Nhà thơ Thu Bồn đã từng viết:

“ Con sông dùng dằng con sông không chảy

Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu.”
Những vần thơ đã gợi nhắc cho chúng ta về một xứ Huế mộng mơ với
vẻ đẹp dịu dàng của dòng Hương giang. Đây phải chăng chính là đặc
ân của đất trời dành cho Huế - dòng sông huyền thoại, dòng sông thi
ca, dòng sông văn hóa, đã để thương, để nhớ trong lòng biết bao nhà
văn, nhà thơ. Thế nhưng sông Hương không bao giờ lặp lại chính
mình trong cảm hứng của những người nghệ sĩ. Nằm trong dòng cảm
xúc ấy, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã khắc họa những nét đẹp rất riêng
của sông Hương qua bài bút kí “Ai đã đặt tên cho dòng sông?”. Đặc
biệt, bằng ngôn từ mĩ lệ, giàu sức biểu đạt, cùng trí tưởng tượng
phong phú và sự hiểu biết uyên bác về địa lí, đoạn trích trên đã làm
nổi bật vẻ đẹp của sông Hương khi chảy về thành phố Huế, từ đó, bộc
lộ rõ cái “tôi” tài hoa, uyên bác của tác giả.

Hoàng Phủ Ngọc Tường là một nhà văn có phong cách độc đáo
và có sở trường chuyên về bút ký. Nét đặc sắc trong sáng tác của ông
là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và tính trữ tình, giữa nghị
luận sắc bén và suy tư đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức phong
phú về triết học, văn hoá, lịch sử, địa lý,... Tất cả được thể hiện qua lối
hành văn hướng nội, súc tích, mê đắm, tài hoa. “Ai đã đặt tên cho
dòng sông?” - bút kí nổi tiếng của ông được sáng tác tại Huế năm
1981,in trong tập sách cùng tên đã ca ngợi vẻ đẹp thơ mộng huyền ảo
của sông Hương, gắn bó với bao địa danh và tâm hồn con người nơi
cố đô Huế. Nhà văn miêu tả vẻ đẹp của con sông Hương bằng tất cả
tình cảm đắm say tha thiết và đầy tự hào của mình, nhất là khi nhà văn
mô tả vẻ đẹp mê đắm, dịu dàng, thủy chung của sông Hương khi chảy
trong lòng thành phố Huế.

Điều đầu tiên tác giả muốn cho độc giả thấy nét thay đổi của
sông Hương khi gặp kinh thành Huế là nó “vui tươi hẳn lên”. Qua
lăng kính tình yêu, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường đã luôn nhìn
sông Hương với thành phố Huế như một cặp đôi tình nhân và dòng
Hương giang khi gặp người tình trong mộng đã không che giấu niềm
vui của nó. Có ai từng quá nửa hành trình trong cuộc đời mình đi tìm
một người tình trong mộng với bao gian nan vất vả giờ đây khi gặp
được chủ nhân của lòng mình lại không vui hay sao? Có lẽ vì thế mà
sông Hương cũng không còn băn khoăn, trăn trở “đổi dòng”, “uốn
mình” liên tục nữa mà “kéo một nét thẳng thực yên tâm theo hướng
Tây Nam, Đông Bắc”. Như vậy dưới ngòi bút của Hoàng Phủ Ngọc
Tường sông Hương lúc này đã là một cô gái có tâm hồn, ý thức tìm
được chính mình, đi tìm tình yêu đích thực của mình để được ôm ấp
trong lòng một cố đô cổ kính. Khi gặp người yêu, có cô gái nào lại
không làm duyên, làm dáng và sông Hương ở đây cũng vậy. Khi giáp
mặt thành phố ở Cồn Giã Viên, “sông Hương uốn một cánh cung rất
nhẹ sang Cồn Hến; đường cong ấy làm cho dòng sông mềm hẳn đi,
như một tiếng “vâng” không nói ra của tình yêu”. Tiếng vâng này cho
ta nhớ đến cái lắc đầu như chấp thuận của người con gái đang yêu
trong thơ Xuân Quỳnh:
“Sóng bắt đầu từ gió
Gió bắt đầu từ đâu
Em cũng không biết nữa
Khi nào ta yêu nhau”
Quả thực, đây là một câu văn súc tích, mang vẻ đẹp lãng mạn và đầy
mê đắm của tình yêu miêu tả dòng sông Hương khi gặp người tình của
nó mà trở nên đầy e ấp, tình tứ, thể hiện sự chấp nhận tình yêu một
cách đầy kín đáo và nữ tính.

Nổi bật trên nền xanh của dòng Hương giang ở Huế là hình ảnh
đầy ấn tượng: “chiếc cầu trắng của thành phố in ngần trên nền trời,
nhỏ nhắn như vành trăng non”. Ai đã từng đến Huế đều biết đến cây
cầu Tràng Tiền nổi tiếng vẫn soi bóng trên dòng Hương giang, gợi
một vẻ đẹp rất riêng mà chỉ có xứ Huế mộng và thơ mới có. Hình ảnh
cây cầu ấy của đất cố đô đã đi vào thi ca với vẻ đẹp quyến rũ kì lạ:
“Cầu cong như chiếc lược ngà
Sông dài mái tóc cung Nga buông hờ”
(Nguyễn Bính)
Nguyễn Bính và Hoàng Phủ Ngọc Tường đều cảm nhận được đường
cong gợi cảm của cây cầu vắt ngang dòng sông Hương. Nhưng nếu
nhà thơ Nguyễn Bính so sánh cầu Tràng Tiền như chiếc lược ngà thì
Hoàng Phủ Ngọc Tường lại so sánh với vành trăng non – một so sánh
độc đáo, mới lạ để gợi tả thêm vẻ đẹp duyên dáng, tươi sáng của cây
cầu. Khi sông Hương gặp Huế, vẻ đẹp của dòng sông và cây cầu như
hoà vào làm một. Cây cầu như một nét đẹp bừng sáng tô điểm cho vẻ
đẹp của của dòng sông cũng như thành phố Huế.
 Để làm nổi bật vẻ đẹp đặc trưng của dòng sông Hương ở Huế,
Hoàng Phủ Ngọc Tường đã so sánh sông Hương với một số dòng sông
đẹp và nổi tiếng trên thế giới. Nhà văn so sánh sông Hương với sông
Xen của Pa-ri và sông Đa-nuýp của Bu-đa-pét để thấy vẻ đẹp riêng
của dòng sông Hương là nó thuộc về một thành phố duy nhất và chỉ
một mình nó còn nằm trong tổng thể một đô thị cổ. Nó trôi đi bên
cạnh những cây đa, cây cừa cổ thụ tỏa vầng lá u sầm xuống những
xóm thuyền xúm xít, mà ở đó vẫn lập lòe trong đêm sương những ánh
lửa thuyền chài của một linh hồn mô tê xưa cũ. Vẻ đẹp cổ kính ấy của
Huế, của sông Hương “không có một thành phố hiện đại nào còn nhìn
thấy được”. Có thể nói lời nhận xét tràn đầy tình yêu say đắm ấy
không chỉ thể hiện tình cảm gắn bó sâu nặng mà còn thể hiện niềm tự
hào, kiêu hãnh của Hoàng Phủ Ngọc Tường đối với dòng sông thuộc
về quê hương xứ sở mình sinh ra và lớn lên.

Sau đó, Hoàng Phủ Ngọc Tường còn so sánh sông Hương với
dòng sông Nê-va ở Lê-nin-grat để nhấn mạnh điểm khác biệt là nếu
như dòng sông Nê-va chảy rất nhanh, thì sông Hương có dòng chảy
chậm, thật chậm, cơ hồ chỉ còn là một mặt hồ yên tĩnh. Nhà văn cảm
nhận dòng chảy nhanh của sông Nê-va qua hình ảnh những chú hải âu
tinh nghịch co một chân trên đám băng lô xô trôi theo dòng chảy ra bể
Ban-tích. Nước sông Nê-va chảy nhanh đến mức cuốn trôi băng băng
những con tàu chở theo những hành khách tí hon khiến tác giả chỉ biết
ngẩn ngơ trông theo. Và có như thế văn sĩ mới thấy quý điệu chảy
chậm của dòng Hương giang khi ở Huế. Nếu như dòng sông Nê-va ở
nước Nga xa xôi chảy qua thành phố với tốc độ rất nhanh “không kịp
cho lũ hải âu nói điều gì” với người bạn của nó thì sông Hương lại
chảy lặng lờ và được so sánh như một “điệu slow” tình cảm mà
Hương giang dành riêng cho xứ Huế. Nhà văn còn tô đậm dòng chảy
chậm của Hương giang một lần nữa bằng cảm nhận của thị giác qua
hàng nghìn ánh đèn hoa đăng bồng bềnh trên sông Hương vào dịp rằm
tháng bảy, từ điện Hòn Chén trôi về đến Huế thì ngập ngừng như
muốn đi muốn ở, chao nhẹ trên mặt nước như vấn vương của một nỗi
lòng. Đặc điểm dòng chảy chậm ấy được nhà văn lí giải từ nhiều góc
nhìn khác nhau. Từ điểm địa lí tự nhiên thì những chi lưu tỏa ra khắp
phố thị cùng với hai hòn đảo nhỏ trên sông đã làm giảm hẳn lưu tốc
của dòng nước. Nhưng mặt khác, bằng lí lẽ của trái tim tác giả cho
rằng “điệu chảy lặng lờ”, “ngập ngừng muốn đi muốn ở” của sông
Hương là do tình cảm của nó dành riêng cho Huế. Sông Hương do quá
yêu thành phố thân thương của mình nên dùng dằng không nỡ rời xa,
nó chảy chậm, thật chậm để được ở bên người tình mong đợi. Và
chính dòng chảy chậm đầy tình yêu ấy của dòng Hương giang đã tạo
nên vẻ đẹp sâu lắng, trầm mặc và rất đỗi thơ mộng cho xứ Huế. Nên
có thể nói sông Hương dường như đang hòa điệu tâm hồn mình vào
Huế để tôn lên vẻ đẹp thơ mộng của cố đô. Đứng trước sông Hương,
người ta không chỉ cảm nhận trước một bức tranh sông nước diễm lệ
mà còn đứng trước một biểu tượng của Huế, tâm hồn Huế, văn hóa
Huế.

Đoạn văn nhẹ nhàng với ngòi bút tinh tế, lối viết giàu cảm xúc,
kết hợp giữa miêu tả và tự sự. Bằng sự quan sát tinh tường, tỉ mỉ,
tưởng tượng phong phú, tác giả đã miêu tả sông Hương từ góc nhìn
địa lí, hành trình sông Hương tìm về với Huế như về với tình nhân của
mình. Tác giả còn vận dụng những tri thức đa ngành phong phú,
những hiểu biết sâu sắc về nhiều mặt như địa lý, thơ ca, âm nhạc, hội
họa… để làm giàu cho giá trị nhận thức của đoạn trích nói riêng và tác
phẩm nói chung. Chất thơ thể hiện rõ qua ngôn từ, hình ảnh với lối
hành văn bay bổng, tinh tế tạo nên những câu văn rất hay như “chiếc
cầu trắng…nhỏ nhắn như những vành trăng non” hay “sông Hương
uốn một cánh cung rất nhẹ… một tiếng “vâng” không nói ra của tình
yêu”. Vẻ đẹp của sông Hương cùng tài năng của Hoàng Phủ Ngọc
Tường đã tạo nên đoạn văn đậm chất nhạc và chất họa. Nhìn bằng
con mắt của hội họa, sông Hương cùng những chi lưu tạo nên những
đường nét thật mềm mại, tinh tế và cổ kính. Cảm nhận bằng âm nhạc
thì sông Hương đang trong điệu slow du dương, sâu lắng và ngập tràn
tình cảm với Huế.

Ai đó đã từng viết: “Đất nước có nhiều dòng sông nhưng chỉ có

một dòng sông để thương, để nhớ như đời người có nhiều cuộc tình
nhưng chỉ có một cuộc tình để mãi mãi mang theo”. Hoàng Phủ Ngọc
Tường đã song hành cùng Hương giang đi vào trái tim người đọc
giống như một người con gái Huế xinh đẹp, dịu dàng, một người tình
thủy chung, tô điểm cho vẻ đẹp trữ tình, thơ mộng của đất nước cố đô
bằng một cái tôi đầy tài hoa, uyên bác và chân thành, tha thiết. Đoạn
trích còn thể hiện phong cách sáng tác riêng biệt và đặc sắc của Hoàng
Phủ Ngọc Tường: Sự kết hợp giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa
nghị luận sắc bén và suy tư đa chiều.