
(Ευρωπαϊκή Ένωση, Συμβούλιο της Ευρώπης, Ηνωμένα Έθνη, EUROSTAT),
επιστημονικών ενώσεων (UIESP, EAPS, AIDELF, Διεθνής Γεωγραφική Εταιρεία) και
ερευνητικών ινστιτούτων, ενώ ταυτόχρονα σημαντικός αριθμός μελετών και
εκδόσεων σε κάθε ανεπτυγμένη χώρα θίγει ή αναφέρεται αποκλειστικά στην
χωρική διάσταση των δημογραφικών χαρακτηριστικών, γεγονός που
επιβεβαιώνεται και από την ιδιαίτερα πλούσια διεθνή βιβλιογραφία. 13
Παρουσίαση e-demography
www.e-demography.gr
15
15
Πηγή: e-demography www.e-demography.gr, τελευταία πρόσβαση 09/07/2015
Απογραφές Πληθυσμού
Απογραφές πληθυσμού - Ορισμός
Ως απογραφή πληθυσμού ορίζεται το σύνολο των διοικητικών
ενεργειών και χειρισμών που έχουν ως σκοπό τη συγκέντρωση
στατιστικών πληροφοριών αναφορικά με το μέγεθος και τα
χαρακτηριστικά (δημογραφικά, οικονομικά, κοινωνικά,
οικιστικά) του πληθυσμού ενός γεωγραφικού χώρου σε
δεδομένο χρόνο (παρόλα αυτά, στα ερωτηματολόγια των
απογραφών, μπορούν να τεθούν και ερωτήσεις που
αναφέρονται και στο παρελθόν). Η απογραφή προϋποθέτει την
καθολική και ταυτόχρονη καταγραφή όλων όσων βρίσκονται
κατά την ημέρα της διεξαγωγής της σε έναν οριοθετημένο
γεωγραφικό χώρο, που συνήθως είναι η εθνική επικράτεια και
οι διοικητικές της υποδιαιρέσεις. H συμπαράθεση και
συγκριτική μελέτη των αποτελεσμάτων διαδοχικών απογραφών
αποκαλύπτει τις ιστορικές τάσεις των δομών και
χαρακτηριστικών του πληθυσμού. 17
Οι μεταπολεμικές απογραφές (1947-2011)

Μετά τη λήξη του B’ Παγκοσμίου πολέμου διεξήχθησαν στη χώρα μας 7 γενικές
απογραφές. Η πρώτη που έγινε το 1951, ήταν και η τελευταία απογραφή στην
χώρα μας που υπήρχαν ερωτήσεις για το θρήσκευμα, την ομιλούμενη και τη
μητρική γλώσσα, ενώ ταυτόχρονα στο ερωτηματολόγιο συμπεριλήφθησαν και
ειδικές ερωτήσεις που στόχευαν στην αποτύπωση των μετακινήσεων του
πληθυσμού, των αναπήρων και των λεπτομερών επί των κτιρίων ζημιών του
πολέμου. Η επόμενη απογραφή διεξήχθη στις 19 Mαρτίου 1961 και ως
καινοτομίες πρέπει να καταγραφούν η πιλοτική απογραφή που προηγήθηκε, η
δειγματοληπτική επεξεργασία των δεδομένων που συλλέχθησαν μετά τη
διεξαγωγή της (δείγμα 2%) ως και η δειγματοληπτική έρευνα που έγινε δύο
ημέρες μετά για να εξακριβωθούν σφάλματα (διαφυγές). Εν συνεχεία,
διενεργήθηκαν πέντε ακόμη απογραφές (1971, 1981 1991, 2001 και 2011), οι
οποίες ακολουθούν τις συστάσεις των Ηνωμένων Εθνών (και εν συνεχεία της
Στατιστικής Υπηρεσίας των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων). Οφείλουμε στο σημείο
όμως αυτό να υπενθυμίσουμε ότι η πλήρης επεξεργασία των δεδομένων δεν
έγινε για όλες τις μεταπολεμικές απογραφές. Για παράδειγμα, στην απογραφή
του 1971 τα αποτελέσματα εξήχθησαν από δείγμα 25%, στη δε απογραφή του
1981 από δείγμα 10% των ερωτηματολογίων.
18
Η συγκρισιμότητα των δεδομένων των
διαδοχικών απογραφών
Η συγκρισιμότητα των δεδομένων των διαδοχικών απογραφών είναι συνάρτηση
πολλαπλών παραμέτρων. Προϋποθέτει βασικά τη χρήση των ίδιων εννοιών
(ορισμών) στις διαδοχικές απογραφές, την με τον ίδιο τρόπο κάλυψη του
απογραφόμενου πληθυσμού στις χωρικές ενότητες που διαιρείται η χώρα για τις
ανάγκες των απογραφών και την σταθερότητα των ορίων των διοικητικών ενοτήτων
για τις οποίες επεξεργάζονται και διαχέονται από τη ΕΛΣΤΑΤ τα συλλεχθέντα
δεδομένα.
Οι προϋποθέσεις αυτές δεν απαντώνται σε όλες τις μεταπολεμικές απογραφές,

εξού και η ιδιαίτερη προσοχή που πρέπει να δίδεται από όσους επιχειρούν την
εξαγωγή συμπερασμάτων χρησιμοποιώντας διαχρονικά δεδομένα απογραφών.
Ειδικότερα, όσον αφορά το μέγεθος και τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά του
πληθυσμού (κατανομή του ανά φύλο και ηλικία) δεν είναι δυνατόν να συγκριθούν
στοιχεία που αναφέρονται στον πραγματικό πληθυσμό με αυτά που αναφέρονται
στον μόνιμο πληθυσμό, ενώ οι μόνες διοικητικές ενότητες που δεν άλλαξαν
μεταπολεμικά όρια είναι οι νομοί της χώρας μας, με μοναδική εξαίρεση τη
διάσπαση του νομού Κοζάνης σε 2 νομούς, μετά το 1961 (Κοζάνης και Γρεβενών, με
πλήρη αντιστοιχία στις δυο ομώνυμες επαρχίες).
19
Διαθεσιμότητα δεδομένων - Απογραφές
20
Απογραφές
21
Απογραφές
22
Απογραφές
Απογραφές
23
Απογραφές
Απογραφές
24
Απογραφές
Απογραφές
25
Απογραφές
Απογραφές
26
Εκτιμήσεις πληθυσμού
Η τεχνική των εκτιμήσεων

Η ΕΛΣΤΑΤ δίδει ετησίως εκτιμήσεις για τον πληθυσμό
στην αρχή και τη μέση κάθε ημερολογιακού έτους. Οι
εκτιμήσεις αυτές γίνονται αφενός με βάση τα
δεδομένα της τελευταίας κάθε φορά απογραφής
πληθυσμού και τα στοιχεία της φυσικής κίνησης
ετησίως (γεννήσεις και θανάτους ανά φύλο και ηλικία),
αφετέρου δε βάσει υποθέσεων για το μεταναστευτικό
ισοζύγιο ανά φύλο και ηλικία (είσοδοι και έξοδοι). Οι
εκτιμήσεις του πληθυσμού στη μέση του έτους
προκύπτουν πάντοτε ως ημι-άθροισμα των
εκτιμώμενων πληθυσμών στην 1η Ιανουαρίου του
έτους x και την 1η Ιανουαρίου του έτους x+1.
28
Εκτιμώμενοι μόνιμοι και πραγματικοί
πληθυσμοί
Η ΕΛΣΤΑΤ δημοσιεύει κατ’ έτος σε επίπεδο χώρας τους εκτιμώμενους
πληθυσμούς κατά φύλο και πενταετείς ηλικιακές ομάδες από το 1955 έως
και σήμερα, σε δε επίπεδο νομού από το 1981 και μετέπειτα. Οι εκτιμήσεις
αυτές αναφέρονται στον πραγματικό πληθυσμό μέχρι και το 1990, στον
μόνιμο πληθυσμό από το 1991 και μετά. Προφανώς, για όλες τις διοικητικές
ενότητες που η ΕΛΣΤΑΤ δίδει εκτιμώμενους πληθυσμούς, η μετάβαση από
τους πραγματικούς στους μόνιμους θέτει πρόβλημα (π.χ. ο πραγματικός
εκτιμώμενος από την ΕΛΣΤΑΤ πληθυσμός για το νομό Ευρυτανίας το 1992
ανέρχεται σε 28.994 κατοίκους, ο δε μόνιμος σε 20.310). Επομένως, η
συγκρισιμότητα των δεδομένων δεν είναι διασφαλισμένη για το σύνολο της
μεταπολεμικής περιόδου και απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στην εξαγωγή
συμπερασμάτων όταν χρησιμοποιούμε δείκτες που υπολογίζονται με
διαφορετικούς εκτιμώμενους πληθυσμούς (ιδιαίτερα στις «χαμηλές»
διοικητικές ενότητες).
29
Διαθεσιμότητα Δεδομένων - Εκτιμήσεις
30
Εκτιμήσεις
31
Δεδομένα Φυσικής Κίνησης

Τα στοιχεία της φυσικής κίνησης (1)
Τα στοιχεία της φυσικής κίνησης (γεννήσεις, γάμοι και θάνατοι)

προέρχονται από τις ληξιαρχικές καταγραφές. Στη χώρα μας, αν
και από το 1836 θεσπίστηκε διάταγμα «Περί ληξιαρχικών
βιβλίων» για την τήρηση των σχετικών στοιχείων από τους
δήμους, η εφαρμογή του υπήρξε ελλιπέστατη (τηρήθηκε μόνο
σε περιορισμένο αριθμό δήμων). Μια εικοσαετία αργότερα
(1856) ένα νέο διάταγμα αναθέτει στους δημάρχους την ευθύνη
της συλλογής των ληξιαρχικών στοιχείων και της αποστολής
περιληπτικών πινάκων στους έπαρχους (με αυτό εδίδετο
παράλληλα και η δυνατότητα πρόσληψης ληξιάρχων στις
περιπτώσεις που ο δήμαρχος δεν ήταν πρόθυμος να εκτελέσει
τέτοια καθήκοντα).
33

Λίγο αργότερα (1864), η ευθύνη της καταγραφής των ληξιαρχικών
δεδομένων μεταβιβάζεται στους ιερείς που υποχρεούνται να
συμπληρώνουν ειδικά έντυπα για κάθε γέννηση, θάνατο και γάμο,
έντυπα που οφείλουν να παραδώσουν στο ληξίαρχο εντός δεκαπέντε
ημερών, χωρίς όμως να έχει θεσπιστεί η σχετική νομική υποχρέωση.
Η υποχρέωση αυτή θεσμοθετείται στις αρχές της επόμενης δεκαετίας
(μαζί με την αμοιβή που εισπράττουν από τους άμεσα
ενδιαφερομένους γονείς, γαμβρούς και κληρονόμους, οι οποίοι
υποχρεούνται να δηλώσουν παράλληλα το γεγονός και στο ληξίαρχο).
Με τη διαδικασία αυτή καταρτίστηκαν κατάλογοι και δημοσιεύθηκαν
ετήσια στοιχεία για την περίοδο 1860-1885 (με εξαίρεση τα έτη 1862
και 1863). Από το 1886 και μετά το σύστημα συλλογής των
ληξιαρχικών δεδομένων κατέρρευσε (αν και η καταγραφή τους
συνεχίσθηκε κατά περιοχές). Το 1921 αρχίζει εκ νέου ανά τρίμηνο η
συλλογή στοιχείων και οι ληξίαρχοι υποχρεούνται να συμπληρώσουν
και να υποβάλλουν τους σχετικούς πίνακες στη Διεύθυνση
Στατιστικής. 34
Το 1940, με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, η

συγκέντρωση στατιστικών στοιχείων διακόπτεται για μια ακόμη
δεκαπενταετία, για να ξαναρχίσει και να συνεχιστεί απρόσκοπτα
από το 1955 και μετά, με την ίδια μέθοδο συγκέντρωσης. Αν και
η κάλυψη του πεδίου και η αξιοπιστία των δεδομένων στις δύο
πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες διαφέρουν από αυτές των
τελευταίων ετών, εν τούτοις, το γεγονός αυτό δεν θέτει
ανυπέρβλητα εμπόδια στην ανασύσταση της δημογραφικής μας
ιστορίας στο δεύτερο μισό του ΧΧου αιώνα.
35
Διαθεσιμότητα δεδομένων - Γάμοι
36
Γαμηλιότητα – Γάμοι (1)
37
Γαμηλιότητα – Γάμοι (2)
38
Διαθεσιμότητα δεδομένων - Γεννήσεις
39
Γονιμότητα – Γεννήσεις (1)
40
Γονιμότητα – Γεννήσεις (2)
41
Διαθεσιμότητα δεδομένων - Θάνατοι
42
Θνησιμότητα – Θάνατοι (1)
43
Θνησιμότητα – Θάνατοι (2)
44
Αναλύσεις
Αναλύσεις – Δομικοί Δείκτες
46
Αναλύσεις – Αδροί Δείκτες
47
Αναλύσεις – Αδροί Δείκτες
48
Αναλύσεις – Γαμηλιότητα (Συγχρονική)
49
Αναλύσεις – Γονιμότητας (Συγχρονική)
50
Αναλύσεις – Θνησιμότητας (Συγχρονική)
51
Γραφική απεικόνιση
(Διαγράμματα – Χάρτες)
Πληθυσμιακές Πυραμίδες
53
Λοιπά Διαγράμματα
54
Χαρτογραφική Απεικόνιση
55
Βοηθητικό υλικό τεκμηρίωσης

Βοηθητικό υλικό τεκμηρίωσης (1)
57
58
59
Ενότητα 4: Η μεταβλητή χρόνος – Διάγραμμα του

LEXIS
Η Μεταβλητή Χρόνος (1)

Η μεταβλητή “χρόνος”, υπεισέρχεται στη μελέτη όλων
των δημογραφικών φαινομένων. Στο μάθημα αυτό
διευκρινίζονται ορισμένες έννοιες που θεωρούνται
σημαντικές και στη συνέχεια παρουσιάζεται το
διάγραμμα του Lexis το οποίο μας επιτρέπει να
απεικονίσουμε τη διάσταση «χρόνος» σε γραφική
παράσταση, εντοπίζοντας τις αντιστοιχίες ανάμεσα στο
χρόνο παρατήρησης (ημερολογιακά έτη) των
δημογραφικών γεγονότων και την ιστορία των
πληθυσμιακών συνόλων (γενεών και κοορτών).
Η Μεταβλητή Χρόνος (2)
Ο χρόνος μπορεί να αναφέρεται είτε σε ημερολογιακά έτη (2001, 2002,
2003) είτε σε διάρκεια (π.χ. 0, 1, 2, 3, 4 έτη από την στιγμή που έλαβε χώρα
ένα γεγονός: γάμος, διαζύγιο, γέννηση κλπ.). Για την καλύτερη κατανόηση
των προηγουμένων θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε μια απλούστατη
γραφική μέθοδο (Σχήματα 2α/β): αν θέσουμε το χρόνο t σε έναν οριζόντιο
άξονα, ένα σημείο επί του άξονα αυτού απεικονίζει μια στιγμή από τη ζωή
ενός ατόμου, ενώ ένα διάνυσμα μια διάρκεια (μια περίοδο ζωής του ιδίου
ατόμου).
5
Πηγή: Κοτζαμάνης Β., (2009), Στοιχεία Δημογραφίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας
Ορισμοί Γενεά-Κοορτή-Ηλικία
Γενεά ονομάζουμε το σύνολο των ατόμων που γεννήθηκαν το ίδιο
ημερολογιακό έτος.
Κοορτή ονομάζουμε το σύνολο των ατόμων στα οποία συνέβη το ίδιο γεγονός
στην διάρκεια κάποιου ή κάποιων ημερολογιακών ετών ( π.χ. παντρεύτηκαν τον
ίδιο χρόνο, χώρισαν τον ίδιο χρόνο, μετανάστευσαν τον ίδιο χρόνο κλπ).
Ακριβής ηλικία ή διάρκεια: π.χ. 20 ετών, 6 μηνών, 8 ημερών
Ηλικία σε συμπληρωμένα έτη: τα ήδη «κλεισμένα» έτη σε μια χρονική στιγμή
μέσα σε ένα ημερολογιακό έτος.
Ηλικία σε συμπληρούμενα έτη: η διαφορά ανάμεσα στο τρέχον ημερολογιακό
έτος και το έτος γέννησης μας.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ:
Ένα άτομο το οποίο έχει γεννηθεί στις 21 Μαρτίου το 1993, στις 21
Φεβρουαρίου του 2013 είχε ηλικία σε συμπληρωμένα έτη τα 19, ενώ σε
συμπληρούμενα τα 20.
6
Το Διάγραμμα του Lexis (1)
Το διάγραμμα του Lexis είναι μια γραφική παράσταση η οποία μας επιτρέπει να
εντάσσουμε τα δημογραφικά γεγονότα και τους πληθυσμούς σε συνάρτηση με
τη μεταβλητή «χρόνος». Υπενθυμίζουμε ότι στο διάγραμμα αυτό, στον
οριζόντιο άξονα x θέτουμε πάντα τα ημερολογιακά έτη και στον άξονα y τις
διάρκειες (ηλικία ή διάρκεια από την έλευση ενός γεγονότος) οι οποίες
μετρούνται με την ίδια χρονική μονάδα (συνήθως ένα έτος). Τα δημογραφικά
γεγονότα που μπορούν να τεθούν στο διάγραμμα του Lexis συνοψίζονται στον
ακόλουθο πίνακα:
Φαινόμενο Δημογραφικό Δημογραφικές Πληθυσμός Η Χρονική διάρκεια από το αρχικό
γεγονός μονάδες αναφοράς δημογραφικό γεγονός
Θνησιμότητα Θάνατος Γυναίκα/άνδρας γενεά Από τη γέννηση (έτη)
Μετανάστευση Έξοδος/Είσοδος Γυναίκα/άνδρας γενεά Από τη μετακίνηση (έτη)
Γαμηλιότητα Γάμος Γυναίκα/άνδρας κοορτή Από το 15ο έως και το 49ο έτος
(ή ανά διάρκεια γάμου με σημείο
εκκίνησης το έτος τέλεσης του γάμου)
Γονιμότητα Γέννηση Γυναίκα γενεά Από το 15ο έως και το 49ο έτος
Διαζευγιμότητα Διαζύγιο Γυναίκα/άνδρας κοορτή εγγάμων Από την τέλεση του γάμου (έτη)
7
Το Διάγραμμα του Lexis (2)

Το διάγραμμα του Lexis είναι ένα πολύ απλό διάγραμμα
(Σχήμα 3) όπου στον οριζόντιο άξονα Οχ έχουμε τα
ημερολογιακά έτη (π.χ. 2000, 2001, 2003) και στον κάθετο
άξονα Οψ τη διάρκεια των διαφόρων γεγονότων της ζωής
ενός ατόμου (γέννηση, γάμος, θάνατος, διαζύγιο) από την
στιγμή που αυτά συνέβησαν.
Ένα άτομο που γεννιέται μια οποιαδήποτε στιγμή (Σχήμα 3α -
σημείο P) μετακινείται προοδευτικά στο χρόνο επί της
ευθείας PD, με κλίση 45ο από τον οριζόντιο άξονα, καθώς ο
χρόνος κυλά με τον ίδιο τρόπο είτε μετριέται σε
ημερολογιακά έτη (άξονας Οχ) είτε σε διάρκεια (άξονας 0ψ).
Έτσι, πάνω σε αυτή τη γραμμή ζωής του συγκεκριμένου
ατόμου μπορούμε να σημειώσουμε το γάμο του Μ, τη
γέννηση του πρώτου (Ν1) και δεύτερου (Ν2) παιδιού του, τη
λύση του γάμου Di και τέλος το θάνατό του D (Σχήμα 3α). Με
την ίδια λογική μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη
γονιμότητα μετά το γάμο του ατόμου αυτού, θέτοντας στον
άξονα Οχ τα ημερολογιακά έτη και στον άξονα Οψ τη
διάρκεια του γάμου του. Στο Σχήμα 3β π.χ. το σημείο Μ
συμβολίζει το γάμο, τα σημεία Ν1 και Ν2 τα δύο παιδιά που
γεννήθηκαν μέσα σε αυτόν και το σημείο Di το διαζύγιο
8
Οι ροές των πληθυσμών στο
διάγραμμα του Lexis
Τα συμβάντα στο διάγραμμα του Lexis τοποθετούνται στο
εσωτερικό επιφανειών (τριγώνων, τετραγώνων,
παραλληλόγραμμων), ενώ τα άτομα σε γραμμές οι οποίες
προσδιορίζουν ροές τέμνοντας διανύσματα. Για
παράδειγμα οι επιβιώσαντες την 1/1/2000 ανεξαρτήτως
ηλικίας (άτομα που ανήκουν σε περισσότερες από 100
γενεές) τοποθετούνται επί μιας καθέτου ευθείας α, τα
άτομα ηλικίας 3 ετών την 1/1/1998 τοποθετούνται σε
τμήμα μιας καθέτου ευθείας β, ενώ όλα τα άτομα που
έχουν ακριβή ηλικία 3 έτη το 2003 τοποθετούνται σε μια
οριζόντια ευθεία γ. Κατ’ επέκταση, και τα άτομα που
απογράφονται σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή (π.χ τα
άτομα που απεγράφησαν στη χώρα μας στην απογραφή
του Απριλίου του 2001) τοποθετούνται στο διάγραμμα του
Lexis επί μιας καθέτου προς τον οριζόντιο άξονα ευθείας δ
η οποία έχει ως σημείο εκκίνησης την ημερομηνία
διεξαγωγής της απογραφής του 2001.
9
Γραφικές επεξηγήσεις του

διαγράμματος Lexis
•Πλάγιες διατομές (a): άτομα που γεννήθηκαν σε
ένα ημερολογιακό έτος (άτομα που ανήκουν σε μια
γενεά).
•Κατακόρυφες διατομές (b): γεγονότα που
συμβαίνουν κατά τη διάρκεια ενός έτους και
αφορούν άτομα που έχουν διαφορετικές ηλικίες το
έτος αυτό.
•Οριζόντιες διατομές (c): άτομα που έχουν την ίδια
ηλικία σε διαφορετικά ημερολογιακά έτη
(προφανώς τα άτομα αυτά ανήκουν σε
διαφορετικές γενεές).
•Πλάγια παραλληλόγραμμα με κάθετες διατομές
(d): γεγονότα που αφορούν τα άτομα μιας γενεάς
και συμβαίνουν στη διάρκεια ενός ημερολογιακού
έτους.
•Τετράγωνα (e): γεγονότα που συμβαίνουν σε ένα
ημερολογιακό έτος και αφορούν άτομα δύο
διαδοχικών γενεών ή κοορτών
•Πλάγια παραλληλόγραμμα με οριζόντιες διατομές
(f): γεγονότα που αφορούν άτομα μιας γενεάς και
συμβαίνουν στη διάρκεια δύο συνεχόμενων
ημερολογιακών ετών.
•Ορθογώνια τρίγωνα (g): γεγονότα που αφορούν
άτομα ηλικίας x μιας γενεάς στη διάρκεια ενός
ημερολογιακού έτους, ταξινομημένα αναλόγως της
ηλικίας των ατόμων αυτών και του έτους γέννησής
τους (διπλή κατανομή). 10
Η Ηλικία στο LEXIS
(α) ηλικία σε συμπληρωμένα έτη
(β) ηλικία σε συμπληρούμενα έτη
(γ) ηλικία σε συμπληρωμένα έτη (γενεά)
11
Παράδειγμα 1: Τα δεδομένα του πίνακα θνησιμότητας των

Γαλλίδων της γενεάς του 1820 στο διάγραμμα του LEXIS (απόσπασμα)
Πιθανότητες θανάτου
Επιζώσες σε ακριβείς
Θάνατοι ανάμεσα σε
διαδοχικές ακριβείς
ηλικίες
ηλικίες
Ηλικία
(‰)
0 100.000 15.270 152,70
1 84.730 5.253 62,0

2 79.477 2.941 37,0
3 76.536 1.929 25,2
4 74.607 1.440 19,3
…. …. …. ….
…. …. …. ….
12
Παραδειγμα 2: Ελλάδα, σύνολο γεννήσεων ζώντων
αναλόγως της ηλικίας της μητέρας (σε συμπληρωμένα έτη) ανά μονοετείς
ηλικιακές ομάδες (1981-1985)
Έτη
(συμπληρωμένα
Ηλικία
έτη)
1981 1982 1983 1984 1985
15 582 527 495 466 409

... ... ... ... ... ...
20 9444 8726 8395 7918 7233
21 10409 9856 9314 8655 7925
22 10594 10733 10013 9338 8588
23 10530 10443 10619 9714 8586
24 10192 10128 9868 9958 8973
… … … … … …
>=55 2 7 2 4 1
ΣΥΝΟΛΟ 140953 137275 132608 125724 116481
13
Παράδειγμα 3: Διπλή κατανομή (τρίγωνα στο Lexis)

1990 1991 1992 1993
Ηλικία Έτος γέννησης Σύνολο Ηλικία Έτος γέννησης Σύνολο Ηλικία Έτος γέννησης Σύνολο Ηλικία Έτος γέννησης Σύνολο
<15 <1975 503 <15 <1976 597 <15 <1977 603 <15 <1978 606
15 1975 495 15 1976 558 15 1977 575 15 1978 531
15 1974 617 15 1975 691 15 1976 710 15 1977 719
16 1974 1049 16 1975 1095 16 1976 1147 16 1977 1005
16 1973 1280 16 1974 1333 16 1975 1292 16 1976 1325
17 1973 1740 17 1974 1895 17 1975 1804 17 1976 1715
17 1972 1902 17 1973 2071 17 1974 2034 17 1975 1934
18 1972 2256 18 1973 2560 18 1974 2498 18 1975 2262
18 1971 3444 18 1972 3342 18 1973 3416 18 1974 3095
19 1971 4144 19 1972 3775 19 1973 3665 19 1974 3594
19 1970 5088 19 1971 4632 19 1972 4219 19 1973 4239
20 1970 5244 20 1971 4922 20 1972 4204 20 1973 3924
20 1969 5614 20 1970 5226 20 1971 4382 20 1972 3998
21 1969 5599 21 1970 4947 21 1971 4495 21 1972 3791
21 1968 5935 21 1969 5058 21 1970 4508 21 1971 3949
22 1968 4980 22 1969 4879 22 1970 4234 22 1971 3759
22 1967 4528 22 1968 4855 22 1969 4207 22 1970 3742
23 1967 4036 23 1968 3961 23 1969 4003 23 1970 3557
23 1966 3956 23 1967 3497 23 1968 3689 23 1969 3442
24 1966 3532 24 1967 3065 24 1968 3232 24 1969 3392
24 1965 3448 24 1966 2927 24 1967 2784 24 1968 3041
14
Παράδειγμα 3: Διπλή κατανομή (τρίγωνα στο Lexis)
Πηγή: Κοτζαμάνης Β., (2009),

Στοιχεία Δημογραφίας,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις 15
Θεσσαλίας
Διαμήκης (διαγενεακή) και εγκάρσια

(συγχρονική) ανάλυση
16
Διάγραμμα του Lexis - Αναλύσεις
Οι αναλύσεις βασίζονται στον τρόπο καταγραφής των διαθέσιμων δεδομένων
(Α) Συγχρονική Ανάλυση (Β) Διαγενεακή Ανάλυση (διαγώνια
(εγκάρσια, στιγμιαία, κάθετη - κατά - παρακολούθηση των γενεών ή
έτος παρατήρηση) κοορτών)
4
4
3
3
2
2
1
1
0
Α Β 0
Α Β
Λόγοι: Λόγοι :
Γεγονότα / πληθυσμός μέση ή άλλη
στιγμή του έτους: ποσοστά Γεγονότα / πληθυσμό που υπόκειται
(τετράγωνο ή και τον κίνδυνο: πιθανότητες
παραλληλόγραμμα του Lexis) (παραλληλόγραμμα του Lexis)
17
Ενότητα 5: Μέθοδοι ανάλυσης πληθυσμιακών

δομών - Η Πυραμίδα των ηλικιών
Μέθοδοι ανάλυσης πληθυσμιακών δομών:

-Η Πυραμίδα των ηλικιών
• Περιγραφικό ιστόγραμμα όπου εμφανίζεται
είτε η συχνότητα κάθε ηλικιακής ομάδας
(απόλυτα νούμερα) είτε η αναλογία
(ποσοστά) των ηλικιακών ομάδων ανά φύλο
στο σύνολο του πληθυσμού
• Παρόλο που αναφέρεται σε στιγμή του
χρόνου, περιγράφει την ‘ιστορία’ μιας
εκατοντάδας περίπου γενεών η οποίες την
απαρτίζουν
Τύποι πληθυσμιακών πυραμίδων
(α) Πυραμίδα (β) Πυραμίδα ώριμου (γ) Πυραμίδα
νεανικού πληθυσμού πληθυσμού γεροντικού
πληθυσμού
Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες
5
Παραδείγματα πληθυσμιακών πυραμίδων

(απόλυτα νούμερα)
Γερμανία 2007 Ελλάδα 2007
100+ 100+
95-99 95-99
90-94 90-94
85-89 85-89
80-84 80-84
75-79 75-79
70-74 70-74
65-69 65-69
60-64 60-64
55-59 55-59
50-54 50-54
45-49 45-49
40-44 40-44
35-39 35-39
30-34 30-34
25-29 25-29
20-24 20-24
15-19 15-19
10-14 10-14
5-9 5-9
0-4 0-4
4500000 3000000 1500000 0 1500000 3000000 4500000 4500000 3000000 1500000 0 1500000 3000000 4500000
Λουξεμβούργο 2007
100+
95-99
90-94
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
4500000 3000000 1500000 0 1500000 3000000 4500000
6
Παραδείγματα πληθυσμιακών πυραμίδων
(αναλογίες)
Γερμανία 2007 Ελλάδα 2007
100+ 100+
95-99 95-99
90-94 90-94
85-89 85-89
80-84 80-84
75-79 75-79
70-74 70-74
65-69 65-69
60-64 60-64
55-59 55-59
50-54 50-54
45-49 45-49
40-44 40-44
35-39 35-39
30-34 30-34
25-29 25-29
20-24 20-24
15-19 15-19
10-14 10-14
5-9 5-9
0-4 0-4
8.0 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 8.0 8.0 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 8.0
Λουξεμβούργο 2007
100+
95-99
90-94
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
8.0 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0 8.0
7
Οι μεταβολές της πυραμίδας του πληθυσμού της Ελλάδας

Η πυραμίδα του 1961 (γράφημα 1) έχει ακόμη τη μορφή (κατά το μάλλον ή ήττον) ενός ισοσκελούς τριγώνου. Η
μεταπολεμική μαζική μετανάστευση στο εξωτερικό μόλις έχει ξεκινήσει μη επηρεάζοντας ακόμη σημαντικά την κατανομή
του πληθυσμού ανά φύλο και ηλικία, ενώ δυο εγκοπές εμφανίζονται στην πυραμίδα (άτομα ηλικίας 37-46 ετών που
γεννήθηκαν ανάμεσα στο 1915 και το 1924 και άτομα ηλικίας 15-19 ετών που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της κατοχής).
Στην πρώτη περίπτωση, ο μειωμένος πληθυσμός ηλικίας 35-45 ετών οφείλεται, κυρίως, στις μειωμένες γεννήσεις της
πλέον ταραγμένης προπολεμικής μας δεκαετίας (Βαλκανικοί πόλεμοι και Μικρασιατική καταστροφή), και,
δευτερευόντως στις απώλειες που υπέστησαν στη διάρκεια της κατοχής οι άνδρες που γεννήθηκαν ανάμεσα στο 1915
και το 1924 και βρέθηκαν σε στρατεύσιμες ηλικίες κατά την περίοδο 1941-45, με αποτέλεσμα το δεξιό τμήμα της
πυραμίδας στις ηλικίες 35-45 να είναι ιδιαίτερα συρρικνωμένο σε σχέση με το αριστερό (γυναίκες). Στη δεύτερη
περίπτωση (ηλικίες 15-19 ετών) αποτυπώνονται στην πυραμίδα οι επιπτώσεις των δύσκολων χρόνων της κατοχής, στη
διάρκεια της οποίας καταγράφηκε σημαντική συρρίκνωση των γεννήσεων και ταυτόχρονα αυξημένη θνησιμότητα των
νεογνών που ήρθαν στον κόσμο κατά την περίοδο αυτή (αυξημένη βρεφική και παιδική θνησιμότητα).
Γράφημα 1: Η πυραμίδα του

πληθυσμού της Ελλάδας το 1961
(ο/οο)
8
Η πυραμίδα της Ελλάδας το 1961 διαφοροποιείται ταυτόχρονα από αυτήν των περισσότερων
ανεπτυγμένων χωρών του πλανήτη μας, καθώς η χώρα μας δεν γνώρισε την πρώτη
μεταπολεμική εικοσιπενταετία κάποια «έκρηξη» των γεννήσεων (το γνωστό σε όλους μας
πλέον baby-boom, δηλ. τη συνταρακτική αύξησή τους σε σχέση με την προπολεμική περίοδο,
βλ. πχ την πυραμίδα της Γαλλίας το 1981, γράφημα 1bis). Το μόνο που καταγράφεται στη
πυραμίδα του 1961 είναι μια μικρή αύξησή τους, αμέσως μετά τη λήξη του Β’ παγκοσμίου
πολέμου, η οποία όμως δεν είχε συνέχεια.
Γράφημα 1: Η πυραμίδα του πληθυσμού της Γράφημα 1bis: Η πυραμίδα του πληθυσμού της
Ελλάδας το 1961 (ο/οο) Γαλλίας το 1961 (ο/οο)

Στην πυραμίδα του 1981 (γράφημα 2), οι εγκοπές που εντοπίσθηκαν το 1961
προφανώς παραμένουν μεταφερόμενες στη κλίμακα των ηλικιών κατά μια
εικοσαετία. Η βάση της πυραμίδας (ηλικίες 0-9 ετών συρρικνώνεται ελαφρώς, καθώς
οι γεννήσεις της περιόδου 1971-1980 είναι μειωμένες σε σχέση με αυτές της
προηγούμενης δεκαετίας, ενώ ταυτόχρονα ο ανδρικός πληθυσμός υπολείπεται
ελαφρώς του γυναικείου στις «ώριμες ενεργές» ηλικίες (40-64 ετών), καθώς η μαζική
μεταπολεμική φυγή (1960-1973) προς το εξωτερικό «έπληξε» περισσότερο το
ανδρικό φύλο.

(ο/οο)
10
Η πυραμίδα του 2001 (γράφημα 3) έχει πλέον χάσει το τριγωνικό της σχήμα. Οι
περιορισμένες γενεές της δεκαετίας 1915-1924 έχουν υποστεί τη φθορά του χρόνου και έχουν
«μεταφερθεί» πλέον στο επάνω τμήμα του σχήματος. Αντιθέτως, οι επιπτώσεις της κατοχής
είναι ακόμη εμφανείς (μειωμένος πληθυσμός στις ηλικίες 60-64), ενώ η βάση της πυραμίδας
στενεύει ταχύτατα εξαιτίας της γρήγορης μείωσης των γεννήσεων που ξεκινά από τις αρχές
της δεκαετίας του 1980 όπως οι γεννήσεις του 2001 υπολείπονται κατά 30% αυτών του 1980.
Η μαζική μετανάστευση στη χώρα μας κυρίως από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες έχει ήδη
ξεκινήσει και αποτυπώνεται στην πυραμίδα μας στις ηλικίες 20-44 ετών, καθώς σε αντίθεση
με την πυραμίδα του 1981 οι άνδρες είναι περισσότεροι από τις γυναίκες (διαφορική
μετανάστευση μεταξύ των δυο φύλων από τις χώρες προέλευσης).

(ο/οο)
11

Η πλέον πρόσφατη πυραμίδα, αυτή του 2014 (γράφημα 4), τείνει να πάρει τη μορφή ενός
«πυρηνικού μανιταριού». Οι σχετικά πολυπληθείς προπολεμικές γενεές τείνουν να εξαφανισθούν
λόγω της αναπόφευκτης φθοράς του χρόνου, οι επιπτώσεις του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου
έχουν αμβλυνθεί, ενώ η βάση της πυραμίδας τείνει να αποκτήσει τη μορφή ενός κυλίνδρου. Η
μικρή αύξηση των γεννήσεων το 2002-2009 (αποτέλεσμα της αναπλήρωσής τους λόγω της αύξησης
της μέσης ηλικίας στην τεκνογονία) μόλις φαίνεται στο σχήμα, χωρίς να αλλάζει την μορφή του. Η
χώρα μας τείνει να γίνει δημογραφικά κατά τι πιο γερασμένη απ’ ότι μία εικοσαετία πριν (παρά τη
μαζική εισροή νέων αλλοδαπών που επιβράδυναν απλώς την γήρανση), σαφώς δε πλέον
γερασμένη απ’ ότι όταν βγήκε από τη δίνη του εμφυλίου και αυτό αποτυπώνεται τόσο στην
κατανομή του πληθυσμού μας σε μεγάλες ηλικιακές ομάδες, όσο και στη μέση ηλικία του.

(ο/οο)
12
Ειδικότερα, οι άνω των 65 ετών υπερβαίνουν το 2014 το 20% του συνολικού πληθυσμού (8% το
1961) οι δε 85+ το 2,5% (0,4% αντίστοιχα εξήντα τρία χρόνια πριν), ενώ η μέση ηλικία έχει αυξηθεί
κατά 11 σχεδόν έτη ανάμεσα στο 1961 και το 2014. Η ταχύτατη μείωση των γεννήσεων σε μια
πρώτη φάση και η σταθεροποίησή τους σε χαμηλά επίπεδα στη συνέχεια, μαζί με την αύξηση του
μέσου προσδόκιμου ζωής στη γέννηση την ίδια περίοδο -κερδίσαμε σχεδόν 10,5 χρόνια ζωής
μεταξύ στο 1961 και το 2013- οδήγησαν στη ριζική αλλαγή των ηλικιακών δομών του πληθυσμού
μας, αλλαγή που δεν διαφοροποιείται από αυτή της μεγάλης πλειοψηφίας των ανεπτυγμένων
χωρών του πλανήτη μας, καθώς η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση. Η γήρανση της πληθυσμιακής μας
πυραμίδας είναι πλέον μη αναστρέψιμη, και είναι προτιμότερο να πορευθούμε λαμβάνοντάς την
παράμετρο αυτή υπόψη.

(ο/οο)
13
Σχεδιασμός πληθυσμιακής πυραμίδας (1)

Ελλάδα 2013
Ηλ. Ομάδες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες % Ανδρών % Γυναικών
0-4 533952 273637 260315 -2.50 2.37
Ανά φύλο και ηλικία
5-9 539086 275967 263119 -2.52 2.40
κατ ανομή τ ου πληθυσμού
10-14 534779 273325 261454 -2.49 2.38 τ ης Ελλάδας για τ ο 2013
(01/01) - Δεδομένα
15-19 545128 277410 267718 -2.53 2.44
20-24 605081 308580 296501 -2.81 2.70
25-29 651907 331040 320867 -3.02 2.93 Ποσοστιαία αναλογία ανδρών ηλικίας 0-4
30-34 802224 406882 395342 -3.71 3.61 ετών στ ο σύνολο τ ου πληθυσμού.
Δηλαδή,
35-39 824010 413129 410881 -3.77 3.75
% Ανδρών (0-4) = 273637/10965201
40-44 836304 413786 422518 -3.77 3.85 = 2.5%
45-49 797219 388509 408710 -3.54 3.73
50-54 745255 357259 387996 -3.26 3.54
55-59 691531 332347 359184 -3.03 3.28
60-64 635561 305045 330516 -2.78 3.01
65-69 587292 277204 310088 -2.53 2.83
Το σύμβολο -, δηλαδή οι αρνητ ικές
70-74 500571 229975 270596 -2.10 2.47 τ ιμές για τ ις επιμέρους ποσοστ ιαίες
75-79 493585 215327 278258 -1.96 2.54 αναλογίες τ ων ανδρών, αποτ ελούν
ένα τ έχνασμα έτ σι ώστ ε οι
80-84 367500 155597 211903 -1.42 1.93 αντ ίστ οιχες τ ιμές ανδρών και
85-89 192833 75040 117793 -0.68 1.07 γυναικών να διαφοροποιούντ αι.
Υπενθυμίζ ουμε ότ ι η πληθυσμιακή
90-94 61410 22990 38420 -0.21 0.35
πυραμίδα είναι ιστ όγραμμα.
95-99 15550 5253 10297 -0.05 0.09
100+ 4423 1428 2995 -0.01 0.03
Σύνολο 10,965,201 5,339,730 5,625,471 -48.29 51.71
14
Σχεδιασμός πληθυσμιακής πυραμίδας (2)
Ελλάδα 2013
Ηλ. Ομάδες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες % Ανδρών % Γυναικών
0-4 533952 273637 260315 -2.50 2.37
Ανά φύλο και ηλικία
5-9 539086 275967 263119 -2.52 2.40
κατ ανομή τ ου πληθυσμού
10-14 534779 273325 261454 -2.49 2.38 τ ης Ελλάδας για τ ο 2013
(01/01) - Δεδομένα
15-19 545128 277410 267718 -2.53 2.44
20-24 605081 308580 296501 -2.81 2.70
25-29 651907 331040 320867 -3.02 2.93 Ποσοστιαία αναλογία ανδρών ηλικίας 0-4
30-34 802224 406882 395342 -3.71 3.61 ετών στ ο σύνολο τ ου πληθυσμού.
Δηλαδή,
35-39 824010 413129 410881 -3.77 3.75
% Ανδρών (0-4) = 273637/10965201
40-44 836304 413786 422518 -3.77 3.85 = 2.5%
45-49 797219 388509 408710 -3.54 3.73
50-54 745255 357259 387996 -3.26 3.54
55-59 691531 332347 359184 -3.03 3.28
60-64 635561 305045 330516 -2.78 3.01
65-69 587292 277204 310088 -2.53 2.83
Το σύμβολο -, δηλαδή οι αρνητ ικές
70-74 500571 229975 270596 -2.10 2.47 τ ιμές για τ ις επιμέρους ποσοστ ιαίες
75-79 493585 215327 278258 -1.96 2.54 αναλογίες τ ων ανδρών, αποτ ελούν
ένα τ έχνασμα έτ σι ώστ ε οι
80-84 367500 155597 211903 -1.42 1.93 αντ ίστ οιχες τ ιμές ανδρών και
85-89 192833 75040 117793 -0.68 1.07 γυναικών να διαφοροποιούντ αι.
Υπενθυμίζ ουμε ότ ι η πληθυσμιακή
90-94
95-99
100+22990
61410
15550 5253
38420
10297
-0.21
-0.05
0.35
0.09
πυραμίδα είναι ιστ όγραμμα.
100+ 95-991428
4423 2995 -0.01 0.03
Σύνολο 10,965,201 5,339,730 5,625,471 -48.29 51.71
90-94
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 15
Ενότητα 6: Δημογραφική Μετάβαση
Η Δημογραφική μετάβαση
• Η δημογραφική μετάβαση αποτέλεσε ένα γενικό αναλυτικό
εργαλείο για την περιγραφή των μετασχηματισμών των
δημογραφικών συμπεριφορών στη Δ. Ευρώπη του 19ου αιώνα
και, εν συνεχεία, στο σύνολο του πλανήτη μας.
•Το «μοντέλο» περιγράφει σε αδρές γραμμές το προοδευτικό

πέρασμα από ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα γεννητικότητας και
θνησιμότητας (με αποτέλεσμα σχεδόν μηδενικά φυσικά
ισοζύγια) σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα (με το ίδιο
αποτέλεσμα, δηλ. σχεδόν μηδενικά φυσικά ισοζύγια), ενώ
επιχειρεί παράλληλα να ερμηνεύσει τις προαναφερθείσες
αλλαγές.
Η Θεωρία Δημογραφικής Μετάβασης
Ουσιαστικά διακρίνει τρεις ή πέντε διαδοχικές φάσεις της πορείας της γεννητικότητας και
της θνησιμότητας, φάσεις οι οποίες προσδιορίζονται από εξωγενείς παράγοντες
(αστικοποίηση, εκβιομηχάνιση, αλλαγή του ρόλου της γυναίκας κ.τ.λ.).
Φάσεις Θνησιμότητα Γονιμότητα Φυσική αύξηση

Πρώτη Υψηλή Υψηλή Χαμηλή
Δεύτερη Σε πτώση Υψηλή Αυξάνουσα
Τρίτη Σε πτώση Σε πτώση Αυξάνουσα
Τέταρτη Χαμηλή Χαμηλή Χαμηλή
Ειναι δυνατον να διακρίνουμε δύο διαφορετικούς τύπους δημογραφικής μετάβασης:
•Μετάβαση χαμηλή και μακράς διάρκειας (μετάβαση που απλώνεται στον χρόνο και που δεν
χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα υψηλούς ρυθμούς δημογραφικής αύξησης). Οι περισσότερες
ευρωπαϊκές χώρες ανήκουν σε αυτήν την περίπτωση.
•Μετάβαση βραχείας διάρκειας και ιδιαίτερα υψηλή (μετάβαση που συντελείται σε σύντομη
χρονική περίοδο, και συνδυάζεται με τη μέγιστη δημογραφική αύξηση, χαρακτηριστική
περίπτωση αυτή της Sri Lanka, Αλβανία).
5
ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ

(ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ)
Η πρώτη φάση, που θα αποκαλέσουμε προμεταβατική, τα αδρά ποσοστά
γεννητικότητας και θνησιμότητας είναι ιδιαίτερα υψηλά (45 ο/οο για την
γεννητικότητα και 40ο/οο για την θνησιμότητα) και το φυσικό ισοζύγιο σχετικά
χαμηλό (5 ‰ ετησίως).
Η δεύτερη φάση, με την εκκίνηση της δημογραφικής μετάβασης, η θνησιμότητα
αρχίζει την πτωτική της πορεία που οφείλεται κυρίως στην βελτίωση των συνθηκών
διατροφής (και όχι ακόμη στις προόδους της ιατρικής και της δημόσιας υγείας).
Αντιθέτως η γονιμότητα δεν εμφανίζει κάμψη, με αποτέλεσμα τα ποσοστά φυσικής
αύξησης να εκτινάσσονται στα ύψη.
Στη διάρκεια της τρίτης φάσης, η θνησιμότητα συνεχίζει την πτωτική της πορεία με
την συνεισφορά των προόδων της ιατρικής και της δημόσιας υγείας. Παράλληλα η
γεννητικότητα αρχίζει να πέφτει (όχι όμως ακόμη εξαιτίας της εμφάνισης-διάδοσης
των συγχρόνων μεθόδων αντισύλληψης). Οι συγκλίνουσες πλέον πορείες των δύο
βασικών αυτών συντελεστών της φυσικής κίνησης, οδηγούν προφανώς στην ταχεία
συρρίκνωση του ετήσιου ποσοστού φυσικής αύξησης.
Στη τελευταία φάση, φάση που δύναται να χαρακτηρισθεί και ως μετα-μεταβατική,
η γεννητικότητα και η θνησιμότητα εξισορροπούνται πλέον, σε χαμηλά επίπεδα
(γύρω στο 10 ‰) και το ποσοστό φυσικής αύξησης τείνει να γίνει μηδενικό.
6
Η Θεωρία της Δημογραφικής Μετάβασης
Πηγή: J.C. Chesnais (1992), La démographie, Paris στο Κοτζαμάνης Β., (2009), Στοιχεία Δημογραφίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας 7
Πληθυσμιακές πυραμίδες που αντιστοιχούν

αδρά στα στάδια της Δημογραφικής
Μετάβασης
Πηγή: J.C. Chesnais (1986), στο Κοτζαμάνης Β., (2009), Στοιχεία Δημογραφίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας 8
Στάδια της Δημογραφικής Μετάβασης
(Αναλυτικά)
• ΣΤΑΔΙΟ 1 ή ΠΡΟΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ (αργή ακόμη και
μηδενική φυσική αύξηση):
– Πολύ υψηλούς και δια-κυμαινόμενους ρυθμούς
θνησιμότητας και γονιμότητας
– Ουσιαστικά όχι μακροπρόθεσμη αύξηση του

πληθυσμού
– Ο πληθυσμός στο μεγαλύτερο τμήμα της

ανθρώπινης ιστορίας ήταν σε αυτό το στάδιο
– Καμία χώρα δεν βρίσκεται σήμερα στο στάδιο

αυτό σημερα 9
Δημογραφική Μετάβαση
Πηγή: Rowland, T. (2003), Demographic Methods and Concepts, Oxford University Press, στο 10
Κοτζαμάνης Β., (2009), Στοιχεία Δημογραφίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας
• ΣΤΑΔΙΟ 2 (ταχύτατη πληθυσμιακή αύξηση):
– Η θνησιμότητα καταρρέει
– Αλλά η γονιμότητα παραμένει σε υψηλά επίπεδα
κοντινά με αυτά του πρώτου σταδίου
– Υψηλή φυσική αύξηση
– Οι χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής
εισήλθαν σε αυτό το στάδιο στα τέλη του 18ου
και/ή κατά τον 19ο αιώνα, (η χώρα μας στα τέλη
του 19ου αιώνα και αρχές 20ου)
11
• ΣΤΑΔΙΟ 3 (μέτρια αύξηση):
– Η γεννητικότητα συρρικνώνεται ταχύτατα
– Η θνησιμότητα εξακολουθεί να μειώνεται
αλλά με αργότερους ρυθμούς από το
προηγούμενο στάδιο
– Ο πληθυσμός εξακολουθεί να αυξάνει αλλά
με αργότερους ρυθμούς από το
προηγούμενο στάδιο
13
• ΣΤΑΔΙΟ 4 ή ΜΕΤΑ-ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ (χαμηλή η ακόμη και
μηδενική αύξηση του πληθυσμού):
– Τα επίπεδα της γεννητικότητας τείνουν να μη
διαφοροποιηθούν πλέον από αυτά της
θνησιμότητας
– Η φυσικής αύξηση τείνει να μηδενισθεί
– ( Μηδενικό φυσικό ισοζύγιο)
– Δεκάδες χώρες της Δυτικής Ευρώπης έχουν
εισέλθει στο Στάδιο 4 (όπως και η Ελλάδα)
15
• Όλοι οι πληθυσμοί δεν ακολουθούν την
ίδια μορφή δημογραφικής μετάβασης
• Η μείωση της θνησιμότητας συνήθως
είναι πιο απότομη από τη μείωση της
γονιμότητας αν και το αντίθετο δεν
αποκλείεται σε ορισμένες περιπτώσεις
17
• Στην Ευρώπη η μετάβαση διήρκεσε 200
χρόνια
• Σε ορισμένες λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες

διήρκεσε μόλις μερικές δεκαετίες
• Η σταδιακή μείωση της θνησιμότητας στην

Ευρώπη είχε ως αποτέλεσμα μικρότερο
χάσμα ανάμεσα στη θνησιμότητα και τη
γονιμότητα από ότι στις λιγότερο
ανεπτυγμένες χώρες
18
• Η Ευρώπη δεν έζησε την ταχύτατη αύξηση
του πληθυσμού των λιγότερων ανεπτυγμένων
χωρών της εποχής μας διότι η
βιομηχανοποίηση και η αστικοποίηση (ως και
η αποικιοκρατία και ο εποικισμός του Νέου
Κόσμου) «ανακούφισαν» την δημογραφική
της πίεση
19
• Στις αρχικές φάσεις της κοινωνικό-
οικονομικής ανάπτυξης, η γονιμότητα
μπορεί να αυξηθεί ελαφρώς πριν αρχίσει να
μειώνεται
– Αυτό συνέβη στην Ευρώπη στα τέλη του 19ου
αιώνα
– Σύγχρονες δειγματοληπτικές έρευνες

αποκαλύπτουν τις ίδιες τάσεις σε αρκετές
λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου
20
• Σε όρους δημογραφικής μετάβασης οι χώρες
διαχωρίζονται σε 4 κατηγορίες:
–Α. Βιομηχανικές (πλούσιες) χώρες του πιο
ανεπτυγμένου κόσμου
όπου η μετάβαση ξεκίνησε στη διάρκεια του
19ου αιώνα ή ακόμη νωρίτερα και
ολοκληρώθηκε
Π.χ. Ενωμένες Πολιτείες Αμερικής, Γερμανία,
Ενωμένο Βασίλειο, Σουηδία, Δανία
21
– Β. Οι πλέον ανεπτυγμένες χώρες του λιγότερο
ανεπτυγμένου κόσμου
• Όπου η μετάβαση ξεκίνησε στη διάρκεια
του 20ου αιώνα. Σήμερα οι περισσότερες
από αυτές τις χώρες βρίσκονται στο 4ο
στάδιο
• Χαρακτηριστικές χώρες σε αυτήν την
κατηγορία είναι το Χονγκ-Κονγκ, η
Σιγκαπούρη, το Ισραήλ
• η Ελλάδα τοποθετείται ανάμεσα στις δύο
πρώτες κατηγορίες
22
-Γ. Οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες στο 2ο και 3ο
στάδιο της μετάβασης
• Οι περισσότερες χώρες της Λατινικής
Αμερικής και οι υπόλοιπες Ασιατικές
-Δ. Οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες σε 2ο

στάδιο της μετάβασης της θνησιμότητας
(πτώση) αλλά σε 1ο στάδιο της γονιμότητας
(φυσική)
• Η πλειονότητα των Αφρικανικών χωρών
23
Ενότητα 7: Αδροί δείκτες & Ισοζύγια

Πληθυσμός – Δημογραφικές συνιστώσες
Ο πληθυσμός είναι ένα σύνολο σε αέναη κίνηση, συνεχώς
ανανεώνεται και φθείρεται μέσω της γεννητικότητας,
θνησιμότητας και μετανάστευσης:
Γεννητικότητα
Πληθυσμός
Εισροή Εκροή
μεταναστών μεταναστών
Θνησιμότητα
Βασική δημογραφική εξίσωση:

Μεταβολή του πληθυσμού (+ / -) =
[Γεννήσεις (Β) + Μετανάστες (εισροή -Ι)] –
[Θάνατοι (D) + Μετανάστες (εκροή Ε)]
4
Αδροί δείκτες (1)
ΑΔΡΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ: αριθμός γεγονότων x 1000 / πληθυσμός (30/6)
στο χώρο j το έτος χ
Γεγονότα: Γεννήσεις, Θάνατοι, Μετακινήσεις, Διαζύγια
Οι ΑΔΡΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ χρησιμεύουν για μια γενική ιδέα της εξέλιξης του
φαινομένου, όμως,
• αποτελούν τη συχνότητα εμφάνισης ενός γεγονότος στο συνολικό
πληθυσμό
•επηρεάζονται από τη δομή του πληθυσμού (το ειδικό βάρος των
ατόμων κάθε ηλικιακής ομάδας στο συνολικό πληθυσμό), έτσι,
•Όταν δεν έχουμε άλλα δεδομένα και θέλουμε να συγκρίνουμε αδρούς
δείκτες διαφόρων χωρικών συνόλων ή/και χρονικών περιόδων του ίδιου
χωρικού συνόλου προκύπτει η
• ΑΝΑΓΚΗ ΠΡΟΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗΣ των αδρών δεικτών

5

• Οι αδροί δείκτες (γεννητικότητας, θνησιμότητας, γαμηλιότητας, διαζευγιμότητας, κ.ο.κ) μας
δίδουν μια πρώτη εικόνα για την τάξη μεγέθους και τις εξελίξεις του εξεταζόμενου
φαινομένου. Ωστόσο, επειδή με τον τρόπο που υπολογίζονται δεν δίνουν παρά τη συχνότητα
εμφανίσεως του φαινομένου στο συνολικό πληθυσμό, επηρεάζονται από τις δομές αυτού
(δηλαδή από το ειδικό βάρος των ατόμων έκαστης ηλικιακής ομάδας στο συνολικό
πληθυσμό).
• Εξ’ ου και η ανάγκη δημιουργίας δεικτών που δεν θα επηρεάζονται από τη δομή του
πληθυσμού και θα επιτρέπουν τη σύγκριση της έντασης κάθε φαινομένου είτε στον ίδιο χώρο
στη διάρκεια του χρόνου, είτε στον ίδιο χρόνο ανάμεσα σε διαφορετικές χωρικές ενότητες. Οι
νέοι αυτοί δείκτες υπολογίζονται με τη μέθοδο της προτυποποίησης (άμεσης ή έμμεσης).
• Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο να ορίσουμε τους ειδικούς κατά ηλικιακή ομάδα
συντελεστές, οι οποίοι υπολογίζονται ως ο λόγος των γεγονότων (θανάτων, γεννήσεων,
γάμων, διαζυγίων και μεταναστεύσεων), ταξινομημένων κατά ηλικιακές ομάδες, προς το μέσο
πληθυσμό των αντίστοιχων ηλικιακών ομάδων (συνήθως μονοετών ή πενταετών). Oταν
υπολογίζουμε τους συντελεστές αυτούς και θέλουμε να συγκρίνουμε την ένταση του
φαινομένου ανάμεσα σε διαφορετικούς πληθυσμούς, χρησιμοποιούμε την άμεση μέθοδο
προτυποποίησης. Αντιθέτως, όταν δεν έχουμε τα αναγκαία δεδομένα για να τους
υπολογίσουμε και επιδιώκουμε τη σύγκριση χρησιμοποιούμε την έμμεση μέθοδο
προτυποποίησης.
6
Μέθοδοι ανάλυσης εξέλιξης πληθυσμού:
Φυσικό ισοζύγιο – Καθαρή μετανάστευση
Ξεκινώντας από τη βασική δημογραφική εξίσωση:
[Γεννήσεις (Β) + Μετανάστες (εισροή-Ι)] –
[Θάνατοι (D) + Μετανάστες (εκροή Ε)]
Υπολογίζουμε για κάθε πληθυσμό και μια χρονική περίοδο n ετών το
1. Φυσικό Ισοζύγιο (απόλυτα): Γεννήσεις (Β) – Θάνατοι (D)
1.1 Φυσικό Ισοζύγιο (ποσοστά ‰ κατά έτος):

(Γεννήσεις (Β)– Θάνατοι (D))/n x 1000 /
[(Pt+n+Pt)/2, μέσος πληθυσμός περιόδου]
2. Καθαρή μετανάστευση (απόλυτα):

Μετανάστες (εισροή-Ι)– Μετανάστες (εκροή Ε)]
2.2 Καθαρή μετανάστευση (ποσοστά ‰ κατά έτος):

Μετανάστες (εισροή-Ι)– Μετανάστες (εκροή Ε)]/nx1000/
[(Pt+n+Pt)/2 μέσος πληθυσμός περιόδου]
7
Μέθοδοι ανάλυσης εξέλιξης πληθυσμού:

Φαινόμενη μετανάστευση
Πολλές φορές μας λείπουν τα δεδομένα της μετανάστευσης μιας χώρας ή μιας περιοχής, τότε
χρησιμοποιούμε την έννοια της Φαινόμενης μετανάστευσης, δηλαδή της μετανάστευσης που
φαίνεται από τα δεδομένα και όχι αυτή που μετράμε.
Προκύπτει από τη βασική δημογραφική εξίσωση:

[Γεννήσεις (Β) + Μετανάστες (εισροή-Ι)] –
[Θάνατοι (D) + Μετανάστες (εκροή Ε)] <═>
3. Φαινόμενη μετανάστευση απόλυτα νούμερα

[(Μετανάστες (εισροή-Ι)-Μετανάστες (εκροή Ε)] =
Μεταβολή του πληθυσμού (+ / -) -
Φυσικό ισοζύγιο (Γεννήσεις (Β)- Θάνατοι (D)) ή
ΦΜ=(Pt+n-Pt) – (Β-D)
3.3. Φαινόμενη μετανάστευση (ποσοστά ‰ κατά έτος):

[[(Pt+n-Pt)] –[(Β)-(D)]]/n x1000/ [(Pt+n+Pt)/2]
8
Ελλάδα,2001-2013, Μέσος πληθυσμός,
Φυσική κίνηση και δημογραφικά γεγονότα
Γεννησεις Θάνατοι Φ υσική κίνηση Φ αινόμενη Φ αινόμενη

Πληθυσμός Μέσος
Έτος Δ(1/1) Γεννησεις Θάνατοι μετανάστευση μετανάστευση
1/1 Πληθυσμός ΣΔΓ ΑΔΘ Nx-Dx ΑΔΓ-ΑΔΘ ‰
Νx Dx (απόλυτες τιμές) (‰)
2001 10934985 33557 10951781 102282 1.25 102559 9.36 -277 -0.03 33834 3.09
2002 10968542 30361 10983721 103569 1.27 103915 9.46 -346 -0.03 30707 2.80
2003 10998903 38842 11018301 104420 1.28 105529 9.58 -1109 -0.1 39951 3.63
2004 11037745 35968 11055697 105655 1.3 104942 9.49 713 0.06 35255 3.19
2005 11073713 38400 11092923 107545 1.33 105091 9.47 2454 0.22 35946 3.24
2006 11112113 31667 11127921 112042 1.4 105476 9.48 6566 0.59 25101 2.26
2007 11143780 38444 11163026 111926 1.41 109895 9.84 2031 0.18 36413 3.26
2008 11182224 8430 11186479 118302 1.51 107979 9.65 10323 0.92 -1893 -0.17
2009 11190654 -7138 11187103 117933 1.52 108316 9.68 9617 0.86 -16755 -1.50
2010 11183516 -60124 11153470 114766 1.51 109084 9.78 5682 0.51 -65806 -5.90
2011 11123392 -40826 11123261 106428 1.41 111099 9.99 -4671 -0.42 -36155 -3.25
2012 11082566 -91166 11036983 100371 1.34 116668 10.6 -16297 -1.52 -74869 -6.78
2013 10991400 10947552 94134 1.3 111794 10.2 -17660 -1.65
Ενότητα 8: Δομικοί Δείκτες

-Δομικοί δείκτες
P(m) j
Δείκτης αναλογίας φύλου (SEX RATIO): × 1000
P(w) j
Δείκτες συμμετοχής στο σύνολο του Pij i=(0-14, 15-64, ≥65)

πληθυσμού των μεγάλων ηλικιακών ομάδων:
× 100 j: χωρικό επίπεδο
Pj
Δείκτης εξάρτησης: (P(0-14), j + P( ≥65), j )

× 100
P(15-64), j
P( ≥ 65), j
Δείκτης γήρανσης: × 100
P(0-14), j
-Δομικοί δείκτες (συνέχεια)
Δείκτης αντικατάστασης I: P(10-14), j
× 100
P(60-64), j
P(15-19), j
Δείκτης αντικατάστασης II: × 100
P(65-69), j
P( ≥65), j
Δείκτης εξάρτησης ηλικιωμένων: × 100
P(15-64), j
•Ο κάθε δείκτης προσδιορίζει το περιεχόμενό του από την

ονομασία του
•Κοινωνική και οικονομική η σημασία τους

5
Ενότητα 9: Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής
Ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής

του πληθυσμού (1)
• Ο δημογράφος συχνά χρησιμοποιεί δείκτες για τη
μελέτη της μεταβολής του μεγέθους ενός
πληθυσμού. Ο κυριότερος εξ αυτών είναι ο μέσος
ετήσιος ρυθμός μεταβολής ή άλλως η μέση ετήσια
μεταβολή του πληθυσμού (r), που δεν θα πρέπει να
συγχέεται με την ποσοστιαία μεταβολή του
πληθυσμού. Ο δείκτης αυτός, υπολογίζεται βάσει
του τύπου το ανατοκισμού, ως εξής:
Pt + n = Pt (1 + r ) n
Ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής
του πληθυσμού (2)
Pt + n = Pt (1 + r ) n
όπου Pt είναι ο πληθυσμός στην αρχή της περιόδου t, n

είναι ο αριθμός των ετών που πέρασαν από το χρόνο
εκκίνησης t , Pt+n είναι ο πληθυσμός στο τέλος της
περιόδου και r είναι ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής.
Π.χ. εάν ο πληθυσμός της Ελλάδας ήταν (απογραφή) στην
1/1/1991 (P(t))=10.259.900 και στην 1/1/2001 (P(t+n))
=10.939.771, η διαφορά ανάμεσα 1/1/1991 και 1/1/2001
είναι 10 έτη (n) και επομένως
10.939.771=10.259.900*(1+r)10, επομένως r=6,436‰.
5
Υπολογισμός - Μέσος ετήσιος ρυθμός

μεταβολής του πληθυσμού
6
Αντιστοιχία του μέσου ετήσιου ρυθμού μεταβολής (r, o/oo) σε
απαιτούμενα έτη για το διπλασιασμό ενός πληθυσμού
7
Χρόνος διπλασιασμού του πληθυσμού με βάση το μέσο ετήσιο

ρυθμό μεταβολής (r, o/oo)
8
Ενότητα 10: Προτυποποίηση

ΑΔΡΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ: αριθμός γεγονότων x 1000 / πληθυσμός (30/6)
στο χώρο j το έτος χ
Γεγονότα: Γεννήσεις, Θάνατοι, Μετακινήσεις, Διαζύγια
Οι ΑΔΡΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ χρησιμεύουν για μια γενική ιδέα της εξέλιξης του
φαινομένου, όμως,
• αποτελούν τη συχνότητα εμφάνισης ενός γεγονότος στο συνολικό
πληθυσμό
•επηρεάζονται από τη δομή του πληθυσμού (το ειδικό βάρος τ ων
ατόμων κάθε ηλικιακής ομάδας στο συνολικό πληθυσμό), έτσι,
• Όταν δεν έχουμε άλλα δεδομένα και θέλουμε να συγκρίνουμε αδρούς
δείκτες διαφόρων χωρικών συνόλων ή/και χρονικών περιόδων του ίδιου
χωρικού συνόλου προκύπτει η
4
• ΑΝΑΓΚΗ ΠΡΟΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗΣ των αδρών δεικτών

• Οι αδροί δείκτες (γεννητικότητας, θνησιμότητας, γαμηλιότητας, διαζευγιμότητας, κ.ο.κ) μας
δίδουν μια πρώτη εικόνα για την τάξη μεγέθους και τις εξελίξεις του εξεταζόμενου
φαινομένου. Ωστόσο, επειδή με τον τρόπο που υπολογίζονται δεν δίνουν παρά τη συχνότητα
εμφανίσεως του φαινομένου στο συνολικό πληθυσμό, επηρεάζονται από τις δομές αυτού
(δηλαδή από το ειδικό βάρος των ατόμων έκαστης ηλικιακής ομάδας στο συνολικό
πληθυσμό).
• Εξ’ ου και η ανάγκη δημιουργίας δεικτών που δεν θα επηρεάζονται από τη δομή του
πληθυσμού και θα επιτρέπουν τη σύγκριση της έντασης κάθε φαινομένου είτε στον ίδιο χώρο
στη διάρκεια του χρόνου, είτε στον ίδιο χρόνο ανάμεσα σε διαφορετικές χωρικές ενότητες. Οι
νέοι αυτοί δείκτες υπολογίζονται με τη μέθοδο της προτυποποίησης (άμεσης ή έμμεσης).
• Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο να ορίσουμε τους ειδικούς κατά ηλικιακή ομάδα
συντελεστές, οι οποίοι υπολογίζονται ως ο λόγος των γεγονότων (θανάτων, γεννήσεων,
γάμων, διαζυγίων και μεταναστεύσεων), ταξινομημένων κατά ηλικιακές ομάδες, προς το μέσο
πληθυσμό των αντίστοιχων ηλικιακών ομάδων (συνήθως μονοετών ή πενταετών). Oταν
υπολογίζουμε τους συντελεστές αυτούς και θέλουμε να συγκρίνουμε την ένταση του
φαινομένου ανάμεσα σε διαφορετικούς πληθυσμούς, χρησιμοποιούμε την άμεση μέθοδο
προτυποποίησης. Αντιθέτως, όταν δεν έχουμε τα αναγκαία δεδομένα για να τους
υπολογίσουμε και επιδιώκουμε τη σύγκριση χρησιμοποιούμε την έμμεση μέθοδο
προτυποποίησης.
5
Άμεση μέθοδος προτυποποίησης (1)
Στην περίπτωση της άμεσης προτυποποίησης εφαρμόζουμε τους ειδικούς κατά ηλικιακή ομάδα
συντελεστές για κάθε χωρική ενότητα σε έναν πρότυπο πληθυσμό με δεδομένη την κατανομή
του κατά ηλικία. Με τη μέθοδο αυτή υπολογίζουμε τα γεγονότα που θα συνέβαιναν στον
πρότυπο πληθυσμό, εάν αυτός ακολουθούσε τους ειδικούς συντελεστές των χωρικών μας
ενοτήτων. Εν συνεχεία, υπολογίζουμε τον προτυποποιημένο δείκτη για την κάθε χωρική
ενότητα, ο οποίος έχει απαλλαγεί πλέον από την επίδραση της δομής των υπό σύγκριση
πληθυσμών. Η μέθοδος αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιμη όταν έχουμε να συγκρίνουμε πολλές
περιοχές ή περιφέρειες (για παράδειγμα, το επίπεδο θνησιμότητας ανάμεσα στους νομούς της
χώρας)
Παράδειγμα άμεσης μεθόδου προτυποποίησης
Έστω ότι έχουμε τις πόλεις Α και Β και τη θνησιμότητα των πληθυσμών τους στη διάρκεια
ενός έτους. Παρατηρούμε ότι, αν και στην πόλη Β για κάθε μια από τις ηλικιακές ομάδες η
θνησιμότητα είναι υψηλότερη από ότι στην πόλη Α, ο ΑΔΘ στην πόλη αυτή είναι
χαμηλότερος (19‰ στην πόλη Β έναντι 20,5‰ στην πόλη Α). Αν, για να εξάγουμε τα
συμπεράσματά μας για την ένταση της θνησιμότητας, στηριχθούμε στους αδρούς δείκτες,
είναι προφανές ότι αυτά θα είναι λανθασμένα (θα συμπεράνουμε δηλαδή ότι η θνησιμότητα
στην πόλη Α είναι υψηλότερη από αυτήν της πόλης Β).
6
Άμεση μέθοδος προτυποποίησης (2)

• Για να αποφύγουμε το λάθος αυτό, θα πρέπει να τυποποιήσουμε τους αδρούς δείκτες χρησιμοποιώντας έναν πρότυπο
πληθυσμό και, εφόσον διαθέτουμε τους ειδικούς ανά ηλικιακή ομάδα συντελεστές θνησιμότητας, μπορούμε να
χρησιμοποιήσουμε τη μέθοδο της άμεσης προτυποποίησης. Ως πρότυπο πληθυσμό μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε είτε
τον πληθυσμό της πόλης Α είτε τον πληθυσμό της πόλης Β ή ακόμη έναν τρίτο πληθυσμό Γ που προέρχεται από το ημι-
άθροισμα των πληθυσμών των δύο πόλεων.
Πόλη Α Πόλη Β
Ηλικία Πληθυσμός Θάνατοι Θνησιμότητα (ο/οο) Πληθυσμός Θάνατοι Θνησιμότητα (ο/οο)
0-19 15.000 75 5 30.000 300 10

20-39 15.000 150 10 10.000 150 15
40+ 20.000 800 40 10.000 500 50
Σύνολο 50.000 1025 20,5 50.000 950 19
• Έστω ότι επιλέγουμε ως πρότυπο πληθυσμό τον πληθυσμό της πόλης Α. Αν εφαρμόσουμε τους ειδικούς συντελεστές της
πόλης Β στις ηλικιακές ομάδες της πόλης Α (πρότυπο πληθυσμό) θα έχουμε:
10 x 15.000=150 θάνατοι στην ομάδα 0-19, 15 x 15.000=225 θάνατοι στην ομάδα 20-39 ετών και
50 x 20.000=1.000 θάνατοι στην ομάδα άνω των 40 ετών.
• Επομένως, συνολικά θα έχουμε 1.375 (150+225+1.000) θανάτους. Αν, τώρα, υπολογίσουμε το νέο προτυποποιημένο
δείκτη για την πόλη Β, αυτός είναι 1.375 x 1.000/50.000 = 27,5ο/οο (συγκρίσιμος πλέον και μεγαλύτερος, όπως αναμενόταν,
από τον αντίστοιχο δείκτη της πόλης Α).
• Μπορούμε, τέλος, να υπολογίσουμε έναν επιπλέον συγκριτικό δείκτη ανάμεσα στις δύο πόλεις, ο οποίος είναι απλά η
αναλογία των δύο επιμέρους δεικτών, δηλ. (20,5 /27,5) x 100=74,5%. Ο δείκτης αυτός παραστατικά εκφράζει τη σχέση της
θνησιμότητας ανάμεσα στις δύο πόλεις: η πόλη Α έχει θνησιμότητα κατά 25,5% χαμηλότερη από την πόλη Β.
7
Έμμεση μέθοδος προτυποποίησης (1)
• Η έμμεση μέθοδος προτυποποίησης χρησιμοποιείται όταν δεν γνωρίζουμε τους ειδικούς
συντελεστές και θέλουμε να συγκρίνουμε την ένταση των φαινομένων σε διαφορετικούς
πληθυσμούς (με γνωστή όμως την ηλικιακή τους σύνθεση). Στην περίπτωση αυτή ως πρότυπο
χρησιμοποιούμε ένα γνωστό πληθυσμό (δηλαδή έναν τρίτο πληθυσμό για τον οποίο γνωρίζουμε
τους ειδικούς συντελεστές για το συγκεκριμένο γεγονός) που να έχει όσο το δυνατόν περισσότερα
κοινά χαρακτηριστικά με τους υπό εξέταση πληθυσμούς. Έπειτα, εφαρμόζουμε τους ειδικούς
συντελεστές του πρότυπου πληθυσμού σε κάθε έναν από τους υπό εξέταση πληθυσμούς και
υπολογίζουμε τον αναμενόμενο αριθμό των γεγονότων, αν αυτά ακολουθούσαν το μοτίβο του
πρότυπου πληθυσμού. Εν συνεχεία, υπολογίζουμε τους προτυποποιημένους δείκτες για τους
διαφορετικούς πληθυσμούς, οι οποίοι είναι πλέον συγκρίσιμοι.
Πρότυπη Πόλη Γ Πόλη Α Πόλη Β
Ηλικία Θνησιμότητα (ο/οο) Πληθυσμός Αναμενόμενοι θάνατοι Πληθυσμός Αναμενόμενοι θάνατοι

0-19 10 15.000 150 30.000 300
20-39 20 15.000 300 10.000 200
40+ 50 20.000 1.000 10.000 500
Σύνολο 24,0 50.000 1.450 50.000 1.000
Έστω ότι έχουμε δύο πόλεις Α και Β με γνωστή την κατανομή του πληθυσμού τους ανά ηλικία
καθώς και το σύνολο των θανάτων που έλαβαν χώρα σε αυτές στη διάρκεια ενός έτους (1025
και 950 αντίστοιχα). Επιλέγουμε μια τρίτη πόλη Γ με γνωστούς ειδικούς συντελεστές
θνησιμότητας, την οποία θα χρησιμοποιήσουμε ως πρότυπο για να υπολογίσουμε τους ανά
ηλικιακή ομάδα θανάτους που θα εμφάνιζαν οι πόλεις Α και Β αν ακολουθούσαν το πρότυπο
θνησιμότητας του πληθυσμού της πόλης αυτής
8
Έμμεση μέθοδος προτυποποίησης (2)

• Αν εφαρμόσουμε τους ειδικούς συντελεστές της πρότυπης πόλης Γ στον πληθυσμό της κάθε
πόλης που θέλουμε να συγκρίνουμε (πολλαπλασιάζοντάς τους με τον πληθυσμό κάθε ηλικιακής
ομάδας), τότε θα έχουμε τους αναμενόμενους θανάτους για τις δύο εξεταζόμενες πόλεις. Καθώς
ήδη έχουμε το σύνολο των πραγματικών θανάτων για κάθε πόλη, μετά την προτυποποίηση
διαπιστώνουμε ότι οι πραγματικοί θάνατοι στην πόλη Α είναι το 70,7% των αναμενόμενων
(1025/1450) ενώ στην πόλη Β το 95,0% (950/1000). Συνεπώς, και στις δύο πόλεις, οι Αδροί
Δείκτες Θνησιμότητας είναι μικρότεροι του ΑΔΘ του πρότυπου πληθυσμού και ίσοι με 70,7% και
95,0% αντίστοιχα.
• Δηλ. οι προτυποποιημένοι δείκτες θα είναι για την πόλη Α: 70,7% x 24=17,0 και για την πόλη
Β: 95,0% x 24 = 22,8. Τέλος, μπορούμε να υπολογίσουμε το συγκριτικό δείκτη των δυο πόλεων,
ο οποίος είναι η αναλογία των δύο επιμέρους δεικτών, δηλαδή, 17,0 x 100/22,8=74,4%.
• Παρατηρούμε ότι και με τις δύο μεθόδους προτυποποίησης (άμεση ή έμμεση) καταλήγουμε στο
συμπέρασμα ότι η θνησιμότητα του πληθυσμού της πόλης Α είναι μόνον το 74,4% ή 74,5%
(παρατηρούμε την ελάχιστη διαφορά ανάμεσα στις δύο μεθόδους) της συνολικής θνησιμότητας
του πληθυσμού της πόλης Β, παρόλο που ο αδρός δείκτης δείχνει πλασματικά ότι η πόλη Β έχει
μικρότερη θνησιμότητα από την πόλη Α. Πρέπει, ωστόσο, να τονιστεί η σημασία επιλογής του
πρότυπου πληθυσμού έτσι ώστε αυτός να μην έχει σημαντικές δομικές διαφορές σε σχέση με
τους υπό σύγκριση πληθυσμούς - ιδιαίτερα στη μέθοδο της έμμεσης προτυποποίησης - για να
αποφευχθούν περιπτώσεις εσφαλμένων αποτελεσμάτων.
9
Ενότητα 11: Ανάλυση Θνησιμότητας – Πίνακες
επιβίωσης
Αδρός δείκτης (ποσοστό) θνησιμότητας
Όπως και για τα άλλα δημογραφικά γεγονότα, έτσι και για την
θνησιμότητα δυνάμεθα να υπολογίσουμε τον Αδρό Δείκτη
Θνησιμότητας (ΑΔΘ/TBM/CDR) ως εξής:
Dj
TBM =
Pj
×1000
Όπου, P ο συνολικός μέσος πληθυσμός στη διάρκεια ενός έτους,

D ο αριθμός των θανάτων στο ίδιο έτος και j το αντίστοιχο
χωρικό επίπεδο (Χώρα, Περιφέρεια, Νομός κ.ο.κ). Είναι
προφανές όμως ότι ο ΑΔΘ είναι ένας άκρως προβληματικός
δείκτης, καθώς επηρεάζεται σημαντικά από τη δομή του
πληθυσμού ανά ηλικία . Κατ’ επέκταση δεν προσφέρεται για την
εξαγωγή σαφών συμπερασμάτων όσον αφορά την πορεία της
θνησιμότητας (την ένταση δηλ. του φαινομένου). 4
Πίνακες επιβίωσης (1)

Στην ενότητα αυτή θα επικεντρωθούμε στη μελέτη της θνησιμότητας με την
παρουσίαση ενός ιδιότυπου πίνακα βιοτικών γεγονότων, του πίνακα επιβίωσης ή
άλλως πίνακα θνησιμότητας, την ιδέα δημιουργίας του οποίου πρώτος συνέλαβε ο J.
Graunt. Ο πίνακας αυτός επιτρέπει την ακριβή περιγραφή του τρόπου με τον οποίο
“εξαφανίζονται” προοδευτικά τα μέλη μιας γενεάς εξ αιτίας της θνησιμότητας. Οι
πίνακες επιβίωσης διακρίνονται σε:
α) Πίνακες επιβίωσης περιόδου (συγχρονική ανάλυση), οι οποίοι βασίζονται σε
δεδομένα για τους κατά ηλικιακή ομάδα θανάτους μιας περιόδου (έτους, πενταετίας
κ.τ.λ) και στον κατά ηλικιακή ομάδα πληθυσμό στο μέσον της ίδιας περιόδου.
β) Πίνακες επιβίωσης γενεάς (διαγενεακή ανάλυση), οι οποίοι βασίζονται στους
συντελεστές θνησιμότητας οι οποίοι προκύπτουν από τη διαχρονική παρακολούθηση
των μελών μιας γενεάς. Το είδος αυτό των πινάκων επιβίωσης προϋποθέτει ότι
είμαστε σε θέση να παρακολουθήσουμε τη θνησιμότητα των ατόμων της
συγκεκριμένης γενεάς από το σημείο εκκίνησης (γέννηση) μέχρι την εξαφάνισή της
με το θάνατο και του τελευταίου μέλους της. Κατά συνέπεια, οι διαγενεακοί πίνακες
επιβίωσης αποτελούν κατά κάποιο τρόπο το μέσο για την ιστορική περιγραφή της
θνησιμότητας, αφού δεν είναι δυνατόν να υπολογισθούν πριν οι γενεές
εξαφανιστούν ολοκληρωτικά (δηλαδή 100 περίπου χρόνια μετά την γέννηση των
μελών τους). 5
Πίνακες επιβίωσης (2)
Οι πίνακες θνησιμότητας δημιουργούνται συνήθως ξεχωριστά για
κάθε φύλο, λόγω των σημαντικά διαφορετικών κατά ηλικία επιπέδων
θνησιμότητας στους άνδρες και τις γυναίκες και διακρίνονται
αναλόγως του εύρους των ηλικιακών ομάδων στις οποίες
αναφέρονται σε: α) πλήρεις, όπου τα δεδομένα των θανάτων και του
πληθυσμού δίδονται κατά μονοετείς ηλικιακές ομάδες και β)
συνεπτυγμένους όπου τα δεδομένα δίδονται για ευρύτερες ηλικιακές
ομάδες (συνήθως πενταετείς).
Τέλος, οι πίνακες επιβίωσης (αναλυτικοί ή συνεπτυγμένοι) δύνανται
να δημιουργηθούν και ανά αιτία θανάτου. Για την ταξινόμησή των
θανάτων ανά αιτία χρησιμοποιείται το πρότυπο ταξινόμησης του
Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Manual of the International
Statistical Classification of Diseases, Injuries and Causes of Death) το
οποίο ταξινομεί τους θανάτους σε 50 μεγάλες ομάδες αιτιών.
Πίνακας επιβίωσης περιόδου

Ο πίνακας επιβίωσης περιόδου (συγχρονική ανάλυση) αποτελεί μια
θεωρητική επινόηση με δεδομένες τις κάτωθι συμβάσεις:
α) Έχουμε μια υποθετική αρχική γενεά 100.000 ατόμων (γεννήσεις
ζώντων). Ο πληθυσμός των ατόμων αυτών καλείται “ρίζα” του
πίνακα.
β) Η υποθετική αυτή γενεά έχει την ίδια κατά ηλικία θνησιμότητα με
αυτήν του πληθυσμού της περιόδου αναφοράς. Έτσι, σε κάθε
ηλικία τα μέλη της γενεάς αυτής αποβιώνουν σύμφωνα με τους
συντελεστές θνησιμότητας του πραγματικού πληθυσμού 65 (είναι
δε προφανές ότι σε μια ληκτική χρονολογία όλα τα μέλη της θα
αποβιώσουν).
γ) Ο υπό παρατήρηση πληθυσμός είναι «κλειστός» (δεν υπάρχουν
δηλαδή έξοδοι και είσοδοι στον πληθυσμό αυτό) και επομένως οι
όποιες μεταβολές του οφείλονται αποκλειστικά στους θανάτους.
7
Κατασκευή ενός πλήρους πίνακα επιβίωσης
Ο πίνακας αυτός (βλέπε παράδειγμα, Πίνακας 9) δημιουργείται όταν διαθέτουμε τους
πληθυσμούς και τους καταγραφέντες θανάτους ανά μονοετείς ηλικιακές ομάδες
(συνήθως σε συμπληρωμένα έτη).
Τα στοιχεία που περιλαμβάνει ένας πλήρης

πίνακας επιβίωσης (1)
•n: η διαφορά ανάμεσα στις διαδοχικές ακριβείς ηλικίες. Ο
υποδείκτης αυτός που τίθεται αριστερά των συμβολισμών συνήθως
παραλείπεται όταν ισούται με την μονάδα (περίπτωση ενός πλήρους
πίνακα).
•nDx: οι καταγραφέντες θάνατοι ατόμων ανά μονοετείς ηλικιακές

ομάδες (ηλικία σε συμπληρωμένα έτη)
•nPx: ο μέσος πληθυσμός ανά μονοετείς ηλικιακές ομάδες (ηλικία σε

συμπληρωμένα έτη)
•nmx: οι ειδικοί συντελεστές θνησιμότητας ανά μονοετείς ηλικιακές

ομάδες. Οι συντελεστές αυτοί υπολογίζονται ως λόγος των
καταγραφέντων θανάτων ηλικίας x σε συμπληρωμένα έτη (nDx) προς
το μέσο πληθυσμό Px της ιδίας ηλικίας (mx = Dx /n Px) και αποτελούν
την βάση για τον υπολογισμό των πιθανοτήτων θανάτου του πίνακα
επιβίωσης 9
πίνακας επιβίωσης- Πιθανότητες Θανάτου (1)
nqx :οι πιθανότητες θανάτου ανάμεσα στην ακριβή ηλικία x και στην
ακριβή ηλικία x+1 του πίνακα επιβίωσης. Οι πιθανότητες αυτές
υπολογίζονται με βάση τους πρότερα υπολογισθέντες ειδικούς
συντελεστές θνησιμότητας ανά ηλικία(nmx), δεχόμενοι ότι οι θάνατοι
είναι ισοκατανεμημένοι σε κάθε ηλικία. Για τον υπολογισμό των
πιθανοτήτων αυτών από τους ειδικούς συντελεστές θνησιμότητας, για
τις ομάδες 5-84 ετών σε έναν αναλυτικό πίνακα χρησιμοποιούμε τον
τύπο: 2 × mx
qx =
2 + mx
εξειδίκευση ενός γενικότερου τύπου ο οποίος ισχύει πάντοτε με
δεδομένη την προαναφερθείσα υπόθεση (ισοκατανομή των θανάτων
σε κάθε ηλικία)
2 × n×n m x
n qx =
2 + n×n m x
10

πίνακας επιβίωσης- Πιθανότητες Θανάτου (2)
Στις πρώτες όμως ηλικίες της ζωής δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε τον
προαναφερθέντα τύπο για τον υπολογισμό των πιθανοτήτων θανάτου καθώς η
υπόθεση της ισοκατανομής των θανάτων στις ηλικίες αυτές δεν ισχύει. Στην
περίπτωση αυτή εφαρμόζουμε:
1) Για την ηλικία 0 τον τύπο m0
q0 =
1 + (1 − f ) × m0
Όπου m0 η βρεφική θνησιμότητα και f ο διαχωριστικός παράγοντας (separator factor)

ο οποίος στις ανεπτυγμένες χώρες εκτιμάται σε 0,1.
2) Για τον υπολογισμό των πιθανοτήτων θανάτου για τις ηλικίες 1-4 έτη τους τύπους
Reed-Merrell
q = 1 − e ( −1 m1 − 0.008×1 m1
2
)
( − n×n mx −0.008×n3 ×n mx 2 )
n qx = 1 − e
1 1
q2 = 1 − e ( −1m2 −0.008×1 m2
2
)
1
οι οποίοι, για τις ηλικίες αυτές, εφόσον n=1, διαμορφώνονται ως εξής: − −

q = 1 − e ( m 0.008
2
1 ´3 1 m3 )
1 3
q4 = 1 − e ( −1m4 −0.008×1 m4
2
)
1
11
Τέλος, για τις ηλικίες 85 και άνω συνήθως δεν έχουμε δεδομένα ανά μονοετείς
ηλικιακές ομάδες. Για να “κλείσουμε” τον πίνακά μας έχουμε αρκετές επιλογές,
αλλά συνήθως χρησιμοποιούμε τα μοντέλα Gompertz ή Makeham τα οποία
θεωρούν ότι η θνησιμότητα εξελίσσεται εκθετικά με την ηλικία.
Στην περίπτωση αυτή,
m x = A × m x −1
x
ενώ εάν χρησιμοποίσουμε το μοντέλο του Makeham θα έχουμε:
m x = A + B × m x −1
x
12

np x:οι πιθανότητες επιβίωσης ανάμεσα στην ακριβή ηλικία x και στην ακριβή
ηλικία x+1. Οι πιθανότητες αυτές είναι συμπληρωματικές των πιθανοτήτων
θανάτου (qx ), δηλ. px= 1 - qx
nlxή S x : οι επιβιώσαντες της πλασματικής γενεάς (με “ρίζα” 100.000 άτομα)

στα διαδοχικά τους γενέθλια. Υπολογίζονται χρησιμοποιώντας τις πιθανότητες
επιβίωσης του πίνακα, ως εξής :
l 0 = 100.000
l1 = l 0 × p 0
.......................
l x = l x −1 × p x −1
.......................
lω −1 = lω − 2 × pω − 2
lω = 0
όπου ω η ηλικία στην οποία η υποθετική γενεά έχει πλέον εκλείψει

13
•nLx: το πλήθος των επιζώντων του πίνακα στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στις
διαδοχικές επετείους. Υπολογίζονται ως εξής:
L0 = l0 − 0.75 × d 0
L1 = l1 − 0.65 × d1
.........................
Lx = lx − 0.5 × d x
.......................
Lω −1 = lω −1 − 0.5 × dω −1
•Τx: το πλήθος των ετών ζωής (ανθρωποέτη) που βιώνουν συνολικά (αθροιστικά) οι
επιζώντες του πίνακα στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στις διαδοχικές επετείους από την
ηλικία x και άνω (δηλ. από την ηλικία αυτή έως το τέλος της ζωής τους).
Υπολογίζονται κατ’ επέκταση ως το άθροισμα των Lx από την ηλικία x ως την ανώτατη
ηλικία ω-1, και επομένως: ω −1
T0 = ∑ Lx
x =0
T1 = T0 − L0
........................
Tx = Tx −1 − Lx −1
....................... 14
Tω −1 = Tω − 2 − Lω − 2
Προσδοκώμενη ζωή στην ηλικία x
ex: η προσδοκώμενη ζωή στην ηλικία x . Υπολογίζεται ως εξής:

T0
e0 =
l0
T
e1 = 1
l1
.............
Tx
ex =
lx
.............
T
eω −1 = ω −1
lω −1
15
Κατασκευή ενός συνεπτυγμένου πίνακα επιβίωσης (1)
Ο συνεπτυγμένος πίνακας επιβίωσης κατασκευάζεται σε αντιστοιχία με τον πλήρη.
Στην περίπτωση του συνεπτυγμένου πίνακα τα διαθέσιμα δεδομένα για τους
θανάτους και τους πληθυσμούς δίδονται συνήθως ανά πενταετείς ηλικιακές ομάδες
(σε συμπληρωμένα έτη).
Σε αντιστοιχία με τον ανεπτυγμένο πίνακα έχουμε:

n: η διαφορά ανάμεσα στις διαδοχικές ακριβείς ηλικίες (συνήθως 5 έτη)
nDx: οι καταγραφέντες θάνατοι ατόμων ανά πενταετείς ηλικιακές ομάδες (ηλικία σε
συμπληρωμένα έτη)
nPx: ο μέσος πληθυσμός ανά πενταετείς ηλικιακές ομάδες (ηλικία σε συμπληρωμένα
έτη)
nmx: οι ειδικοί συντελεστές θνησιμότητας. Οι συντελεστές αυτοί υπολογίζονται ως
λόγος των καταγραφέντων θανάτων στη κάθε ηλικιακή ομάδα σε ένα ημερολογιακό 16
έτος προς το μέσο πληθυσμό των αντίστοιχων ηλικιακών ομάδων κατά το ίδιο έτος.
•nqx : οι πιθανότητες θανάτου ανάμεσα στην ακριβή ηλικία x και στην ακριβή
ηλικία x+n. Οι δείκτες αυτοί υπολογίζονται βάσει των ειδικών συντελεστών
θνησιμότητας nmx
Οι πιθανότητες θανάτου μπορούν να υπολογισθούν για όλες τις ηλικιακές
ομάδες (αν δεχθούμε ότι οι θάνατοι είναι ισοκατανεμημένοι στο εσωτερικό
κάθε ηλικιακής ομάδας) με βάση τον προαναφερθέντα γενικό τύπο
2 × n× n m x
n qx =
2 + n× n m x
και επομένως, όταν έχουμε πενταετείς ηλικιακές ομάδες, βάσει του τύπου:
2 × 5×5 mx
5 qx =
2 + 5×5 mx
Για την τελευταία ηλικιακή ομάδα (85+) όμως, επιλέγουμε την μέθοδο
υπολογισμού που εκθέσαμε προηγουμένως.
17
• ndx: οι θάνατοι του πίνακα επιβίωσης. Υπολογίζονται με βάση τις πιθανότητες
θανάτου, πιθανότητες οι οποίες πολλαπλασιάζονται με τους επιβιώσαντες της
πλασματικής γενεάς ακριβούς ηλικίας x (ξεκινώντας πάντα από τη «ρίζα» της
γενεάς, δηλ. 100.000 άτομα). Επομένως, εάν έχουμε πενταετείς ηλιακές ομάδες,
οι θάνατοι του πίνακα υπολογίζονται ως εξής:
5 d 0 = l0 × 5 q0
5 d 5 = l 5 ×5 q 5
.......................
5 d x = l x ×5 q x
•nlx ή nSx : οι επιβιώσαντες του πίνακα επιβίωσης στις ακριβείς ηλικίες που
υπολογίζονται ως εξής όταν έχουμε πενταετείς ηλιακές ομάδες:
l 0 = 100.000
l5 = l0 − 5 d 0
.......................
l x = l x −5 − 5 d x −5 18
οι επιβιώσαντες στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στα διαδοχικά ακριβή έτη.

n L x:
Υπολογίζονται για την πλασματική γενεά σε συνδυασμό με τους θανάτους
βάσει του γενικού τύπου
n Lx = n × (l x + n + 0.50 × n d x )
και, ειδικότερα, όταν έχουμε πενταετείς ηλικιακές ομάδες, ως εξής:
5 L0 = 5 × (l 5 + 0.5 × 5 d 0 )
5 L5 = 5 × (l10 + 0.5 ×5 d 5 )
.......................
5 L x = 5 × (l x + 5 + 0.5 ×5 d x )
19
•nΤx: το πλήθος των ετών ζωής που βιώνουν συνολικά (αθροιστικά) οι επιζώντες του
πίνακα στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στα διαδοχικές επετείους από την ηλικία x έως το
τέλος της ζωής τους. Υπολογίζονται επομένως ως το άθροισμα των nLx από την ηλικία
x ως την ανώτατη ηλικία ω-1, και, όταν έχουμε πενταετείς ηλικιακές ομάδες, ως εξής:
T0 = ∑ 5 L x
x≥0
T5 = T0 − 5 L0
.......................
T x = T x −5 − 5 L x −5
•e x : προσδοκώμενη ζωή στην ακριβή ηλικία x. Υπολογίζεται ως εξής:

T0
e0 =
l0
T5
e5 =
l5
.............
T
ex = x
lx
20

Συνήθως, σε ένα συνεπτυγμένο πίνακα, όταν αυτό είναι δυνατόν,
διαχωρίζουμε τη βρεφική θνησιμότητα (δηλαδή τη θνησιμότητα ανάμεσα στη
γέννηση και στα πρώτα γενέθλια) από τη θνησιμότητα ανάμεσα στα πρώτα
γενέθλια και τα πέμπτα γενέθλια (δηλαδή ανάμεσα στις ακριβείς ηλικίες 1 και
5). Για τον υπολογισμό της βρεφικής θνησιμότητας χρησιμοποιούμε τον
προαναφερθέντα τύπο:
m0
q0 =
1 + (1 − f ) × m0
ενώ οι πιθανότητες θανάτου ανάμεσα στις ακριβείς ηλικίες 1 και 5,
υπολογίζονται βάσει του τύπου:
2 × 4× 4 m1
4 q1 =
2 + 4× 4 m1
Στην περίπτωση αυτή επομένως θα έχουμε για τον υπολογισμό των δύο πρώτων Lx:
L0 = l1 + 0.25 × d 0
4 L1 = 4 × (l5 + 0.50 × 4 d1 21
Ενότητα 11.1: Παράδειγμα - Περιφερειακές
διαφοροποιήσεις και ανισότητες του προσδόκιμου
ζωής στη γέννηση
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ & ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ

ΤΟΥ ΠΡΟΣΔΟΚΙΜΟΥ ΖΩΗΣ ΣΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗΝ
ΕΛΛΑΔΑ (1991-2006)
ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Εισαγωγή - Στόχοι
Η Ελλάδα αυξάνει απρόσκοπτα κατά την τελευταία δεκαπενταετία, αν και με βραδείς
ρυθμούς, την μέση προσδοκώμενη ζωή στη γέννηση (e0) και για τα δύο φύλα και
ελάχιστα διαφοροποιείται πλέον των λοιπών δυτικών χωρών (Αγοραστάκης, 2009 και
Ανδρουλάκη, 2007α).
Η μέση προσδοκώμενη ζωή στη γέννηση, που προκύπτει από τον πίνακα επιβίωσης
αποτελεί έναν δυναμικό δείκτη σύνοψης των συνθηκών θνησιμότητας ενός
πληθυσμού σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή, και κατ’ επέκταση της υγείας του
εξεταζόμενου πληθυσμού.
Ωστόσο, κάτω από τον εθνικά διαμορφωμένο δείκτη, υποκρύπτονται χωρικές
ανισότητες που προκύπτουν από την ανισοκατανομή των μεγεθών που τον συνθέτουν
Στόχοι της εργασίας:
 η αποτύπωση και η διερεύνηση των διαφοροποιημένων χωρικών μοτίβων
επιβίωσης σε περιφερειακό επίπεδο για τις περιόδους 1990-92, 2000-02, 2005-07.
 η εξέταση της e0, όσον αφορά την ένταση και τους διαφοροποιημένους ρυθμούς
μεταβολής τους.
ειδικό βάρος των ηλικιακών ομάδων στην αύξηση του μέσου όρου ζωής
 η σύγκλιση των περιφερειακών επιπέδων θνησιμότητας 5
Δεδομένα & Μεθοδολογία
 θάνατοι ανά φύλο και ηλικία ανά έτος σε τρεις διαφορετικές χρονικές τομές
(1990-1992, 2000-2002 και 2005-2007)
 οι πληθυσμοί των απογραφών
(κεντρικά έτη 1991 & 2001)
 ο εκτιμώμενος πληθυσμός για το κεντρικό έτος 2006
Μεθοδολογία:
 συνεπτυγμένοι πίνακες επιβίωσης με την υπόθεση του κλειστού πληθυσμού, ανά
περιφέρεια και τριετία, σύμφωνα με τον Chiang (1984)
για τις ηλικίες 0 και 1-4 έτη, ακολουθήσαμε τον υπολογισμό που προτείνεται στον
Preston κ.α., (2001:48), που υιοθετήθηκε από τους πρότυπους πίνακες επιβίωσης των
Coale-Demeny, Coale & Demeny (1983).
 διαστήματα εμπιστοσύνης για την μέση προσδοκώμενη ζωή στη γέννηση ανά φύλο
και περιφέρεια σύμφωνα με τους Shkolnikov κ.α (2008)
 για την αποδόμηση των διαφορών της e0 στις επιμέρους ηλικιακές ομάδες και το
ποσοστό συμμετοχής τους, χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος των Andreev (1982) και
Pressat (1985). 6
Μέση προσδοκώμενη ζωή στη γέννηση (e0),

διαστήματα εμπιστοσύνης, κέρδη ανά περιφέρεια, φύλο και
περίοδο
7
ΧΩΡΙΚΑ ΜΟΤΙΒΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗΣ
ΘΕΣΗΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ (1)
e0 (άνδρες) 1990-1992 e0 (γυναίκες) 1990-1992
Διακρίνουμε την Ήπειρο (81,40 έτη) και

Οι περιφέρειες Κρήτης & Πελοποννήσου,
την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη
καταλαμβάνουν τις δύο πρώτες θέσεις
(78,04 έτη) στα άκρα της κατάταξης, με
με 76,53 και 76,39 έτη, ενώ τις δύο
διαφορά μέγιστη και ελάχιστης e0 τα
τελευταίες, οι Κεντρικής Μακεδονίας και
3,36 έτη.
Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, με
74,20 και 72,83 έτη, αντίστοιχα. Η
διαφορά ελάχιστης και μέγιστης τιμής
8
ανέρχεται το 1991 στα 3,71 έτη.

Όσον αφορά το 2001 αν και η αντίθεση

Διαπιστώνουμε την μερική ανακα-
των ακραίων περιφερειών παραμένει
τανομή της θέσης των περιφερειών μας
(82,44 έναντι 79,76 ετών), ωστόσο η
στην ιεραρχία της e0 των ανδρών, καθώς
διάφορά των e0 τους μειώνεται σε 2,68
στη πρώτη θέση βρίσκουμε πλέον την
έτη.
περιφέρεια του Νοτίου Αιγαίου (77,33
έτη) με την Κρήτη (76,88 έτη) να 9
υποβαθμίζεται στη δεύτερη θέση.
Προχωρώντας στο 2006, μία ακόμη Οι ενδοπεριφερειακές διαφορές

νησιωτική περιφέρεια, των Ιονίων αυξάνονται στα 3,34 έτη και ταυτόχρονα
Νήσων, καταλαμβάνει την πρώτη θέση αναδεικνύεται μία γεωγραφική ζώνη με
με προσδόκιμο ζωής στα 78,45 έτη, προσδόκιμο ζωής άνω των 82 ετών με
υποβαθμίζοντας το Νότιο Αιγαίο (78,21 βόρειο-δυτική κατεύθυνση, που
έτη) στη δεύτερη. περιλαμβάνει 8 από τις 13 περιφέρειες
της χώρας
10

e0 (άνδρες) 1990-1992 e0 (άνδρες) 2000-2002 e0 (άνδρες) 2005-2007
e0 (γυναίκες) 1990-1992 e0 (γυναίκες) 2000-2002 e0 (γυναίκες) 2005-2007
11
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΡΥΘΜΟΙ
ΑΥΞΗΣΗΣ ΣΤΟ ΠΡΟΣΔΟΚΙΜΟ ΖΩΗΣ
Διαπιστώνεται ότι από τη συνολική αύξηση του προσδόκιμου ζωής, τόσο για το σύνολο
της περιόδου (1991-2006), όσο και για τις δύο υπό-περιόδους, δεν εξαιρείται καμία
περιφέρεια. Ωστόσο, η αύξηση αυτή δεν είναι ούτε χρονικά ούτε χωρικά ισόρροπη, και
τόσο οι μεταβολές στη σειρά κατάταξης των περιφερειών όσο και η εναλλαγή των χωρικών
μοτίβων επιβίωσης διαχρονικά, το επιβεβαιώνουν. Το γεγονός αυτό οφείλεται, προφανώς
στους διαφοροποιημένους ρυθμούς αύξησης της e0 στις εξεταζόμενες χωρικές ενότητες,
ρυθμοί που αντικατοπτρίζουν τις διαφορετικές ταχύτητες με τις οποίες οι περιφέρειες
βελτιώνουν την θνησιμότητά τους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, διαφοροποιημένων ρυθμών αύξησης του προσδόκιμου ζωής
και αρχικής θέσης εκκίνησης αποτελούν τόσο η Κρήτη και η Πελοπόννησος όσο και οι
Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης και Κεντρικής Μακεδονίας. Οι δύο πρώτες, αν και
σημειώνουν τα χαμηλότερα κέρδη για τους άνδρες και χαμηλά κέρδη για τις γυναίκες,
διατηρούνται στις πρώτες θέσεις κατάταξης το 2001, ενώ το 2006, οι λιγότερο
«ευνοημένες» περιφέρειες κατορθώνουν όχι μόνο να τις φτάσουν αλλά και να τις
ξεπεράσουν (όσον αφορά την e0 των ανδρών), σε αντίθεση με την θέση τους στην
ιεραρχία της e0 στο γυναικείο φύλο, όπου παραμένουν σταθερά στις πρώτες θέσεις.
Αντίθετα, οι ταχύτητες βελτίωσης του προσδόκιμου ζωής της Ανατολικής Μακεδονίας &
Θράκης και Κεντρικής Μακεδονίας και για τα δύο φύλα, δεν είναι ικανές να τις
απεγκλωβίσουν από τις τελευταίες θέσεις, καθ’όλη την δεκαπενταετία. 12
Ποσοστιαία συμμετοχή των ηλικιακών ομάδων στα

κέρδη της μέσης προσδοκώμενης ζωής στη γέννηση των ανδρών (1991-2006)
Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης (Α) Κεντρική Μακεδονία (Α) Δυτική Μακεδονία (Α) Ήπειρος (Α) Θεσσαλία (Α)
85+ 85+ 85+ 85+ 85+

80-84 80-84 80-84 80-84 80-84
75-79 75-79 75-79 75-79 75-79
70-74 70-74 70-74 70-74 70-74
65-69 65-69 65-69 65-69 65-69
60-64 60-64 60-64 60-64 60-64
55-59 55-59 55-59 55-59 55-59
50-54 50-54 50-54 50-54 50-54
45-49 45-49 45-49 45-49 45-49
40-44 40-44 40-44 40-44 40-44
35-39 35-39 35-39 35-39 35-39
30-34 30-34 30-34 30-34 30-34
25-29 25-29 25-29 25-29 25-29
20-24 20-24 20-24 20-24 20-24
15-19 15-19 15-19 15-19 15-19
10-14 10-14 10-14 10-14 10-14
5-9 5-9 5-9 5-9 5-9
1-4 1-4 1-4 1-4 1-4
0 0 0 0 0
-35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00
Ποσοστό (%) Ποσοστό (%) Ποσοστό (%) Ποσοστό (%) Ποσοστό (%)
Ιονίων Νήσων (Α) Δυτικής Ελλάδας (Α) Στερεάς Ελλάδας (Α) Αττικής(Α) Πελοπόννησος (Α)
85+ 85+ 85+ 85+ 85+

80-84 80-84 80-84 80-84 80-84
75-79 75-79 75-79 75-79 75-79
70-74 70-74 70-74 70-74 70-74
65-69 65-69 65-69 65-69 65-69
60-64 60-64 60-64 60-64 60-64
55-59 55-59 55-59 55-59 55-59
50-54 50-54 50-54 50-54 50-54
45-49 45-49 45-49 45-49 45-49
40-44 40-44 40-44 40-44 40-44
35-39 35-39 35-39 35-39 35-39
30-34 30-34 30-34 30-34 30-34
25-29 25-29 25-29 25-29 25-29
20-24 20-24 20-24 20-24 20-24
15-19 15-19 15-19 15-19 15-19
10-14 10-14 10-14 10-14 10-14
5-9 5-9 5-9 5-9 5-9
1-4 1-4 1-4 1-4 1-4
0 0 0 0 0
-35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00
Βόρειο Αιγαίο (Α) Νότιο Αιγαίο (Α) Κρήτη (Α)
85+ 85+ 85+ Σύνολο Χώρας (Α)

80-84 80-84 80-84
75-79 75-79 75-79
70-74 70-74 70-74
65-69 65-69 65-69
85+
60-64 60-64 60-64 80-84
55-59 55-59 55-59
50-54 50-54 50-54
75-79
45-49 45-49 45-49 70-74
40-44 40-44 40-44
35-39 35-39 35-39
65-69
30-34 30-34 30-34 60-64
25-29 25-29 25-29
20-24 20-24 20-24
55-59
15-19 15-19 15-19 50-54
10-14 10-14 10-14
5-9 5-9 5-9
45-49
1-4 1-4 1-4 40-44
0 0 0
35-39
-35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 30-34
Ποσοστό (%) Ποσοστό (%) Ποσοστό (%) 25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
1-4
0
-35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00

Ποσοστό (%)
13
Ποσοστιαία συμμετοχή των ηλικιακών ομάδων στα
κέρδη της μέσης προσδοκώμενης ζωής στη γέννηση των γυναικών (1991-2006)
Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης (Γ) Κεντρική Μακεδονία (Γ) Δυτική Μακεδονία (Γ) Ήπειρος (Γ) Θεσσαλία (Γ)
85+ 85+ 85+ 85+ 85+

80-84 80-84 80-84 80-84 80-84
75-79 75-79 75-79 75-79 75-79
70-74 70-74 70-74 70-74 70-74
65-69 65-69 65-69 65-69 65-69
60-64 60-64 60-64 60-64 60-64
55-59 55-59 55-59 55-59 55-59
50-54 50-54 50-54 50-54 50-54
45-49 45-49 45-49 45-49 45-49
40-44 40-44 40-44 40-44 40-44
35-39 35-39 35-39 35-39 35-39
30-34 30-34 30-34 30-34 30-34
25-29 25-29 25-29 25-29 25-29
20-24 20-24 20-24 20-24 20-24
15-19 15-19 15-19 15-19 15-19
10-14 10-14 10-14 10-14 10-14
5-9 5-9 5-9 5-9 5-9
1-4 1-4 1-4 1-4 1-4
0 0 0 0 0
-35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00
Ιονίων Νήσων (Γ) Δυτικής Ελλάδας (Γ) Στερεάς Ελλάδας (Γ) Αττικής (Γ) Πελοπόννησος (Γ)
85+ 85+ 85+ 85+ 85+

80-84 80-84 80-84 80-84 80-84
75-79 75-79 75-79 75-79 75-79
70-74 70-74 70-74 70-74 70-74
65-69 65-69 65-69 65-69 65-69
60-64 60-64 60-64 60-64 60-64
55-59 55-59 55-59 55-59 55-59
50-54 50-54 50-54 50-54 50-54
45-49 45-49 45-49 45-49 45-49
40-44 40-44 40-44 40-44 40-44
35-39 35-39 35-39 35-39 35-39
30-34 30-34 30-34 30-34 30-34
25-29 25-29 25-29 25-29 25-29
20-24 20-24 20-24 20-24 20-24
15-19 15-19 15-19 15-19 15-19
10-14 10-14 10-14 10-14 10-14
5-9 5-9 5-9 5-9 5-9
1-4 1-4 1-4 1-4 1-4
0 0 0 0 0
-35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00
Βόρειο Αιγαίο (Γ) Νότιο Αιγαίο (Γ) Κρήτη (Γ)
85+ 85+ 85+ Σύνολο Χώρας (Γ)

80-84 80-84 80-84
75-79 75-79 75-79
70-74 70-74 70-74
65-69 65-69 65-69 85+
60-64 60-64 60-64 80-84
55-59 55-59 55-59
50-54 50-54 50-54 75-79
45-49 45-49 45-49 70-74
40-44 40-44 40-44
35-39 35-39 35-39 65-69
30-34 30-34 30-34 60-64
25-29 25-29 25-29
20-24 20-24 20-24
55-59
15-19 15-19 15-19 50-54
10-14 10-14 10-14
5-9 5-9 5-9
45-49
1-4 1-4 1-4 40-44
0 0 0
35-39
-35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 -35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00 30-34
Ποσοστό (%) Ποσοστό (%) Ποσοστό (%)
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
1-4
0
-35,00 -25,00 -15,00 -5,00 5,00 15,00 25,00 35,00

Ποσοστό (%)
14
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΗΛΙΚΙΑΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΣΤΗΝ ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ

ΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΗ
Η ανά ηλικία αύξηση της θνησιμότητας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις επιμέρους συνθήκες
θνησιμότητας που επικρατούν στην εκάστοτε περιφέρεια. Για παράδειγμα, χαρακτηριστική είναι η
αύξηση της θνησιμότητας των ανδρών στις νησιωτικές περιφέρειες του Βορείου και Νοτίου Αιγαίου
στις ηλικίες 15-19 ετών, όπου οι εξωγενείς αιτίες θανάτου, κυρίως τα τροχαία ατυχήματα,
κυριαρχούν. Παράλληλα, η αύξηση της θνησιμότητας στις ενδιάμεσες ηλικίες 30-59 ετών, αφενός
μεν προκαλεί προβληματισμό ως προς τις αιτίες θανάτου και αφετέρου δε ότι εντοπίζεται χωρικά
στις περιφέρειες με σημαντικά ποσοστά αγροτικού πληθυσμού. Όσον αφορά τις γυναίκες, για ακόμη
μία φορά αναδεικνύεται το συγκριτικό τους πλεονέκτημα σε σχέση με την ανδρική
υπερθνησιμότητα, ενώ η αύξηση της θνησιμότητας που αναδείξαμε κατά κύριο λόγο πρέπει να
οφείλεται στην αύξηση της μητρικής θνησιμότητας.
Οι πρότερες τάσεις χαρακτηρίζουν την εξέλιξη της θνησιμότητας σε όλες (με εξαίρεση τις πρώην
σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης) τις ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη μας. Είναι προφανές, ότι
στην χώρα μας- όπως και στις χώρες αυτές-, τα μελλοντικά κέρδη στο προσδόκιμο ζωής θα
οφείλονται όλο και περισσότερο στην μείωση των πιθανοτήτων θανάτου στις μεγάλες ηλικίες -και
δευτερευόντως στις ηλικίες που θίγονται ιδιαίτερα από τα τροχαία ατυχήματα-, στο βαθμό που τα
περιθώρια συρρίκνωσης της θνησιμότητας στην παιδική και εφηβική ηλικία τείνουν πλέον να
εξαντληθούν. Η αύξηση αυτή του μέσου όρου ζωής μας, οδηγεί αναπόφευκτα και στην επιτάχυνση
της γήρανσης του πληθυσμού. Επομένως, εν απουσία σημαντικών αλλαγών των αναπαραγωγικών
μας συμπεριφορών (βλ. αύξηση της γονιμότητας), αλλαγών που δεν φαίνονται πιθανές, το ποσοστό
των ηλικιωμένων στον συνολικό πληθυσμό θα αυξάνεται προοδευτικά τις επόμενες δεκαετίες στην
Ελλάδα, και η τάση αυτή είναι μη αναστρέψιμη. 15
ΣΥΓΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΕΔΩΝ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ;
Για να εξετάσουμε αν υπάρχει σύγκλιση των διαπεριφερειακών ανισοτήτων στην διάρκεια της τελευταίας
δεκαπενταετίας, χρησιμοποιήσαμε δύο διαφορετικές μεθόδους: η πρώτη στηρίζεται στη γραφική
απεικόνιση των σχετικών αποστάσεων των περιφερειών και η δεύτερη αφορά τη στατιστική διερεύνηση
της διαφοροποίησης από τον εθνικό μέσο όρο, (της διαφορικής δηλαδή θνησιμότητας ανά φύλο,
εκφρασμένες από τα προσδόκιμα ζωής ανδρών και γυναικών). Ειδικότερα, όσον αφορά την δεύτερη
μέθοδο, χρησιμοποιήσαμε τα διαστήματα εμπιστοσύνης, τα οποία μας επιτρέπουν να διακρίνουμε εκείνες
τις περιφέρειες που διαφέρουν στατιστικά σημαντικά από τον εθνικό μέσο όρο.
16
Συμπεράσματα
Στην εργασία αυτή, παρουσιάσαμε μία πρώτη προσέγγιση στις διαφοροποιήσεις και
ανισότητες του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση, σε επίπεδο περιφέρειας, κατά την περίοδο
1991-2006. Εκ των προαναφερθέντων, αν και προκύπτει ότι το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται
καθολικά για τις περιφέρειες, αφενός μεν τα διαφορετικά σημεία εκκίνησης και αφετέρου δε οι
διαφοροποιημένοι ρυθμοί αύξησης, οδηγούν στην εναλλαγή των χωρικών μοτίβων επιβίωσης.
Έτσι, διακρίναμε τον γεωγραφικό επαναπροσδιορισμό των μοτίβων υψηλής επιβίωσης και
ταυτόχρονα την διαχρονική σταθερότητα εκείνων της χαμηλής επιβίωσης.
Οι πρότερες τάσεις χαρακτηρίζουν τους διαφοροποιημένους ρυθμούς βελτίωσης του

προσδόκιμου ζωής, που όπως δείξαμε οφείλεται κατά κύριο λόγο στην πτώση της
θνησιμότητας στις μεγάλες ηλικίες (65 ετών και άνω), ενώ σε μικρότερο στη συρρίκνωση της
βρεφικής θνησιμότητας. Ταυτόχρονα εντοπίσαμε την αύξηση της θνησιμότητας σε
συγκεκριμένες ηλικίες και περιφέρειες, γεγονός που αναδεικνύει τις διαφορετικές ταχύτητες
βελτίωσης της κατά ηλικίας συνθηκών θνησιμότητας ανά περιφέρεια.
Τέλος για περαιτέρω μελέτη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα παρουσίαζε η εισαγωγή στην ανάλυσή
μας αφενός μεν του προσδόκιμου ζωής σε μεγαλύτερες ηλικίες (λ.χ. 15 ή 65 ετών), στο βαθμό
που, αν και η μέση προσδοκώμενη ζωή στη γέννηση αποτελεί έναν δυναμικό δείκτη, είναι
ιδιαίτερα «ευαίσθητος» ως προς της μεταβολές της βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας, ενώ
το μεγαλύτερο μέρος των ηλικιακών κερδών, όπως αναδείξαμε, μετατοπίζεται προς τις
μεγαλύτερες ηλικίες και αφετέρου δε των αιτιών θανάτου ανά φύλο και ηλικία. 17
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
ΤΜΧΠΠΑ
Δημογραφία
Εαρινό Εξάμηνο 2017-18
Διάλεξη 10: Γαμηλιότητα
Δρ. Βασίλειος Γαβαλάς. Email: bgav@geo.aegean.gr
Γαμηλιότητα. Έννοιες και ορισμοί.
Η γαμηλιότητα σχετίζεται με τη συχνότητα των γάμων και με τα

χαρακτηριστικά των ατόμων που εμπλέκονται στη σύναψη του
γάμου.
Ο γάμος αναφέρεται στη νόμιμη ένωση μεταξύ δύο ατόμων
αντίθετου φύλου η οποία συνεπάγεται δικαιώματα και υποχρεώσεις
που ορίζονται από το νόμο.
Σε ορισμένες χώρες (κυρίως της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής) η
ένωση εκ συγκαταθέσεως αποτελεί έναν κοινωνικά
αναγνωρισμένο δεσμό, ανάλογο με τη συμβίωση που συναντάται
στη Δυτική Ευρώπη.
ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΓΑΒΑΛΑΣ. EMAIL: BGAV@GEO.AEGEAN.GR

Έννοιες και ορισμοί.
Μικτοί γάμοι είναι οι γάμοι που συνάπτονται μεταξύ ατόμων
διαφορετικής εθνικότητας, φυλής, θρησκείας κτλ.
Ενδογαμία υφίσταται στις περιπτώσεις που και οι δύο σύζυγοι
ανήκουν στην ίδια ομάδα (εθνικότητα, θρησκεία, γεωγραφική
περιοχή).
Ο όρος ομογαμία αναφέρεται στους γάμους μεταξύ ατόμων που
ανήκουν στην ίδια κοινωνική ή οικονομική τάξη ή έχουν το ίδιο
μορφωτικό επίπεδο.
Η πρωτο-γαμηλιότητα αναφέρεται στους γάμους των αγάμων.
Μέτρηση της γαμηλιότητας.

Ο πιο απλός δείκτης γαμηλιότητας είναι ο αδρός δείκτης γάμων
(CMR), ο οποίος εκφράζει τον αριθμό των γάμων σε πληθυσμό
1000 ατόμων σε ετήσια βάση:
CMR=(M/P)*1000.
Όπου (Μ) ο αριθμός των γάμων ενός ημερολογιακού έτους και (P)
ο συνολικός πληθυσμός στο μέσο αυτού του έτους.
Ένας πιο εκλεπτυσμένος δείκτης είναι ο γενικός δείκτης
γαμηλιότητας (GMR) ο οποίος δίνει τον αριθμό των γάμων σε
πληθυσμό 1000 ατόμων ηλικίας 15+ σε ετήσια βάση.
M
GMR = * 1000
P15+
Μέτρηση της γαμηλιότητας. Παράδειγμα.
Από τα παρακάτω στοιχεία υπολογίστε και ερμηνεύστε τον Αδρό
Δείκτη Γάμων (CMR) και τον Γενικό Δείκτη Γαμηλιότητας (GMR)
για την Ελλάδα το 1981.
 Γάμοι έτους 1981: 71.178

 Πληθυσμός στις 30/6/1981: 9.729.350
 Πληθυσμός ηλικίας 15+ στις 30/6/1981: 7.550.760
Μέτρηση της γαμηλιότητας.

Ειδικοί κατά ηλικία δείκτες γαμηλιότητας
Υπολογίζονται για κάθε φύλο χωριστά. Αν έχουμε ομάδες ηλικιών
από x ως x+n, τότε ο δείκτης γράφεται:
n Mx
n µχ = ⋅1000
P
n x
Όπου:
nMx οι γάμοι των ατόμων ηλικίας χ ως χ+n που

πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους.
nPxο πληθυσμός των ατόμων της ίδια ηλικίας στο μέσο του
έτους αυτού.
Ειδική κατά ηλικία γαμηλιότητα. Ελλάδα
1981.
90
80
70
γάμοι ανά 1000 άτομα
60
50 άνδρες
40 γυναίκες
30
20
10
0
10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54
Ηλικία
Πιθανότητες πρώτου γάμου. Ελλάδα

2001.
0,6
probabilities of first marriage
0,5
0,4
males
0,3
females
0,2
0,1
0
10-14
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49

Δείκτης Ολικής Γαμηλιότητας
O δείκτης ολικής γαμηλιότητας (TMR) εκφράζει τον αριθμό των γάμων

που αναμένεται να συνάψει μια πλασματική γενιά 1000 ατόμων
(ανδρών ή γυναικών) στη διάρκεια της ζωής της αν ακολουθήσει το
πρότυπο γαμηλιότητας ενός ημερολογιακού έτους. Αν έχουμε 5-ετείς
ομάδες ηλικιών τότε
TMR = 5 ⋅  5 μ χ
Υπολογισμός Δείκτη Ολικής Γαμηλιότητας. Ελλάδα

1981. γάμοι ανδρών ανά 1000 άνδρες
ηλικία 5μχ
10-14 0,01
15-19 3,79
20-24 56,08 Υπολογίστε το
25-29 78,44 Δείκτη Ολικής
30-34 37,12 Γαμηλιότητας
35-39 15,28
40-44 7,34
45-49 4,32
50-54 3,06 TMR = 5 ⋅  5 μ χ
55-59 2,69
60-64 2,25
65-69 1,85
70-74 1,34
75+ 0,8
Μέση ηλικία κατά το γάμο
Υπολογίζεται όπως ο σταθμικός αριθμητικός μέσος σε έναν πίνακα
κατανομής συχνοτήτων (οπού συντελεστές στάθμισης είναι οι γάμοι
σε κάθε ηλικία). Όταν έχουμε πενταετείς ομάδες ηλικιών ο τύπος
είναι:
45
 ( χ + 2,5)⋅ mχ
χ =10
5
Χ= 45

χ =10
5 mχ
Όπου 5mx ο αριθμός των γάμων στην ηλικιακή ομάδα χ ως χ+5.
Υπολογισμός της μέσης ηλικίας κατά το γάμο.

Παράδειγμα: Πρώτοι γάμοι για τους άντρες, Αγγλία και Ουαλία
1985.
(1)
Ηλικία x
(2)
Γάμοι 5mx
15-19 11681
20-24 118428
25-29 83909
30-34 24580
35-39 8517
40-44 2873
45-49 1388
50-54 784
55+ 1163
Υπολογισμός της μέσης ηλικίας κατά το γάμο.
Παράδειγμα: Πρώτοι γάμοι για τους άντρες, Αγγλία και Ουαλία
1985.
(1) (3)
Κέντρο
Ηλικία x
Διαστήμα-
(2) τος (4)
Γάμοι 5mx (χ+2,5) =(2)*(3)
15-19 11681 17.5 204418
20-24 118428 22.5 2664630
25-29 83909 27.5 2307498
30-34 24580 32.5 798850
35-39 8517 37.5 319388
40-44 2873 42.5 122103
45-49 1388 47.5 65930
50-54 784 52.5 41160
55+ 1163 57.5 66873
Σύνολο 253323 6590848
Μέση ηλικία κατά το γάμο=Σ(4)/Σ(2)=26,02
Δείκτης ισόβιας αγαμίας

Δείχνει το ποσοστό των οριστικά ανύπαντρων στον πληθυσμό
θεωρώντας ότι μετά το 50ο έτος οι συνομολογούμενοι πρώτοι
γάμοι είναι αριθμητικά αμελητέοι.
P45c − 49 P50c −54

+
Δείκτης ισόβιας αγαμίας = P45− 49 P50−54
 ⋅100
2
 Όπου: P c ο πληθυσμός των αγάμων στις ηλικίες του δείκτη.
P γενικός πληθυσμός στις ηλικίες του δείκτη.

Υπολογίστε τον δείκτη ισόβιας αγαμίας για τους άνδρες και
τις γυναίκες της Πελοποννήσου το 2001.
Άγαμοι Σύνολο
Ηλικία Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες
15-19 20.700 17.643 20.877 18.369
20-24 21.706 14.550 23.049 19.422
25-29 18.057 8.933 24.076 21.219
30-34 11.450 4.399 24.391 22.581
35-39 6.497 2.239 22.813 21.251
40-44 4.325 1.530 23.081 21.334
45-49 2.635 1.098 21.258 19.587
50-54 1.841 948 19.549 18.785
Εξέλιξη της ισόβιας αγαμίας στην Ελλάδα.
Πηγή: Επεξεργασία Ελληνικών απογραφών 1879-2001

Υπολογισμός μέσης ηλικίας γάμου από
απογραφικά δεδομένα.
Ο τύπος που δόθηκε παραπάνω για τον υπολογισμό της μέσης
ηλικίας κατά το γάμο προϋποθέτει ότι διαθέτουμε αξιόπιστες
ληξιαρχικές καταγραφές των γάμων. Τι συμβαίνει όταν τα αυτά
δεδομένα λείπουν;
Το 1953 ο J. Hajnal επινόησε μία μέθοδο για να υπολογίζει τη
μέση ηλικία γάμου των αγάμων διαθέτοντας μόνο απογραφές οι
οποίες καταγράφουν: 1) την ηλικία των απογραφομένων και 2)
την οικογενειακή τους κατάσταση.
Αυτή η μέθοδος έδωσε μεγάλη ώθηση στις σπουδές της ιστορικής
δημογραφίας και γενικότερα στη μελέτη πληθυσμών με ανεπαρκή
ληξιαρχικά συστήματα.
Υπολογισμός μέσης ηλικίας γάμου από

απογραφικά δεδομένα.
Η μέθοδος του Hajnal βασίζεται στην αντίληψη ότι η ηλικία κατά
τον πρώτο γάμο αντιστοιχεί στον μέσο αριθμό ετών που έζησαν σε
κατάσταση αγαμίας αυτοί που τελικά παντρεύτηκαν. Ο δείκτης που
παράγει αυτή η μέθοδος είναι γνωστός ως SMAM (Singulate Mean
Age at Marriage).
Ο υπολογισμός του SMAM γίνεται σε 3 βήματα
Οι τύποι που δίνονται παρακάτω απαιτούν δεδομένα που δίνουν

την ηλικία κατά 5-ετείς ομάδες (συνήθης περίπτωση των
απογραφικών αποτελεσμάτων)

Υπολογισμός SMAM. 1o βήμα.
Αθροίζουμε τα ποσοστά των αγάμων μέχρι την ηλικία των 45-49 και
τα πολλαπλασιάζουμε με το 5.
45 − 49
S
0−4
i * 5 = (1)
Όπου Si είναι το ποσοστό % των αγάμων στην ηλικιακή ομάδα i.

Το πρώτο βήμα μας δίνει τα ανθρωποέτη που βιώθηκαν σε
κατάσταση αγαμίας από 100 άτομα από τη γέννησή τους ως τα 50
τους.

Υπολογίζουμε τον δείκτη ισόβιας αγαμίας. Το συμπληρωματικό
αυτού του δείκτη θα μας δώσει το ποσοστό αυτών που
παντρεύτηκαν τουλάχιστον μία φορά (ever married) μέχρι τα 50
τους.
S 45− 49 + S 50−54
100 − = (2)
2

Στο 3ο βήμα βρίσκουμε τα ανθρωποέτη που βιώθηκαν σε
κατάσταση αγαμίας από αυτούς που μέχρι τα 50 τους παρέμειναν
άγαμοι (και θεωρούμε ότι είναι οριστικά άγαμοι),
πολλαπλασιάζοντας το ποσοστό % αυτών που έμειναν άγαμοι με
το 50. S +S45 − 49 50 −54
50 * = ( 3)
2
Εφόσον η αρχή στην οποία στηρίζεται το SMAM είναι ότι η
ηλικία κατά τον πρώτο γάμο μπορεί να εκφραστεί από το μέσο
αριθμό ετών που έζησαν σε κατάσταση αγαμίας αυτοί που τελικά
παντρεύτηκαν, ο τύπος για το SMAM είναι:
(1) − ( 3)
SMAM =
(2)
Υπολογισμός του SMAM (Σχηματική

παράσταση)
100
80 (1) − (3)
SMAM =
( 2)
2 60
40
1
20
3
0 10 15 20 30 40 50
Υπολογισμός του SMAM: Παράδειγμα.
Υπολογίστε το SMAM για τις γυναίκες των νησιών του
Αιγαίου το 1961.
Νησιά Αιγαίου 1961
% ανύπαντρων
Ηλικία γυναικών
15-19 93.5
20-24 58.8
25-29 28.2
30-34 14.0
35-39 9.8
40-44 8.7
45-49 7.3
50-54 7.3
Διαζυγιότητα.
Η διαζυγιότητα αναφέρεται στη συχνότητα των διαζυγίων και
στα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των ατόμων
που καταφεύγουν στο διαζύγιο για να λύσουν το γάμο τους.
 Ο αδρός δείκτης διαζυγίων εκφράζει τον αριθμό των διαζυγίων
σε πληθυσμό 1000 ατόμων σε ετήσια βάση:
Di
CDiR = * 1000
P

Διαζυγιότητα.
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ποσοστό διαζυγίων,
το οποίο δείχνει πόσα διαζύγια αντιστοιχούν σε 100 γάμους
μιας συγκεκριμένης χρονιάς.
Di
WeDiR = * 100
We
Εξέλιξη της διαζυγιότητας. Ελλάδα 1974-2014
κινητός μ.ο. χωρίς εξομάλυνση

39
Διαζύγια ανά 100 γάμους .
34
29
24
19
14
4
1974
1976
1978
1980
1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
Έτος

Γάμοι ανά έτος. Ελλάδα 1972-2010
85000
80000
75000
70000
Αριθμός Γάμων
65000
60000
55000
50000
45000
40000
1972
1974
1976
1978
1980
1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
Έτος
Μύθοι και πραγματικότητες για τις

προ-μεταβατικές κοινωνίες.
«Η κόρη μου είναι ακόμα άβγαλτη στον κόσμο,
Δεν έχει δει το φως δεκατεσσάρων θέρων,
Άσε δυο ακόμα καλοκαίρια να περάσουν
Πριν το νυφικό στεφάνι της ετοιμάσουν.»
..............................
«Σκέψου το γάμο τώρα. Εδώ στη Βερόνα,
κυρίες των τιμών, μητέρες είναι ήδη,
από εσένα νεότερες.
Σε αυτή την ηλικία που εσύ κορίτσι είσαι τώρα,
εγώ ήμουνα ήδη δική σου μητέρα.»
Shakespeare, Romeo and Juliet.

Το «Ευρωπαικό πρότυπο γάμου» του
Hajnal.
 Το 1965 ο John Hajnal διατύπωσε τη θεωρία του για το πώς η
γονιμότητα στην προ-μεταβατική Δ. Ευρώπη παρέμενε χαμηλή
για καθεστώς φυσικής γονιμότητας χάρη στο «Ευρωπαϊκό
πρότυπο γάμου».
 Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτού του προτύπου ήταν η σχετικά
μεγάλη μέση ηλικία κατά το γάμο (πάνω από 23 για τις γυναίκες
και πάνω από 26 για τους άντρες) και το υψηλό ποσοστό των
οριστικά αγάμων (συνήθως πάνω από 10%).
 Σύμφωνα με τον Hajnal αυτό το πρότυπο γάμου επικρατούσε
στην Ευρώπη που βρίσκεται δυτικά μιας νοητής γραμμής η
οποία εκτείνεται από την Αγ. Πετρούπολη στην Τεργέστη. Το
πρότυπο αυτό διήρκεσε τουλάχιστον από το 17ο μέχρι τις
αρχές του 20ου αιώνα.
Το «Ευρωπαικό πρότυπο γάμου» του Hajnal.

Η τυπολογία του Laslett.
 Το «Ευρωπαικό πρότυπο γάμου» του Hajnal ήταν πολύ αδρό
και δεν λάμβανε υπόψη του την ποικιλομορφία που
επικρατούσε σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης.
 Μία άλλη, πιο εκλεπτυσμένη, τυπολογία είναι αυτή του Peter
Laslett.
 Ο Laslett χώρισε την Ευρώπη σε τέσσερις περιοχές κάθε μία
από τις οποίες αντιστοιχεί σε ένα συγκεκριμένο τρόπο οικιακής
οργάνωσης. Αυτές οι τέσσερις περιοχές, οι οποίες είναι αρκετά
ασαφείς ως προς τα γεωγραφικά τους όρια, τιτλοφορούνται
«Δυτική», «Κεντροδυτική», «Μεσογειακή» και «Ανατολική».

 Δυτικό πρότυπο: είναι αυτό που ο Hajnal περιέγραψε ως
«Ευρωπαϊκό»: Σχετικά μεγάλη μέση ηλικία κατά το γάμο (πάνω
από 23 για τις γυναίκες), υψηλό ποσοστό οριστικά αγάμων (10%
και άνω), μικρή ηλικιακή διαφορά μεταξύ των συζύγων.
 Κεντροδυτικό: παρόμοιο με το «Δυτικό» με τη διαφορά ότι
υπάρχουν περισσότερες εκτεταμένες και σύνθετες οικογένειες.
 Μεσογειακό: μικρή ηλικία κατά το γάμο για τις γυναίκες, υψηλή
για τους άντρες, μεγάλη ηλικιακή διαφορά μεταξύ των συζύγων,
υψηλό ποσοστό χηρών οι οποίες συνήθως δεν
ξαναπαντρεύονται, και συνολικά χαμηλό ποσοστό οριστικά
αγάμων.

 Ανατολικό: ίδιο με το «Μεσογειακό» αλλά με μια βασική
διαφορά. Η ηλικία κατά το γάμο είναι μικρή και για τους άντρες
και για τις γυναίκες και η ηλικιακή διαφορά μεταξύ των συζύγων
μικρή. Κατά τα άλλα το ποσοστό των οριστικά ανύπαντρων
είναι χαμηλό, όπως και στο «Μεσογειακό» πρότυπο και οι
χήρες, αν και αναλογικά λιγότερες, συνήθως δεν
ξαναπαντρεύονται.
Ηλικιακή διαφορά των συζύγων σε έτη (ca 2000).

Εξέλιξη της ηλικίας γάμου στην Ελλάδα.
34
33
32
31
30
29
28
SMAM
27
26 Άνδρες
25 Γυναίκες
24
23
22
21
20
1879 1907 1920 1928 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011
Έτος

Εξέλιξη της ισόβιας αγαμίας στην Ελλάδα.

Μια συγκριτική μελέτη των
προτύπων γάμου στην Ελλάδα.
Μέση ηλικία κατά τον πρώτο γάμο των γυναικών

(SMAM). Ελλάδα, Κυκλάδες, Ιόνια νησιά. 1907-2011.
Πηγή: Επεξεργασία απογραφικών δεδομένων.

Μέση ηλικία κατά τον πρώτο γάμο των αντρών (SMAM).
Ελλάδα, Κυκλάδες, Ιόνια νησιά. 1907-2011.

Μέση ηλικία κατά τον πρώτο γάμο (SMAM). Ελλάδα,

Κυκλάδες, Ιόνια νησιά. 1907-2001.
32
30
Greece m
28 Greece f
Cyclades m
26
Cyclades f
24 Ionian m
Ionian f
22
20
1907 1920 1928 1951 1961 1971 1981 1991 2001

Ηλικιακή διαφορά των συζύγων σε έτη (male SMAM –
female SMAM). Ελλάδα, Κυκλάδες, Ιόνια νησιά. 1907-
2011.
Έτος Ιόνια
Ελλάδα Κυκλάδες νησιά
1907 5,5 5,2 5,8
1920 3,4 4,5 3,2
1928 4,1 3,6 2,9
1951 3,8 6,5 3,7
1961 3,6 4,8 3,7
1971 4,7 5,8 5,0
1981 5,1 5,3 6,2
1991 4,9 5,4 5,9
2001 4,3 4,3 5,1
2011 3,5 4,2 4,1
Μέσος
όρος 4,3 4,9 4,6
Τυπική
απόκλιση 0,7 0,9 1,2
Ισόβια αγαμία γυναικών. Ελλάδα, Κυκλάδες, Ιόνια

νησιά. 1907-2011.

Ισόβια αγαμία αντρών. Ελλάδα, Κυκλάδες, Ιόνια νησιά.
1907-2001.
15
13
% never married males
11
Greece
9 Cyclades
Ionian
7
3
1907 1920 1928 1951 1961 1971 1981 1991 2001
Year

Σε αναζήτηση ερμηνείας για τα

διαφορετικά πρότυπα γάμου.
 Το κύριο συμπέρασμα από την παραπάνω ανάλυση είναι ότι το
πρότυπο γάμου των Ιονίων νήσων μέχρι και τα μέσα του 20ου
αιώνα ήταν παρόμοιο με αυτό της Δυτικής Ευρώπης. Ο
πληθυσμός παντρευόταν αργά και «λίγο».
 Μπορεί αυτή η διαφορετική γαμήλια συμπεριφορά να οφείλεται
σε διαφορετικές κοινωνικές, οικονομικές και δημογραφικές
συνθήκες που επικρατούσαν στα Ιόνια νησιά σε σύγκριση με
την ηπειρωτική Ελλάδα;

Αναλογία των φύλων (άντρες ανά 100 γυναίκες) στις
ηλικίες 45-54 ως δείκτης διαθεσιμότητας συζύγων.
Ελλάδα, Κυκλάδες, Ιόνια νησιά. 1907-2001.
m45-54/f45-54
150
140
130
120
110 Greece
100 Cyclades
90 Ionian
80
70
60
50
1907 1920 1928 1951 1961 1971 1981 1991 2001
Πηγή: Επεξεργασία απογραφικών δεδομένων. Οι τιμές για την Ελλάδα για το 1920 βασίζονται σε
εκτιμήσεις του Valaoras. V. G. Valaoras ‘A reconstruction of the demographic history of modern
Greece’, in The Milbank Memorial Fund Quarterly 38:2 (1960), 115-139.
Αναλογία των φύλων (άντρες 20-49 ανά 100 γυναίκες

15-44) ως δείκτης διαθεσιμότητας συζύγων. Ελλάδα,
Κυκλάδες, Ιόνια νησιά. 1907-2001.
m20-49/f15-44
150
140
130
120
110 Greece
100 Cyclades
90 Ionian
80
70
60
50
1907 1920 1928 1951 1961 1971 1981 1991 2001
Year
Πηγή: Επεξεργασία απογραφικών δεδομένων. Οι τιμές για την Ελλάδα για το 1920 βασίζονται σε
εκτιμήσεις του Valaoras. V. G. Valaoras ‘A reconstruction of the demographic history of modern
Greece’, in The Milbank Memorial Fund Quarterly 38:2 (1960), 115-139.
Ποσοστά εγγράμματων γυναικών στην ηλικία των 50
ετών. Ελλάδα, Κυκλάδες, Ιόνια νησιά. 1907-2001.
100
90
80
% literate females
70
Greece
60
Cyclades
50
Ionian
40
30
20
10
1907 1920 1928 1951 1961 1971 1981 1991 2001
Year

Δομικοί παράγοντες.
 Δείκτες της δημογραφικής και κοινωνικής δομής του πληθυσμού
χρησιμοποιήθηκαν για να μετρήσουν τη διαθεσιμότητα πιθανών
συζύγων και «το επιθυμητό» του γάμου.
 Δημογραφικές μεταβλητές: αναλογία των φύλων στις «έγγαμες
ηλικίες» ως δείκτες της διαθεσιμότητας συζύγων.
 Κοινωνικές μεταβλητές: Μορφωτικό επίπεδο των γυναικών ως
δείκτης της γυναικείας χειραφέτησης.
 Και οι δύο αυτοί παράγοντες ως ανεξάρτητες μεταβλητές δεν
βρέθηκε να σχετίζονται με την ηλικία κατά το γάμο και τα
ποσοστά μόνιμης αγαμίας στους εξεταζόμενους πληθυσμούς.

Πολιτιστικοί παράγοντες.
 Φαίνεται ότι η διαφορετική ιστορική εμπειρία διαφορετικών
τόπων της Ελλάδας καθόρισε την κουλτούρα και την ιδεολογία
τους.
 Η ηπειρωτική Ελλάδα επηρεάστηκε από την Ισλαμική
παράδοση, παρά το γεγονός ότι ο πληθυσμός παρέμεινε
Χριστιανικός.
 Τα Ιόνια νησιά δεν βίωσαν την Οθωμανική κατοχή. Αντιθέτως,
έζησαν μία μακρά περίοδο «Δυτικής» διακυβέρνησης η οποία
τους κληροδότησε μία πολιτιστική ομοιότητα με την Δ.
Ευρώπη.
 Η «γαμήλια συμπεριφορά» φαίνεται ότι σχετίζεται
περισσότερο με αυτούς τους πολιτιστικούς παράγοντες παρά
με δείκτες οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης.
 Η Ελλάδα κατά το πρώτο μισό του 20ου , όσον αφορά το
πρότυπο γάμου, αποτελούσε μια ενδιάμεση περίπτωση
μεταξύ του Δυτικού και του Ανατολικού/Βαλκανικού
προτύπου. Η ηλικία κατά το γάμο ήταν σχετικά υψηλή για
τα Βαλκανικά δεδομένα και για τα δύο φύλα.
 Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα τα % άγαμων γυναικών
αυξήθηκαν (δεν ήταν ποτέ πολύ χαμηλά για τους άνδρες)
και η καθολικότητα του γάμου για τις γυναίκες έπαψε να
είναι χαρακτηριστικό του Ελληνικού μοντέλου.

 Παρόλα αυτά μέσα στο Ελληνικό κράτος υπήρχαν περιοχές
που επεδείκνυαν τελείως διαφορετικό πρότυπο γάμου από τον
εθνικό μέσο όρο.
 Τα Ιόνια νησιά μέχρι τη δεκαετία του 1950 παρουσίαζαν ένα
πρότυπο γάμου παρόμοιο με το «Δυτικό». Οι άνθρωποι
παντρεύονταν σε μεγάλη ηλικία (26+ οι γυναίκες και 29 οι
άντρες) και τα ποσοστά των οριστικά αγάμων κυμαίνονταν
μεταξύ 7,3% και 13%.
 Οι Κυκλάδες ακολούθησαν ένα πρότυπο γάμου το οποίο μέχρι
τη δεκαετία του 1980 επεδείκνυε κάποια χαρακτηριστικά του
Μεσογειακού: Σχετικά χαμηλή ηλικία πρώτου γάμου για τις
νύφες (23) και υψηλή για τους γαμπρούς (28).
 Φαίνεται ότι οι λόγοι πίσω από αυτή την ποικιλομορφία της
γαμήλιας συμπεριφοράς ήταν περισσότερο πολιτιστικοί και
λιγότερο μακρο-οικονομικοί ή δημογραφικοί.
 Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα παρατηρείται μία
σύγκληση των προτύπων γάμου που κατά πάσα πιθανότητα
σχετίζεται με τη μαζική εισαγωγή των γυναικών στην
τριτοβάθμια εκπαίδευση, τη μεγαλύτερη συμμετοχή τους στην
αγορά εργασίας, με αλλαγές στον τρόπο παραγωγής, την
αστικοποίηση και γενικότερα τον «εκδυτικισμό» του τρόπου
ζωής.

Ενότητα 12: Ανάλυση Γονιμότητας
Αδρός Δείκτης (ποσοστό) γεννητικότητας
Όπως και για τα άλλα δημογραφικά γεγονότα, έτσι και

για την γεννητικότητα δυνάμεθα να υπολογίσουμε τον
Αδρό Δείκτη Γεννητικότητας (ΑΔΓ/TBΝ/CBR) ως εξής:
Nj
TBN = × 1000
Pj
Όπου, P ο συνολικός μέσος πληθυσμός στη διάρκεια

ενός έτους, Ν ο αριθμός των γεννήσεων στο ίδιο έτος
και j το αντίστοιχο χωρικό επίπεδο (Χώρα, Περιφέρεια,
Νομός κ.ο.κ).
4
Αδρός Δείκτης (ποσοστό) γεννητικότητας
Η εξέλιξη του αδρού δείκτη γεννητικότητας και των γεννήσεων στη χώρα μας δίδεται στο
Διάγραμμα 3.
Διαπιστώνουμε ότι τόσο οι γεννήσεις όσο και ο ΑΔΓ
ακολουθούν παράλληλες σχεδόν πορείες.
Ειδικότερα, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια έχουν
μια ελαφρά πτωτική πορεία και, εν συνεχεία,
ταχύτατη μείωση κατά τη δεύτερη περίοδο της
μαζικής μετανάστευσης από τη χώρα μας προς το
εξωτερικό (1966-1973). Οι δείκτες ανορθώνονται
μεν ελαφρώς την επόμενη πενταετία, αλλά η
ανόρθωση αυτή είναι προσωρινή καθώς θα
καταρρεύσουν στο διάστημα 1980-90 για να
σταθεροποιηθούν στη συνέχεια (100.000 περίπου
γεννήσεις ετησίως, ΑΔΓ=10‰) σε χαμηλά επίπεδα,
αν και μια μικρή άνοδος καταγράφεται την
τελευταία πενταετία. Είναι προφανές όμως ότι ο
ΑΔΓ είναι ένας άκρως προβληματικός δείκτης,
καθώς επηρεάζεται σημαντικά τόσο από τη δομή
του πληθυσμού ανά ηλικία όσο και από την
αναλογία των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας
στο συνολικό πληθυσμό. Κατ’ επέκταση δεν
προσφέρεται για την εξαγωγή σαφών
συμπερασμάτων όσον αφορά την πορεία της
5
γονιμότητας (την ένταση δηλ. του φαινομένου).
Γενικός Δείκτης γονιμότητας

Εκτός από τον αδρό δείκτη γεννητικότητας, υπολογίζεται και ο δείκτης γενικής
γονιμότητας (TGF/GFR) για κάθε ημερολογιακό έτος.
N (15-49)
TGF = × 1000
F(15-49)
όπου F(15-49) είναι οι γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας (15-49 ετών) και Ν ο
αριθμός των γεννήσεων που προήλθαν από τις γυναίκες αυτές στη διάρκεια ενός
ημερολογιακού έτους. Είναι προφανές ότι η διαφορά ανάμεσα στο δείκτη αυτό
και τον προηγούμενο (ΑΔΓ) βρίσκεται στον παρονομαστή: στην πρώτη περίπτωση
έχουμε το σύνολο του πληθυσμού ενώ στη δεύτερη μόνον τις γυναίκες
αναπαραγωγικής ηλικίας (15-49 ετών).
Ο δείκτης αυτός παρουσιάζει, επομένως, κάποιο πλεονέκτημα: περιλαμβάνοντας

στον παρονομαστή μόνον τα εκτιθέμενα άμεσα στον “κίνδυνο” άτομα, περιορίζει
σημαντικά τις διακυμάνσεις της γεννητικότητας που οφείλονται στη δομή του
πληθυσμού. Παρ’ όλα αυτά η επίδραση των πληθυσμιακών δομών δεν
εξουδετερώνεται πλήρως, στο βαθμό που οι γεννήσεις δεν προέρχονται ισομερώς
από όλες τις ηλικιακές ομάδες των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας.
6
Mελέτη της γονιμότητας (1)
Για τη μελέτη της γονιμότητας χρησιμοποιούμε τους πίνακες
γονιμότητας (μιας πραγματικής γενεάς στη διαγενεακή ανάλυση, μιας
πλασματικής στη συγχρονική ανάλυση). Οι πίνακες γονιμότητας
παρουσιάζουν ορισμένες διαφορές από τους πίνακες επιβίωσης
(θνησιμότητας), στο βαθμό που η γέννηση δεν είναι μοναδικό αλλά
επαναλαμβανόμενο γεγονός. Οι πίνακες γονιμότητας μπορούν να
δημιουργηθούν αρχής γενομένης από το 15ο έτος (ηλικία που είναι
δυνατή η τεκνοποίηση), ή από την επέτειο τέλεσης του γάμου
(έγγαμη γονιμότητα). Αθροίζοντας, και στις δύο περιπτώσεις, τους
ειδικούς κατά ηλικία συντελεστές γονιμότητας βρίσκουμε τη συνολική
γονιμότητα μιας γενεάς ή μιας κοορτής που ορίζει και την ένταση του
φαινομένου. Και στην περίπτωση αυτή δυνάμεθα να υπολογίσουμε
τους δείκτες κατανομής των γεννήσεων (μέση ηλικία στη γέννηση
διάμεση ηλικία και τυπική απόκλιση, τόσο συνολικά όσο και κατά τάξη
τεκνοποίησης).
7
Mελέτη της γονιμότητας (2)

Για να παρουσιάσουμε ένα περιγραφικό μοντέλο γονιμότητας,
σχηματίζουμε συνήθως ένα σύνολο 1.000 ή 10.000 γυναικών οι
οποίες έχουν συμπληρώσει το 50ο έτος (ανώτατο, κατά
σύμβαση, αποδεκτό όριο τεκνογονίας) στις οποίες θέτουμε
ερωτήσεις για τον αριθμό των παιδιών που έφεραν στον κόσμο,
ρωτώντας ταυτόχρονα και το έτος γέννησης του κάθε παιδιού
(παρατήρηση “αναδρομικού” τύπου). Μερικές γυναίκες δεν
έχουν καθόλου παιδιά και ως εκ τούτου διαφεύγουν του
φαινομένου. Άλλες έχουν ένα μόνον παιδί και έτσι εμφανίζονται
μια και μόνον φορά, άλλες όμως έχουν περισσότερα του ενός
και συνεπώς εμφανίζονται περισσότερες από μια φορές στον
πίνακά μας (βλ. διαφορά από τους πίνακες επιβίωσης).
Κατωτέρω, δίνουμε το παράδειγμα σύνθεσης (αναδρομικά) της
γονιμότητας της γενεάς του 1900 στη Γαλλία (Πίνακας 11).
8
Εισαγωγή (3)
Πηγή: Κοτζαμάνης (2009)
Ειδικοί κατά ηλικία δείκτες (ποσοστά ή συντελεστές)

γονιμότητας (1)
Σε κάθε ημερολογιακό έτος, για κάθε ομάδα ηλικίας εύρους x και x+n
ετών των γυναικών, υπολογίζεται ένας συντελεστής γονιμότητας που
είναι ο λόγος των γεννήσεων Ν (γεννήσεις που προήλθαν από
μητέρες που ανήκουν σε αυτή την ηλικιακή ομάδα) προς το συνολικό
πληθυσμό γυναικών (F) της ίδιας ηλικιακής ομάδας στο μέσο του
έτους. Έτσι π.χ. f (15-19) είναι ο συντελεστής ολικής γονιμότητας των
γυναικών ηλικίας 15-19 ετών και προκύπτει διαιρώντας το σύνολο των
γεννήσεων που προέρχονται από γυναίκες ηλικίας 15-19 ετών στη
διάρκεια ενός έτους με το μέσο πληθυσμό των γυναικών της ιδίας
ηλικιακής ομάδας το αυτό έτος.
N ( x, x+n)
f ( x , x + n )= × 1000
[F (x) + F (x + n) ]/2
10
Πληθυσμός
Πληθυσμός γυναικών Ειδικοί κατά ηλικία
Ηλικία της μητέρας (σε Γεννήσεις γυναικών στις
στις: δείκτες (‰)
συμπληρωμένα έτη) κατά το 1999 30/06 [(1+2)/2]
1/1/1999 (1) 1/1/2000 (2) 30/6/1999 1999
15-19 8280 384093 385806 384949 21.51
20-24 36822 370237 373512 371875 99.02
25-29 36623 358778 358502 358640 102.12
30-34 13275 295935 307517 301726 44.00
35-39 4471 287853 282667 285260 15.67
40-44 1426 308336 304280 306308 4.66
45-49 55 321895 322209 322052 0.17
11

Στο Διάγραμμα 4 απεικονίζονται οι συντελεστές γονιμότητας στην Ελλάδα, σε δύο διαφορετικά

ημερολογιακά έτη, ανά ηλικία της μητέρας. Οι διαφορές είναι προφανείς: το 1961 οι
συντελεστές γονιμότητας ήταν σαφώς υψηλότεροι σε όλες τις ηλικιακές ομάδες των γυναικών
από τους αντίστοιχους του 2007, ενώ η κατανομή τους διαφέρει σημαντικά όχι μόνον ως προς
την ένταση αλλά και ως προς το “ημερολόγιο”, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στη μέση
ηλικία στην τεκνογονία: 28,87 έτη το 1961, έναντι 29,96 ετών το 2007. 12
Συγχρονικός Δείκτης ολικής γονιμότητας
Το άθροισμα των ειδικών κατά ηλικία συντελεστών ολικής γονιμότητας σε ένα
ημερολογιακό έτος πολλαπλασιαζόμενο με τον αριθμό των ετών (n) που κάθε
ηλικιακή ομάδα αντιπροσωπεύει δίδει το συγχρονικό δείκτη ολικής γονιμότητας
(ΣΔΓ/ICF/TFR) στο συγκεκριμένο έτος. Επομένως, στη συγχρονική ανάλυση ο δείκτης
αυτός δίνει τον μέσο αριθμό των παιδιών που προσδοκάται να φέρει στον κόσμο μια
πλασματική γενεά 1000 γυναικών, αν ακολουθήσει το πρότυπο γονιμότητας ενός
ημερολογιακού έτους. Διαιρούμενος δια του 1000 μας δίνει το μέσο αριθμό παιδιών
ανά γυναίκα στην πλασματική αυτή γενεά.
49
n× ∑ f ( x, x+n)
ICF = i =15
1000
f( x , x + n ) οι ειδικοί δείκτες γονιμότητας για κάθε ηλικιακή ομάδα και ICF o

Όπου
Συγχρονικός δείκτης ολικής γονιμότητας. Είναι προφανές ότι όταν έχουμε γεννήσεις
και πληθυσμούς σε μονοετείς ηλικιακές ομάδες, n =1, ενώ όταν έχουμε γεννήσεις και
πληθυσμούς σε πενταετείς ηλικιακές ομάδες n =5.
Πηγή: Κοτζαμάνης (2009β)
13
Μέση ηλικία στην τεκνοποίηση

Ο δείκτης αυτός στη μεν συγχρονική ανάλυση δίδει τη μέση ηλικία στην
απόκτηση των παιδιών μιας πλασματικής γενεάς 1.000 γυναικών, αν αυτές
ακολουθούσαν το αναπαραγωγικό πρότυπο ενός έτους, στη δε διαγενεακή
ανάλυση δίδει τη μέση ηλικία στην τεκνοποίηση μιας πραγματικής γενεάς.
Όταν οι ειδικοί κατά ηλικία δείκτες γονιμότητας δίνονται σε συμπληρωμένα
έτη, υπολογίζεται βάσει του κάτωθι τύπου:
49 n
∑ ( x + ( )) × f ( x , x + n )
i =15 2
m= 49
∑ f ( x, x+ n)
i =15
όπου x το κατώτατο όριο της κάθε ηλικιακής ομάδας, n το εύρος της

ηλικιακής ομάδας και οι ειδικοί δείκτες γονιμότητας για κάθε ηλικιακή
ομάδα. Στην περίπτωση όμως που οι ειδικοί δείκτες έχουν υπολογισθεί σε
συμπληρούμενα έτη, η μέση ηλικία στην τεκνογονία υπολογίζεται βάσει του
τύπου: 49
∑ ( x) × f ( x , x + n )
m= i =15
49
∑ f ( x, x+n)
i =15 14
Oι μεταβολές του Συγχρονικού Δείκτη ολικής
γονιμότητας και της μέσης ηλικίας στην τεκνοποίηση
(1)
Στο Διάγραμμα 5 απεικονίζονται οι μεταβολές του Συγχρονικού Δείκτη ολικής
γονιμότητας και της μέσης ηλικίας στην τεκνοποίηση στη χώρα μας κατά τη
μεταπολεμική περίοδο. Καθώς ο ΣΔΓ δεν επηρεάζεται, όπως ο Αδρός Δείκτης
Γεννητικότητας, από την κατανομή του πληθυσμού ανά φύλο και ηλικία, η
πορεία του διαφοροποιείται σημαντικά της πορείας του ΑΔΓ. Έτσι, ο ΣΔΓ
συγκρατείται σε υψηλά σχετικά επίπεδα μέχρι το 1980-1981 (μέγιστη τιμή
2421 παιδιά /1000 γυναίκες το 1967, ελάχιστη 2090 παιδιά /1000 γυναίκες το
1981), για να καταρρεύσει, εν συνεχεία, λαμβάνοντας τιμές κάτω από το όριο
αναπαραγωγής, φτάνοντας στα τέλη του ΄90 στο χαμηλότερό του σημείο (1246
παιδιά/ 1000 γυναίκες). Η ανάκαμψη του δείκτη τα τελευταία έτη, που
πιθανότατα θα συνεχισθεί μέχρι τις αρχές της επόμενης δεκαετίας, αφήνει να
φανεί το τέλος μιας μακράς περιόδου αλλαγής του ημερολογίου της
γονιμότητας (δηλαδή την ανακοπή της τάσης αύξησης της μέσης ηλικίας των
γυναικών στην τεκνοποίηση).
15
Oι μεταβολές του Συγχρονικού Δείκτη ολικής γονιμότητας και

της μέσης ηλικίας στην τεκνοποίηση (2)
16
Τα ποσοστά αναπαραγωγής (1)
Στη συγχρονική ανάλυση, το ακαθάριστο ποσοστό αναπαραγωγής (R) δίδει
τον αριθμό των θήλεων τέκνων που προσδοκάται να φέρει στον κόσμο μια
πλασματική γενεά 1000 γυναικών κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής
ζωής της, αν ακολουθήσει το πρότυπο γονιμότητας ενός ημερολογιακού
έτους και χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η επίδραση της θνησιμότητας, ενώ
στη διαγενεακή ανάλυση τον αριθμό των θήλεων τέκνων που έφερε στον
κόσμο μια πραγματική γενεά γυναικών. Το ποσοστό αυτό υπολογίζεται ως:
R = ICF × k στη συγχρονική ανάλυση, και
R = Df × K στη διαγενεακή ανάλυση
όπου: ICF ο συνθετικός δείκτης γονιμότητας (στη συγχρονική ανάλυση), Df η
τελική γονιμότητα της εξεταζόμενης γενεάς (στη διαγενεακή ανάλυση) και κ
η αναλογία γεννήσεων θήλεων στο σύνολο των γεννήσεων (η παράμετρος k -
105/100=0,488 είναι συνήθως σταθερό μέγεθος).
17

Το καθαρό ποσοστό αναπαραγωγής, κατά τη μέτρηση του οποίου λαμβάνεται υπόψη
και η επίδραση της θνησιμότητας, υπολογίζεται με τη χρήση των πινάκων επιβίωσης
των μητέρων, υποθέτοντας ότι για τα θήλεα τέκνα που θα γεννηθούν θα ισχύει μέχρι
να φτάσουν στην αναπαραγωγική ηλικία (η οποία επίσης λαμβάνεται ταυτόσημη με
αυτήν των μητέρων τους και δίδεται από τη μέση ηλικία τους στην τεκνογονία) το
πρότυπο θνησιμότητας των μητέρων τους. Είναι προφανές ότι, επειδή ο
συγκεκριμένος δείκτης εκφράζει την προοπτική αντικατάστασης μιας κλειστής γενεάς
εν απουσία θνησιμότητας, αν R=1, η συνθήκη αυτή πληρούται. Το καθαρό ποσοστό
αναπαραγωγής υπολογίζεται από το γινόμενο του ακαθάριστου ποσοστού επί την
πιθανότητα επιβίωσης των γυναικών έως τη μέση ηλικία στην τεκνογονία, δηλαδή:
lx
R0 = R ×
l0
Όπου R το ακαθάριστο ποσοστό αναπαραγωγής, lx οι επιζώσες μητέρες μέχρι τη μέση
ηλικία x στην τεκνογονία και l0 η ρίζα του πίνακα επιβίωσης των γυναικών. Επομένως
το καθαρό ποσοστό αναπαραγωγής μας δίνει, τον αριθμό των θήλεων τέκνων που θα
αντικαταστήσουν κάθε μητέρα αν αυτά ακολουθήσουν το πρότυπο θνησιμότητας των
μητέρων τους μέχρι τη μέση ηλικία αυτών στην τεκνογονία.
18
Η υπόθεση αυτή είναι αφενός αναγκαία, δεδομένης της άγνοιας της μελλοντικής
εξέλιξης θνησιμότητας, αφετέρου αρκετά ακριβής αν δεν υπάρχουν συνταρακτικές
αλλαγές στη θνησιμότητα. Προφανώς, δεν ισχύει σε περιόδους σαν αυτήν που
διένυσε η Ευρώπη τον προηγούμενο αιώνα, καθώς καταγράφηκαν σημαντικές
μεταβολές της μέσης προσδοκώμενης ζωής κατά τη γέννηση (διπλασιασμός σχεδόν
της e0). Με βάση τα προαναφερθέντα, αν το ακαθάριστο ποσοστό αναπαραγωγής
ισούται με τη μονάδα, ο πληθυσμός θα αυξηθεί υπό την προϋπόθεση ότι η
θνησιμότητα των γεννηθέντων θήλεων τέκνων θα είναι μικρότερη της θνησιμότητας
των μητέρων τους.
Οι ίδιοι δείκτες μπορούν να χαρακτηρίζουν είτε την αναπαραγωγικότητα του
συνολικού γυναικείου πληθυσμού ηλικίας 15-49 ετών, είτε ακόμη του έγγαμου
γυναικείου πληθυσμού αναπαραγωγικής ηλικίας, οπότε ορίζονται και σαν δείκτες της
νόμιμης ή έγγαμης αναπαραγωγικότητας. Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, οι ίδιοι
δείκτες χρησιμοποιούνται για την περιγραφή της αναπαραγωγικότητας στην
εγκάρσια (συγχρονική) ανάλυση.
Στο σημείο αυτό οφείλουμε να επισημάνουμε ότι, καθώς η αναπαραγωγική ιστορία
μιας γενεάς διαρκεί τουλάχιστον 35 χρόνια (από το 15ο έως και το 49ο έτος), ενώ οι
ετήσιοι -“εγκάρσιοι” ή άλλως συγχρονικοί- δείκτες υπολογίζονται για ένα μόνον
διάστημα (συνήθως για ένα ημερολογιακό έτος), θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα
επιφυλακτικοί στην ερμηνεία τους. 19
Συγχρονική και διαγενεακή ανάλυση της γονιμότητας (1)

Ποια όμως είναι, τελικά, η σχέση ανάμεσα στη συγχρονική και τη διαγενεακή γονιμότητα;
Υπενθυμίζουμε ότι, για να υπολογίσουμε τη διαγενεακή γονιμότητα, απαιτείται η
συμπλήρωση του πεντηκοστού έτους ηλικίας από τα άτομα της εξεταζόμενης γενεάς
γυναικών. Αντιθέτως, στον υπολογισμό του συνθετικού δείκτη γονιμότητας υπεισέρχονται
ετησίως 35 γενεές γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας που τέμνουν κάθε έτος, καθώς ο
δείκτης αυτός προκύπτει από το άθροισμα των 35 κατά ηλικία διαφορετικών ποσοστών
γονιμότητας στη διάρκεια ενός έτους. Τίθεται, κατ’ επέκταση, το ερώτημα κατά πόσον οι
δύο προαναφερθέντες τρόποι υπολογισμού παρουσιάζουν αντιστοιχίες. Ή, διατυπώνοντας
το ίδιο ερώτημα με διαφορετικό τρόπο, στην τελική γονιμότητα ποιάς γενεάς αντιστοιχεί ο
συνθετικός δείκτης γονιμότητας ενός ημερολογιακού έτους;
Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε εννοιολογικά το
«περιεχόμενο» του συγχρονικού δείκτη γονιμότητας (οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι ο
δείκτης αυτός δεν αντικατοπτρίζει την πραγματική γονιμότητα ουδεμίας γενεάς ούτε και
ομάδας γενεών). Είναι μια θεωρητική «κατασκευή», ένας μέσος που δίδει τον αριθμό των
παιδιών που «αναμένεται» να γεννηθούν (χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η θνησιμότητα)
από μία πλασματική -μη υπαρκτή- γενεά 100 ή 1.000 γυναικών, αν αυτή ακολουθήσει το
πρότυπο αναπαραγωγικής συμπεριφοράς ενός έτους (δηλαδή αν οι γυναίκες της
υποθετικής αυτής γενεάς ηλικίας 15 έως 49 ετών, έχουν σε κάθε ηλικία την ίδια
γονιμότητα με την προσμετρούμενη στη διάρκεια του συγκεκριμένου έτους γονιμότητα
των διαφορετικών γενεών που το τέμνουν).
20
Η τελική τιμή του δείκτη είναι το αποτέλεσμα μιας «λογικής» κατασκευής (Σχήμα 29)
που «στήνεται» θέτοντας, τον ένα μετά τον άλλο, «κύβους» που ο καθένας από
αυτούς αποτελεί τμήμα διαφορετικών οργανικών συνόλων (γενεών γυναικών).
Ο δείκτης αυτός, επομένως, αποκρυσταλλώνει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα κάθε
χρονικής περιόδου, δίδοντάς του πολλαπλασιαστική ισχύ, στο βαθμό που καμιά
υπαρκτή γενεά γυναικών δεν αναμένεται στην πραγματικότητα να έχει κατά τη
διάρκεια της αναπαραγωγικής της ζωής (35 έτη) την ίδια «αντίδραση» που έχουν οι
γενεές όταν τέμνουν ένα συγκεκριμένο έτος ή περίοδο. Για να απαντήσουμε στο
ερώτημα αυτό θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε εννοιολογικά το «περιεχόμενο» του
συγχρονικού δείκτη γονιμότητας (οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι ο δείκτης αυτός
δεν αντικατοπτρίζει την πραγματική γονιμότητα ουδεμίας γενεάς ούτε και ομάδας
γενεών).
Είναι μια θεωρητική «κατασκευή», ένας μέσος που δίδει τον αριθμό των παιδιών που
«αναμένεται» να γεννηθούν (χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η θνησιμότητα) από μία
πλασματική -μη υπαρκτή- γενεά 100 ή 1.000 γυναικών, αν αυτή ακολουθήσει το
πρότυπο αναπαραγωγικής συμπεριφοράς ενός έτους (δηλαδή αν οι γυναίκες της
υποθετικής αυτής γενεάς ηλικίας 15 έως 49 ετών, έχουν σε κάθε ηλικία την ίδια
γονιμότητα με την προσμετρούμενη στη διάρκεια του συγκεκριμένου έτους
γονιμότητα των διαφορετικών γενεών που το τέμνουν).
21
22
Η τελική τιμή του δείκτη είναι το αποτέλεσμα μιας «λογικής» κατασκευής (Σχήμα 29)
που «στήνεται» θέτοντας, τον ένα μετά τον άλλο, «κύβους» που ο καθένας από
αυτούς αποτελεί τμήμα διαφορετικών οργανικών συνόλων (γενεών γυναικών). Ο
δείκτης αυτός, επομένως, αποκρυσταλλώνει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα κάθε χρονικής
περιόδου, δίδοντάς του πολλαπλασιαστική ισχύ, στο βαθμό που καμιά υπαρκτή
γενεά γυναικών δεν αναμένεται στην πραγματικότητα να έχει κατά τη διάρκεια της
αναπαραγωγικής της ζωής (35 έτη) την ίδια «αντίδραση» που έχουν οι γενεές όταν
τέμνουν ένα συγκεκριμένο έτος ή περίοδο.
Επομένως οι διακυμάνσεις, των τιμών της συγχρονικής γονιμότητας (ΣΔΓ) σε μια
χωρική ενότητα δύνανται να αποδοθούν είτε στην αλλαγή της έντασης της
γονιμότητας των γενεών που τέμνουν ένα ημερολογιακό έτος, είτε στη μεταβολή του
ημερολογίου της γονιμότητάς τους (αύξηση ή μείωση της μέσης ηλικίας τους στην
απόκτηση των παιδιών), είτε σε αμφότερα. Πτώση πχ. του συνθετικού δείκτη δύναται
να οφείλεται είτε σε άνοδο της μέσης ηλικίας στην τεκνογονία (χωρίς καμιά
μεταβολή της διαγενεακής γονιμότητας), είτε σε πτώση της έντασης της γονιμότητας
των γενεών, χωρίς να υπάρχει μεταβολή του ημερολογίου της γονιμότητας, είτε,
τέλος, σε πτώση της έντασης της γονιμότητας των γενεών και στην παράλληλη άνοδο
της μέσης ηλικίας τους στην τεκνογονία.
23

Ειδικότερα, οι αλλαγές στο ημερολόγιο της γονιμότητας (οι αυξομειώσεις δηλαδή της
μέσης ηλικίας στη γέννηση των παιδιών) επηρεάζουν τους συγχρονικούς δείκτες πολύ
περισσότερο από τις μεταβολές της έντασης του φαινομένου (τις μεταβολές δηλαδή του
αριθμού των παιδιών που φέρνουν στον κόσμο οι διαδοχικές γενεές γυναικών). Ας
δώσουμε ένα απλό παράδειγμα: Ας φανταστούμε ότι όλες οι γυναίκες που θα
επιθυμούσαν να αποκτήσουν παιδί κατά τη διάρκεια ενός έτους x (ή μιας περιόδου x)
αποφάσιζαν, για κάποιο λόγο, να το αποκτήσουν το επόμενο έτος x+1 (ή την επόμενη
περίοδο x+1).
Στη διάρκεια του έτους αυτού δεν θα είχαμε καθόλου γεννήσεις με αποτέλεσμα ο
συγχρονικός δείκτης γονιμότητας να έχει μηδενικές τιμές και, επομένως, όσοι βασίζονται
σε αυτόν για την εξαγωγή συμπερασμάτων όσον αφορά την αναπαραγωγή των γυναικών,
καταλαμβάνονται από μη ελεγχόμενο πανικό. Όμως, εξ όσων έχουμε ήδη αναπτύξει, οι
μηδενικές τιμές του δείκτη δεν μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι ο πληθυσμός μας
αρνείται να αναπαραχθεί (αρνείται απλώς να κάνει παιδιά το συγκεκριμένο έτος).
Από το επόμενο έτος x+1, ο δείκτης θα πάρει ιδιαίτερα υψηλές τιμές εφόσον θα έχουμε
υπερ-πληθώρα γεννήσεων (γεννήσεις «εξ αναβολής»- δηλ. αυτές που δεν
πραγματοποιήθηκαν το έτος x - και ταυτόχρονα τις «αναμενόμενες» γεννήσεις του έτους
x+1). Εξαιτίας όμως αυτής της «καθυστέρησης» ή «αναβολής», οι 35 γενεές γυναικών σε
αναπαραγωγική ηλικία (15-49 ετών), που διατρέχουν τα διαδοχικά ημερολογιακά έτη, θα
αποκτήσουν το έτος x+1 τα παιδιά τους κατά μέσο όρο σε μεγαλύτερη ηλικία, χωρίς αυτό
να σημαίνει αναγκαστικά ότι ο τελικός αριθμός παιδιών που θα φέρουν στη ζωή (η
διαγενεακή δηλ. γονιμότητά τους) θα μεταβληθεί σημαντικά. 24
Είναι, επομένως, προφανές ότι ο ετήσιος δείκτης είναι ιδιαίτερα «ευαίσθητος» στις
μεταβολές της μέσης ηλικίας στη γέννηση των παιδιών και η σχέση που συνδέει τα δύο
μεγέθη είναι άμεση. Εάν, αντιθέτως, η καθυστέρηση αυτή ήταν κατά 1 μόνο μήνα και όχι
ένα χρόνο (εάν δηλ. σε ένα μήνα δεν είχαμε καθόλου γεννήσεις) και οι γεννήσεις των
επόμενων 11 μηνών παρέμεναν οι ίδιες, θα μας «υπολειπόταν» το 1/12 μόνον των
αναμενόμενων γεννήσεων και η τιμή του δείκτη γονιμότητας για το έτος αυτό θα
«μειωνόταν» σχεδόν κατά το 1/12.
Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχουν τέτοιες «μηχανικές» αλλαγές συμπεριφορών, αλλά
συνήθως κάποια ζευγάρια αναβάλλουν την απόφασή τους να αποκτήσουν παιδί για
μερικούς μήνες.
Έτσι, εάν π.χ. κατά τη διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους το 1/12 των ζευγαριών
καθυστερήσουν κατά μέσο όρο 12 μήνες τη γέννηση του παιδιού τους, η μέση
«καθυστέρηση» θα είναι ενός μηνός, και επομένως και το στατιστικά προσμετρούμενο
αποτέλεσμα θα είναι ακριβώς το ίδιο με αυτό που προαναφέρθηκε. Αυτή η αλλαγή, αν
συνεχιστεί για σειρά ετών, ουδαμώς συνεπάγεται την αμετάκλητη ματαίωση της έλευσης
των παιδιών τους. Σημαίνει, απλά και μόνον, ότι κάθε χρόνο το 1/12 των ζευγαριών (που
δεν είναι υποχρεωτικά και τα ίδια ζευγάρια με αυτά του προηγούμενου χρόνου που
έλαβαν την ίδια απόφαση) καθυστερεί κατά ένα μήνα την έλευση του επιθυμητού
παιδιού.
25

Επαγωγικά, με βάση το προηγούμενο παράδειγμα, στην προκειμένη
περίπτωση θα έχουμε:
α) μείωση των γεννήσεων κατά 1/12
β) πτώση της τιμής του συνθετικού δείκτη κατά 1/12 περίπου
γ) αύξηση της μέσης ηλικίας της μητέρας στην τεκνογονία κατά ένα
μήνα
δ) μικρή μετακίνηση -προς τις μεγαλύτερες ηλικίες- της κατανομής
των ειδικών κατά ηλικία δεικτών γονιμότητας χωρίς μεταβολή της
μορφής της καμπύλης κατανομής των δεικτών αυτών. Το αντίστροφο
ακριβώς των όσων εκθέσαμε θα συμβεί εάν κάθε έτος τα ζευγάρια
αποφάσιζαν να επιταχύνουν ένα μήνα κατά μέσο όρο την έλευση των
παιδιών τους. Διαπιστώνουμε ότι αυτό το υποθετικό σενάριο, με
μικρές αποκλίσεις, ισχύει για τη χώρα μας κατά την πρώτη
μεταπολεμική περίοδο
26
Ενώ π.χ. η γονιμότητα των
γυναικών που γεννήθηκαν το
1967 δεν διαφέρει
συνταρακτικά αυτών που
γεννήθηκαν το 1927 (1,64
παιδιά κατά μέσο όρο οι
πρώτες, 2,15 οι δεύτερες, ήτοι
0,5 παιδιά λιγότερα ανά
γυναίκα), ο συγχρονικός
δείκτης την περίοδο 1955-
1985 παρουσιάζει πολύ πιο
έντονες αυξομειώσεις
(Διάγραμμα 5), ενώ,
παράλληλα, η μέση ηλικία
στην τεκνογονία μειώνεται
κατά 2 σχεδόν έτη ανάμεσα
στο 1963 και το 1981 (28,4
έτη έναντι 26,1 έτη) και
αυξάνεται, στη συνέχεια,
ανάμεσα στο 1982 και 2007
(30,0 σχεδόν έτη το 2007). 27
Επομένως, παρόλο που οι διαδοχικές γενεές γυναικών που γεννήθηκαν ανάμεσα

στο 1927 και το 1967 γεννούν ελάχιστα λιγότερα παιδιά (αργή σταθερή πτωτική
πορεία της διαγενεακής γονιμότητας), οι ετήσιοι δείκτες αποκρύπτουν αρχικά
(μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’70) την πτώση, δίδοντας την εντύπωση ότι
αναπαραγόμαστε πλήρως (στο βαθμό που οι τιμές που λαμβάνουν ανάμεσα στο
1963 και το 1980 υπερβαίνουν τα 2,2 παιδιά/γυναίκα) και, αντιθέτως,
«υπερτονίζουν» την πτώση αυτή μετά το 1981-1982, λαμβάνοντας ιδιαίτερα
χαμηλές τιμές (1,3 παιδιά/ γυναίκα). Είναι προφανές, λοιπόν, ότι τα «παιχνίδια»
του συγχρονικού δείκτη στη χώρα μας για μια πεντηκονταετία (1956-2007)
επηρεάζονται περισσότερο από τις μεταβολές της μέσης ηλικίας στην τεκνογονία
και λιγότερο από τις μεταβολές της γονιμότητας των γενεών που τέμνουν, στις
πλέον «γόνιμες» ηλικίες τους, την περίοδο αυτή.
Επομένως, ο ΣΔΓ δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως ο ιδανικός δείκτης

προσμέτρησης της γονιμότητας. Φυσικά, από την άλλη πλευρά, όταν επιχειρούμε
να αναλύσουμε τις άμεσες επιπτώσεις της γονιμότητας, οι συγχρονικοί δείκτες
(και επομένως και ο βασικότερος εξ αυτών, ο ΣΔΓ) είναι απαραίτητοι.
28
Οι οικονομικές προσεγγίσεις της γονιμότητας – κύρια
θεωρητικά ρεύματα (1)
1) Η προσέγγιση του G.S Becker38. Ο Becker προσεγγίζει τη
γονιμότητα υιοθετώντας και προσαρμόζοντας τη μικροοικονομική
θεωρία στις αναπαραγωγικές επιλογές. Η «προσαρμογή»
συνίσταται στην εξομοίωση της αναπαραγωγικής συμπεριφοράς
με τη θεωρία της ζήτησης των αγαθών. Το μοντέλο του βασίζεται
σε δύο τύπους υποθέσεων:
α) μια «δημογραφική» καθαρά υπόθεση: θεωρείται ότι τα ζεύγη
ελέγχουν πλήρως την αναπαραγωγή τους (αριθμό παιδιών και
χρόνο έλευσής τους), γεγονός που επιτρέπει την ταύτιση του
παρατηρούμενου – πραγματώμενου αριθμού παιδιών με τον
επιθυμητό αριθμό παιδιών.
β) μια «αναλυτική» υπόθεση: τα παιδιά προσομοιώνονται με
καταναλωτικά αγαθά, από τη στιγμή που, για τους γονείς τους, το
συνδεδεμένο με αυτά κόστος (αυτό που απορρέει από την έλευσή
τους) υπερβαίνει τα εισοδήματα τους (περίπτωση των
ανεπτυγμένων χωρών του πλανήτη μας). 29

Κατά τον G.S Becker, το άτομο και η οικογένεια επιζητούν τη μεγιστοποίηση της
καμπύλης ωφελιμότητας, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς που τίθενται
από τα εισοδήματά τους. Η οικογένεια, επομένως, καλείται να επιλέξει ανάμεσα
στο αγαθό «παιδιά» (με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους: αριθμό, κατανομή σε
αγόρια-κορίτσια, κ.τ.λ.) και στα λοιπά αγαθά. Το πρόβλημα, κατ’ επέκταση, που
τίθεται είναι ο υπολογισμός της διακύμανσης της «ζήτησης» του αγαθού
«παιδιά» όταν το εισόδημα μεταβάλλεται (ζήτηση που θα εξαρτηθεί από την
«τιμή» του παιδιού και το εισόδημα των γονέων).
Όπως τα παιδιά θεωρούνται «ανώτερα καταναλωτικά αγαθά», η σχέση ανάμεσα
στο εισόδημα και τη γονιμότητα δίδεται ως θετική (στο μακρύ χρονικό διάστημα
φυσικά): όταν το εισόδημα αυξάνει, ο αριθμός των παιδιών επίσης αυξάνει
(επίδραση παράγοντα «εισόδημα»). Αντίστροφα, σύμφωνα με το νόμο της
προσφοράς και της ζήτησης, το κόστος (αξία) των παιδιών είναι αρνητικά
συνδεδεμένο με το πλήθος: όταν το κόστος των παιδιών αυξάνει, ο αριθμός των
επιθυμητών παιδιών μειώνεται (επίδραση του παράγοντα κόστος). Σε τελευταία
ανάλυση, ο προσδιορισμός της «ζήτησης» παιδιού, όταν το εισόδημα αυξάνεται,
θα εξαρτηθεί από το «ειδικό βάρος» του παράγοντα «κόστος παιδιού» σε σχέση
με αυτό του παράγοντα «εισόδημα». Εάν το πρώτο υπερτερεί, όπως φαίνεται να
υιοθετεί ο Becker, δεν αποκλείεται μια αύξηση του εισοδήματος να συνδεθεί και
με μειωμένη «ζήτηση» παιδιών. 30
Ο G.S Becker επιμένει ιδιαιτέρως στη διάκριση ανάμεσα στις δαπάνες των
παιδιών και στο «κόστος» ενός παιδιού. Όταν το εισόδημα αυξάνεται, οι δαπάνες
που αφορούν τα παιδιά επίσης αυξάνονται, αλλά αυτό δε σημαίνει, κατ’ αυτόν,
ότι αυξάνεται επίσης το κόστος του παιδιού. Επαγωγικά, η αύξηση του κόστους
δύναται να ενσωματώνει την παράμετρο «βελτίωσης της ποιότητας» (π.χ μια
αύξηση των δαπανών εκπαίδευσης).
Εκτός των προαναφερθέντων, η σχέση ανάμεσα στο εισόδημα και τη γονιμότητα
υπόκειται σε μια «ποιότητα ιδιαίτερα σημαντική», δυνάμενη να τροποποιήσει το
αρχικό μοντέλο και την ερμηνευτική του αξία (την ικανότητα δηλαδή της
«πρόβλεψης»): καθώς αναφερόμεθα σε ένα «ανώτερο προϊόν» (παιδί) η αύξηση
του εισοδήματος υποτίθεται ότι αυξάνει παράλληλα τον επιθυμητό αριθμό
τέκνων και την «ποιότητα ζωής» του κάθε παιδιού. Όμως, σύμφωνα με τη μικρο-
οικονομική (κλασσική) ανάλυση των «ανώτερων αγαθών», η ελαστικότητα του
λόγου «ποσότητα/εισόδημα» είναι πιο ισχνή από την ελαστικότητα του λόγου
«ποιότητα/εισόδημα». Δηλ. όταν το εισόδημα αυξάνεται, οι δαπάνες για την
εκπαίδευση των παιδιών («ποιότητα») αυξάνονται περισσότερο από τον αριθμό
τους («ποσότητα»). Δεν αποκλείεται, κατ’ επέκταση, ο επιθυμητός αριθμός
παιδιών να παραμένει σταθερός ακόμη και όταν το εισόδημα αυξάνεται.
31

2) Η προσέγγιση του R. Easterlin, ο οποίος βασίστηκε στις εργασίες του J.

Grauman για τις δημογραφικές προοπτικές. Στις προβολές του πληθυσμού είναι
δεδομένη η «ανεξαρτησία» ανάμεσα στην αναπαραγωγική συμπεριφορά
(γονιμότητα) και στον όγκο του πληθυσμού των γενεών, γεγονός που σημαίνει
την υιοθέτηση της υπόθεσης ύπαρξης θετικής σχέσης ανάμεσα στο πλήθος των
ατόμων μιας γενεάς και στο πλήθος των ατόμων της επόμενης γενεάς.
Αντιστρόφως, αναφερόμενοι σ’ ένα μηχανισμό εξισορρόπησης μαλθουσιανού
τύπου, δυνάμεθα να διατυπώσουμε την υπόθεση ότι η γονιμότητα μιας γενεάς
είναι αρνητικά συνδεδεμένη με το πλήθος των ατόμων της γενεάς αυτής.
Ο αναλυτικός μηχανισμός είναι ιδιαίτερα απλός: εάν η γονιμότητα είναι υψηλή
στο χρόνο t, στον t+1 οι γενεές που ετοιμάζονται να εισέλθουν στην αγορά
εργασίας είναι πολυπληθείς. Ετσι, αφενός η μείωση της οριακής τιμής του
εργαζόμενου και αφετέρου ο αυξημένος ανταγωνισμός ανάμεσα στους
εργαζόμενους θα οδηγήσουν σε πτώση της αξίας (κόστους) της εργασίας και εν
συνεχεία σε πτώση της γονιμότητας. Στο χρόνο t+2, οι γενεές που θα εισέλθουν
στην αγορά εργασίας θα είναι επομένως λιγότερο πολυπληθείς, εξ ού και,
αντιστρόφως, αύξηση της τιμής της εργασίας, αύξηση της γονιμότητας, κ.ο.κ
32
Για τον R. Easterlin, δεν είναι οι συγκυριακές οικονομικές συνθήκες που εξηγούν
το επίπεδο της γονιμότητας, αλλά η διαφορά ανάμεσα στις προσδοκίες και τα
διαθέσιμα οικογενειακά εισοδήματα: επομένως, το εισόδημα σε τρέχουσες τιμές
είναι απρόσφορος δείκτης στο βαθμό που, όταν το προϊόν αυξάνεται οι
«αναμονές / προσδοκίες» αυξάνονται περισσότερο, γεγονός που μηδενίζει τις
θετικές επιπτώσεις της οικονομικής αύξησης επί της ατομικής «αντίληψης» για το
«ευ ζην». Η γονιμότητα μιας γενεάς θα εξαρτηθεί, επομένως, από τη σύγκριση
ανάμεσα στο επίπεδο της ζωής αυτής και το επίπεδο ζωής της γενεάς των γονιών
της. Εάν -απλοποιώντας και σχηματικά- το επίπεδο ζωής των παιδιών είναι
ανώτερο αυτού των γονιών τους, η γονιμότητά τους αναμένεται να αυξηθεί.
Η αύξηση αυτή όμως με τη σειρά της θα οδηγήσει μεσοπρόθεσμα (μετά από μια
γενεά) σε μια σημαντική αύξηση του αριθμού των ζητούντων εργασία στον
ενεργό πληθυσμό και, κατ’ επέκταση, με βάση τους νόμους της αγοράς σε
μείωση των εισοδημάτων τους, αύξηση της ανασφάλειας και πτώση της
γονιμότητάς τους.
33

Η επιλογή των δεικτών αναφοράς που λαμβάνονται υπόψη για τον

έλεγχο των πρότερων υποθέσεων είναι άκρως σημαντική (πρακτικά οι
συνήθως υιοθετούμενοι δείκτες εξαρτώνται από τα υπάρχοντα
στατιστικά στοιχεία). Για τις πρόσφατες περιόδους (μετά το 1950), ο R.
Easterlin συγκρίνει το μέσο τρέχον εισόδημα των νεόνυμφων (α) με το
μέσο εισόδημα των γονιών τους, την εποχή που αυτοί έμεναν με τους
γονείς τους (β). Η σχετική οικονομική θέση προσμετράται με το ποσοστό
(α)/(β) (οι δύο σειρές των εισοδημάτων εκφράζονται σε σταθερές τιμές).
Αυτό το ποσοστό συνδέεται, επομένως, με την πορεία της εγκάρσιας
γονιμότητας. Για πλέον απομακρυσμένες στο χρόνο περιόδους, και
ιδιαίτερα για την περίοδο του μεσοπολέμου, εν απουσία στοιχείων, ο R.
Easterlin χρησιμοποιεί τα ποσοστά ανεργίας. Η διαφορά ανάμεσα στα
εισοδήματα και τις προσδοκίες μετράται με τη διαφορά ανάμεσα στο
ποσοστό ανεργίας της περιόδου που οι γονείς ήταν ενεργοί (Β) και στο
ποσοστό ανεργίας της περιόδου που τα παιδιά τους εισέρχονται στην
αγορά εργασίας (Α). Η διαφορά Β-Α συνδέεται με το ποσοστό
γονιμότητας κατά ηλικία. 34
Μεταγενέστερα, ο R. Easterlin και ο G.A Condran 41 εισάγουν έναν τρίτο

δείκτη: το πηλίκο άνδρες 35-64 ετών / άνδρες 15-34 ετών. Ο δείκτης
υποτίθεται ότι εκφράζει ικανοποιητικά τις υπάρχουσες συνθήκες της
αγοράς εργασίας και το ισοζύγιο ανάμεσα στις προσδοκίες -επιθυμίες και
τα εισοδήματα, καθώς η αύξηση της τιμής του σημαίνει βελτίωση των
συνθηκών των νέων εισερχόμενων στην αγορά εργασίας.
τελευταίος αυτός δείκτης παρουσιάζει το συγκριτικό πλεονέκτημα του ότι
αποκλειστικά χρησιμοποιεί δημογραφικές μεταβλητές (ενδογενείς στο
σύστημα), γεγονός που διευκολύνει τους υπολογισμούς. Η επιλογή όμως
των ηλικιακών ορίων (άνω και κάτω) είναι αυθαίρετη και με την ίδια
λογική θα μπορούσαμε να είχαμε επιλέξει τις ομάδες 60-64/ 15-24 ετών
ή οποιαδήποτε αναλογία του ίδιου τύπου. Επιπλέον, η επιστροφή στη
μηχανιστική θέση του Grauman μας απομακρύνει από την υπόθεση
βάσει της οποίας η γονιμότητα εξαρτάται από τη διαφορά ανάμεσα στις
αποδοχές και τις επιθυμίες / προσδοκίες και κινδυνεύει να θεωρηθεί ως
μια παραδοχή ad hoc που απαιτεί θεωρητική αιτιολόγηση.
35

3) Οι θέσεις όμως των G. Becker και R. Easterlin αναφέρονται αποκλειστικά στις
ανεπτυγμένες χώρες. Η προσέγγιση του J. Cadwel42 είναι κατά κάποιο τρόπο πιο
φιλόδοξη, στο βαθμό που στοχεύει να ερμηνεύσει τη μετάβαση από μια υψηλή σε μια
χαμηλή γονιμότητα κατά τη διάρκεια της δημογραφικής μετάβασης. Για τον Cadwel, το
μέγεθος της οικογένειας σε κάθε κοινωνία εξαρτάται από τα πλεονεκτήματα που οι
γονείς (ή η διευρυμένη ομάδα) έχουν από τα παιδιά τους: στις προ της μετάβασης
κοινωνίες οι ανταλλαγές ανάμεσα στις γενεές γονέων – τέκνων γίνονται προς όφελος
των πρώτων και ο οικονομικός ορθολογισμός ωθεί σε υψηλή γονιμότητα. Η
κατάσταση αυτή αναιρείται στις σύγχρονες κοινωνίες. Το πρόβλημα, επομένως, που
τίθεται είναι: ποιοί είναι οι παράγοντες –παράμετροι που εξηγούν τη μεταστροφή των
ροών παιδιά– γονείς; Ο Cadwel πιστεύει ότι οι αλλαγές (πτωτική τάση) των
αναπαραγωγικών συμπεριφορών πρέπει να συσχετισθούν αφενός με τη μετάβαση
από μια διευρυμένη αλληλεγγύη στην πυρηνική οικογένεια, αφετέρου με τις αλλαγές
στον τρόπο παραγωγής.
Η πρωτοτυπία της θέσης του διαφαίνεται όταν εξετάζουμε τις επιπτώσεις της θεωρίας
του στο «δεδομένο» των σχέσεων ανάμεσα στις παραδοσιακές μεταβλητές, οι οποίες
θεωρείται ότι συσχετίζονται με τον «μοντερνισμό» (εκβιομηχάνιση, αστικοποίηση,
εκπαίδευση), και την πτώση της γονιμότητας: βάσει του σχήματος που προτείνει ο J.
Cadwel, για να δώσουμε σαν παράδειγμα την αστικοποίηση, όταν η δομή της
οικογένειας δεν έχει ριζικά αλλάξει και οι ροές αγαθών από τα παιδιά προς τους γονείς
είναι προς όφελος των δεύτερων, η γονιμότητα δύναται να παραμείνει σε υψηλά 36
επίπεδα, ακόμη και αν η αστικοποίηση βαίνει αύξουσα.
Ενότητα 13: Ανάλυση Γαμηλιότητας
Η Γαμηλιότητα
Η δημογραφική ανάλυση της γαμηλιότητας δύναται να
γίνει αφενός με βάση το φύλο (άνδρες ή γυναίκες),
αφετέρου με βάση την πρότερη οικογενειακή
κατάσταση των ατόμων (γαμηλιότητα πρώτων γάμων ή
ακόμη γαμηλιότητα ανεξαρτήτως της πρότερης
οικογενειακής κατάστασης των συζύγων). Ταυτόχρονα,
όπως και στη γονιμότητα, εάν τα στοιχεία το
επιτρέπουν, μπορούμε να προχωρήσουμε τόσο στη
συγχρονική όσο και στη διαγενεακή ανάλυση.
4
Ο Αδρός Δείκτης (ποσοστό)

Γαμηλιότητας
Ο λόγος των γάμων (M) ενός έτους προς το μέσο
πληθυσμό (P) του ίδιου έτους και, γενικότερα, ο λόγος
των γάμων μιας περιόδου προς το μέσο πληθυσμό της
ίδιας περιόδου (επομένως, ο αναλογών αριθμός
γάμων σε μια χωρική ενότητα στη διάρκεια ενός έτους
επί 1.000 κατοίκων της ίδιας χωρικής ενότητας στη
διάρκεια του ίδιου έτους).
TBNupt =
M
×1000
P
5
Οι ειδικοί κατά ηλικία δείκτες (συντελεστές
ή ποσοστά) γαμηλιότητας (‰)
Oι λόγοι (πηλίκα) των γάμων (Mh ή f) σε ένα ημερολογιακό έτος
ανδρών (h) ή γυναικών (f) δεδομένης ηλικίας προς τον
πληθυσμό της ίδιας ηλικίας και φύλου (Ph ή Pf) στο μέσο του
ιδίου ημερολογιακού έτους (επομένως, ο αναλογών αριθμός
γάμων σε 1.000 γυναίκες ή άνδρες της συγκεκριμένης ηλικιακής
ομάδας).
M h ήf ( x, x+n)
n ( x, x+n) = × 1000
[Ph ή f (x) + Ph ή f (x + n) ]/2
Οι ειδικοί κατά ηλικία δείκτες (συντελεστές

ή ποσοστά) πρωτο-γαμηλιότητας
Oι λόγοι (πηλίκα) των πρώτων γάμων (PM) ανδρών (h) ή
γυναικών (f) δεδομένης ομάδας ηλικιών ή ηλικίας σε ένα
ημερολογιακό έτος προς τον πληθυσμό (Ph ή Pf) της αντίστοιχης
ομάδας ηλικιών ή ηλικίας και φύλου στο μέσο του ιδίου
ημερολογιακού έτους (επομένως, ο αναλογών αριθμός πρώτων
γάμων σε 1.000 γυναίκες ή άνδρες της συγκεκριμένης ηλικιακής
ομάδας).
PM h ή f ( x, x+n)
n ( x, x+n) = × 1000
[Ph ή f (x) + Ph ή f (x + n) ]/2
7
Η μέση ηλικία στο γάμο (μέση ηλικία στην τέλεση του γάμου)
Υπολογίζεται βάσει των ειδικών κατά ηλικία του γαμβρού ή της νύφης συντελεστών
γαμηλιότητας (και ποτέ με βάση τον αριθμό των γάμων ανά ηλικιακή ομάδα). Είναι,
επομένως, ο σταθμικός αριθμητικός μέσος των δεικτών του πίνακα γαμηλιότητας και
εκφράζεται σε έτη. Υπολογίζεται, όταν οι ειδικοί κατά ηλικία δείκτες γαμηλιότητας
δίνονται σε συμπληρωμένα έτη, βάσει του κάτωθι τύπου:
49 n
∑ ( x + ( )) ×n ( x , x + n )
i =15 2
m= 49
∑ n( x, x + n)
i =15
όπου x το κατώτατο όριο της κάθε ηλικιακής ομάδας, n το εύρος της ηλικιακής
ομάδας και n(x,x+n) οι ειδικοί συντελεστές γαμηλιότητας για κάθε ηλικιακή ομάδα.
Στην περίπτωση όμως που οι ειδικοί δείκτες έχουν υπολογισθεί σε συμπληρούμενα
έτη, η μέση ηλικία στην γαμηλιότητα υπολογίζεται βάσει του τύπου:
49
∑ ( x ) ×n ( x , x + n )
m= i =15
49
∑ n( x, x + n )
i =15
8
Η μέση ηλικία στον πρώτο γάμο

H ηλικία αυτή υπολογίζεται με βάση τον πίνακα πρωτογαμηλιότητας. Είναι ο
σταθμικός αριθμητικός μέσος των ποσοστών πρωτο-γαμηλιότητας του πίνακα αυτού.
Ελλάδα, 1957 και 2007, ειδικοί δείκτες γαμηλιότητας γυναικών ανά πενταετείς
ηλικιακές ομάδες (πρώτοι γάμοι, ‰) και μέση ηλικία στον πρώτο γάμο (έτη).
9
Ο συγχρονικός δείκτης γαμηλιότητας
(ανδρών ή γυναικών)
O δείκτης αυτός δίδει, εν απουσία θανάτων, τον αριθμό των γάμων που
αναμένεται να συναφθούν από μια πλασματική γενεά 1.000 ανδρών ή
γυναικών, αν η πλασματική αυτή γενεά ακολουθήσει το πρότυπο
γαμηλιότητας του συγκεκριμένου έτους. Δίνεται ως το άθροισμα των
διαδοχικών ειδικών κατά ηλικία δεικτών γαμηλιότητας που προσμετρούνται
στη διάρκεια του συγκεκριμένου ημερολογιακού έτους. Ο δείκτης αυτός
μπορεί να λάβει, υπό ορισμένες συνθήκες (όταν η μέση ηλικία στο γάμο
μειώνεται ταχύτατα στα διαδοχικά ημερολογιακά έτη), τιμές μεγαλύτερες
της μονάδας.
49
n× ∑ n ( x, x+n)
ICNupt = i =15
1000
10
Ο συγχρονικός δείκτης πρωτο-γαμηλιότητας

(ανδρών ή γυναικών)
O δείκτης αυτός δίδει τον αριθμό πρώτων γάμων που αναμένεται να
συναφθούν, εν απουσία θανάτων, από μια πλασματική γενεά 1.000 ανδρών
ή γυναικών, αν η πλασματική αυτή γενεά ακολουθήσει το πρότυπο
γαμηλιότητας του συγκεκριμένου έτους. Δίνεται ως το άθροισμα των
διαδοχικών ειδικών κατά ηλικία δεικτών πρωτο-γαμηλιότητας που
προσμετρούνται στη διάρκεια του συγκεκριμένου ημερολογιακού έτους. Ο
δείκτης αυτός μπορεί να λάβει, υπό ορισμένες συνθήκες (όταν η μέση ηλικία
στον πρώτο γάμο μειώνεται ταχύτατα στα διαδοχικά ημερολογιακά έτη),
τιμές μεγαλύτερες της μονάδας.
11
Ελλάδα, γάμοι και αδρός δείκτης γαμηλιότητας,
συγχρονικός δείκτης πρώτων γάμων γυναικών και
μέση ηλικία στον πρώτο γάμο
Πηγή: Βάση Δεδομένων ΕΔΚΑ,

ιδίοι υπολογισμοί.
Μέσοι ετήσιοι περιόδου , **Δίσεκτα έτη, *** Εκτίμηση, μ.δ= Μη διαθέσιμα δεδομένα Υπολογισμοί βάσει του πραγματικού 12
πληθυσμού της Ελλάδας μέχρι το 1990 και του μόνιμου πληθυσμού για την περίοδο 1991-2009.
Ελλάδα, 1956-2007, Συγχρονικός δείκτης πρωτο-γαμηλιότητας

γυναικών (πρώτοι γάμοι επί 1.000 γυναικών) και μέση ηλικία
στον πρώτο γάμο
13
Η τελική ένταση της γαμηλιότητας σε
μια γενεά
O δείκτης αυτός δίδει, εν απουσία θανάτων, τον αριθμό
των έγγαμων μελών μιας πραγματικής γενεάς 1.000
γυναικών ή ανδρών (μέχρι το 50ο έτος της ηλικίας τους).
Προκύπτει από το άθροισμα των διαδοχικών ειδικών κατά
ηλικία δεικτών γαμηλιότητας (n) στη συγκεκριμένη γενεά
και προσμετράται ανάμεσα στο 15ο και 50ο έτος (ηλικίες
που διανύουν τα άτομα της γενεάς αυτής τέμνοντας
διαδοχικά ημερολογιακά έτη).
49
∑ n ( x , x +n )
i =15
1000 14
Η τελική ένταση της πρωτο-

γαμηλιότητας σε μια γενεά
O αριθμός των έγγαμων για πρώτη φορά σε μια πραγματική
γενεά 1.000 γυναικών ή ανδρών μέχρι τα 50 τους έτη. Δίνεται ως
το άθροισμα των διαδοχικών ειδικών κατά ηλικία δεικτών
πρωτο-γαμηλιότητας στη συγκεκριμένη γενεά.
Πηγή: Βάση
Δεδομένων ΕΔΚΑ,
15
Ελλάδα, συντελεστές γαμηλιότητας γυναικών
(πρώτοι γάμοι, ‰) στις γενεές 1935, 1960, 1970 και
μέση ηλικία στον πρώτο γάμο
Πηγή: Βάση
Δεδομένων ΕΔΚΑ,
16
Ενότητα 14: Γεωγραφική Κινητικότητα -

Μετανάστευση
Ορισμοί (1)
Μετανάστευση: Η μετακίνηση ενός ατόμου ή μιας ομάδας
ατόμων από μια χωρική ενότητα σε μια άλλη με ταυτόχρονη
αλλαγή της μόνιμης δημιουργία μεταναστευτικών ρευμάτων ή
μεταναστευτικών ροών που εκφράζουν ένα συνολικό αριθμό
πληθυσμιακών κινήσεων από έναν τόπο προέλευσης
(αναχώρησης) σε έναν τόπο προορισμού(άφιξης), ο οποίος
αποτελεί και τη νέα περιοχή εγκατάστασης. Όταν ο τόπος
προέλευσης και προορισμού βρίσκονται γεωγραφικά στην ίδια
χώρα, η πληθυσμιακή αυτή μετακίνηση καλείται εσωτερική
μετανάστευση. Όταν οι τόποι προέλευσης και προορισμού
βρίσκονται σε διαφορετικές χώρες, η πληθυσμιακή μετακίνηση
καλείται εξωτερική ή διεθνής μετανάστευση.
Ορισμοί (2)
• Καθαρή μετανάστευση Ισοζύγιο εξόδων και εισόδων σε μια
χωρική ενότητα στη διάρκεια ενός έτους ή μιας περιόδου.
• Φαινόμενη μετανάστευση Έμμεση εκτίμηση της καθαρής
μετανάστευσης όταν δε διαθέτουμε δεδομένα για τις εισόδους και
τις εξόδους τα οποία θα επέτρεπαν την άμεση μέτρησή της. Η
φαινόμενη μετανάστευση δίδεται από τον κάτωθι τύπο:
• (Px+a – Px) – (Γεν. – Θαν.) όπου:
• Px ο πληθυσμός το έτος εκκίνησης x,
• Px+a ο πληθυσμός στο έτος κατάληξης (μετά από x +α έτη),
• Γεν, Θαν, Εισ. και Eξοδ. οι γεννήσεις, οι θάνατοι, οι είσοδοι και
έξοδοι αντιστοίχως στη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου
• Μεταναστευτικό ισοζύγιο Η αλγεβρική διαφορά (ισοζύγιο) μεταξύ
των μεταναστευτικών εισροών και εκροών μιας γεωγραφικής
ενότητας κατά τη διάρκεια ενός ή περισσοτέρων ημερολογιακών
5
ετών.
Μεταναστευτικές κινήσεις (1)

Στη μεταπολεμική περίοδο, τα μεταναστευτικά ρεύματα τόσο προς το εξωτερικό
όσο και στο εσωτερικό (εσωτερική μετανάστευση) έθιξαν εκατομμύρια ατόμων
στον πλανήτη μας. Η Ελλάδα ήταν μια από τις χώρες που γνώρισε έντονες
μεταναστευτικές κινήσεις ως αποτέλεσμα και συνέπεια οικονομικών και
κοινωνικών ανισοτήτων. Φυσικά, εκτός των άμεσων και έμμεσων δημογραφικών
επιπτώσεων οι κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες υπήρξαν σημαντικότατες: οι
γεωγραφικές αυτές μετακινήσεις συνοδεύτηκαν από σημαντικές κοινωνικές
ανακατατάξεις, στο βαθμό που συνδέθηκαν με άρδην αλλαγή της οικονομικής
θέσης των μεταναστών.
Η Ελλάδα μεταβάλλεται και αυτή προοδευτικά –όπως

και άλλες χώρες της νοτίου Ευρώπης– από χώρα εξόδου σε χώρα εισόδου, γεγονός
που το επιβεβαιώνουν και τα δεδομένα των τελευταίων απογραφών: οι
απογραφέντες αλλοδαποί (άτομα με ξένη υπηκοότητα) στην απογραφή του 1981
ανέρχονται σε 180.000 άτομα (εκ των οποίων 65% από τις πλέον ανεπτυγμένες
χώρες, και ειδικότερα 34% από τις χώρες της ΕΟΚ, 11% από την Κυπριακή
Δημοκρατία, 14% από τις ΗΠΑ και 6,5% από την Αυστραλία και τον Καναδά)
αποτελώντας λιγότερο από το 2% του συνολικού πληθυσμού.
6
Μια δεκαετία αργότερα, στην απογραφή του 1991, ο πληθυσμός
τους δεν μεταβάλλεται σημαντικά, αν και οι προερχόμενοι από
τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες αποτελούν λιγότερο από το 50%
του συνόλου των μεταναστών. Στην τελευταία απογραφή όμως ο
αριθμός των αλλοδαπών υπερ-τετραπλασιάζεται, καθώς
καταγράφονται πλέον 762.000 άτομα μη έχοντα την ελληνική
υπηκοότητα (7% του πληθυσμού της χώρας μας ο οποίος εγγίζει
πλέον τα 11 εκ.). Η κατανομή τους, ανά χώρα προέλευσης,
διαφέρει ριζικά αυτής του 1981, στο βαθμό που το 75%
προέρχεται από 8 πρώην σοσιαλιστικές χώρες και το 9% από το
Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γερμανία, την Κύπρο και τις ΗΠΑ-
Αυστραλία. 54 στους 100 εργάζονται και το 59% δηλώνει
διάρκεια παραμονής στη χώρα μας μικρότερη των 5 ετών.

Είναι προφανές ότι η πρόσφατη σχετικά μεταστροφή των μεταναστευτικών ρευμάτων
στη χώρα μας είχε άμεσες συνέπειες και στις δημογραφικές μας εξελίξεις. Η μαζική
είσοδος νέων κυρίως ατόμων σε αναζήτηση εργασίας συνέτεινε εκτός των άλλων στη
μικρή επιβράδυνση της γήρανσης του πληθυσμού της Ελλάδας, στην αύξηση της
γεννητικότητας και της γονιμότητας και στην τόνωση της δημογραφικής
δυναμικότητάς του, καθώς η αύξηση του πληθυσμού μας ανάμεσα στο 1991 και το
2007 αποδίδεται σχεδόν αποκλειστικά στην αύξηση του αριθμού των αλλοδαπών. Η
μαζική μετανάστευση, στη μετά το 1990 περίοδο, εκ των πραγμάτων αποτελεί μια
από τις κύριες προκλήσεις για την ελληνική κοινωνία (που τείνει να γίνει πολυ-
πολιτισμική), αναδεικνυόμενη ως καθοριστικός παράγοντας των συντελούμενων και
επερχόμενων δημογραφικών, οικονομικών και κοινωνικών αναδιαρθρώσεων. Έτσι, η
ανθρωπογεωγραφία των αλλοδαπών παρουσιάζει όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον
και επιβάλλει, εκτός των άλλων, την αποτύπωση σε όλα τα επίπεδα του πλήθους, του
ειδικού βάρους, της σύνθεσης και των χαρακτηριστικών τους (δημογραφικών,
οικονομικών, κοινωνικών, πολιτισμικών), στο βαθμό που ισόποσα «μεγέθη» έχουν ή
αποκτούν διαφορετικό ειδικό βάρος και συχνότατα διαφοροποιούνται «ποιοτικά».
Ταυτόχρονα όμως, όλο και εντονότερο ενδιαφέρον θα παρουσιάζει στο μέλλον η
αδύνατη προς το παρόν -λόγω της έλλειψης χρονολογικών σειρών και του προσφάτου
χαρακτήρα της μετανάστευσης- διαχρονική εξέταση των μεταβολών στο χώρο, στο
βαθμό που τα συμπεράσματά της θα δώσουν σαφείς ενδείξεις για τις τάσεις και τις
προοπτικές των εμπλεκόμενων ένθεν και ένθεν πλευρών. 8
Πίνακας μετανάστευσης (1)
Η κινητικότητα, το τελευταίο δημογραφικό φαινόμενο που θα εξετάσουμε,
χαρακτηρίζεται από μια ιδιομορφία: αφορά “συμβάντα” στη διάρκεια του
χρόνου, όπου υπεισέρχεται υποχρεωτικά και μια νέα διάσταση ο χώρος.
Όπως και για τις δύο άλλες δημογραφικές συνιστώσες, για τη μελέτη της
κινητικότητας - μετανάστευσης, δημιουργούμε έναν πίνακα. Και εδώ όμως
υπάρχουν ιδιομορφίες: ο πίνακας είναι δυνατόν να συνταχθεί μόνο για τη
μελέτη των “εξόδων” (emigration), ενώ αντίθετα για τη μελέτη των “εισόδων”
(immigration) είναι αδύνατη η δημιουργία του στο βαθμό που το φαινόμενο
είναι “εξωγενές” για την πληθυσμιακή υπό μελέτη ενότητα.
Θα περιοριστούμε, επομένως, στην παρουσίαση του πίνακα μετανάστευσης

μιας γενεάς 100.000 γυναικών και τον υπολογισμό των πιθανοτήτων
μετανάστευσης (εξόδου) κατά ηλικία (5eX), λαμβάνοντας υπόψη -αναγκαστικά
πλέον- τη θνησιμότητα που υπεισέρχεται “παρείσακτα” στη μελέτη της
γεωγραφικής κινητικότητας των μελών της (έχοντας δηλ. ως δεδομένο ότι τα
άτομα της γενεάς αυτής εκτός του “κινδύνου” της μετανάστευσης υπόκεινται
και σε αυτόν του θανάτου).
9

Στο παράδειγμα που παραθέτουμε (Πίνακας 12 και Σχήμα 30) θα ακολουθήσουμε την
πορεία της γενεάς αυτής βήμα-βήμα, από το σημείο εκκίνησής της (γέννηση) μέχρι και τη
συμπλήρωση του 85ου έτους ηλικίας των μελών της και θα υπολογίσουμε τις
πιθανότητες μετανάστευσής τους λαμβάνοντας υπόψη κατά τον υπολογισμό τους και τη
θνησιμότητα των γυναικών αυτών (δεχόμενοι ότι, στα εξεταζόμενα διαστήματα, οι
θανόντες κατανέμονται ισομερώς).
Πηγή: H. Gerard, G. Wunch (1973)

στο Κοτζαμάνης (2009)
10
Στο παράδειγμα που παραθέτουμε (Πίνακας 12 και Σχήμα 30) θα ακολουθήσουμε την
πορεία της γενεάς αυτής βήμα-βήμα, από το σημείο εκκίνησής της (γέννηση) μέχρι και τη
συμπλήρωση του 85ου έτους ηλικίας των μελών της και θα υπολογίσουμε τις
πιθανότητες μετανάστευσής τους λαμβάνοντας υπόψη κατά τον υπολογισμό τους και τη
θνησιμότητα των γυναικών αυτών (δεχόμενοι ότι, στα εξεταζόμενα διαστήματα, οι
θανόντες κατανέμονται ισομερώς).
11
Πηγή: H. Gerard, G. Wunch (1973) στο Κοτζαμάνης (2009)
12
13
Πηγή: H. Gerard, G. Wunch (1973) στο Κοτζαμάνης (2009)
14
Η ανάλυση των μεταναστευτικών
ροών βάσει μήτρας εισροών και
εκροών
Εσωτερική Μετανάστευση
Το παράδειγμα της Αλβανίας 1989-2001
Πηγή: Αγοραστάκης Μ. (2015). Η ανασυγκρότηση του πληθυσμιακού
χάρτη στα δυτικά βαλκάνια: Κρίσεις και Μετακινήσεις πληθυσμού την
περίοδο 1991-2001. Η περίπτωση της Αλβανίας, Διδακτορική Διατριβή,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πολυτεχνική Σχολή, ΤΜΧΠΠΑ, Βόλος.
Δεδομένα & Υποθέσεις
Individual questionnaire IQ
Census 2001
District (ID_DISTRICT) Comm/Munic (ID_COMUNE)

Town/Village (ID_VILLAGE) EA (ID_EA) Building (ID_BUILDING)
Dwelling (ID_DWELL_E ID_DWELL_F ID_DWELL_A) Household number (ID_HOUSEHOLD)

3. Place of birth (PLACE_OF_BIRTH)
Person (ID_PERSON_PPI)
In Albania 1
Μικρο-δεδομένα απογραφής 2001

First name 7. What is your marital status?
Surname (MARITAL_STATUS)
District/Village (ID_DISTRICT_BIRTH ID_VILLAGE_BIRTH) Single 1
1. Sex (SEX)
δηλ. 3.069.275 ατομικές εγγραφές,

Married 2
Abroad Male 2 1
Widowed 3
Female 2
Country (ID_COUNTRY_BIRTH) Divorced 4
2. Age (AGE) MARRIAGE_DATE
Month and year of last
3. Place of birth (PLACE_OF_BIRTH)
Διοικητική διαίρεση: 12 Prefectures

marriage
4. Where were you residing
In Albania on 1 April 1
MARRIAGE_MONTH
1989 (RESIDING_89) (Only for persons born

District/Village (ID_DISTRICT_BIRTH ID_VILLAGE_BIRTH)
Questions 8-10 only for persons 6
Abroad 2 years and above
(≈ Περιφέρειες), 36 Districts (≈
before 1 April 1989) Country (ID_COUNTRY_BIRTH) 8. Do you know how to write and read?
(WRITE)
4. Where were you residing on 1
Yes 1
In Albania 1 April
No 2
Νομοί), 65 Municipalities (≈ Κ.Δ.), 374

1989 (RESIDING_89) (Only for persons born
District/Village (ID_DISTRICT_RES89 ID_VILLAGE_RES89)
before 1 April 1989) 9. How many year of school have
In Albania 1 you successfully completed?
Abroad District/Village (ID_DISTRICT_RES89 2
ID_VILLAGE_RES89) (SCHOOL_YEAR)
communes (≈ Δ.Δ.), 3.051 villages (≈

Country (ID_COUNTRY_RES89)
Abroad 2 10. What is the highest diploma obtained?
Country (ID_COUNTRY_RES89) (SCHOOL_LEVEL)
No diploma 1
5. Where were you residing on 1 April 2000
5. Where were you residing on 1 April 2000
Οικισμοί)
4 years school (elementary) 2
(RESIDING_00) (only for persons born before 1
8 years school (lower secondary) 3
(RESIDING_00) (only for April
persons
2000) born before 1 1
In Albania Upper secondary - Vocational (2 years) 4
April 2000) District/Village (ID_DISTRICT_RES00 ID_VILLAGE_RES00)
Upper secondary General (4 years) 5
Υπόθεση
In Albania Abroad
1 2 Upper secondary Technical (4 years) 6
University 7
District/Village (ID_DISTRICT_RES00 ID_VILLAGE_RES00)
6. Place of presence at census moment
(PRESENCE) Post-University 8
1
Abroad At the same place where you reside
2 If you have a university degree, specify it
2
Μία και μόνο μίας μετακίνηση μεταξύ

Elsewhere in Albania
District/Village (ID_DISTRICT_PRES ID_VILLAGE_PRES) DIPLOMA_COD
6. Place of presence Abroad

at census moment
Country (ID_COUNTRY_PRES)
3 Only for women 15 years and over
1989 & 2001

(PRESENCE) If in another place or abroad, the reason for
11. Number of children
At the same place where

youryou reside
absence: 1
(ABSENCE_REASON)
How many children have you born?
(including those no longer living)
Studies 1 (CHILDREN)
Elsewhere in Albania Work 2 2 How many of them are still alive?
In an institutional household 3 (CHILDREN_ALIVE)
District/Village (ID_DISTRICT_PRES
Other/Not known
ID_VILLAGE_PRES)
4
Αριθμός μετακινούμενων είναι ίσος Abroad

Country (ID_COUNTRY_PRES)
3
με τον αριθμό μετακινήσεων If in another place or abroad, the reason for

your absence: (ABSENCE_REASON)
Studies 1
Work 2
In an institutional household 3
Other/Not known 4 17
Πίνακας διπλή εισόδου

«Προέλευσης – Προορισμού» (1)
Έξοδος προς…
«Σταθερός»
Είσοδος από…
18
Πίνακας διπλή εισόδου
«Προέλευσης – Προορισμού» (2)
Group 1: Αριθμός ατόμων που διέμεναν στο ίδιο District το 1989 και το 2001
(«Σταθεροί»/μη μετακινούμενοι - Διαγώνιος)
Group 2a: Αριθμός ατόμων που διέμεναν σε District Χ το 2001, αλλά δε

διέμεναν εκεί το 1989 (Εσωτερική μετανάστευση/Είσοδοι ή Εισροές-Στήλες)
Group 2b: Αριθμός ατόμων που διέμεναν σε District Χ το 1989, αλλά δε

διέμεναν εκεί το 2001 (Εσωτερική μετανάστευση/Έξοδοι ή Εκροές-Γραμμές)
Group 3: Αριθμός ατόμων που ήταν στο εξωτερικό το1989 ή/και το 2001.
Group 4: Αριθμός ατόμων ηλικίας < 12 ετών το 2001.
Group 5: Μη δηλώσαντες και λοιποί.
* Οι παραπάνω ομάδες αφορούν τους επιβιώσαντες της περιόδου 1989-2001

19
Δείκτες (1)
Σε αντίθεση με τους δείκτες μέτρησης των λοιπών
φαινομένων, οι δείκτες της μετανάστευσης
παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες.
Το ζήτημα του κατάλληλου παρανομαστή στους

δείκτες μετανάστευσης έχει συζητηθεί εκτενώς στη
βιβλιογραφία βλ. Thomlinson (1962), Hamilton (1965
& 1966), Shryock et all. (1976), Courgeau (1976 &
1988) και τελικά είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τα
δεδομένα που διαθέτουμε.
20
Δείκτες (2)
Μπορούμε να διακρίνουμε:
• Αδρός δείκτης Μετανάστευσης:
[Έξοδοι (εκροές) ή Είσοδοι (εισροές)] / [Πληθυσμό στη μέση
του έτους ή περιόδου]
• Αδρός δείκτης Καθαρής Μετανάστευσης:
[Είσοδοι (εισροές)- Έξοδοι (εκροές)] / [Πληθυσμό στη μέση
του έτους ή περιόδου]
• Αδρός δείκτης Μεταναστευτικής Αποτελεσματικότητας:
[Είσοδοι (εισροές)- Έξοδοι (εκροές)] / [Είσοδοι (εισροές) +
Έξοδοι (εκροές)]
Ωστόσο ανάλογα με τα δεδομένα που διαθέτουμε οι δείκτες
της εσωτερικής μετανάστευσης διαφοροποιούνται.
21
Δείκτες (3)
Στο παράδειγμά μας μπορούμε να διακρίνουμε για κάθε μία
από τις χωρικές ενότητες:
• Δείκτης Εισροών:
Είσοδοι (εισροές)] / [Πληθυσμός στο τέλος της περιόδου ή
κατά την τελευταία απογραφή]
• Δείκτης Εκροών:
Έξοδοι (εκροές)] / [Πληθυσμός στην αρχή της
περιόδου/έτους]
Ωστόσο ανάλογα με τα δεδομένα που διαθέτουμε οι δείκτες της

εσωτερικής μετανάστευσης διαφοροποιούνται.
22
Ενότητα 15: Προβολές Πληθυσμού
Χρησιμότητα
των πληθυσμιακών προβολών
Με τις πληθυσμιακές προβολές προβλέπουμε το μέγεθος αλλά και τη
δομή του πληθυσμού στο μέλλον
Η πρόβλεψη του μεγέθους αλλά και της δομής του πληθυσμού
ωφελεί στο:
• Σχεδιασμό και προγραμματισμό πολιτικών
• Σχεδιασμό Υποδομών
• Προγραμματισμός Υποδομών
• Προγραμματισμός οικονομικών μεγεθών
• Προγραμματισμός κοινωνικών μεγεθών
• Προγραμματισμός μεγεθών υγείας και πρόνοιας
• Χρησιμότητα στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα 4
Πληθυσμιακές προβολές και

προβλέψεις
Πρώτες προβολές περί το 1920
Ιδιαίτερη ανάπτυξη μετά το Β’ ΠΠ για την ανασυγκρότηση των
οικονομιών
Υπάρχει διάκριση ανάμεσα στους όρους προβολή και
πρόβλεψη
Έτσι, έχουμε τριών ειδών υπολογισμούς πάνω στους άγνωστους
πληθυσμούς:
Τις εκτιμήσεις, τις προβολές και τις προβλέψεις
5
Εκτιμήσεις, Προβολές και
Προβλέψεις
Οι εκτιμήσεις πληθυσμιακών μεγεθών βασίζονται σε ήδη διαθέσιμα
πληθυσμιακά δεδομένα (απογραφές, δεδομένα φυσικής κίνησης του
πληθυσμού ή άλλα πληθυσμιακά αρχεία) και συνήθως αναφέρονται
στο παρελθόν ή το παρόν.
Οι προβολές πληθυσμιακών μεγεθών είναι «προεκτάσεις»

(extrapolations) των τρεχουσών δημογραφικών συνιστωσών (δηλαδή
της γονιμότητας, της θνησιμότητας και της μετανάστευσης) στο
μέλλον.
Οι προβλέψεις είναι προγνώσεις οι οποίες βασίζονται σε σενάρια για

την πιθανή μελλοντική εξέλιξη του πληθυσμού.
6
Πληθυσμιακές προβολές
Εσωτερική και εξωτερική εγκυρότητα στην δημιουργία των προβολών
Δημιουργία σεναρίων που βασίζονται σε εναλλακτικές παραδοχές για
την εξέλιξη των δημογραφικών συνιστωσών στο χρόνο
Σενάρια βασίζονται πάνω στις τάσεις αλλά και στη γενικότερη
διερεύνηση θεωρητικών καταστάσεων:
Π.χ. Ποιος θα ήταν ο πληθυσμός της Ελλάδας το 2030 αν διατηρούσε

την υψηλή γονιμότητα της δεκαετίας του 1970, η πτώση της
θνησιμότητας σταματούσε στα χαμηλά επίπεδα της δεκαετίας του
2000 και είχαμε σημαντική εισροή μεταναστών, βλ. 30.000 άτομα
ετησίως;
7
Διάκριση Πληθυσμιακών προβολών
Πραγματικές προβολές (βασίζονται σε πραγματικά δεδομένα) και
αναλυτικές προβολές (δημιουργία σεναρίων για την καλύτερη
κατανόηση των δημογραφικών σχέσεων, ερευνητικοί σκοποί)
Εθνικές πληθυσμιακές προβολές (για το σύνολο της χώρας) και
Περιφερειακές πληθυσμιακές προβολές (για τις διοικητικές της υπο-
ενότητες)
Ως προς το χρόνο: βραχυπρόθεσμες (5 έτη), μεσοπρόθεσμες (5-20
έτη), μακροπρόθεσμες (άνω των 20 ετών)
Ως προς τη μέθοδο: α) Εφαρμογή μαθηματικών υποδειγμάτων, β)
μέθοδος των πληθυσμιακών συνιστωσών, γ) μέθοδος των
συνισταμένων κοορτών.
Κριτήρια επιλογής τύπου προβολής

Οι πληθυσμιακές προβολές προσπαθούν να προβλέψουν την
δημογραφική παράμετρο ενός πληθυσμού σε σχέση με τις
κοινωνικό-οικονομικές συνθήκες της κοινωνίας στην οποία
βρίσκεται.
Για να επιλέξουμε την κατάλληλη μέθοδο λαμβάνουμε υπόψη:
1. Όσο περισσότερα δημογραφικά γεγονότα και τις σχέσεις τους με
τις συνθήκες της κοινωνίας που ανήκουν: εξωτερική εγκυρότητα
2. Διαχρονικότητα των παραδοχών: εσωτερική εγκυρότητα
3. Την ικανοποίηση των απαιτήσεων της συγκεκριμένης εργασίας
(χωρικό επίπεδο, βάθος χρόνου κλπ)
4. Τη διαθεσιμότητα των δεδομένων
9
Εφαρμογή μαθηματικών
υποδειγμάτων (1)
• Χρήση εκθετικής ή γεωμετρικής
καμπύλης (βραχυχρόνιες προβλέψεις)
(Pt=P0(1+r)t )
ή
(Pt=P0ert)
10
Εφαρμογή μαθηματικών
υποδειγμάτων (2)
Η Παγκόσμια Πληθυσμιακή Αύξηση ακολουθεί την
εκθετική καμπύλη
Πηγή:http://www.un.org/esa/population/publicatio
ns/sixbillion/sixbillion.htm 11
Παράδειγμα εφαρμογής της μεθόδου της εκθετικής
καμπύλης για την πρόβλεψη του πληθυσμού
Έστω ότι έχουμε τον πραγματικό πληθυσμό απογραφών του 1991 (10.258.364) και
του 2001 (10.961.758). Σύμφωνα με τον μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής r, ποιος
προβλέπεται να είναι ο πληθυσμός της Ελλάδας το 2011 κατά την επόμενη
προγραμματιζόμενη απογραφή;
Ξεκινάμε από τον υπολογισμό του r:
Pt+n=Pt*(1+r)n 
P2001=P1991*(1+r)10 
r= (P2001/P1991)=(1+r)10 
(P2001/P1991)^(1/10)=1+r 
 [(P2001/P1991)^(1/10)]-1=r 
r= [(10.961.758 /10.258.364 )^(1/10)]-1=6,65‰
Εφαρμόζοντας τον τύπο έχουμε:
P2011=P2001*(1+r)10 = 10.961.758*(1+0,00665)10
= 11.712.920 12
Μέθοδος πληθυσμιακών συνιστωσών (1)

Βασίζεται στην βασική δημογραφική εξίσωση ως εξής:
Pt + n = Pt + ( B − D) + ( I − E ) ⇔
Pt + n = Pt + B − D + M ⇔
B D M
Pt + n = Pt + ( − + ) ⋅ Pt ⇔
Pt Pt Pt
Pt + n = Pt + (bt − d t + mt ) ⋅ Pt
Όπου
• B:γεννήσεις,D:θάνατοι,I:Είσοδοι μεταναστών, E:έξοδοι
μεταναστών,M:Καθαρή μετανάστευση
• bt:αδρός δείκτης γεννητικότητας, dt:αδρός δείκτης θνησιμότητας,
mt:αδρός δείκτης μετανάστευσης
13
Μέθοδος πληθυσμιακών συνιστωσών (2)
Χρησιμοποιείται για βραχυπρόθεσμες προβολές

σε καταστάσεις σταθερότητας στη δημογραφική
κατάσταση του χώρου που εξετάζουμε.
Βασίζεται σε προβλέψεις των αδρών δεικτών με

βάση την παρελθούσα τους πορεία
Αν το ισοζύγιο (bt-dt+mt) παραμένει σταθερό, αυτό

ταυτίζεται με τον μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής r,
και γυρίζουμε στην προηγούμενη μέθοδο της
εφαρμογής της εκθετικής καμπύλης
14
Μέθοδος των συνισταμένων κοορτών

Η χρήση αυτής της μεθόδου πρόβλεψης βασίζεται στη γνώση της
κατανομής του πληθυσμού ανά φύλο και ηλικία στο χρόνο εκκίνησης της
προβολής και σε υποθέσεις για την εξέλιξη των βασικών δημογραφικών
συνιστωσών (γονιμότητας - θνησιμότητας - μετανάστευσης) έτσι ώστε
να είναι δυνατή η εκτίμηση της πληθυσμιακής πυραμίδας στο μέλλον.
Με βάση τα προαναφερθέντα, απαιτείται ο καθορισμός:
• του αρχικού και τελικού χρόνου προβολής (η προβολική δηλ. περίοδος)
• του πληθυσμού βάσης (ο οποίος ταυτίζεται με τον αρχικό πληθυσμό
της προβολικής περιόδου)
• της κατανομής του πληθυσμού ανά φύλο και ηλικιακές ομάδες
(συνήθως πενταετείς ή μονοετείς)
• των υποθέσεων για τις μέλλουσες εξελίξεις της γονιμότητας, της
θνησιμότητας και της μετανάστευσης (αρχικά, η προβολή γίνεται
συνήθως θεωρώντας «κλειστό» τον πληθυσμό μας, εν απουσία
δηλαδή μεταναστεύσεων και, εν συνεχεία, δημιουργούμε σενάρια
λαμβάνοντας υπόψη και τις μεταναστεύσεις).
15
Βήματα της μεθόδου (1)
Έστω το χρονικό διάστημα της προβολικής

περιόδου είναι n=5 έτη και ο αρχικός πληθυσμός
είναι κατά πενταετείς ηλικιακές ομάδες.
Για τον υπολογισμό των χ+n ηλικιών

χρησιμοποιούμε από έναν πίνακα επιβίωσης τις
προβολικές πιθανότητες επιβίωσης: nLx+n/nLx
Με την υπόθεση ότι κατά την πενταετία δεν

αλλάζει η θνησιμότητα ή ότι αλλάζει με
συγκεκριμένο τρόπο υπολογίζουμε για κάθε
ηλικιακή ομάδα το πλήθος της 5 χρόνια μετά.
16

Για τον υπολογισμό της πρώτης πενταετίας (0-4 έτη)
υπολογίζουμε τις γεννήσεις κάθε έτους ως εξής:
Χρησιμοποιούμε τους ειδικούς συντελεστές
γονιμότητας για να υπολογίσουμε το πλήθος των
γεννήσεων κάθε έτος.
Υπολογίζουμε την αναλογία κοριτσιών/αγοριών και

προσθέτουμε αναλόγως στο πλήθος της πενταετούς
αυτής ομάδας
Στη συνέχεια προσθέτουμε το σενάριο της

μετανάστευσης.
Μπορούμε να υπολογίσουμε πολλά σενάρια… σε

κάθε περίπτωση επιλεγούμε αυτά που ταιριάζουν
περισσότερο με την περιοχή μελέτης.
17
Βήμα 1: Υπολογίζουμε τους επιβιώσαντες
ανά φύλο και ηλικιακή ομάδα από τον
χρόνο τ έως το χρόνο τ+5
- Έστω 5Px(0) ο πληθυσμός κατά το έτος
βάσης κατά φύλο & 5ετείς ομάδες
ηλικιών
- Τα μεγέθη 5Px(0) πολλαπλασιάζονται με
τους αντίστοιχους λόγους επιβίωσης
5Lx+5/5Lx
- Για την τελευταία ομάδα ηλικιών

πολλαπλασιάζονται με το λόγο Τχ+5/Τχ
Τα άτομα, κατά 5ετείς ομάδες ηλικιών,
που έχουν επιβιώσει μετά από 5 χρόνια
και είναι κατά συνέπεια 5 χρόνια
μεγαλύτεροι είναι:
 5 Lx+5 
5 P(5)
x+ 5 = 5 P 
x
(0)
, x = 0,5,10,
 5 Lx  18

Βήμα 2: Εκτιμώνται οι αναμενόμενες γεννήσεις
ανάμεσα στο έτος εκκίνησης
t & στο έτος t+χ
-Πολλαπλασιάζονται οι προβολές του γυναικείου
πληθυσμού (σε 5ετείς ομάδες ηλικιών) με τους
αντίστοιχους κατά ομάδες ηλικιών συντελεστές
γεννητικότητας του έτους βάσης
-Ο αναμενόμενος αριθμός γεννήσεων που
υπολογίστηκε πριν, επιμερίζεται σε γεννήσεις θηλέων
και αρρένων πολλαπλασιαζόμενος με 100/205 και
105/205 (θεωρώντας ότι ο λόγος φύλου στον
πληθυσμό ισούται με 105)
-Υπολογίζεται ο αριθμός ζώντων του διαστήματος
[0,5) κατά το έτος προβολής πολλαπλασιάζοντας τις
επιμερισμένες γεννήσεις με τους αντίστοιχους λόγους
επιβίωσης 5L0/5l0
Βήμα 3: Συνυπολογίζουμε με την ίδια
διαδικασία τη συμμετοχή της καθαρής
μετανάστευσης στην αύξηση ή μείωση του 19
πληθυσμού
ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ 2007-2050 (1)
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Προβολές Πληθυσμού Ελλάδος 2007-2050, Συνοπτικό Μεθοδολογικό Σημείωμα. 20

Διαθέσιμο στο www.statistics.gr (τελευταία πρόσβαση 01/07/2015)


ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΛΛΑΟΣ 2007-2050 (4)




Ενότητα 16: Δημογραφικές Θεωρίες και

Δημογραφική Πολιτική
Δημογραφικές & Πληθυσμιακές Πολιτικές (1)
Στην εισαγωγή, επιλεκτικά, έγινε αναφορά στις σχέσεις κοινωνίας -
πληθυσμού, όπως αυτές εκφράστηκαν από διάφορους διανοητές στη
μακρόχρονη ιστορία μας.
Από την ανάγνωση των κειμένων τους διαπιστώνουμε ότι η ιδέα της
“παρέμβασης” στα δημογραφικά δρώμενα με στόχο να “προσαρμοστεί”
ο πληθυσμός σε εκπεφρασμένους πολιτικούς, κοινωνικούς και
οικονομικούς στόχους είναι κατά πολύ προγενέστερη της εμφάνισης της
δημογραφίας ως επιστήμης: ο Πλάτων π.χ. στην Αθήνα και ο Κομφούκιος
στην Κίνα διατύπωσαν κατά το μάλλον ή ήττον σαφείς ιδέες για την
επιθυμητή σύνθεση κα εξέλιξη του πληθυσμού.
Οι νόμοι του Αυγούστου στη Ρωμαϊκή εποχή αποτελούν το πλέον
εντυπωσιακό παράδειγμα ενεργούς παρέμβασης στις δημογραφικές
εξελίξεις ενώ, αργότερα, ο μουσουλμάνος στοχαστής Ibh Khaldum (14ος
αιώνας) διατυπώνει τη θεωρία ότι οι κυκλικές διακυμάνσεις του
πληθυσμού συνδέονται άμεσα με τις διακυμάνσεις στην πολιτική,
οικονομική και κοινωνική ζωή.
Εν συνεχεία, τον XVII αιώνα στην Ευρώπη έχουμε την εμφάνιση των πρώτων θεωριών που
ενσωματώνουν τις απόψεις περί πληθυσμού σε ένα ενιαίο και συναφές σύνολο. Για τους
εμποροκράτες (μερκαντιλιστές) π.χ η αύξηση του πληθυσμού πρέπει να ενθαρρύνεται από
το κράτος γιατί αυξάνει τη δύναμή του και η προσφυγή στο εξωτερικό εμπόριο με την
ανταλλαγή εργασίας σε αγαθά (δηλ. εξαγωγή βιομηχανικών προϊόντων κα εισαγωγή
πρώτων υλών και ειδών διατροφής) δίνει λύση στο πρόβλημα της αύξησης του
πληθυσμού, αποφέροντας ταυτόχρονα σημαντικά κέρδη.
Οι θεωρίες του Malthus (αρχές του 19ου αιώνα) αποτελούν τομή και, μέχρι και πρόσφατα,
οι πολυάριθμες συζητήσεις και παρεμβάσεις στις δημογραφικές εξελίξεις ταξινομούνται
ακόμη σε σχέση με τις θέσεις του Άγγλου ιερέα. Ακολουθούν οι απόψεις των κλασσικών
οικονομολόγων του ίδιου αιώνα, προεκτείνοντας τη μαλθουσιανή σκέψη καθώς επιμένουν
στο ότι η αύξηση του πληθυσμού προκαλεί πτώση των μισθών και κατά συνέπεια ανεργία
και φτώχεια.
Αντίθετα, οι σοσιαλιστές και κυρίως οι μαρξιστές του ΧΧ αιώνα διαφοροποιούνται ριζικά
και οι θεωρίες τους συνιστούν μια νέα τομή στη δημογραφική σκέψη: κατ΄αυτούς σε όλα
τα κοινωνικά συστήματα που χαρακτηρίζονται από έναν κυρίαρχο τρόπο παραγωγής
υπάρχουν κοινοί, συνολικοί δημογραφικοί νόμοι. Αρνούνται, επομένως, τις θέσεις του
Malthus και των μετέπειτα μαλθουσιανών, υποστηρίζοντας ότι ο χαρακτηριζόμενος ως
“υπερπληθυσμός” από τους αστούς οικονομολόγους είναι σχετική έννοια και η εμφάνισή
του είναι συνδεδεμένη άμεσα με την εδραίωση και κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου
5
παραγωγής.

Αργά ή γρήγορα οι ιδέες και θεωρίες αυτές δεν μπορούσαν παρά να επηρεάσουν και τη
δημογραφική - πληθυσμιακή πολιτική των διαφόρων κρατών. Παρόλα αυτά
διαπιστώνουμε ότι η προώθηση τέτοιων εθνικών δημογραφικών πολιτικών είναι πολύ
μεταγενέστερη και (εκτός σπάνιων εξαιρέσεων, βλ. Γαλλία προπολεμικά και Ολλανδία
αμέσως μετά τον πόλεμο) συνδέεται αρχικά άμεσα με τη “σύλληψη” του προβλήματος του
“υπερπληθυσμού” στον τρίτο κόσμο και αργότερα, με τη ραγδαία πτώση της
γεννητικότητας και το φαινόμενο της γήρανσης στις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες.
Πώς όμως ορίζεται η δημογραφική ή πληθυσμιακή πολιτική; Όσον αφορά τη διατύπωση
και διαμόρφωση μιας τέτοιας δημογραφικής πολιτικής, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε
ορισμένα προαπαιτούμενα. Συγκεκριμένα:
Μια πολιτική δύναται να χαρακτηρισθεί ως δημογραφική, όταν έχει ως στόχο να
κατευθύνει ή να αλλάξει την κίνηση του πληθυσμού ενός συνόλου χωρικά οριοθετημένου
και εξαρτημένου στον τομέα αυτό από μια οντότητα δυνάμενη να λαμβάνει αποφάσεις οι
οποίες είναι άμεσα εκτελεστές. Δεν συνίσταται βασικά ούτε στη συνάθροιση μέτρων που
έχουν ορατές μεν αλλά μη επιδιωκόμενες ή μη αναμενόμενες επιπτώσεις στα
δημογραφικά φαινόμενα, ούτε στη συνάθροιση προγραμμάτων, που έχουν ως άμεσο
στόχο να επιδράσουν σε μια από τις δημογραφικές συνιστώσες μη λαμβάνοντας υπόψη
τις λοιπές και δεδομένου ότι ο στόχος αυτός δεν εγγράφεται στα πλαίσια μιας ευρύτερης
προοπτικής “ελέγχου” της κίνησης του πληθυσμού προς μια κατεύθυνση.
6
Ταυτόχρονα, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι ο “επιθυμητός” πληθυσμός είναι
εξωγενής της δημογραφίας μεταβλητή, δεν αποτελεί ένα στόχο στην επίτευξη του
οποίου θα πρέπει να συγκλίνουν οι λοιποί τομεακοί στόχοι. Αποτελεί μια από τις
μεταβλητές που δυνάμεθα να επηρεάσουμε για να υλοποιήσουμε τους συλλογικούς
τιθέμενους βασικούς στόχους ή ακόμη ένα μέσο για την υλοποίησή τους.
Κατ΄επέκταση, οι επιδιώξεις της δημογραφικής πολιτικής προσδιορίζονται από τους
γενικότερους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς στόχους των κοινωνιών μας
και από τα συλλογικά οράματα για το άμεσο και απώτερο μέλλον. Επομένως, μια
δημογραφική πολιτική οφείλει να είναι αναπόσπαστο τμήμα μιας γενικότερης
“πολιτικής”.
Οι στόχοι της συγκεκριμενοποιούνται και προσδιορίζονται λαμβάνοντας υπόψη τους
γενικότερους στόχους των κοινωνιών μας, τα ληφθέντα μέτρα-δράσεις οφείλουν να
είναι συμβατά με τα γενικότερα πλαίσια και στόχους ενώ, παράλληλα, η
αποτελεσματικότητά τους θα πρέπει να αξιολογείται πάλι σε αναφορά με τους
γενικούς αυτούς στόχους. Με βάση τα προαναφερθέντα, η όποια παρέμβαση στον
τομέα του πληθυσμού (που αποτελεί τον ένα πόλο της σχέσης κοινωνία - πληθυσμός)
προκύπτει από την ανάγκη η εξέλιξή του να συμβαδίζει αρμονικά με τις εξελίξεις
(επιθυμητές - επιδιωκόμενες) των κοινωνιών μας. Το αντίθετο θα αποτελούσε μάλλον
έναν παραλογισμό. 7

Ποιά είναι όμως τα αντικείμενα παρέμβασης στο πλαίσιο μιας οιασδήποτε
δημογραφικής πολιτικής; Είναι προφανές ότι οι βασικές συνιστώσες που καθορίζουν
τις πληθυσμιακές εξελίξεις (γεννητικότητα, θνησιμότητα, μετανάστευση –εσωτερική
και εξωτερική–) αποτελούν το αντικείμενο/στόχο της πολιτικής αυτής. Ταυτόχρονα,
κάθε μία από τις συνιστώσες αυτές εκφράζεται με γεγονότα (γεννήσεις, θανάτους,
εξόδους, εισόδους), το πλήθος των οποίων είναι το αποτέλεσμα μιας “πιθανότητας”
πραγμάτωσής τους στον πληθυσμό ο οποίος υπόκειται στους προαναφερθέντες
“κινδύνους” (θανάτου, γέννησης, μετανάστευσης). Επομένως, κάθε παρέμβαση στα
πλαίσια της δημογραφικής πολιτικής προϋποθέτει τη λήψη μέτρων και δράσεων που
έχουν ως αντικείμενο το θάνατο, τη μετανάστευση και την αναπαραγωγή και
στοχεύουν στη μεταβολή της “πιθανότητας” να λάβουν χώρα τα γεγονότα αυτά (τη
μεταβολή δηλ. της έντασής τους ή/και της κατανομής τους στο χρόνο και στο χώρο).
Οι παρεμβάσεις όμως αυτές προϋποθέτουν τη βασική γνώση των σύνθετων,
προσδιοριστικών της ανανέωσης των πληθυσμών παραμέτρων, τόσο σε ατομικό όσο
και σε συλλογικό επίπεδο αναφοράς, καθώς οι πιθανότητες - κίνδυνοι θανάτου,
μετανάστευσης και αναπαραγωγής έως ένα βαθμό εξαρτώνται μεν από τη “θέλησή”
και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μελών ενός πληθυσμού αλλά, ταυτόχρονα,
εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό και από κοινωνικό-πολιτισμικούς παράγοντες, οι οποίοι
αφενός οριοθετούν το εύρος των ατομικών “δράσεων”, αφ΄ετέρου επηρεάζουν την
εμβέλεια των πρωτοβουλιών και τα χαρακτηριστικά των δρώντων φορέων.
8
Είναι, επίσης, προφανές ότι ανάμεσα στα δύο αυτά επίπεδα (ατομικό/συλλογικό)
υπάρχουν διαδράσεις ιδιαίτερα δύσκολο να αποκρυπτογραφηθούν, οι οποίες όμως
θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τόσο για την ερμηνεία των φαινομένων όσο και
στις πιθανές παρεμβάσεις για την “εκτροπή” τους. Οι υπεύθυνοι για τη χάραξη και
υλοποίηση πολιτικών στον τομέα του πληθυσμού οφείλουν επομένως να λαμβάνουν
σοβαρά υπόψη τον ανωτέρω διαχωρισμό, στο βαθμό που αυτός προσδιορίζει την
οριοθέτηση των πιθανών “τόπων” παρέμβασης, τις άμεσες και απώτερες επιπτώσεις
των ληφθέντων μέτρων καθώς και τις ενδεχόμενες αναδράσεις.
Η δημογραφική πολιτική δεν πρέπει να ταυτίζεται με την οικογενειακή πολιτική και
τον οικογενειακό προγραμματισμό. Η οικογενειακή πολιτική, έτσι τουλάχιστον όπως
εφαρμόζεται στις πλέον ανεπτυγμένες χώρες, αφορά ένα πλέγμα μέτρων που
στοχεύουν στη μείωση των διαφορών του επιπέδου ζωής των νοικοκυριών, ανάλογα
με την οικογενειακή τους κατάσταση και τα ληφθέντα στο πλαίσιο αυτό μέτρα
ποικίλουν από φορολογικές απαλλαγές έως διαφοροποιημένες κοινωνικές παροχές
(κατοικία, σχολείο, διακοπές κ.τ.λ.).

Από την άλλη πλευρά, ο οικογενειακός προγραμματισμός έχει σαν
κύριο στόχο να δώσει τη δυνατότητα στις ήδη υπάρχουσες
οικογένειες να αποφασίζουν “κυρίαρχα” για την απόκτηση του
αριθμού των παιδιών που επιθυμούν και το χρόνο που θα ήθελαν να
τα αποκτήσουν, χωρίς “φυσικούς” καταναγκασμούς. Οικογενειακός
προγραμματισμός και οικογενειακή πολιτική δεν είναι φυσικά
αποσυνδεδεμένες από τη δημογραφική πολιτική (συχνότατα
αναπτύσσονται αμφίδρομες σχέσεις). Παρόλα αυτά οι στόχοι τους
δεν ταυτίζονται αναγκαστικά και συχνά τα αποτελέσματά τους είναι
αντίθετα αντικατοπτρίζοντας την πολυπλοκότητα των υφιστάμενων
καταστάσεων (πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών).
10
Τέλος, θα αναφερθούμε συνοπτικά και στις κύριες τάσεις που διαπερνούν σήμερα τις
πληθυσμιακές πολιτικές. Στο σύγχρονο κόσμο, είναι προφανές ότι οι βασικές
κατευθύνσεις και τα περισσότερα μέτρα που εντάσσονται στα πλαίσια αυτών
στοχεύουν στον έλεγχο των εξελίξεων εκείνων που θεωρούνται “επικίνδυνες” ή
απευκταίες. Έτσι, από την μια πλευρά στις περισσότερες βιομηχανικά ανεπτυγμένες
χώρες, που γνώρισαν μεταπολεμικά μια ταχεία πτώση της γεννητικότητας, έχουμε
την κατά μάλλον ή ήττον εκπεφρασμένη θέληση για την ανακοπή της πτωτικής αυτής
τάσης και τη σταθεροποίηση του πληθυσμού σε ένα “ικανοποιητικό” επίπεδο
παράλληλα με έναν έντονο προβληματισμό για τα μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν
για την αντιμετώπιση του φαινομένου της δημογραφικής γήρανσης.
Αντίθετα, στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη μας, που χαρακτηρίζονται
από ταχύτατους ρυθμούς πληθυσμιακής αύξησης (συνέπεια αφενός της κάθετης
πτώσης της θνησιμότητας με την εισαγωγή και γενίκευση της ιατρικής περίθαλψης,
αφετέρου της διατήρησης της γονιμότητας σε υψηλά επίπεδα), η αύξηση του
πληθυσμού θεωρείται αρνητική -έως επικίνδυνη- για την οικονομική ανάπτυξη, εξ ου
και το πλέγμα των μέτρων που λαμβάνονται με λιγότερη ή μεγαλύτερη επιτυχία για
τον περιορισμό των γεννήσεων.
Ενότητα 17: Γεωγραφικός Χώρος και Κατανομή του 11
Πληθυσμού
Ο χώρος αποτελεί το πεδίο ανάπτυξης των
δραστηριοτήτων του πληθυσμού.
• Σημασία η κατανομή του πληθυσμού στο χώρο για:

• Σχεδιασμό Υποδομών
• Προγραμματισμό Υποδομών
• Αναπτυξιακές δράσεις
• Δράσεις πολιτικής
• Περιβαλλοντικές δράσεις
Βασικοί χωρικοί δείκτες για τον πληθυσμό:
Δείκτης πυκνότητας: Κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο
(πληθυσμός/ έκταση)
Δείκτης βαρύτητας: Αποτελείται από το γεωγραφικό πλάτος και
μήκος του κέντρου βάρους του πληθυσμού:
Είναι ένας σταθμισμένος δείκτης των πληθυσμών των χωρικών
υποενοτήτων που εξετάζουμε με το γεωγραφικό μήκος και
πλάτος τους.
Καμπύλη Lorenz & Δείκτης GINI
Δείκτης Συγκέντρωσης
Δείκτης Ανομοιογένειας
Δείκτης Χωροθέτησης 5
Δείκτης βαρύτητας πληθυσμού

Γεωγραφικό μήκος του κέντρου
βάρους: g (log) =
∑ P (log Xj j )
∑P j
Γεωγραφικό πλάτος του κέντρου

g (lat ) =
∑ P (latX j j )
∑P
βάρους:
j
Pj=πληθυσμός της χωρικής υπό-ενότητας xj

logXj=γεωγραφικό μήκος της χωρικής υπο-ενότητας xj
latXj= γεωγραφικό πλάτος της χωρικής υπο-ενότητας xj
6
Καμπύλη Lorenz (1)
Η καμπύλη Lorenz είναι η απεικόνιση σε χ και y της

αθροιστικής συχνότητας της ποσοστιαίας κατανομής
του πληθυσμού και της έκτασης:
Τεταγμένη (y) = Πληθυσμός

Τετμημένη (χ) = Έκταση
Καμπύλη Lorenz (2)

ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΚΑΜΠΥΛΗΣ LORENZ
8
Δείκτης GINI
Είναι δείκτης ανομοιογένειας και εκφράζεται από το
κλάσμα της περιοχής ανάμεσα στην καμπύλη Lorenz και
τη διαγώνιο της ισοκατανομής και το σύνολο της
περιοχής του τριγώνου της πλήρους ανισοκατανομής.
Υπολογίζεται ως εξής και παίρνει τιμές ανάμεσα στο 0

(πλήρη ισοκατανομή έως το 1 πλήρη ανισοκατανομή)
i −1
1
G = 1 − 2∑ ( Pi * N i*+1 − Pi *+1 N i* )
i =1 2
Καμπύλη Lorenz & Δείκτης GINI

Παράδειγμα
Δείκτης Gini: 1991 2001

Ν. Ηρακλείου 68,28% 72,00%
Ν. Λασιθίου 54,74% 60,99%
Ν. Ρεθύμνου 57,23% 61,34%
Ν. Χανίων 77,64% 80,10%
Κρήτη 69,47% 72,92%
Ελλάδα 78,97% 80,95%
Πηγή: Βάση Δεδομένων 10
ΕΔΚΑ, ιδία επεξεργασία
Δείκτης Συγκέντρωσης
Εκφράζει την αναλογία του πληθυσμού που θα έπρεπε να ανακατανείμουμε για
να επιτύχουμε πλήρη ομοιομορφία. Αναπαριστάται με την επιφάνεια ανάμεσα
στη διαγώνιο και την καμπύλη Lorenz και υπολογίζεται ως εξής:
i −1
∑ i i+1 i+1 i )
( P * *
N − P *
N *
I ΣΥΓΚ = i =1
i
∑ Pi
*
i =1
Ν*=Η αθροιστική συχνότητα (%) της κατανομής του πλήθους των γεωγραφικών
ενοτήτων i (αντιστοιχεί στην έκταση)
P*= Η αθροιστική συχνότητα (%) της κατανομής του πληθυσμού των
γεωγραφικών ενοτήτων
i= Η σειρά των οικισμών της γεωγραφικής περιοχής κατά μέγεθος
11
Δείκτης Ανομοιογένειας
Αναπαριστάται γεωμετρικά από τη μέγιστη κάθετο γραμμή ανάμεσα στην
διαγώνιο της ισοκατανομής και την καμπύλη Lorenz και υπολογίζεται ως εξής:
1 i
I ΑΝΟΜ = ∑ Pi − N i
2 i =1
Ν= Το ποσοστό της κατανομής του πλήθους των γεωγραφικών ενοτήτων i

(αντιστοιχεί στην έκταση)
P = Το ποσοστό (%) της κατανομής του πληθυσμού των γεωγραφικών ενοτήτων
i= Η σειρά των οικισμών της γεωγραφικής περιοχής κατά μέγεθος
12
Παράδειγμα 1

Παράδειγμα 2

Δείκτης Χωροθέτησης:
Ο δείκτης χωροθέτησης, είναι ένας χωρικός δείκτης που μας επιτρέπει να
ποσοτικοποιήσουμε την συγκέντρωση ενός φαινομένου ή δραστηριότητας μιας χωρικής
ενότητας σε σχέση με μία ευρύτερη περιοχή αναφοράς (π.χ. Δήμος-Περιφέρεια, Δήμος-
σύνολο χώρας).
Για παράδειγμα μπορεί να αναδείξει ενότητες που «εξειδικεύονται» σε ένα φαινόμενο ή
δραστηριότητα, σε σχέση με την περιοχή αναφοράς.
Υπολογίζεται ως εξής:
ΔΧ(i) = ( A(i) / Β(i) ) / ( ΣΑ(i) / ΣB(i) )
Όπου: A(i) είναι η τιμή της μεταβλητής Α για την περιοχή i, B(i) είναι η τιμή της μεταβλητής
B για την περιοχή i. Ο παρανομαστής είναι το πηλίκο των αθροισμάτων των μεταβλητών Α
και Β (π.χ. Δήμοι-Χώρα, τότε i=1….1034)
Ο ΔΧ μπορεί να ερμηνευθεί ως εξής:
-αν ΔΧ > 1, τότε στην υπό εξέταση χωρική ενότητα υπάρχει υψηλή συγκέντρωση σε σχέση
με την περιοχή αναφοράς.
-αν ΔΧ = 1, τότε η κατανομή της υπό εξέταση χωρικής ενότητας ταυτίζεται με την περιοχή
αναφοράς.
-αν ΔΧ < 1, τότε στην υπό εξέταση χωρική ενότητα υπάρχει χαμηλή συγκέντρωση σε σχέση
15
με την περιοχή αναφοράς.
Δείκτες χωροθέτησης των αλλοδαπών ανά σε επίπεδο ΚΔ στην

απογραφή του 2001

Αλλοδαποί από τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες Αλλοδαποί από τις βαλκανικές χώρες (Ο.Χ.2)
(Ο.Χ.1)


Αλλοδαποί από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες Αλλοδαποί από τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες
(Ο.Χ. 3) (Ο.Χ. 4)

Ενότητα 18: Οι Δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα
Οι Δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα (1)
Ο πληθυσμός της Ελλάδας (όπως και ο πληθυσμός του συνόλου σχεδόν των
ανεπτυγμένων χωρών του πλανήτη μας) στην μεταπολεμική περίοδο έχει αυξηθεί
σημαντικά (7,6 εκατομ το 1951, 11,0 το 2014) και παράλληλα γηράσκει προοδευτικά
(μέση ηλικία 29 έτη το 1951, 43 έτη το 2014, ήτοι +14 έτη ). Στην ίδια αυτή περίοδο ο
πληθυσμός μας: ι) έχει περιορίσει τη γονιμότητα του και αυξήσει κατά 10 έτη
περίπου τον μέσο προσδόκιμο χρόνο ζωής του στη γέννηση - από τα 69 στα 78 έτη για
τους άνδρες και από τα 73 στα 83 έτη για τις γυναίκες (εξ ου και η προοδευτική του
γήρανση), ιι) έχει αστικοποιηθεί (80% του συνόλου κατοικεί πλέον σε αστικές
περιοχές το 2011) και έχει συγκεντρωθεί σε ένα εξαιρετικά περιορισμένο τμήμα (στο
6%) της συνολικής επιφάνειας της χώρας με τη δημιουργία δύο μεγάλων
μητροπολιτικών περιοχών (Αθήνας και Θεσσαλονίκης), ιιι) από σχετικά «ομοιογενής»
εθνικά μετά τον πόλεμο (οι μη έχοντες την ελληνική υπηκοότητα το 1951 ήταν λίγες
χιλιάδες) συμπεριλαμβάνει σήμερα περίπου 1 000 000 αλλοδαπούς, η τεράστια
. .
πλειοψηφία των οποίων προέρχεται από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και τις
λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές του πλανήτη μας (σημαντικό τμήμα των τελευταίων
έχουν εισέλθει παρανόμως στη χώρα μας και δεν έχουν άδεια παραμονής).
4
Η μεταπολεμική περίοδος δύναται να διακριθεί σχηματικά σε τέσσερεις
υποπεριόδους, άνισης διάρκειας. Η πρώτη, η οποία έχει ως σημείο εκκίνησης το
τέλος του εμφυλίου και διαρκεί περίπου μία τριακονταετία, χαρακτηρίζεται από
υψηλή μετανάστευση προς το εξωτερικό, έντονη κινητικότητα στο εσωτερικό (από
την οποία επωφελείται, κυρίως, η πρωτεύουσα και δευτερευόντως μόνον η
Θεσσαλονίκη και οι άλλες μεγάλες πόλεις-πρωτεύουσες των νομών), καθώς και
υψηλά θετικά φυσικά ισοζύγια (γεννήσεις –θάνατοι) που οφείλονται, κυρίως, στο ότι
οι γεννήσεις υπερκαλύπτουν τους θανάτους παρόλο που αυτοί αυξάνονται σταθερά
κάθε χρονιά εξαιτίας της προοδευτικής γήρανσης, της αύξησης δηλ. του ειδικού
βάρους των ηλικιωμένων στο συνολικό πληθυσμό (ενδεικτικά το 1951 οι γεννήσεις
υπερέβαιναν τις 150 χιλ., οι δε θάνατοι ήταν λιγότεροι από 65 χιλ, ενώ το 1979 οι
πρώτες ανέρχονται σε 148 χιλ. και οι δεύτεροι υπερβαίνουν τις 82 χιλ.). Η όποια
αύξηση του πληθυσμού κατά την περίοδο αυτή (+ 2 εκατομ.) οφείλεται
αποκλειστικά στο γεγονός ότι το αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο της περιόδου
(έξοδοι-είσοδοι) υπερκαλύπτεται από το θετικότατο φυσικό της ισοζύγιο (γεννήσεις
–θάνατοι).
5
Η δεύτερη-μεταβατική περίοδος, μικρότερης διάρκειας, ξεκινά από τα τέλη
της δεκαετίας του 70 και διαρκεί μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’80.
Χαρακτηρίζεται από την ταχυτάτη συρρίκνωση των γεννήσεων 148.000 το
1979, 102.000 το 1990, την απρόσκοπτη αύξηση των θανάτων (από 82.000
στις 94.000), την ανακοπή της εξωτερικής μετανάστευσης (και την επιστροφή
ενός τμήματος των μεταναστών των προηγούμενων δεκαετιών) ως και την
έντονη κινητικότητα στο εσωτερικό (εσωτερική μετανάστευση). Η αύξηση
του πληθυσμού (+0,5 εκατομ.) οφείλεται, κυρίως, στο θετικό -αν και
προοδευτικά συρρικνούμενο- ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων και
δευτερευόντως μόνον στο μεταναστευτικό ισοζύγιο που από αρνητικό
μεταβάλλεται πλέον σε θετικό.

Κατά την τρίτη περίοδο -από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 έως και τα τέλη
της επόμενης δεκαετίας, η πτώση των γεννήσεων ανακόπτεται προσωρινά
(σταθεροποιούνται γύρω από τις 100 χιλ) ενώ οι θάνατοι συνεχίζουν να
αυξάνονται, με αποτέλεσμα το ισοζύγιο της περιόδου να αφήνει ελάχιστο
θετικό πλεόνασμα (λιγότερο από 80.000). Η εσωτερική μετανάστευση
επιβραδύνεται (και κατευθύνεται, κυρίως, προς τη Θεσσαλονίκη και τα άλλα
μεγάλα αστικά κέντρα) και ταυτόχρονα η χώρα μετατρέπεται σε χώρα
εισροής αλλοδαπών: ο αριθμός τους τετραπλασιάζεται σχεδόν ανάμεσα στο
1989 και το 2010, ενώ αλλάζει ριζικά και η σύνθεση του, καθώς το ειδικό
βάρος των προερχόμενων από τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη
μας μειώνεται σημαντικά. Στη μαζική αυτή προσέλκυση αλλοδαπών
αποδίδεται έτσι σχεδόν αποκλειστικά η αύξηση (+1,2 εκατομ.) του
συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας την εικοσαετία αυτή.
7
Η τέταρτη περίοδος έχει ως σημείο εκκίνησης τα πρώτα έτη της δεκαετίας
που διανύουμε και συμπίπτει με την τρέχουσα οικονομική κρίση. Βασικά της
χαρακτηριστικά: η εκ νέου μείωση των γεννήσεων μετά από μια εικοσαετία
σχετικής σταθεροποίησής τους και η συνεχής αύξηση των θανάτων λόγω της
γήρανσης (με αποτέλεσμα την εμφάνιση αρνητικών φυσικών ισοζυγίων), η
ανατροπή των θετικών μεταναστευτικών ισοζυγίων (ως και της φοράς των
εσωτερικών μετακινήσεων). Ειδικότερα: ι) τμήμα των εγκατεστημένων τις
δυο προηγούμενες δεκαετίες αλλοδαπών-οικονομικών μεταναστών
επιστρέφει στη χώρα του, ιι) συνεχίζεται η εισροή αλλοδαπών από τις
ευρισκόμενες σε κρίση λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές του πλανήτη στη
χώρα μας που αποτελεί την κύρια πύλη εισόδου στην ΕΕ των ομάδων αυτών,

ιιι) ένα νέο κύμα μετανάστευσης Ελλήνων προς το εξωτερικό αναδύεται με
έντονη συμμετοχή σε αυτό απόφοιτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ως και
ατόμων με κάποια μεταναστευτική -άμεση η έμμεση- εμπειρία (δεύτερη η
τρίτη γενεά μελών νοικοκυριών, νοικοκυριών που είχαν μεταναστεύσει στο
παρελθόν σε κάποια ευρωπαϊκή συνήθως χώρας και επέστρεψαν τις
προηγούμενες δεκαετίες στην Ελλάδα) iv) ανακόπτεται σχεδόν πλήρως η
τάση μετακίνησης προς τα μεγάλα αστικά κέντρα και αναδύεται δειλά μια
τάση επιστροφής των εσωτερικών μεταναστών των προηγούμενων
δεκαετιών στις περιοχές προέλευσης τους. Ο πληθυσμός της Ελλάδας έχει
αρχίσει πλέον να μειώνεται εξαιτίας του αρνητικού πρόσημου.
9
Οι προαναφερθείσες εξελίξεις των έξι πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών
είχαν ως αποτέλεσμα μια σημαντική αλλαγή των πληθυσμιακών μας
πυραμίδων, την εξαιρετικά άνιση κατανομή του πληθυσμού στον ελλαδικό
χώρο και ταυτόχρονα την αλλαγή της σύνθεσης του πληθυσμού, καθώς η
χώρα μας, με τους αλλοδαπούς να αποτελούν πλέον το 10% του συνόλου
ελάχιστα διαφοροποιείται πλέον από άλλες ευρωπαϊκές χώρες με
μεταναστευτική παράδοση πολλών δεκαετιών.
Η τελευταία περίοδος, η οποία έχει ως σημείο εκκίνησης τα πρώτα χρόνια
της τρέχουσας δεκαετίας και συμπίπτει με την εκδήλωση της οικονομικής
κρίσης, παραμένει «ανοικτή». Η κρίση αυτή αναμένεται όμως να επιταχύνει
(και ενδεχομένως και να ανατρέψει) τις μακρόχρονες τάσεις εξέλιξης των
βασικών δημογραφικών συνιστωσών.
10

Ειδικότερα, όσον αφορά τη γονιμότητα, η πορεία της, όπως προαναφέρθηκε,
είναι φθίνουσα, καθώς οι γυναίκες των διαδοχικών γενεών που γεννηθήκαν
μετά τα τέλη του ΧΙΧου αιώνα στη χώρα μας κάνουν όλο και λίγο λιγότερα
παιδιά (η Ελλάδα δεν γνώρισε το baby-boom άλλων ευρωπαϊκών χωρών),
ενώ αυτές που γεννηθήκαν από τον Μεσοπόλεμο και μετά δεν εξασφαλίζουν
πλέον την αναπαραγωγή τους (η κάθε μητέρα δηλαδή δεν αντικαθίσταται
λαμβάνοντας υπόψη και τις υφιστάμενες συνθήκες θνησιμότητας από μία
κόρη). Η μέση ηλικία στην απόκτηση του πρώτου παιδιού είναι σήμερα
(2015) ήδη εξαιρετικά υψηλή εγγίζοντας τα 30 έτη (στη δε γενεά του 1975
έχει υπερβεί τα 28, 5 έτη) και η όποια αναβολή των γεννήσεων για αργότερα
εξαιτίας των δυσμενών κοινωνικό οικονομικών συνθηκών από τις γενεές, οι
οποίες στα χρόνια της κρίσης θα βρεθούν στις ηλικίες 25-35 (τις γυναίκες
δηλαδή που γεννήθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του ‘80 και μετέπειτα)
πιθανότατα θα οδηγήσει στην επιτάχυνση της τάσης μείωσης του αριθμού
των παιδιών τους, εξαιτίας της συρρίκνωσης τόσο του διατιθέμενου
αναπαραγωγικού «χρόνου» όσο και της βιολογικής τους ικανότητας
σύλληψης. 11
Αυτό πιθανότατα, θα έχει ως αποτέλεσμα το ακόμη μεγαλύτερο «άνοιγμα»
μεταξύ του ορίου αναπαραγωγής (2,1 παιδιά/γυναίκα) και του αριθμού
των παιδιών που θα φέρουν στον κόσμο οι γυναίκες που γεννηθήκαν μετά
το 1975 (η γενεά του 1950 έφερε στον κόσμο 1,9 παιδιά/γυναίκα κατά
μέσο όρο, η γενεά του ‘65 1,7 παιδιά και αυτή του 1975 –εκτίμηση- 1,55).
Ταυτόχρονα, η τάση αύξησης της ατεκνίας (η αύξηση δηλαδή του ποσοστού
των γυναικών που δεν θα κάνουν παιδί) στις γενεές που γεννήθηκαν μετά το
1965 συνεχίζεται ενώ η συρρίκνωση των πολύτεκνων οικογενειών που έχει
ξεκινήσει εδώ και δεκαετίες δεν έχει ανακοπεί (οι γεννήσεις του τέταρτου και
άνω παιδιού που υπερέβαιναν το 13% του συνόλου των γεννήσεων στις
αρχές της δεκαετίας του ’50, αποτελούν σήμερα μόλις το 3% και αναμένεται
να σταθεροποιηθούν στο 2% στα μέσα της επόμενης δεκαετίας).
12
Η κρίση του δημόσιου συστήματος υγείας και η μείωση των εισοδημάτων

ευρύτατου τμήματος του ελληνικού πληθυσμού πιθανότατα θα έχει
επιπτώσεις στην υγεία του και στη μακροζωία του. Ειδικότερα, έχει ήδη
επιβραδυνθεί σημαντικά (και σύντομα πιθανότατα θα ανακοπεί) η πρότερη
μακροχρόνια τάση αύξησης του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση (ενώ
πιθανότατα θα αυξηθούν και τα χρόνια ζωής σε κακή κατάσταση υγείας πριν
από τον θάνατο).
13
Όσον αφορά τις μεταναστευτικές ροές, είναι προφανές ότι σε συνθήκες

κρίσης η Ελλάδα δεν αποτελεί «ελκυστικό» προορισμό για οικονομικούς
μετανάστες, και πιθανότατα, αν η οικονομική κατάσταση δεν
σταθεροποιηθεί, ένα επιπλέον τμήμα των εγκατεστημένων ακόμη και
σήμερα οικονομικών μεταναστών στην Ελλάδα θα επιστρέψει στη χώρα του
(αν και η πλειοψηφία το έχει ήδη κάνει την τελευταία πενταετία). Αντιθέτως,
λαμβανομένων υπόψη τόσο των συνθηκών σε πλειάδα χωρών του
ευρύτατου γεωπολιτικού μας χώρου που δεν αναμένεται να μεταβληθούν
(και της ευρωπαϊκής πολιτικής στο θέμα αυτό) όσο και της ιδιαιτερότητας
των φυσικών μας συνόρων οι ροές ατόμων από τις χώρες αυτές θα
συνεχισθούν. Ταυτόχρονα, θα συνεχισθεί πιθανότατα, εξ αιτίας κυρίως της
αυξημένης ανεργίας των νέων στην περίπτωση που αυτή δεν περιοριστεί
σημαντικά τα επόμενα χρόνια, η έξοδος κυρίως νέων αποφοίτων
τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (και δευτερευόντως μόνον ημι-ειδικευμένων
ατόμων).
14

Τα προαναφθερθέντα, παρόλο τον σχετικό βαθμό αβεβαιότητας, οδηγούν σε
κάποιες βεβαιότητες όσον αφορά τις μέλλουσες πληθυσμιακές μας εξελίξεις. Το
2025 ι) ο πληθυσμός της Ελλάδας θα υπολείπεται κατά 300-400 χιλιάδες αυτού
του 2015, ιι) τα φυσικά (γεννήσεις-θάνατοι) ως και τα μεταναστευτικά ισοζύγια
(είσοδοι-έξοδοι) την επόμενη δεκαετία θα είναι αρνητικά, ιιι) η δημογραφική
γήρανση –μη αναστρέψιμη τάση- θα συνεχισθεί καθώς το ποσοστό των άνω των
65 ετών το 2025 θα υπερβεί το 22% του συνολικού πληθυσμού και οι άνω των 85
ετών θα αποτελούν πιθανότατα το 15% της ομάδας των 65+ (υπενθυμίζεται ότι
στις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι 65+ αποτελούσαν μόλις το 6,7% , οι δε 85+
το 0,4% αντίστοιχα του συνόλου) ενώ η μέση ηλικία θα υπερβεί τα 45έτη, iv) το
προσδόκιμο ζωής στη γέννηση μετά από 10 χρόνια -στην ευνοϊκότερη των
περιπτώσεων- δεν θα μειωθεί σημαντικά ενώ η πιθανότητα να αυξηθούν τα
χρόνια ζωής πριν τον θάνατο σε κακή κατάσταση υγείας είναι ισχυρή, v) η
γονιμότητα των γενεών που γεννήθηκαν την δεκαετία 1975-1985 θα συρρικνωθεί
ακόμη περισσότερο (θα περιορισθεί στα 1,4 παιδιά/γυναίκα) και τέλος, vi)το
ειδικό βάρος των αλλοδαπών δεν αναμένεται να μεταβληθεί (+- 10% ακόμη το
2025), ενώ ένας στους 7 νέους κάτω των 15 ετών το έτος αυτό θα έχει γεννηθεί
από αλλοδαπό γονέα/γονείς.
15
Ελλάδα, 1951-2014, πληθυσμός και μέση ηλικία (σε έτη)
Πηγή: Βάση Δεδομένων

16
Ελλάδα, (1951-2013), Μεταβολή του πληθυσμού

(1951 =100)
17
Πηγή: Βάση Δεδομένων ΕΔΚΑ, ιδία επεξεργασία
Ελλάδα, κατανομή του πληθυσμού σε μεγάλες ηλικιακές
ομάδες (%)
0-14 15-64 65+ 85+ 0-14 15-64 65+ 85+
1961 26,2% 65,5% 8,3% 0,6% 1988 20,3% 66,2% 13,4% 1,1%
1962 25,8% 65,7% 8,5% 0,6% 1989 19,8% 66,6% 13,6% 1,2%
1963 25,6% 65,7% 8,7% 0,5% 1990 19,3% 66,9% 13,8% 1,2%
1964 25,6% 65,5% 8,9% 0,5% 1991 19,0% 67,1% 14,0% 1,2%
1965 25,6% 65,4% 9,0% 0,5% 1992 18,6% 67,2% 14,3% 1,2%
1966 25,4% 65,4% 9,2% 0,5% 1993 18,2% 67,3% 14,6% 1,2%
1967 25,3% 65,3% 9,4% 0,5% 1994 17,8% 67,4% 14,8% 1,3%
1968 25,2% 65,2% 9,6% 0,5% 1995 17,4% 67,5% 15,1% 1,3%
1969 25,1% 65,0% 9,9% 0,5% 1996 17,0% 67,6% 15,4% 1,3%
1970 24,6% 64,3% 11,1% 0,8% 1997 16,6% 67,7% 15,7% 1,3%
1971 24,5% 64,1% 11,4% 0,8% 1998 16,1% 67,8% 16,0% 1,3%
1972 24,7% 63,9% 11,4% 0,9% 1999 15,7% 67,9% 16,3% 1,3%
1973 24,4% 63,9% 11,7% 0,9% 2000 15,3% 68,0% 16,6% 1,3%
1974 24,2% 63,8% 12,0% 0,9% 2001 15,3% 67,4% 17,2% 1,5%
1975 23,9% 63,9% 12,2% 0,9% 2002 15,2% 67,2% 17,6% 1,5%
1976 23,7% 63,9% 12,4% 0,9% 2003 15,0% 67,1% 17,9% 1,5%
1977 23,6% 63,8% 12,7% 0,9% 2004 14,9% 67,0% 18,1% 1,5%
1978 23,4% 63,7% 12,9% 0,9% 2005 14,7% 66,9% 18,4% 1,6%
1979 23,2% 63,8% 13,0% 0,9% 2006 14,6% 66,8% 18,5% 1,6%
1980 22,8% 64,0% 13,1% 0,9% 2007 14,6% 66,8% 18,6% 1,7%
1981 22,4% 64,4% 13,2% 0,9% 2008 14,6% 66,8% 18,7% 1,8%
1982 22,0% 64,7% 13,3% 0,9% 2009 14,6% 66,6% 18,8% 1,8%
1983 21,6% 65,1% 13,3% 0,9% 2010 14,6% 66,3% 19,1% 2,0%
1984 21,3% 65,4% 13,3% 0,9% 2011 14,6% 65,9% 19,5% 2,1%
1985 20,9% 65,7% 13,4% 0,9% 2012 14,7% 65,4% 19,9% 2,3%
1986 21,2% 65,6% 13,2% 1,1% 2013 14,7% 65,0% 20,3% 2,5%
1987 20,8% 65,9% 13,3% 1,1% 2014 14,7% 64,8% 20,5% 2,6%
18
Οι πυραμίδες του πληθυσμού της Ελλάδας το 1951 και το

2014 (ο/οο)
*Με έντονη διαγράμμιση η πυραμίδα του 2014, με χρώμα η πυραμίδα του 1951
19
Οι πυραμίδες του πληθυσμού της Ελλάδας 1961 & 1981 (ο/οο)
Η πυραμίδα του 1961

ιδία επεξεργασία 20
Οι πυραμίδες του πληθυσμού της Ελλάδας 2001 & 2014 (ο/οο)


Ελλάδα, μέση προσδοκώμενη ζωή στη γέννηση (1952-2012)

Ελλάδα, 1949-2013, Γεννήσεις, Θάνατοι, Αδροί Δείκτες &

Φυσικό Ισοζύγιο (1)
23
Ελλάδα, 1949-2013, Γεννήσεις, Θάνατοι, Αδροί Δείκτες &
Φυσικό Ισοζύγιο (2)
24
Ελλάδα, 1951-2013, Γεννήσεις, Θάνατοι και Αδροί Δείκτες
25
Ελλάδα, γεννήσεις, 1951-2013
26
Ελλάδα (1951-2013), Φυσικό ισοζύγιο σε απόλυτες τιμές

(γεννήσεις –θάνατοι)
27
Ελλάδα (1951-2013), φυσικό ισοζύγιο - ο/οο- ( ΑΔΓ-ΑΔΘ)
28
Ελλάδα, μέσος αριθμός παιδιών/γυναίκα (ΣΔΓ) και μέση ηλικία

στην τεκνογονία και στο 1ο παιδί (1960-2013)
29
Ελλάδα, γονιμότητα των γενεών (παιδιά/γυναίκα) και μέση
ηλικία στην απόκτηση των παιδιών
30
Ελλάδα, % κατανομή των γεννήσεων ανά τάξη (1960-2013)
Πηγή: Βάση Δεδομένων

31
Ελλάδα, γεννήσεις ανά τάξη έλευσης (1951-2013) (1)
32
Ελλάδα, γεννήσεις ανά τάξη έλευσης (1951-2013) (2)
33
Ενότητα 19: Οι Δημογραφικές εξελίξεις στη
Νοτιοανατολική Ευρώπη
Οι μεταπολεμικές πολιτικές επιλογές, διαιρώντας μέχρι πρόσφατα την ήπειρο μας σε δύο
μεγάλες ενότητες (δυτική - ανατολική Ευρώπη), επηρέασαν ως ένα βαθμό αναπόφευκτα και την
οπτική γωνία που υιοθέτησαν οι δημογράφοι για τις συγκριτικές τους μελέτες. Οι επελθούσες
όμως αλλαγές στην ανατολική Ευρώπη μετά το 1990 και το άνοιγμα των συνόρων, επιφέροντας
σημαντικές ανακατατάξεις στο μεταπολεμικό τοπίο, οδήγησαν παράλληλα και στην προοδευτική
ανατροπή των κυρίαρχων διχοτομικών σχημάτων προσέγγισης, σχημάτων που μέχρι πρόσφατα
δεν επέτρεπαν την ανάδειξη των όποιων ιδιαιτεροτήτων στο εσωτερικό της ενότητας αυτής (και
φυσικά των Βαλκανίων). Ταυτόχρονα, οι γενικότερες κοινωνικό-οικονομικές ανακατατάξεις στην
Ν. Α. Ευρώπη, οι διαδοχικές κρίσεις στη Δυτική βαλκανική και η γειτνίαση της Ε.Ε. με τις πρώην
σοσιαλιστικές χώρες της χερσονήσου του Αίμου συντείνουν στην ανάπτυξη ενός ενδιαφέροντος
για τα Βαλκάνια που δεν περιορίζεται ασφαλώς μόνον στις δημογραφικές εξελίξεις.
Για τον ερευνητή και μελετητή των δημογραφικών φαινομένων, οι καταγραφόμενες στο
ανατολικό τμήμα της γηραιάς ηπείρου μας αλλαγές στην διάρκεια της τελευταίας
δεκαπενταετίας έχουν μοναδικό χαρακτήρα : Ευρείας έκτασης συνταρακτικές πολιτικές και
κοινωνικό-οικονομικές ανακατατάξεις συντελούνται σε περίοδο «ειρήνης», σε μια ομάδα χωρών
που διαθέτουν σχετικά ανεπτυγμένα στατιστικά συστήματα, τα οποία καθιστούν εφικτή την
συνεχή στον χρόνο παρακολούθηση και ανάλυση της πορείας των δημογραφικών συνιστωσών.
Είμαστε στην ιδιαίτερα πλεονεκτική θέση του αποστασιοποιημένου παρατηρητή της Ιστορίας,
μιας ιστορίας που ξετυλίγεται μπροστά μας και που θα πρέπει να αναμένουμε μία ή δύο
δεκαετίες ακόμη για να συνάγουμε οριστικά συμπεράσματα όσον αφορά τις δημογραφικές
συμπεριφορές, λαμβάνοντας υπόψη την αδράνεια των φαινομένων.
4
Στην φάση αυτή, τέσσερα βασικά ερωτήματα απασχολούν την επιστημονική κοινότητα: α) η
ευρωπαϊκή γεωγραφία των δημογραφικών συμπεριφορών επιτρέπει να θεωρήσουμε τον
γεωπολιτικό χώρο της πρώην ανατολικής Ευρώπης (χώρο που αναδύθηκε μετά το 1945 και
διασπάται προοδευτικά μετά το 1990) ως ενιαίο και σαφώς διαχωριζόμενο από την λοιπή
Ευρώπη; β) οι βαλκανικές χώρες -της Ελλάδος συμπεριλαμβανομένης-, παρουσιάζουν κοινά
χαρακτηριστικά (αναδεικνύεται π.χ. ένα ''βαλκανικό'' δημογραφικό προφίλ); γ) σε ποιο
βαθμό οι παρατηρούμενες πρόσφατες εξελίξεις στις πρώην «σοσιαλιστικές» βαλκανικές
χώρες εγγράφονται στον μακρύ χρόνο ή/και επηρεάσθηκαν από τις σεισμικές πολιτικές και
κοινωνικό-οικονομικές αλλαγές και τις επάγωγες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοί
τους στην περίοδο της μετάβασης προς την οικονομία της αγοράς και δ) ποιές οι
δημογραφικές προοπτικές των χωρών αυτών και οι άμεσες και απώτερες επιπτώσεις των
πρόσφατων δημογραφικών εξελίξεων; Καθίσταται προφανές ότι οι όποιες απαντήσεις
εξαρτώνται αφενός μεν από τα στοιχεία που έχουμε στην διάθεσή μας αφετέρου δε είναι
προσωρινές: Δύνανται να αναιρεθούν μερικώς, υπό το φως πληρέστερων δεδομένων, νέων
στοιχείων και φυσικά των μελλουσών δημογραφικών εξελίξεων, εξελίξεων που είναι δύσκολο να
προβλεφθούν (ακόμη και για το κοντινό μέλλον) εξ' αιτίας της επικρατούσης ακόμη στις χώρες
αυτές ιδιότυπης ρευστότητας… Στο άρθρο αυτό δεν φιλοδοξούμε να δώσουμε απαντήσεις στο
σύνολο των πρότερων ερωτημάτων. Θα περιορισθούμε αρχικά σε μια συνθετική παρουσίαση
των δημογραφικών μεταπολεμικών δημογραφικών εξελίξεων (δίδοντας εμμέσως απάντηση στο
ερώτημα της ύπαρξης ή μη ενός ''βαλκανικού'' δημογραφικού προφίλ). Εν συνεχεία, θα
εστιάσουμε την προσοχή μας στις αναμενόμενες δημογραφικές εξελίξεις και τα προβλήματα
που θέτουν στην αγορά της εργασίας των χωρών αυτών, στην πορεία προς την οικονομία της
αγοράς, μετάβαση που δεν αναμένεται να ολοκληρωθεί την επόμενη δεκαετία… 5
Οι δημογραφικές εξελίξεις στα Βαλκάνια (1)
Οι χώρες της Βαλκανικής -οι οποίες με εξαίρεση την Ελλάδα, μέχρι πρόσφατα
αποτελούσαν τμήμα της λεγόμενης Ανατολικής Ευρώπης- εκτείνονται σε 765.000
χλμ2 από την Αδριατική έως και την Μαύρη Θάλασσα με πληθυσμό που το 2008
εγγίζει τα 68 εκατομ -έναντι 49 μια πεντηκονταετία πριν (Πίνακας 1). Το τμήμα αυτό
της Ευρώπης κατοικείται από Έλληνες, Σλάβους, Γερμανούς, Ούγγρους, Ρουμάνους,
Βούλγαρους, Αλβανούς, Τσιγγάνους και Τούρκους (για να περιορισθούμε στις
κυριότερες εθνικές ομάδες), από ορθόδοξους, καθολικούς, προτεστάντες και
μουσουλμάνους, από λαούς με διαφορετικό παρελθόν και ιστορία που βρέθηκαν για
μακρά χρονική περίοδο να συμβιώνουν στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας
και αργότερα στο πλαίσιο ενός κατά το μάλλον ή ήττον κοινού πολιτικού συστήματος
(με εξαίρεση πάλι την Ελλάδα). Η ιστορική, κοινωνική και πολιτισμική πολυμορφία
του χώρου μελέτης αναδεικνύεται εκ νέου στο προσκήνιο, μετά την κατάρρευση των
καθεστώτων που επεκράτησαν σ' αυτόν επί μία τεσσαρακονταετία, οδηγώντας στην
ανάδυση κλασικών γεωγραφικών διαιρέσεων, ιστορικών σφαιρών επιρροής και
εθνικιστικών κινημάτων.

Όλες σχεδόν οι χώρες της περιοχής υπέστησαν σημαντικές πληθυσμιακές απώλειες
κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Παράλληλα, οι μεταβολές των
συνόρων και οι μετακινήσεις πληθυσμών κατά τη διάρκειά του -και αμέσως μετά τη
λήξη του- απετέλεσαν κανόνα στην περιοχή, με αποτέλεσμα το μεταπολεμικό τοπίο
να διαφοροποιείται σημαντικά αυτού του 1938-1939. Παρ’ όλες τις μετακινήσεις
αυτές, ισχυρές μειονότητες παρέμειναν ακόμη και μετά τον πόλεμο εκτός των
“εθνικών” συνόρων των χωρών μελέτης: Ούγγροι στη Ρουμανία, Αλβανοί στη
Γιουγκοσλαβία, Τούρκοι στη Βουλγαρία., Έλληνες στην Αλβανία κ.ο.κ. Σε αντίθεση με
το Βόρεια και Κεντρικό τμήμα της Ανατολικής Ευρώπης -όπου η σχετική
ομογενοποίηση επετεύχθη βασικά με την αποχώρηση των γερμανικών μειονοτήτων-,
στα Βαλκάνια (με εξαίρεση την Ελλάδα) οι μειονότητες αποτελούσαν, μέχρι τα τέλη
της δεκαετίας του 1980, το 6-15% του πληθυσμού, ενώ μια από τις χώρες της
περιοχής, η πρώην Γιουγκοσλαβία, αποτελείτο από ένα μωσαϊκό εθνικών ομάδων.
Μετά την κατάρρευση των «σοσιαλιστικών» καθεστώτων (1990-1991), στις χώρες
εκείνες της Βαλκανικής όπου επεβίωναν ακόμη ισχυρές μειονοτικές ομάδες, σωρεία
προβλημάτων θα αναδυθούν -της διαφορικής δημογραφικής εξέλιξης συνδράμουσας
-, οδηγώντας σε κρίσεις δύσκολα ελεγχόμενες και σε νέες κοορτές μετακινούμενων
πληθυσμών...
7
Συνοψίζοντας τις δημογραφικές εξελίξεις της τελευταίας πεντηκονταετίας στην Ν.Α

Ευρώπη, οφείλουμε να επισημάνουμε:
α) Την ανομοιογένεια των δημογραφικών συμπεριφορών του βαλκανικού χώρου και
την ανάδειξη δύο καταρχήν βασικών ενοτήτων, με σαφώς διαφοροποιημένες
διαδρομές και δομές. Η πρώτη ενότητα συμπεριλαμβάνει την Αλβανία, το
Κοσσυφοπέδιο (αλλά και το δυτικό τμήμα της πΓΔ της Μακεδονίας και ένα πολύ
μικρό τμήμα της Νότιο-δυτικής Σερβίας), ενώ η δεύτερη τον υπόλοιπο βαλκανικό
χώρο (Πίνακες 1-2). Η πρώτη ενότητα διαφοροποιείται σαφώς, χαρακτηριζόμενη από
νεανικές δημογραφικές δομές, υψηλή γονιμότητα-γεννητικότητα και βρεφική
θνησιμότητα και υψηλούς μέσους ετήσιους ρυθμούς αύξησης του πληθυσμού. Τα
Διαγράμματα 1α-1γ (πυραμίδες των βαλκανικών χωρών το 1950 και το 2007)
αναδεικνύουν τις διαφοροποιημένες πληθυσμιακές δομές των εξεταζομένων χωρών.
Αλβανία, Βοσνία- Ερζεγοβίνη και πΓΔΜ χαρακτηρίζονται από εξαιρετικά νεανικές
δομές το 1950, στο βαθμό που οι τρεις αυτές χώρες βρίσκονται στο αρχικό στάδιο της
δημογραφικής τους μετάβασης.

Η πτώση της γεννητικότητας μόλις έχει ξεκινήσει και οι ηλικιακές ομάδες 0-14 ετών
είναι πολυπληθέστατες (35-39% του συνολικού τους πληθυσμού). Αντιθέτως, στις
άλλες βαλκανικές χώρες οι πληθυσμιακές πυραμίδες αρχίζουν να στενεύουν στην
βάση τους (εξ’ αιτίας της πτωτικής πορείας της γεννητικότητας στην διάρκεια του
μεσοπολέμου) και το ειδικό βάρος της ομάδας των νέων (Πίνακας 2), αν και υψηλό,
έχει ήδη περιορισθεί (27-29%). Μια πεντηκονταετία αργότερα, η Αλβανία (και το
Κοσσυφοπέδιο, η πυραμίδα του οποίου ελάχιστα διαφοροποιείται από αυτήν της
Αλβανίας) εξακολουθεί να παραμένει εξαίρεση, καθότι οι δημογραφικές της
συμπεριφορές έχουν ελάχιστα μεταβληθεί. Οι λοιπές βαλκανικές χώρες
χαρακτηρίζονται από «ώριμες» πλέον πληθυσμιακές δομές. Στο εσωτερικό της
ομάδας αυτής η Ελλάδα και η Βουλγαρία διαφοροποιούνται ελαφρώς των
υπολοίπων, στο βαθμό που οι πυραμίδες τους είναι πιο «γηρασμένες». Δεν είναι
άλλωστε τυχαίο ότι οι δύο αυτές χώρες έχουν και το υψηλότερο ποσοστό
ηλικιωμένων ( 17,2-18,6%). Οι διαφοροποιημένες δημογραφικές δομές στην εκκίνηση
(γύρω στο 1950) και οι μετέπειτα διαφοροποιημένες πορείες είχαν άμεσες
επιπτώσεις και στους ρυθμούς αύξησης του πληθυσμού των χωρών της Ν.Α.
Ευρώπης (Διάγραμμα 2): Η Αλβανία και το Κοσσυφοπέδιο τριπλασιάζουν σχεδόν τον
πληθυσμό τους στην τελευταία πεντηκονταετία, ενώ η αύξηση στις άλλες χώρες
κυμαίνεται από 15 έως 75% ( η δε Βουλγαρία και η Ρουμανία έχουν ακόμη και μείωση
του πληθυσμού τους την τελευταία δεκαετία).
9
β) Τις διαβαθμισμένες, όσον αφορά την έκταση ανά χώρα, παρεμβάσεις στον τομέα
του πληθυσμού, παρεμβάσεις που σε ορισμένες περιπτώσεις είχαν άμεσες
επιπτώσεις στην πορεία των δημογραφικών συνιστωσών (και έμμεσες στις
πληθυσμιακές δομές), με ακραίο παράδειγμα την προ-σοσιαλιστική Ρουμανία.
γ) Το γεγονός ότι όλες οι βαλκανικές χώρες έχουν πλέον ολοκληρώσει την
επιδημιολογική τους μετάβαση, το πέρασμα δηλαδή από επίπεδα υψηλής
θνησιμότητας, οφειλόμενης βασικά στις λοιμώδεις νόσους, σε επίπεδα σχετικά
χαμηλής θνησιμότητας, όπου οι ασθένειες που συνδέονται με τον τρόπο ζωής και τη
γήρανση παίζουν πλέον καθοριστικό ρόλο. Το αποτέλεσμα είναι, να έχουμε έως τις
αρχές της δεκαετίας του ’70, αφ' ενός μεν τη σημαντική μείωση -Πίνακας 3- των
διαφορών ως προς τη μέση προσδοκώμενη ζωή στην γέννηση που καταγράφονται
την επαύριον του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στις βαλκανικές χώρες, αφετέρου
δε την σχετική σύγκλιση των επιπέδων θνησιμότητας στις τέσσερις μεγάλες ενότητες
της ηπείρου μας (βόρεια, δυτική, νότια και ανατολική Ευρώπη).
10
Μετά τα τέλη όμως της δεύτερης μεταπολεμικής δεκαετίας, ιδιαίτερα δε μετά το

1975-80, οι πορείες της θνησιμότητας είναι αποκλίνουσες στις βαλκανικές (της
Ελλάδας εξαιρουμένης) και κεντρο-ανατολικές χώρες, από την μια μεριά και τις χώρες
του βορειοδυτικού και νοτίου τμήματος της ηπείρου από την άλλη: Όταν στην
υπόλοιπη Ευρώπη αναπτύσσονται προοδευτικά μέσα καταπολέμησης των νέων
παθολογιών, με άμεσα αποτελέσματα στον διαρκή αγώνα εναντίον του θανάτου, οι
βαλκανικές χώρες, όπως και η πλειονότητα των άλλων πρώην σοσιαλιστικών χωρών,
αδυνατούν να προσαρμοσθούν στην νέα πραγματικότητα (Πίνακες 4-5). Η ανοδική
πορεία της μέσης προσδοκώμενης ζωής στην γέννηση -αλλά και σε όλες τις ηλικίες
εκτός της ομάδας των νέων 0-14 ετών - ανακόπτεται προοδευτικά και οι πιθανότητες
θανάτου τείνουν να αυξηθούν στις παραγωγικές (15-64 έτη) ηλικίες.
11
Φυσικά, όπως ήταν αναμενόμενο, οι επιπτώσεις των πρόσφατων πολιτικών και
κοινωνικο-οικονομικών ανακατατάξεων στα συστήματα υγείας σε όλες τις βαλκανικές
χώρες (με εξαίρεση την Ελλάδα) είχαν τραγικές επιπτώσεις στην θνησιμότητα,
οδηγώντας στην σταθεροποίηση ή ακόμη και στην μείωση της μέσης προσδοκώμενης
στην γέννηση ζωής ανάμεσα στο 1990 και το 1995-1996. Τα δεδομένα των
τελευταίων ετών αφήνουν να διαφανεί μια αναστροφή των πρότερων τάσεων. Η
αύξηση όμως αυτή της μέσης προσδοκώμενης ζωής στην γέννηση σε όλες τις πρώην
σοσιαλιστικές χώρες της Βαλκανικής (αύξηση που συντελείται με σαφώς
διαφοροποιημένους ρυθμούς -ταχύτερη στην Ρουμανία και την Σλοβενία, ασήμαντη
στην πρώην Ο.Δ.Γ.) δεν είναι ικανή να περιορίσει τις υπάρχουσες διαφορές ανάμεσα
στις χώρες αυτές και την Ελλάδα (βλέπε την Ευρωπαϊκή Ένωση): Το 2000 οι άνδρες
στην χώρα μας ζουν κατά μέσο όρο 3,7 περισσότερα χρόνια από τους Σλοβένους και
8,3 χρόνια από τους Ρουμάνους, οι δε Ελληνίδες 1,3 και 6,4 έτη αντίστοιχα. Τα
διαθέσιμα δεδομένα δεν αφήνουν να διαφανεί επομένως η ύπαρξη ενός βαλκανικού
δημογραφικού ''προφίλ'' όσον αφορά την θνησιμότητα. Τα Βαλκάνια, εξεταζόμενα ως
προς την θνησιμότητα, χαρακτηρίζονται έτσι από έλλειψη ομοιογένειας, εν αντιθέσει
με τις αναπαραγωγικές τους συμπεριφορές, που παρουσιάζουν κάποιες ενδείξεις
σύγκλισης.
12

δ) Το γεγονός ότι η εξέλιξη της πορείας της γονιμότητας στις περισσότερες
βαλκανικές χώρες εγγράφεται βασικά στο πλαίσιο, αφ' ενός μεν, των μακροχρόνιων
τάσεων που χαρακτηρίζουν τις αναπαραγωγικές συμπεριφορές στο σύνολο των
ανεπτυγμένων περιοχών του πλανήτη μας, αφ' ετέρου, των παρεμβατικών πολιτικών.
Ειδικότερα, μέχρι τα μέσα της δεύτερης μεταπολεμικής δεκαετίας (και μέχρι τα τέλη
του 1970 ακόμη σε ορισμένες περιπτώσεις), η φιλελευθεροποίηση των εκτρώσεων
(βασικής, αν όχι αποκλειστικής μεθόδου αντισύλληψης) και η έλλειψη ιδιαίτερης
μέριμνας για την τεκνογονία και την οικογένεια (παρ' όλα τα πρώτα ληφθέντα μέτρα)
συντείνουν στην πτωτική πορεία των δεικτών (Διάγραμμα 3). Μετά το 1965 οι
πολιτικές ενίσχυσης των γεννήσεων, συνοδευόμενες συνήθως από τον περιορισμό
των εκτρώσεων -ή και γενικότερα της αντισύλληψης-, οδηγούν για κάποιο διάστημα
στην ανακοπή της πτώσης και εξηγούν τις συχνές αναστροφές του δείκτη. Φυσικά, η
κοινωνικο-οικονομική κρίση που αναδύεται μετά το 1980, προσλαμβάνοντας
διαφορετική ένταση σε κάθε μια από τις βαλκανικές χώρες, δεν επιτρέπει την
συνέχιση της υλοποίησης των στόχων των δημογραφικών πολιτικών τους, στο βαθμό
που η σημαντική επιβράδυνση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης αποτελεί πλέον
ανυπέρβλητο εμπόδιο.
13
Οι καταβληθείσες προσπάθειες των παρελθόντων ετών για αύξηση του αριθμού των
γεννήσεων, σταθεροποίηση των έγγαμων συμβιώσεων και βελτίωση των
υγειονομικών συνθηκών καταρρέουν προοδευτικά, όταν οι κρατικοί προϋπολογισμοί
συναντούν αυξανόμενες δυσκολίες, με άμεσο αποτέλεσμα την προοδευτική
συρρίκνωση των διατιθεμένων πόρων για την στήριξη μέτρων δημογραφικής
πολιτικής. Οι επιπτώσεις στην γεννητικότητα είναι άμεσες, και η ρήξη που
καταγράφεται το 1990 με την ριζική αλλαγή του πολιτικού σκηνικού οδηγεί
προοδευτικά -Πίνακας 6- στην κατάρρευση των δεικτών σχεδόν παντού (με μόνη
εξαίρεση την Κροατία, και μερικώς την νέα Γιουγκοσλαβία και την πΓΔΜ) και στην
ταχεία αύξηση της μέσης ηλικίας στην τεκνογονία -Πίνακας 7-. Βάσιμα δυνάμεθα να
αποδώσουμε την κάθετη πτώση των συνθετικών δεικτών στην Βουλγαρία και
Ρουμανία στο σοκ της μετάβασης και στην πλήρη εγκατάλειψη των μέτρων ενίσχυσης
της οικογένειας μετά το 1990-1991.
14
Αντιθέτως, η ήπια πτώση των δεικτών στην νέα Γιουγκοσλαβία και την πΓΔΜ, δύναται
να αποδοθεί μερικώς και εμμέσως στην βραδύτητα του περάσματος στην οικονομία
της αγοράς, στην παντελή σχεδόν απουσία μέτρων ενίσχυσης της γονιμότητας, στην
προ του 1990 περίοδο και στην ανάδυση του εθνικισμού (η τελευταία αυτή
παράμετρος υποθέτουμε ότι έχει παίξει σημαντικό ρόλο και στη μερική και παροδική
ανόρθωση της γονιμότητας στην Κροατία). Οι πρότερες εξελίξεις οδηγούν τον
συνθετικό δείκτης γονιμότητα στις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας (2007) σε επίπεδα
σαφώς χαμηλότερα από τα διασφαλίζοντα την ανανέωση των γενεών (2,1-2,2 παιδιά
ανά γυναίκα στις βαλκανικές χώρες) και στην σύγκλιση των επιπέδων της ετήσιας
γονιμότητας (Πίνακας 6). Ενδεικτικά, εάν στις αρχές του 1990 οι διαφορές
ανέρχονταν σε 1,6 παιδιά/γυναίκα (Αλβανία-μέγιστο 3,0/ Ελλάδα, ελάχιστο 1,4), μια
εικοσαετία αργότερα η διαφορά αυτή έχει διαιρεθεί δια του 2 ( 2,0 παιδιά/γυναίκα
στην Αλβανία, 1,3-1,5 σε 9 από τις 11 εξεταζόμενες βαλκανικές χώρες).
15
Ταυτόχρονα, διαφαίνεται παντού μια σχετική σταθεροποίηση της διαγενεακής

γονιμότητας στις νεότερες γενεές (1955-1960) με μικρές διακυμάνσεις γύρω από τα
δύο παιδιά ανά γυναίκα (Πίνακας 8)-. Φυσικά η Αλβανία εξακολουθεί να αποτελεί
ιδιάζουσα περίπτωση, σαφώς διαφοροποιούμενη όλων των χωρών της ηπείρου μας
(2,6 παιδιά για τις γυναίκες που γεννήθηκαν γύρω στο 1965), εξ’ αιτίας της ύστερης
εισόδου της στην διαδικασία της δημογραφικής μετάβασης. Εν κατακλείδι, η σχετική
τάση ομογενοποίησης του βαλκανικού χώρου οφείλεται βασικά στην υποχώρηση της
γονιμότητας στις χώρες εκείνες που διακρίνονταν από τον ιδιαίτερα υψηλό μέσο
αριθμό παιδιών/γυναίκα. Οι σημαντικές διαφορές που καταγράφονται πριν μια
πεντηκονταετία περίπου τείνουν να εκλείψουν με τις γενεές που γεννήθηκαν γύρω
στο 1960 και ολοκληρώνουν την γονιμότητα τους στην πρώτη περίοδο που έπεται της
αποσύνθεσης του ευρύτερου γεωπολιτικού χώρου της Ανατολικής Ευρώπης.
16
ε) Την ιδιαιτερότητα της νοτιο-ανατολικής Ευρώπης όσον αφορά την γαμηλιότητα,

γαμηλιότητα που παραμένει μέχρι τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας σε ιδιαίτερα
υψηλά επίπεδα -συρρικνωμένα ποσοστά αγάμων και πρώιμη γαμηλιότητα,
αντικατοπτρίζοντας τόσο την εντονότερη γαμηλιότητα των γενεών όσο και τις
χαμηλές ηλικίες στην σύναψη του πρώτου γάμου, χαρακτηριστικά για τα οποία
διεκρίνετο η ανατολική Ευρώπη ήδη από τις αρχές του αιώνα μας (Πίνακες 9 και 10).
Οι βαλκανικές χώρες διατήρησαν έτσι μέχρι και τις αρχές της προηγούμενης
δεκαετίας τα βασικά στοιχεία που σε αδρές γραμμές τις διαφοροποιούσαν, ήδη από
τις αρχές του αιώνα μας, από την βόρεια και δυτική Ευρώπη, την πρώιμη δηλαδή και
έντονη γαμηλιότητα τους.
17
Οι έγγαμες συμβιώσεις κυριαρχούν παντού με αποτέλεσμα την ύπαρξη ενός και
μόνον κυρίαρχου μοντέλου οικογένειας, σε αντίθεση με την βόρεια και δυτική
Ευρώπη που χαρακτηρίζεται πλέον από πολυμορφία. Φυσικά, οι αλλαγές στην
διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας είναι ταχύτατες: Οι συνθετικοί δείκτες
γαμηλιότητας των γυναικών (πρώτοι γάμοι) καταρρέουν (πτώση της τάξης του 30-
50%) και η μέση ηλικία στον πρώτο γάμο αυξάνεται κατά 1-2 χρόνια (Πίνακας 10). Το
βάθος του χρόνου είναι όμως εξαιρετικά μικρό για να μπορέσουμε να διατυπώσουμε
κάποιες υποθέσεις σχετικά με την εξέλιξη της γαμηλιότητας. Εκείνο που είναι
σίγουρο είναι ότι η επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών και η αυξημένη ανεργία
των νέων στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες της βαλκανικής χερσονήσου κατά την
πρώτη φάση της μετάβασης προς την οικονομία της αγοράς, σε συνάρτηση με την
κρίση της κατοικίας και την κατάρρευση του κράτους πρόνοιας, οδήγησαν τα νέα
ζευγάρια στις χώρες αυτές να αναβάλλουν την σύναψη ενός πρώτου γάμου. Είναι
όμως ακόμη άδηλο εάν -και κατά πόσο- πρόκειται απλώς και μόνον για μια αλλαγή
στο ημερολόγιο της γαμηλιότητας ή αν η αναβολή αυτή συνοδεύεται και από την
προοδευτική αλλαγή των μέχρι πρόσφατα κυριάρχων προτύπων και αξιών…
18

στ) Την ελεγχόμενη και περιορισμένη κινητικότητα των πληθυσμών (εξωτερική
μετανάστευση). Η πρώην Ανατολική Ευρώπη - με μόνη εξαίρεση τη Γιουγκοσλαβία
στα Βαλκάνια, ήταν μέχρι τα τέλη του 1980 μια ευρύτατη περιοχή που
χαρακτηριζόταν, σε αντίθεση με τις έντονες μετακινήσεις στο εσωτερικό της κάθε
μιας από τις χώρες που την αποτελούσαν, από ελεγχόμενες και περιορισμένης
έντασης εξωτερικές μεταναστεύσεις. Οι πρόσφατες αλλαγές και το επάγωγο άνοιγμα
των συνόρων οδήγησαν αρχικά στην ανάπτυξη σεναρίων και συγκρατημένων φόβων
στις όμορες δυτικοευρωπαϊκές χώρες για μαζική και μη ελεγχόμενη μετανάστευση
προς αυτές. Μια δεκαπενταετία όμως μετά τη πτώση του τείχους του Βερολίνου οι
πρώτες ανησυχίες έχουν σημαντικά περιορισθεί. Τα προβλεπόμενα από ορισμένους
κύματα μη ελεγχόμενης μαζικής μετανάστευσης - αν εξαιρέσουμε φυσικά την
Αλβανία- ουδέποτε παρατηρήθηκαν, και τα ληφθέντα από τις “επαπειλούμενες”
κοινοτικές χώρες μέτρα συνέτειναν ασφαλώς σημαντικά στη μη ανάπτυξη τέτοιων
μαζικών μετακινήσεων. Αντιθέτως, άλλες μη αναμενόμενες και μη προβλεπόμενες
μετακινήσεις (βλ. πρόσφυγες, εσωτερικά μετακινούμενα άτομα) αναπτύχθηκαν
ταχύτατα.
19
Η εκτίμησή του συνόλου των μετακινήσεων της δεκαετίας 1991-2001 είναι

προβληματική στο βαθμό που τόσο οι πρώην σοσιαλιστικές χώρες των Βαλκανίων
όσο και οι χώρες-μέλη της Ε.Ε. (χώρες υποδοχής) δεν δύνανται να παράσχουν
αξιόπιστα στατιστικά δεδομένα: Η παράνομη μετανάστευση προς τις
δυτικοευρωπαϊκές χώρες, αν και δεν πήρε τις διαστάσεις φυγής (με εξαίρεση, όπως
προαναφέρθηκε την μετανάστευση από την Αλβανία), έχει αναπτυχθεί μη δυνάμενη
να συλληφθεί στατιστικά (βλέπε ενδεικτικά την ελληνική κατάσταση)… Τέλος
οφείλουμε να επισημάνουμε ότι, οι μεταναστεύσεις που αναπτύχθηκαν στην ίδια
περίοδο ήταν πολυδιάστατες και δεν ακολούθησαν μόνον το κλασσικό σχήμα
Βαλκάνια -->δυτική Ευρώπη. Πολλές βαλκανικές χώρες δέχθηκαν ταυτόχρονα
“ξένους” πληθυσμούς: πρόσφυγες, παλιννοστούντες, εθνικές μειονότητες,
οικονομικούς μετανάστες από λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές γειτονικών ηπείρων
οι οποίοι δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν το πέρασμά τους στη δύση…
20
Ασφαλώς οι προκληθείσες από την πρώτη γιουγκοσλαβική κρίση -και δευτερευόντως

από την κρίση του Κοσσυφοπεδίου- μετακινήσεις αποτελούν, μαζί με την μαζική
μετανάστευση των Αλβανών της Αλβανίας, τον κύριο όγκο του μετά το 1990 κύματος
εξόδου από τις Βαλκανικές πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Η Ύπατη Αρμοστεία,
βασισμένη σε στοιχεία που έδωσαν οι χώρες υποδοχής, εκτιμά -τέλη 1996- σε
620.000 τους πολίτες της πρώην Γιουγκοσλαβίας που κατέφυγαν σε άλλες -μη
βαλκανικές- ευρωπαϊκές χώρες, η πλειονότητα των οποίων έχει ήδη (2000)
επιστρέψει στην χώρα τους. Στους 620.000 αυτούς μετακινηθέντες θα πρέπει να
προστεθούν οι πρόσφυγες και οι εκτοπισμένοι στα κράτη που δημιουργήθηκαν από
την διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας (Πίνακας 11), ως και η μετανάστευση των
Αλβανόφωνων του Κοσσυφοπεδίου της περιόδου 1991-1997 (εκτιμάται ότι άνω των
200.000 κατοίκων της περιοχής αυτής την εγκατέλειψαν για να καταφύγουν, στην
πλειονότητά τους σε χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης). Το σύνολο των
προαναφερθέντων στοιχείων μας δίδει μια σαφή συνολική εικόνα των κοσμογονικών
μετακινήσεων που συντελέσθηκαν στα Δυτικά Βαλκάνια στην περίοδο 1991-1997.
21
Η κρίση του Κοσσυφοπεδίου προκάλεσε το δεύτερο κύμα των μαζικών πληθυσμιακών
μετακινήσεων στην νότια βαλκανική. Η Ύπατη Αρμοστεία εκτιμά ότι 350.000 άτομα
εγκατέλειψαν στην διάρκεια του 1998 και στο πρώτο τρίμηνο του 1999 την κατοικούμενη
από αλβανόφωνους κυρίως επαρχία αυτή της νέας Γιουγκοσλαβίας, και σε αυτούς
προσετέθησαν 820.000 μετακινηθέντες στο τρίμηνο των νατοϊκών βομβαρδισμών. Οι
επιπτώσεις των μετακινήσεων αυτών στις όμορες χώρες ήταν σημαντικές (462.000
περίπου άτομα κατέφυγαν προσωρινά στην Αλβανία, 228.000 στην πΓΔΜ και 45.000 στο
Μαυροβούνιο). Οι χώρες της Ε.Ε., οι Η.Π.Α. και ο Καναδάς δέχθηκαν αντιθέτως
περιορισμένο αριθμό προσφύγων (30.000), ενώ 66.000 άτομα κατέφυγαν προσωρινώς σε
άλλες χώρες. Η επιστροφή από τις όμορες χώρες του συνόλου σχεδόν των μετακινηθέντων
αλβανόφωνων πληθυσμών συντελέσθηκε τάχιστα στο δεύτερο ήμισυ του 1999, των δε
καταφυγόντων σε μη όμορες χώρες στην διάρκεια του 2000. Αντιθέτως, η πολιτική λύση
που δόθηκε στο Κοσσυφοπέδιο τον Ιούνη του 1999 οδήγησε στους αμέσως επόμενους
μήνες στη μαζική μετανάστευση του σερβικού πληθυσμού της επαρχίας αυτής (και
δευτερευόντως των υπολοίπων μειονοτικών ομάδων) προς την Κεντρική Σερβία και το
γειτονικό Μαυροβούνιο, μετανάστευση που συνεχίσθηκε με μειωμένη ένταση μέχρι και
τους πρώτους μήνες του 2000. Εκτιμάται έτσι ότι σχεδόν 188.000 άτομα (τα 3/4 σχεδόν
των καταγεγραμμένων στην τελευταία απογραφή πληθυσμού –1991- μη αλβανόφωνων
κατοίκων) εγκατέλειψαν το Κοσσυφοπέδιο καταφεύγοντας στην Σερβία και το
Μαυροβούνιο.
22

Οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις των προαναφερθεισών μεταναστεύσεων
στην νέα Γιουγκοσλαβία είναι ιδιαίτερα σημαντικές, σε συνδυασμό με την πολιτική
της Δύσης (μέχρι τα μέσα ντου 2001) έναντι της χώρας αυτής. Η πρώην Ο.Δ.Γ. στην
διάρκεια της τρέχουσας δεκαετία υποχρεώθηκε να δεχθεί σχεδόν 700.000 σέρβους
κυρίως πρόσφυγες από τις νέες όμορές της χώρες (Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κροατία και
Κοσσυφοπέδιο). Στην απογραφή του 1996 (Απογραφή προσφύγων και άλλων
θιγέντων από τον πόλεμο ατόμων) απογράφηκαν 646.000 άτομα (το 6,3% του
πληθυσμού της Σερβίας και το 4,5% του Μαυροβουνίου). Οι πλέον πρόσφατες
εκτιμήσεις (μέσα 2000) δίδουν 480.000 πρόσφυγες και 180.000 εκτοπισμένα άτομα.
Αν λάβουμε υπόψη την παρούσα κρίσιμη οικονομική της κατάσταση της Ο.Δ.Γ. –ως
και τις μεσοπρόθεσμες οικονομικές προοπτικές της χώρας αυτής, οι μετακινηθέντες
πληθυσμοί αποτελούν εν δυνάμει ένα μεταναστευτικό απόθεμα ιδιαίτερα σημαντικό
σε περίπτωση χαλάρωσης αφενός μεν των προληπτικών μέτρων που έχουν λάβει οι
χώρες- μέλη της Ε.Ε. για τον περιορισμό της εισόδου των οικονομικών μεταναστών
από την πρώην ανατολική Ευρώπη, αφετέρου δε της απομόνωσης της νέας
Γιουγκοσλαβίας.
23
Εκ των προαναφερθέντων συνάγεται ότι, η κατάρρευση των επικρατούντων
καθεστώτων, η άρση των διαχωριστικών συνόρων και οι συγκρούσεις στην δυτική
Βαλκανική οδήγησαν σε μια τεράστια κινητικότητα στην Ν.Α. Ευρώπη (εκτιμάται ότι
στη τελευταία δεκαπενταετία μετακινήθηκε από τις προαναφερθείσες χώρες ο
διπλάσιος σχεδόν αριθμός ατόμων με αυτόν που τις εγκατέλειψε στη διάρκεια της
προηγούμενης τεσσαρακονταπενταετίας). Οι περισσότερες από τις βαλκανικές χώρες
είχαν σαφώς αρνητικά μεταναστευτικά ισοζύγια (ιδιαίτερα η Ρουμανία και η Αλβανία
- η τελευταία απώλεσε ήδη σχεδόν το 1/3 του εργατικού της δυναμικού). Ταυτόχρονα
οφείλουμε να υπενθυμίσουμε την ύπαρξη ακόμη ισχυρών μεταναστευτικών πιέσεων
και δυναμικού: Οι εθνικές μειονότητες που βρίσκονται εκτός των συνόρων της
“μητέρας-πατρίδας” αποτελούν αναμφισβήτητα σε κάθε κρίση ένα σημαντικό
απόθεμα (Ουγγρική στη Ρουμανία και την Βοϊβοντίνα, αλβανική στην νέα
Γιουγκοσλαβία και την ΠΓΔΜ, τουρκική στην Βουλγαρία- για να περιορισθούμε στις
πολυπληθέστερες εξ αυτών-), ενώ παράλληλα η οικονομική κρίση που συνταράσσει
τις περισσότερες από τις χώρες αυτές αποτελεί αναμφισβήτητα έναν παράγοντα
αστάθειας και αβεβαιότητας που δύναται να πυροδοτήσει στο άμεσο μέλλον νέες
μεταναστεύσεις. Γεγονός πάντως παραμένει ότι οι αρχικοί φόβοι για μαζική και μη
ελεγχόμενη φυγή προς τη Δύση (με μόνη εξαίρεση την ολιγοπληθή Αλβανία) δεν
επιβεβαιώθηκαν μέχρι σήμερα και ότι σημαντικά τμήματα του πληθυσμού των
περισσοτέρων χωρών αποτελούν εν δυνάμει μεταναστευτικά αποθέματα τα οποία
δύναται να ενεργοποιηθούν τάχιστα. 24

Κλείνοντας το κεφάλαιο αυτό οφείλουμε παράλληλα να επισημάνουμε: α) τα όρια
των συγκριτικών αναλύσεων, όταν οι ανομοιογενείς δημογραφικές συμπεριφορές
συχνότατα συγκαλύπτονται –βλέπε ενδεικτικά το παράδειγμα της πρώην ενωμένης
Γιουγκοσλαβίας, ή ακόμη και της νέας Γιουγκοσλαβίας- από τους μέσους εθνικούς
όρους (ενώ παράλληλα τα δημογραφικά σύνορα τέμνουν τα εθνικά) και β) την
ανάδειξη πρόσφατα εξαιρετικών ιστορικών συγκυριών, όπου η μεταβλητή
“πληθυσμός” αναδεικνύεται ως κυρίαρχη (βλ. ενδεικτικά Κοσσυφοπέδιο και
μετέπειτα πΓΔΜ). Στο πλαίσιο αυτό οι διαφοροποιημένοι ρυθμοί πληθυσμιακής
αύξησης και το αυξανόμενο διαχρονικά ειδικό βάρος του αλβανικού πληθυσμού (βλ.
η χωρική συγκέντρωση των Αλβανών της Ο.Δ.Γ. και της πΓΔΜ σε όμορες με την
“μητέρα–πατρίδα” περιοχές), αποτελούν διαπραγματευτικό πλεονέκτημα και
ισχυρότατο επιχείρημα στα χέρια των ομάδων εκείνων, οι οποίες έχοντας υιοθετήσει
αλυτρωτικές θέσεις, πιέζουν για την αποδοχή του σεβασμού της αρχής της
αυτοδιάθεσης, στοχεύοντας μεσοπρόθεσμα στον επανασχεδιασμό των συνόρων στο
νοτιοδυτικό τμήμα των Βαλκανίων. Το διακύβευμα είναι σημαντικό και οι αντιδράσεις
της μειοψηφούσας εθνότητας στο πλαίσιο της πΓΔΜ δύνανται να οδηγήσουν σε ένα
νέο φαύλο κύκλο βίας, που κινδυνεύει να αποσταθεροποιήσει την όλη περιοχή...
25
Έτσι, όλως περιέργως, στα τέλη της χιλιετίας μας, οι αριθμοί αποκτούν απρόσμενη
δύναμη και χρησιμοποιούνται ως ισχυρότατο επιχείρημα στο πλαίσιο στρατηγικών
υλοποίησης αλυτρωτικών στόχων. Η ανάδυση όμως των δημογραφικών συνιστωσών
ως κυρίαρχων, με την συνακόλουθη επικράτηση της λογικής του “πλήθους”
κινδυνεύει να δυναμιτίσει μεσοπρόθεσμα την νοτιοανατολική Ευρώπη. Οι
βαλκανικές χώρες, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, δεν είναι εθνολογικά
ομοιογενείς. Η χρησιμοποίηση επιλεκτικά γεωγραφικών κλιμάκων αναφοράς,
αναδεικνύει (ή αντιθέτως αποκρύπτει) την ύπαρξη μη ενσωματωμένων μειονοτικών
πόλων με ισχυρές χωρικές συγκεντρώσεις και το αίτημα για αυτονομία (ή ακόμη και
αυτό του δικαιώματος αυτοδιάθεσης) κερδίζει συνεχώς έδαφος. Λαμβάνοντας
υπόψη τα διακυβευόμενα στην περιοχή διεθνή συμφέροντα, το κοντινό και απώτερο
βαλκανικό παρελθόν, τις ιδιάζουσες συνθήκες κάτω από τις οποίες συντελείται η
μετάβαση στην οικονομία της αγοράς και την σχετική αδυναμία παρέμβασης των
διεθνών οργανισμών, η βαλκανική χερσόνησος τείνει να εισέλθει σε μακρά περίοδο
αποσταθεροποίησης και κρίσης, συμπαρασύροντας ακόμη και χώρες, όπως η Ελλάδα,
οι οποίες στην διάρκεια των τελευταίας πεντηκονταετίας ακολούθησαν ριζικά
διαφορετικές διαδρομές.
26
Παράρτημα
Εδαφικές μεταβολές & Μεταβολές Πληθυσμού (1)
28
Εδαφικές μεταβολές & Μεταβολές Πληθυσμού (2)
29
Μειονότητες
30
Πληθυσμιακές Πυραμίδες Βαλκανικών Χωρών (1)




Η εξέλιξη του πληθυσμού των βαλκανικών χωρών 1950-

2011 (1950=100)

Πίνακας 2 : Κατανομή του πληθυσμού (%) των βαλκανικών
χωρών σε μεγάλες ηλικιακές ομάδες (1951/2010)
1951 2001 2010

Χώρες-Pays {(0-14)+ {(0-14)+
0-14 15-44 45-64 65+ 0-14 15-44 45-64 65+ 0-14 15-44 45-64 65+
(65+)/(15-64)} (65+)/(15-64)}
Αλβανία-Albanie*** 38,7 41,7 12,6 7.00 32,2 44,7 17,6 5,6 60,7 25,3 46,3 19,8 8,7 51,5
Ελλάδα-Grèce 28,2 47,6 17,3 6,9 15,2 44,3 23,8 16,7 46,8 14,4 40,4 26,1 19,1 50,3
Βουλγαρία-Bulgarie 26,7 48,5 16,4 8,4 15,5 42,3 25,8 16,3 46,7 13,7 41,1 27,6 17,6 45,6
Ρουμανία-Roumanie - - - - 18.00 45,2 23,3 13,5 46,0 15,2 45,3 24,6 14,9 43,0
π. Ο.Σ.Δ.Γ.- ex-RSFY 30,9 46,4 17,1 5,7 - - - - - - - - - -
Σερβία και Μαυροβούνιο*** –Serbie et
29,3 47.00 17,8 5,8 19,8* 42,8* 23,6* 13,8* 50,6 16,0 40,6 26,8 16,7 48,5
Montenegro
Βοσνία Ερζεγοβίνη-Bosnie-Herzegovine 39,2 44,9 12,8 3.00 18,8 48,6 22,6 9,9 51,5 - - - - -
Κροατία-Croatie 27,3 47.00 19,1 6,7 17,1 41,8 25,5 15,7 48,7 15,2 39,8 27,8 17,2 48,0
Σλοβενία-Slovenie 27,5 45,6 19,6 7,3 15,4 44,5 25,6 14,5 42,7 14,1 41,1 28,3 16,5 44,2
π.Γ.Δ.Μ-FYROM 37.00 44,9 12,6 5,6 22.00 46,1 21,7 10,1 47,3 17,6 45,4 25,3 11,7 41,3
Σερβία –Serbie - - - - - - - - - 15,1 39,5 28,4 16,9 47,1
Μαυροβούνιο - Montenegro 36,9 41,3 15,0 6,8 21,36 45,77 21,40 11,47 48,9 19,4 42,1 25,8 12,7 47,3
E.E/ U.E** - - - 16,8 42,6 24,3 16,3 49,5 15,9 41,1 25,4 17,6 50,4
*Τα στοιχεία αναφέρονται στη Σερβία και Μαυροβούνιο (χωρίς το Κοσσυφοπ έδιο)-. Serbie et Montenegro (sans Kossovo)
**15 κράτη μέλη ( Europe de quinze) (2007)
***Αλβανία (2006) και Σερβία - Μαυροβούνιο (2003)
Πηγή/Source: Πανεπ ιστήμιο Θεσσαλίας,ΤΜΧΠΑ/ Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων-ΕΔΚΑ(Βάση Δημογραφικών δεδομένων για τα Βαλκάνια)/ Univ. de Thessalie,
Laboratoire d’Analyses Démographiques et Sociales-LDSA (Βase des données démographiques sur les Balkans). Για το 2010 απ ο EUROSTAT
36
Μέση Προσδοκώμενη Ζωή στη γέννηση (1)
37
Μέση Προσδοκώμενη Ζωή στη γέννηση (2)
38
Βρεφική θνησιμότητα
39
Συνθετικός δείκτης γονιμότητας στις βαλκανικές χώρες
1950-2009 (παιδιά/γυναίκα)

Πρόσφυγες και μετακινούμενοι πληθυσμοί
41
Εξέλιξη των πληθυσμιακών μεγεθών στον πλανήτη
μας, Ευρώπη και Βαλκάνια
42
Πληθυσμιακές προβολές Ηνωμένων Εθνών (2010) (1)
43
Πληθυσμιακές προβολές Ηνωμένων Εθνών (2010) (2)
44
Πληθυσμός ανά φύλο και ηλικία (1)
45
Πληθυσμός ανά φύλο και ηλικία (2)
46
Η εξέλιξη του πληθυσμού της πρώην ηνωμένης

Γιουγκοσλαβίας και της ΟΔΓ (1948-1996)
47
Η εξέλιξη του πληθυσμού της πρώην ηνωμένης
Γιουγκοσλαβίας και της ΟΔΓ (1948-1996)
48
Οι πληθυσμιακές πυραμίδες του Μαυροβουνίου και

της Σερβίας (1950,1970,1990,1995)
49
Οι πληθυσμιακές πυραμίδες της Βοϊβοντίνας και της
Κεντρικής Σερβίας (1950,1970,1990,1995)
50
Οι πληθυσμιακές πυραμίδες του

Κοσσυφοπεδίου(1950,1970,1990,1995)
51
Φυσικά ισοζύγια στην πρώην Γιουγκοσλαβία, την ΟΔΓ
και τις συνιστώσες της (1921-1996) (1)
52
Φυσικά ισοζύγια στην πρώην Γιουγκοσλαβία, την ΟΔΓ

και τις συνιστώσες της (1921-1996) (2)
53
Η εξέλιξη της βρεφικής θνησιμότητας στην πρώην
Γιουγκοσλαβία, την ΟΔΓ και τις συνιστώσες της
54
Φυσικό ισοζύγιο και καθαρή μετανάστευση-ΟΔΓ και

συνιστώσες της
55
Συνθετικός δείκτης γονιμότητας (μέσος αριθμός παιδιών/γυναίκα) στην
πρώην Γιουγκοσλαβία, την ΟΔΓ και τις συνιστώσες της
56
Γονιμότητα των διαδοχικών γενεών (μέσος αριθμός παιδιών/γυναίκα) στην

πρώην Γιουγκοσλαβία, την ΟΔΓ και τις συνιστώσες της
57
Πληθυσμός ανά εθνότητα και τα έτη των
απογραφών
58
Γονιμότητα των Σέρβων & των Αλβανών
59
Η ΟΔΓ και οι συνιστώσες της
60
Ποσοστά Σέρβων και Αλβανών στις διοικητικές

ενότητες του Κοσσυφοπεδίου (1991)
61
Αλβανικοί πληθυσμοί στα Βαλκάνια
62
Πηγή: Αρχείο Χαρτών για τα Βαλκάνια ΕΔΚΑ

Δημογραφία Βύρων Κοτζαμάνης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Δημογραφία Βύρων Κοτζαμάνης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

Δημογραφία – Εισαγωγή (1)

• Αρχικά είχαμε ποσοτικούς ορισμούς: π.χ. ΟΗΕ: η

• Όμως η ποσοτική προσέγγιση είναι ανεπαρκής

Δημογραφία – Εισαγωγή (3)

Ο Πληθυσμός ορίζεται σαν ένα σύνολο ατόμων,

Π.χ. πληθυσμός μιας χώρας (ή ακόμα πληθυσμός μιας

Ενότητα 2 : Ιστορική αναδρομή 7

Ιστορική αναδρομή (1)

Ιστορική αναδρομή (3)

• Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα αναπτύσσεται η

Ιστορική αναδρομή (5)

Ιστορική αναδρομή – Ελλάδα (1)

Αρχικό στάδιο ανάπτυξης της επιστήμης, αίτια:

Κρίσιμο σημείο το 1956 με την ανασύσταση της

Ιστορική αναδρομή – Ελλάδα (3)

Ιστορική αναδρομή – Ελλάδα (5)

Ο εποικισμός του πλανήτη

Αγροτική επανάσταση: ένα μεγάλο άλμα της

Συνέπειες της αγροτικής

Εξέλιξη του πληθυσμού της γης.

Πηγή: προσαρμοσμένο από Livi-Bacci M. (2007) A concise history of world

Το παλαιό δημογραφικό καθεστώς.

Η επίδραση της «μαύρης πανώλης» στον

Η πανώλη αποδεκατίζει την Ευρώπη.

Η Ισπανική γρίπη: μια πρόσφατη

Εκθετική αύξηση: μέρος της ιστορικής

Η εξέλιξη του παγκόσμιου πληθυσμού

Η οικονομική λύση του Μαρξ

Η αναντιστοιχία των δύο μεγεθών (πληθυσμού και Karl Marx

Η Δημογραφική Μετάβαση σε ιστορικό

Η πτώση της γονιμότητας

Πηγές Δημογραφικών Δεδομένων (1)

Πηγές Δημογραφικών Δεδομένων (3)

Ακόμη γίνονται με στόχο την απόκτηση ‘αναδρομικών’

Πηγές Δημογραφικών Δεδομένων (5)

ΕΚΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ: Όταν είναι πλήρως ενημερωμένοι

ΜΗΤΡΩΑ ΑΡΡΕΝΩΝ: υπάρχουν στη χώρα μας από τα πρώτα

Ενότητα 3.1: Πηγές Δεδομένων – Ελληνική 9

Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ)

Πηγές Δεδομένων – ΕΛΣΤΑΤ (1)

Πηγές Δεδομένων – ΕΛΣΤΑΤ (3)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr , τελευταία πρόσβαση

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr , τελευταία πρόσβαση

Πηγές Δεδομένων – ΕΛΣΤΑΤ (5)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr , τελευταία πρόσβαση

Πριν προχωρήσουμε στην επιλογή των δεδομένων – Ανατρέχουμε στα «δεδομένα

Δελτίο Απογραφής Κτιρίων

Πραγματικός πληθυσμός: μιας περιφέρειας (δήμου, κοινότητας, δημοτικού / κοινοτικού

Απογραφές Πληθυσμού - Ορισμοί

Απογραφές Πληθυσμού - Ορισμοί

Απογραφές Πληθυσμού (2)

Δεδομένα από την απογραφή του 2001, με τη μορφή

Απογραφή Πληθυσμού 2011

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr ,

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr , τελευταία πρόσβαση 09/07/2015

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, www.statistics.gr , τελευταία πρόσβαση 09/07/2015

Φυσική Κίνηση Πληθυσμού

Πηγές Δεδομένων – ΕΛΣΤΑΤ (5)

Δελτίο τέλεσης θρησκευτικού Γάμου

Ενότητα 3.2: e-DEMOGRAPHY

Δημογραφική βάση e-demography

Βασικοί άξονες του έργου είναι αφενός μεν η οργάνωση της

Η εργασία μας κινήθηκε παράλληλα και στην ανάπτυξη νέων