Câu 1 Định nghĩa vật chất của lênin ?
Ý nghĩa nhất, là nguồn gốc khách
phương pháp luận ?
1. Vật chất là một phạm trù triết học.“Vật
chất” ở đây không thể hiểu theo nghĩa hẹp
như là vật chất trong lĩnh vực vậtlý, hóa học,
sinh học (nhôm, đồng, H2O, máu, nhiệt
lượng, từ trường…) hayngành khoa học thông
thường khác… Cũng không thể hiểu như vật
chất trongcuộc sống hàng ngày (tiền bạc, cơm
ăn áo mặc, ô tô, xe máy…).“Vật chất” trong
định nghĩa của Lênin là một phạm trù triết
học, tức là phạm trùrộng nhất, khái quát nhất,
rộng đến cùng cực, không thể có gì khác rộng
hơn.Đến nay, nhận thức luận (tức lý luận về
nhận thức của con người) vẫn chưa hìnhdung
được cái gì rộng hơn phạm trù vật chất. Ta
không thể “nhét” vật chất nàytrong một
khoảng không gian nhất định, vì không có gì
rộng hơn nó.
2. Vật chất là thực tại khách quan.Vật chất tồn
tại khách quan trong hiện thực, nằm bên ngoài
ý thức và không phụthuộc vào ý thức của con
người. “Tồn tại khách quan” là thuộc tính cơ
bản củavật chất, là tiêu chuẩn để phân biệt cái
gì là vật chất, cái gì không phải là vậtchất.Dù
con người đã nhận thức được hay chưa, dù con
người có mong muốn haykhông thì vật chất
luôn tồn tại vĩnh viễn trong vũ trụ.
3. Vật chất được đem lại cho con người trong
cảm giác.Vật chất, tức là thực tại khách quan,
là cái có trước cảm giác (nói rộng ra là ýthức).
Như thế, vật chất “sinh ra trước”, là tính thứ
nhất. Cảm giác (ý thức) “sinhra sau”, là tính
thứ hai.Do tính trước – sau như vậy, vật chất
không lệ thuộc vào ý thức, nhưng ý thức
lệthuộc vào vật chất
Trước khi loài người xuất hiện trên trái đất,
vật chất đã tồn tại nhưng chưa có ýthức vì
chưa có con người. Đây ví dụ cho thấy vật
chất tồn tại khách quan,không lệ thuộc vào ý
thức.Có ý thức của con người trước hết là do
có vật chất tác động trực tiếp hoặc giántiếp
lên giác quan (mắt, mũi, tai, lưỡi…) của con
người. Đây là ví dụ cho thấy ýthức lệ thuộc
vào vật chất. Như thế, ý thức là sự phản ánh
hiện thực khách quanvào trong bộ óc con
người một cách năng động, sáng tạo
4. Vật chất được giác quan của con người
chép lại, chụp lại, phảnánh.Vật chất là một
phạm trù triết học, tuy rộng đến cùng cực
nhưng được biểu hiệnqua các dạng cụ thể
(sắt, nhôm, ánh sáng mặt trời, khí lạnh, cái
bàn, quả táo…)mà các giác quan của con
người (tai, mắt, mũi…) có thể cảm nhận
được.Giác quan của con người, với những
năng lực vốn có, có thể chép lại, chụp
lại,phản ánh sự tồn tại của vật chất, tức là
nhận thức được vật chất. Sự chép lại,chụp lại,
phản ánh của giác quan đối với vật chất càng
rõ ràng, sắc nét thì nhậnthức của con người về
vật chất càng sâu sắc, toàn diện.Nói rộng ra,
tư duy, ý thức, tư tưởng, tình cảm… của con
người chẳng qua chỉ làsự phản ánh, là hình
ảnh của vật chất trong bộ óc con người.
ý nghĩa phương pháp luận
1. Bác bỏ những quan điểm của chủ
nghĩa duy tâm về vật chất. Khi
khẳng định vật chất là thực tại
khách quan được đem lại cho con
người trongcảm giác, tồn tại
không lệ thuộc vào cảm giác,
Lênin đã thừa nhận: Trong thếgiới
hiện thực, vật chất có trước cảm
giác (ý thức), vật chất là tính thứ
quan điểm của chủ nghĩa duy tâm cho
quan của cảm giác (ý
rằng vậtchất chỉ là phức hợp của những
thức).Luận điểm này bác bỏ
cảm giác (Platon,…), hoặc vật chất là sự
những
tha hóacủa “ý niệm tuyệt đối” (Heghen,
…).Luận điểm này cũng trả lời dứt khoát
mặt thứ nhất của vấn đề cơ bản của
triếthọc: Vật chất có trước hay ý thức có
trước? Lênin khẳng định vật chất có trước
2. Phủ nhận thuyết không thể biết về vật
chất.Thuyết không thể biết cho rằng con
người không thể nhận thức được thế
giớikhách quan, những tri thức mà con
người biết được về thế giới khách quan
chỉ làhư ảo, giả dối, không có thật.Khi
khẳng định vật chất là cái được cảm giác
của chúng ta chép lại, chụp lại,phản
ánh…, Lênin đã nhấn mạnh: Bằng những
phương pháp nhận thức khácnhau, con
người có thể nhận thức được thế giới vật
chất. Như thế, luận điểm nàyđã phủ nhận
thuyết không thể biết.Luận điểm này
cũng trả lời dứt khoát mặt thứ hai của vấn
đề cơ bản của triếthọc: Con người có
nhận thức được thế giới khách quan hay
không? Lênin khẳngđịnh là có.Với niềm
tin có thể nhận thức được thế giới, con
người sẽ có thêm sức mạnh, ýchí, nghị
lực để chinh phục tự nhiên, sáng tạo nên
những giá trị phục vụ cuộcsống của con
người và thúc đẩy xã hội phát triển. Con
người sẽ không rơi vàothế bị động, bỏ
mặc số phận mình cho một thế lực siêu
nhiên nào đó
3. Khắc phục những khiếm khuyết trong các
quan điểm siêu hình,máy móc về vật
chất.Với định nghĩa vật chất của Lênin,
chúng ta hiểu rằng không có một dạng
cụthể cảm tính nào của vật chất, hay một
tập hợp nào đó các thuộc tính của vậtchất,
lại có thể đồng nhất hoàn toàn với bản
thân vật chất.Vật chất phải được hiểu là
tất cả những gì tồn tại khách quan bên
ngoài ý thức,bất kể sự tồn tại ấy đã được
con người nhận thức được hay chưa, đã
biết về nóhay chưa
Với những luận điểm rút ra này, định
nghĩa vật chất của Lênin đã khắc
phụcnhững quan điểm phiến diện, siêu
hình, máy móc về vật chất như: Vật chất
làcác dạng cụ thể như cái bàn, cái ghế,
ánh sáng mặt trời, quả táo, nước,
lửa,không khí…; đồng nhất vật chất với
khối lượng, coi vận động của vật chất chỉ
làbiểu hiện của vận động cơ học
4. Định hướng các khoa học cụ thể trong
việc tìm kiến các dạng hoặchình thức mới
của vật thể.Khẳng thế giới vật chất khách
quan là vô cùng, vô tận, không bao giờ
biến mất,luôn luôn vận động, định nghĩa
vật chất của Lênin đã cổ vũ các nhà khoa
học(nhà vật lý học, nhà hóa học, nhà sinh
học…) kiên trì, đi sâu nghiên cứu thế
giớivật chất để tìm ra những kết cấu mới,
những dạng thức thuộc tính, quy luật vận
động mới của vật chất, từ đó làm phong
phú, sâu sắc hơn kho tàng tri thức của
nhân loại.Ví dụ tiêu biểu là vào tháng
9/1995, tại Trung tâm Nghiên cứu hạt
nhân châu Âu(CERN), theo lý thuyết về
phản
1
 hạt, các nhà khoa học đã tiến hành động của con người có thể tác
thực nghiệmtạo ra được 9 phản động trở lại vật chất. Việc tác
nguyên tử, tức là 9 phản vật thể động tích cực lên vật chất thì xã
đầu tiên hội sẽ ngày
5. Cho phép xác định vật chất trong
lĩnh vực xã hội.Trong việc nhận
thức các hiện tượng thuộc đời
sống xã hội, định nghĩa vật
chấtcủa Lênin đã giúp chúng ta
xác định được cái gì là vật chất
trong lĩnh vực xã hội.Đây là điều
mà các nhà duy vật trước Mác
chưa đạt tới.Ta có thể tìm thấy
vật chất trong lĩnh vực xã hội ở ở
các hoạt động thực tiễn củacon
người, tiêu biểu là hoạt động sản
xuất vật chất để nuôi sống con
người vàphát triển xã hội.Định
nghĩa vật chất của Lênin giúp các
nhà khoa học có cơ sở lý luận để
giảithích những nguyên nhân cuối
cùng của các biến cố xã hội,
những nguyên nhânthuộc về sự
vận động của phương thức sản
xuất, trên cơ sở đó, con người
cóthể tìm ra các phương tán tối
ưu để thúc đẩy xã hội phát triển

Câu 2 mối quan hệ biẹn chứng giữa vật

chất và ý thức. Ý nghĩa phương pháp luận ?

Thứ nhất: Vật chất có vai trò quyết định

ý thức

Do tồn tại khách quan nên vật chất là

cái có trước và mang tính thứ nhất. Ý
thức là sự phản ánh lại của vật chất nên
là cái có sau và mang tính thứ hai. Nếu
không có vật chất trong tự nhiên và vật
chất trong xã hội thì sẽ không có ý
thức nên ý thức là thuộc tính, là sản
phẩm cuẩ vật chất, chịu sự chi phối,
quyết định của vật chất. Bên cạnh đó, ý
thức có tính sáng tạo, năng động nhưng
những điều này có cơ sở từ vật chất và
tuân theo những quy luật của vật chất.

Vật chất quy định nội dung và hình

thức biểu hiệu của ý thức. Điều này có
ý nghĩa là ý thức mang những thông
tin về đối tượng vật chất cụ thể. Những
thông tin này có thể đúng hoặc sai, đủ
hoặc thiếu, sự biểu hiện khác nhau đều
do mức độ tác động của vật chất lên bộ
óc con người.

Thứ hai: Ý thức tác động trở lại vật chất

Mặc dù vật chất sinh ra ý thức nhưng ý

thức không thụ động mà sẽ tác động trở
lại cật chất thông qua các hoạt động
thực tiễn của con người. Ý thức sau khi
sinh ra sẽ không bị vật chất gò bó mà
có thể tác động làm thay đổi vật chất.

Vai trò của ý thức đối với vật chất thể

hiện ở vai trò của con người đối với
khách quan. Qua hoạt động của con
người, ý thức có thể thay đổi, cải tạo
hiện thực khách quan theo nhu cầu
phát triển của con người. Và mức độ
tác động phụ thuộc vào nhiều yếu tố
như nhu cầu, ý chí, điều kiện, môi
trường… và nếu được tổ chức tốt thì ý
thức có khả năng tác động lớn đến vật
chất.

Ý thức không thể thoát ly hiện thực

khách quan, sức mạnh của ý thức được
chứng tỏ qua việc nhận thức hiện thực
khách quan và từ đó xây dựng kế
hoạch, xác định mục tiêu ý chí để hoạt
2
 càng phát triển và ngược lại, nếu nhận
tức không dùng, ý thức sẽ kìm hãm lịch
sử.
Ý nghĩa phương pháp luận?
– Phải luôn xuất phát từ hiện thực khách
quan trong mọi hoạt động
Tri thức mà con người thu nhận được sẽ
thông qua chu trình học tập, nghiên cứu
từ các hoạt động quan sát, phân tích để
tác động vào đối tượng vật chất và buộc
những đối tượng đó phải thể hiện những
thuộc tính, quy luật.
Để cải tạo thế giới khách quan đáp ứng
nhu cầu của mình, con người phải căn cứ
vào hiện thực khách quan để có thể đánh
giá, xác định phương hướng biện pháp,
kế hoạch mới có thể thành công.
Bên cạnh đó cần phải tránh xa những
thói quen chỉ căn cứ vào nhu cầu, niềm
tin mà không nghiên cứu đánh giá tình
hình đối tượng vất chất.
– Phát huy tính năng động, sáng tạo, sức
mạnh to lớn của yếu tố con người.
Con người muốn ngày càng tài năng, xã
hội ngày càng phát triển thì phải luôn
chủ động, phát huy khả năng của mình
và luôn tìm tòi, sáng tạo cái mới. Bên
cạnh đó, con người phải thường xuyên
rèn luyện, tu dưỡng, nâng cao năng lực
và không bỏ cuộc giữa chừng.
Con người tuyệt đối không được thụ
động, ỷ lại trong mọi trường hợp để
tránh việc sa vào lười suy nghĩ, lười lao
động.
Câu3 nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
. Ý nghĩa phương pháp luận?
 Khái niệm về mối liên hệ phổ
biến
– Trong chủ nghĩa duy vật biện chứng, “mối
liên hệ phổ biến” là khái niệm chỉ sự quy định,
tác động qua lại, chuyển hóa lẫn nhau giữa các
sự vật, hiện tượng hoặc giữa các mặt của một
sự vật, hiện tượng trong thế giới khách quan.
Theo nguyên lý về mối liên hệ phổ biến, mọi
sự vật, hiện tượng, quá trình trong thực tế đều
tác động đến nhau. Không có sự vật, hiện
tượng nào tách biệt hoàn toàn với các sự vật,
hiện tượng khác.
– Hiểu một cách khái quát thì:
+ “sự quy định” là sự lệ thuộc vào nhau giữa
các sự vật (hay hiện tượng) A và B.
+ “tác động qua lại” là tác động hai chiều; A
tác động vào B, đồng thời B cũng tác động
vào A.
+ “chuyển hóa lẫn nhau” là A “biến” thành
một phần hay toàn bộ B và ngược lại.
Ở trên, ta chỉ đề cập 02 sự vật (hay hiện
tượng) A và B cho dễ hiểu. Trong thực tế,
“mối liên hệ phổ biến” bao quát A, B, C, D…,
n, đến vô cùng. Điều này cũng đúng với vô số
các mặt trong mỗi sự vật, hiện tượng A, B, C,
D…
 Tính chất của mối liên hệ phổ
biến
1. Tính khách quan của mối liên hệ phổ biến
– Trong thế giới vật chất, các sự vật, hiện
tượng luôn có mối liên hệ với nhau, dù
nhiều dù ít.
3
Điều này là khách quan, không lệ thuộc vào
việc con người có nhận thức được các mối liên
hệ hay không.
Sở dĩ mối liên hệ có tính khách quan là do thế
giới vật chất có tính khách quan. Các dạng vật
chất (bao gồm sự vật, hiện tượng) dù có vô vàn,
vô kể, nhưng thống nhất với nhau ở tính vật
chất. Có điểm chung ở tính vật chất tức là
chúng có mối liên hệ với nhau về mặt bản chất
một cách khách quan.
– Có những mối liên hệ rất gần gũi ta có thể
nhận thấy ngay. Ví dụ như mối liên hệ giữa con
gà và quả trứng.
Nhưng có những mối liên hệ phải suy đến cùng,
qua rất nhiều khâu trung gian, ta mới thấy được.
Gần đây, chúng ta hay được nghe về lý thuyết
“hiệu ứng cánh bướm”. Lý thuyết này xuất phát
từ quan điểm cho rằng những sự vật, hiện tượng
ở rất xa nhau nhưng đều có liên quan đến nhau.
2. Tính phổ biến của mối liên hệ phổ biến
Các mối liên hệ tồn tại giữa tất cả các sự vật,
hiện tượng của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Không có sự vật, hiện tượng bất kỳ nào mà
không có sự liên hệ với phần còn lại của thế
giới khách quan.
Lấy lĩnh vực tự nhiên để phân tích, ta có những
mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng thuộc
riêng lĩnh vực tự nhiên. Cũng có những mối liên
hệ giữa các sự vật, hiện tượng thuộc tự nhiên
với các sự vật, hiện tượng thuộc lĩnh vực xã
hội. Lại có những mối liên hệ giữa các sự vật,
hiện tượng tự nhiên với các hiện tượng thuộc
lĩnh vực tư duy (hay tinh thần)
Khi lấy lĩnh vực xã hội hoặc tư duy để phân
tích, ta cũng có những mối liên hệ đa lĩnh vực
như trên.
3. Tính phong phú, đa dạng của mối liên hệ phổ
biến
Đó là sự muôn hình, muôn vẻ của những mối
liên hệ. Tính đa dạng, nhiều loại của sự liên hệ
do tính đa dạng trong sự tồn tại, vận động và
phát triển của chính các sự vật, hiện tượng quy
định.
Các loại liên hệ khác nhau có vai trò khác nhau
đối với sự vận động, phát triển của các sự vật,
hiện tượng. Ta có thể nêu một số loại hình cơ
bản sau:
– Liên hệ bên trong và liên hệ bên ngoài.
Mối liên hệ bên trong là mối liên hệ qua lại, tác
động lẫn nhau giữa các yếu tố, các bộ phận, các
thuộc tính, các mặt khác nhau… trong cùng
một sự vật. Nó giữ vai trò quyết định đối với sự
tồn tại, vận động và phát triển của sự vật.
Mối liên hệ bên ngoài là mối liên hệ giữa các
sự vật, hiện tượng khác nhau. Nhìn chung, nó
không có ý nghĩa quyết định. Mối quan hệ này
thường phải thông qua mối liên hệ bên trong để
phát huy tác dụng
– Liên hệ bản chất và không bản chất, liên hệ
tất yếu và ngẫu nhiên.
Cũng có những tính chất, đặc điểm nêu trên.
Ngoài ra, chúng còn có tính đặc thù. Chẳng hạn,
cái là ngẫu nhiên khi xem xét trong mối quan nhận
hệ này, lại là tất nhiên trong mối quan hệ
khác.

– Liên hệ chủ yếu và thứ yếu; liên hệ trực

tiếp và gián tiếp.

Cách phân loại này nói đến vai trò quyết định
đối với sự vận động, phát triển của sự vật.

– Liên hệ bản chất và không bản chất; liên hệ

cơ bản và không cơ bản.

Cách phân loại này nói lên thực chất của mối
liên hệ là gì.

– Liên hệ bao quát toàn bộ thế giới và liên hệ

bao quát một số hoặc một lĩnh vực.

Cách phân loại này vạch ra quy mô của mối

liên hệ.

Sự phân loại các mối liên hệ có tính tương

đối, vì ta phải đặt mỗi sự liên hệ vào một
tình huống, mối quan hệ cụ thể.

(Lưu ý: hai từ “liên hệ” và “quan hệ” không

hoàn toàn đồng nghĩa với nhau.).

Các loại liên hệ khác nhau có thể chuyển hóa

cho nhau. Sự chuyển hóa như vậy là do ta
thay đổi phạm vi xem xét, phân loại hoặc do
kết quả vận động khách quan của chính sự
vật, hiện tượng.

Phép biện chứng duy vật tập trung nghiên

cứu những mối liên hệ chung nhất trong thế
giới khách quan, mang tính phổ biến. Những
ngành khoa học cụ thể (toán, lý, hóa…)
nghiên cứu những kiểu liên hệ riêng biệt
trong các bộ phận khác nhau của thế giới.

Ý nghĩa phương pháp luận ?

1. Quan điểm toàn diện

Quán triệt quan điểm toàn diện, chúng ta phải

xem xét sự vật, hiện tượng như sau:

– Trong nhận thức, trong học tập:

+ Một là, xem xét các mối quan hệ bên trong

của sự vật, hiện tượng.

Tức là xem xét những mối liên hệ qua lại

giữa các bộ phận, giữa các yếu tố, các tuộc
tính khác nhau của chính sự vật, hiện tượng
đó.

+ Hai là, xem xét các mối quan hệ bên ngoài

của sự vật, hiện tượng.

Tức là, xem xét sự vật, hiện tượng trong mối

liên hệ qua lại giữa sự vật, hiện tượng đó với
các sự vật, hiện tượng khác, kể cả trực tiếp
và gián tiếp.

+ Ba là, xem xét sự vật, hiện tượng trong mối

quan hệ với nhu cầu thực tiễn.

Ứng với mỗi con người, mỗi thời đại và

trong một hoàn cảnh lịch sử nhất định, con
người bao giờ cũng chỉ phản ánh được một
số hữu hạn những mối liên hệ. Do đó, trí
thức đạt được về sự vật, hiện tượng chỉ là
tương đối, không trọn vẹn, đầy đủ.

Ý thức được điều này sẽ giúp ta tránh được

tuyệt đối hóa những tri thức đã có, tránh xem
đó là những chân lý luôn luôn đúng. Để
4
thức được sự vật, chúng ta phải nghiên cứu tất
cả những mối liên hệ.
+ Bốn là, tuyệt đối tránh quan điểm phiến diện
khi xem xét sự vật, hiện tượng.
Phiến diện tức là chỉ chú ý đến một hoặc một
số ít những mối quan hệ. Cũng có nghĩa là
xem xét nhiều mối liên hệ nhưng đều là
những mối liên hệ không bản chất, thứ yếu…
Đó cũng là cách cào bằng những thuộc tính,
những tính quy định trong bản thân mỗi sự
vật.
Quan điểm toàn diện đòi hỏi ta phải đi từ tri
thức về nhiều mặt, nhiều mối liên hệ đến chỗ
khái quát để rút ra cái bản chất, cái quan trọng
nhất của sự vật, hiện tượng. Điều này không
đồng nhất với cách xem xét dàn trải, liệt kê.
– Trong hoạt động thực tiễn
+ Quan điểm toàn diện đòi hỏi, để cải tạo
được sự vật, chúng ta phải dùng hoạt động
thực tiễn để biến đổi những mối liên hệ nội tại
của sự vật và những mối liên hệ qua lại giữa
sự vật đó với những sự vật khác.
Để đạt được mục đích đó, ta phải sử dụng
đồng bộ nhiều biện pháp, phương tiện khác
nhau để tác động nhằm làm thay đổi những
mối liên hệ tương ứng.
+ Quan điểm toàn diện cũng đòi hỏi chúng ta
phải kết hợp chặt chẽ giữ “chính sách dàn
đều” và “chính sách có trọng điểm”. Ví dụ
như trong thực tiễn xây dựng, triển khai chính
sách Đổi Mới, Đảng Cộng sản Việt Nam vừa
coi trọng đổi mới toàn diện về kinh tế, chính
trị, văn hóa, xã hội…, vừa nhấn mạnh đổi mới
kinh tế là trọng tâm.
2. Quan điểm lịch sử – cụ thể
Mọi sự vật, hiện tượng đều tồn tại trong không
– thời gian nhất định và mang dấu ấn của
không
– thời gian. Do đó, ta nhất thiết phải quán triệt
quan điểm lịch sử – cụ thể khi xem xét, giải
quyết mọi vấn đề do thực tiễn đặt ra.
Nội dung cốt lõi của quan điểm này là chúng
ta phải chú ý đúng mức đến hoàn cảnh lịch sử
– cụ thể đã làm phát sinh vấn đề đó, tới bối
cảnh hiện thực, cả khách quan và chủ quan,
của sự ra đời và phát triển của vấn đề.
Nếu không quán triệt quan điểm lịch sử – cụ
thể, cái mà chúng ta coi là chân lý sẽ trở nên
sai lầm. Vì chân lý cũng phải có giới hạn tồn
tại, có không – thời gian của nó.
Câu 4 nguyên lý về sự phát triển, Ý nghĩa
phương pháp luận ?
I. Khái niệm về sự phát triển
– Trong chủ nghĩa duy vật biện chứng, phát
triển là một phạm trù triết học dùng để khái
quát quá trình vận động tiến lên từ thấp đến
cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn
thiện đến hoàn thiện hơn.
– Ta cần phân biệt khái niệm “vận động” và
khái niệm “phát triển
+ Vận động là mọi biến đổi nói chung. Khái
niệm này có ngoại diên lớn hơn khái niệm
phát triển.
+ Phát triển là sự vận động có khuynh hướng
tạo ra cái mới hợp quy luật. Phát triển gắn liền
với sự ra đời của cái mới này.
Sự phong phú của các dạng vật chất và phương
Nhờ có sự phát triển, cơ cấu tổ chức, phương
thức tồn tại của chúng quy định sự phong phú
thức tồn tại và vận động của sự vật cũng như
của phát triển. Môi trường, không gian, thời
chức năng vốn có của nó ngày càng hoàn thiện
gian và những điều kiện, hoàn cảnh khác nhau
hơn. Như thế, phát triển là một trường hợp đặc
biệt của sự vận động.
– Quan điểm biện chứng thừa nhận tính phức
tạp, tính không trực tuyến của quá trình phát
triển. Sự phát triển có thể diễn ra theo con
đường quanh co, phức tạp, trong đó không loại
trừ bước thụt lùi tương đối.
II. Tính chất của sự phát triển
1. Tính khách quan của sự phát triển
– Tất cả các sự vật, hiện tượng trong hiện thực
luôn vận động, phát triển một cách khách
quan, độc lập với ý thức của con người. Đây
là sự thật hiển nhiên, dù ý thức của con người
có nhận thức được hay không, có mong muốn
hay không.
Nguồn gốc của sự phát triển nằm ngày trong
chính bản thân của sự vật, hiện tượng. Đó là
sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối
lập thuộc mỗi sự vật, hiện tượng.
Phát triển là quá trình tự thân (tự nó, tự mình)
của mọi sự vật, hiện tượng.
– Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện
chứng về tính khách quan của sự phát triển đã
phủ nhận quan điểm của chủ nghĩa duy tâm
và quan điểm siêu hình về sự phát triển.
Quan điểm duy tâm cho rằng nguồn gốc của
sự phát triển ở các lực lượng siêu nhiên, phi
vật chất (thần linh, thượng đế), hay ở ý thức
con người. Tức là đều nằm ở bên ngoài sự
vật, hiện tượng.
Quan điểm siêu hình cho rằng các sự vật, hiện
tượng về cơ bản là “đứng im”, không phát
triển. Hoặc phát triển chỉ là sự thay đổi đơn
thuần về mặt lượng (số lượng, kích thước…)
mà không có sự biến đổi về chất.
2. Tính phổ biến của sự phát triển
Sự phát triển diễn ra ở tất cả mọi lĩnh vực, từ
tự nhiên, xã hội và tư duy. Từ hiện thực khách
quan đến những khái niệm, những phạm trù
phản ánh hiện thực ấy.
Trong hiện thực, không có sự vật, hiện tượng
nào là đứng im, luôn luôn duy trì một trạng
thái cố định trong suốt quãng đời tồn tại của
nó.
3. Tính kế thừa của sự phát triển
Sự phát triển tạo ra cái mới phải trên cơ sở
chọn lọc, kế thừa, giữ lại, cải tạo ít nhiều
những bộ phận, đặc điểm, thuộc tính… còn
hợp lý của cái cũ; đồng thời cũng đào thải,
loại bỏ những gì tiêu cực, lạc hậu, không tích
hợp của cái cũ. Đến lượt nó, cái mới này lại
phát triển thành cái mới khác trên cơ sở kế
thừa như vậy.
Đó là quá trình phủ định biện chứng. Là sự
thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất.
Quá trình này diễn ra vô cùng, vô tận theo
hình xoáy trôn ốc.
4. Tính phong phú, đa dạng của sự phát triển
Sự phát triển có muôn hình, muôn vẻ, biểu
hiện ra bên ngoài theo vô vàn loại hình khác
nhau.
5
tác động vào các sự vật, hiện tượng cũng làm
cho sự phát triển của chúng khác nhau.

Trong giới hữu cơ, sự phát triển biểu hiện ở

khả năng thích nghi của cơ thể trước sự biến
đổi của môi trường, ở khả năng tự sản sinh
ra chính mình với trình độ ngày càng cao
hơn…

Sự phát triển trong xã hội biểu hiện ở năng

lực chinh phục tự nhiên, cải tạo xã hội ngày
càng lớn của con người.

Đối với tư duy, sự phát triển là năng lực nhận

thức ngày càng sâu sắc, toàn diện, đúng đắn
hơn.

Ý nghĩa phương pháp luận

Nếu nắm vững nội dung nguyên lý về sự phát

triển chúng ta có thể xây dựng quan điểm
phát triển để đẩy mạnh hoạt động nhận thức
và thực tiễn cải tạo thế giới một cách hiệu
quả. Nguyên tắc này yêu cầu:

+ Trong hoạt động nhận thức, chủ thể cần phải

khách quan – toàn diện:

Một là, phát hiện những xu hướng biến đổi,

chuyển hóa của đối tượng nhận thức trong sự
vận động và phát triển của chính nó. Nghĩa
là, xác định được: Đối tượng đã tồn tại như
thế nào trong những điều kiện, hoàn cảnh
nào; Đối tượng hiện đang tồn tại như thế nào
trong những điều kiện, hoàn cảnh ra sao;
Đối tượng sẽ tồn tại như thế nào trên những
nét cơ bản trong tương lai.

Hai là, xây dựng được hình ảnh chỉnh thể

trong tư duy về đối tượng nhận thức như sự
thống nhất của các xu hướng, giai đoạn thay
đổi của nó. Từ đó phát hiện ra đặc điểm, tính
chất, quy luật vận động, phát triển (bản chất)
của đối tượng nhận thức.

Quan điểm phát triển còn đòi hỏi phải xác

định sự chuyển hóa giữa những cái đối lập
nhau (mâu thuẫn) để tìm ra nguồn gốc, giữa
lượng – chất để thấy được cách thức, và giữa
cái cũ – cái mới để phát hiện ra xu hướng vận
động, phát triển của đối tượng.

+ Trong hoạt động thực tiễn, khi cải tạo đối

tượng chủ thể cần phải:

Một là, chú trọng đến mọi điều kiện, tình

hình, khả năng của đối tượng để nhận định
đúng mọi xu hướng thay đổi có thể xảy ra
đối với đối tượng.

Hai là, thông qua hoạt động thực tiễn sử

dụng nhiều biện pháp, phương tiện, đối sách
thích hợp để biến đổi những điều kiện, tình
hình; để phát huy hay hạn chế những khả
năng của đối tượng nhằm lèo lái đối tượng
vận động, phát triển theo hướng hợp quy
luật và có lợi cho chúng ta.

Như vậy, quan điểm phát triển hoàn toàn đối

lập với quan điểm siêu hình, đầu óc bảo thủ
định kiến, cung cách suy nghĩ sơ cứng giáo
điều; nó xa lạ với sự tuyệt đối hóa một giai
đoạn nào đó trong quá trình vận động của
đối tượng nhận thức cũng như của bản thân
quá trình nhận thức đối tượng, nó cũng xa lạ
với đầu óc trọng cổ, chủ nghĩa lí lịch, chủ
nghĩa thực tại, chủ nghĩa vị lai…

Phương pháp luận duy vật biện chứng đòi hỏi

phải kết hợp nguyên tắc khách quan với quan
điểm toàn diện và quan điểm phát triển để
xây dựng quan điểm lịch sử – cụ thể – “linh
hồn” phương pháp luận của triết học mácxít.
6
 Câu 5 Thực tiễn và vai trò của thực tiễn
đối với nhận thức
 Khái niệm nhận thức?
Nhận thức bắt nguồn từ thực tiễn. Quá trình
nhận thức của con người gồm hai giai đoạn
như sau:
+ Nhận thức cảm tính: là giai đoạn nhận thức
được tạo nên do sự tiếp xúc trực tiếp của các
cơ quan cảm giác với sự vật, hiện tượng, đem
lại cho con người hiểu biết về đặc điểm bên
ngoài của chúng.
Ví dụ: khi chúng ta muốn ăn tác động vào các
cơ quan cảm giác, mắt (thị giác) sẽ cho ta biết
muối có màu trắng, dạng tinh thể; mũi (khướu
giác) cho ta biết muối không có mùi; lưỡi (vị
giác) cho ta biết muối có vị mặn.
+ Nhận thức lý tính: là giai đoạn nhận thức
tiếp theo, dựa trên các tài liệu do nhận thức
cảm tính đem lại, nhờ các thao tác của tư duy
như: phân tích, so sánh, tổng hợp, khái quát…
tìm ra bản chất, quy luật của sự vật, hiện
tượng.
Ví dụ: nhờ đi sâu phân tích, người ta tìm ra
cấu trúc tinh thể và công thức hóa học của
muối, điều chế được muối…
Nhận thức luôn là một quá trình phản ánh sự
vật, hiện tượng của thế giới khách quan vào bộ
óc của con người, để tạo nên những hiểu biết
về chúng.
 Khái niệm thực tiễn?
Thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật chất
có mục đích, mang tính lịch sử – xã hội của
con người nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội.
Những hình thức cơ bản của hoạt động thực
tiễn:
+ Hoạt động sản xuất vật chất. Ví dụ: hoạt
động gặt lúa của nông dân, lao động của các
công nhân trong các nhà máy, xí nghiệp…
+ Hoạt động chính trị – xã hội. Ví dụ: hoạt
động bầu cử Đại biểu Quốc hội, tiến hành Đại
hội Đoàn Thanh niên trường học, Hội nghị
Công đoàn.
+ Hoạt động thực nghiệm khoa học. Ví dụ:
hoạt động nghiên cứu, làm thí nghiệm của các
nhà khoa học để tìm ra các vật liệu mới,
nguồn năng lượng mới, vác xin phòng ngừa
dịch bệnh mới.
+ Hoạt động sản xuất vật chất là cơ bản nhất.
 Vai trò của thực tiễn đối với nhận
thức
Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức, cụ thể
gồm:
Thứ nhất, thực tiễn là cơ sở, mục đích, là động
lực chủ yếu và trực tiếp của nhận thức.
+ Thực tiễn là cơ sở của nhận thức:
Điều này có nghĩa là thực tiễn cung cấp tài
liệu cho nhận thức, cho lý luận. Mọi tri thức
dù trực tiếp hay gián tiếp đối với người này
hay người kia, thế hệ nay hay thế hệ khác, ở
trình độ kinh nghiệm hay lý luận, xét đến
cùng đều bắt nguồn từ thực tiễn.
Bằng hoạt động thực tiễn, con người tác động
thuộc tính, những tính quy luật để cho con
vào thế giới, buộc thế giới phải bộc lộ những
người nhận thức chúng.
Sở dĩ như vậy, bởi con người quan hệ với hế
giới không phải bắt đầu bằng lý luận mà bằng
thực tiễn. Chính từ trong quá trình hoạt động
thực tiễn cải tạo thế giới mà nhận thức ở con
người được hình thành và phát triển.
Ban đầu, con người thu nhận những tài liệu cảm
tính. Sau đó, con người tiến hành so sánh, phân
tích, tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa…
để phản ánh bản chất, quy luật vận động của
các sự vật, hiện tượng trong thế giới, từ đó xây
dựng thành các khoa học, lý luận.
Câu6 Ý nghĩa phương pháp luận của
mối quan hệ biện chứng giữa lý luận và
thực tiễn
1. Khái quát chung về lý luận
Lý luận là một hệ thống các quan điểm
phản ánh thực tiễn, được thể hiện dưới
dạng hệ thống những tri thức đã được khái
quát, tạo ra những quan niệm tương đối
hoàn chỉnh về các mối liên hệ cơ bản và
các quy luật của hiện thực khách quan.
Hay nói cách khách, lý luận là hệ thống
những tri thức được khái quát từ kinh
nghiệm thực tiễn có tác dụng chỉ đạo hoạt
động thực tiễn. Lý luận đặc thù của một
nhóm ngành như lý luận khoa học xã hội.
Lý luận phân theo phạm vi phản ánh và
vai trò phương pháp luận gồm có lý luận
ngành, lý luận cơ bản,…
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác –
Lênin, mọi lý luận chân chính đều bắt
nguồn từ thực tiễn, phản ánh thực tiễn và
phục vụ thực tiễn. Như vậy, lý luận đóng
vai trò rất quan trọng trong tiến trình vận
động, hình thành nên các sản phẩm của lý
luận trên thực tiễn, do đó lý luận gồm
những đặc trưng cơ bản sau: Một là, lý
luận có tính hệ thống, tính khái quát cao,
tính logic chặt chẽ; Hai là, cơ sở của lý
luận là những tri thức kinh nghiệm thực
tiễn, không có tri thức kinh nghiệm thực
tiễn thì không có cơ sở để khái quát thành
lý luận; Ba là, lý luận xét về bản chất có
thể phản ánh được bản chất, hiện tượng.
2. Khái quát chung về thực tiễn
Theo triết học Mác - Lênin, thực tiễn là
toàn bộ hoạt động vật chất có mục đích
mang tính lịch sử - xã hội của con người
nhằm cải tạo tự nhiên, xã hội và bản thân
con người.
Phạm trù thực tiễn là một trong những
phạm trù nền tảng cơ bản, không chỉ của
lý luận nhận thức Mác-xít mà còn của
toàn bộ triết học Mác – Lênin nói chung.
Hoạt động thực tiễn là quá trình con
người sử dụng công cụ phương tiện vật
chất, sức mạnh vật chất tác động vào tự
nhiên xã hội để cải tạo làm biến đổi cho
phù hợp với nhu cầu của mình. Hoạt động
thực tiễn là quá trình tương tác giữa chủ
thể và khách thể trong đó chủ thể hướng
vào việc cải tạo khách thể trên cơ sở đó
nhận thức khách thể, vì vậy có thể thực
tiễn bao gồm những đặc điểm cơ bản sau
đây:
Thứ nhất, thực tiễn là hoạt động có mục
đích của con người: thực tiễn hay chính là
hoạt động bản chất của con người, có con
người mới có thực tiễn, bởi con người
7
hoạt động có mục đích rõ ràng nhằm cải Nó chính là các xã hội cụ thể được tạo thành
tạo thế giới để thoả mãn nhu cầu của
từ sự thống nhất biện chứng giữa các mặt
mình, thích nghi một cách chủ động với
trong đời sống xã hội và tồn tại trong từng
thế giới xung quanh. Đối với hoạt động
giai đoạn lịch sử nhất định.
thực tiễn, con người biết sản xuất lao
động, tạo ra những vật phẩm vốn không
có sẵn trong tự nhiên.

Thứ hai, thực tiễn là hoạt động mang

tính lịch sử - xã hội: thực tiễn tồn tại
dưới dạng hoạt động cơ bản và phổ
biến của xã hội loài người mặc dù trình
độ và các hình thức hoạt động thực
tiễn có những thay đổi qua các giai
đoạn lịch sử

3. Mối quan hệ biện chứng giữa lý luận

và thực tiễn

Giữa lý luận và thực tiễn có mối quan

hệ trao đổi, tác động lẫn nhau để hình
thành nên hoạt động sản xuất vật chất,
phản ánh mặt tinh thần và thực tiễn xã
hội. Có thể nhận thấy, thực tiễn là cơ
sở, động lực của lý luận. Hay nói cách
khác, thực tiễn là cung cấp cho lý luận
những mục tiêu, chuẩn hoá lý luận.
Song, thực tiễn cung cấp chất liệu để
hoàn thành lý luận, thông qua thực
tiễn, lý luận được hoàn thiện, sinh
động hoá – hiện thực hoá hơn.

Về vai trò của thực tiễn đối với lý luận:

(i) Thực tiễn là cơ sở của lý luận:
thông qua hoạt động thực tiễn những
thuộc tính, quan hệ, tính chất, cấu trúc
của sự vật được phản ánh, hình thành
tri thức kinh nghiệm. Từ tri thức kinh
nghiệm tích luỹ được con người hệ
thống hoá, khái quát hoá hình thành
nên lý luận. (ii) Thực tiễn còn là mục
đích của lý luận: Lý luận không chỉ
đáp ứng nhu cầu nhận thức mà còn góp
phần nâng cao năng lực và hiệu quả
hoạt động thực tiễn của con người, lý
luận chỉ có ý nghĩa thực sự khi chúng
được vận dụng vào thực tiễn và cải tạo
thực tiễn. Vì vậy, thực tiễn là mục tiêu
hướng tới của hoạt động lý luận. (iii)
Thực tiễn còn là động lực chủ yếu và
trực tiếp của lý luận: Nhu cầu thực tiễn
thúc đẩy sự ra đời và phát triển của lý
luận, thông qua thực tiễn những bế tắc
của lý luận sẽ phát triển; thực tiễn làm
cho xã hội ngày càng phát triển, năng
lực trí tuệ ngày càng cao hơn, khả năng
nhận thức và khái quát lý luận ngày
càng tốt hơn, qua đó mỗi hệ thống lý
luận ngày càng hoàn thiện và phát
triển. (iv) Thực tiễn là tiêu chuẩn để
kiểm tra sự phù hợp hay không phù
hợp của lý luận: Thông qua thực tiễn
để đánh giá tính mục đích và tính hiệu
quả của lý luận có thực hiện được hay
không. Vì vậy, thực tiễn là tiêu chuẩn
để kiểm tra tính đúng đắn của lý luận

Câu7 Hình thái kinh tế - xã hội và vai trò

của từng yếu tố. Liên hệ với thực tiễn Việt
Nam hiện nay

1. Hình thái kinh tế xã hội là gì ?

Hình thái kinh tế - xã hội là một phạm trù

của chủ nghĩa duy vật lịch sử (hay còn gọi là
chủ nghĩa duy vật biện chứng về xã hội)
dùng để chỉ xã hội ở từng giai đoạn lịch sử
nhất định, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc
trưng cho xã hội đó, phù hợp với một trình
độ nhất định của lực lượng sản xuất, và với
một kiến trúc thượng tầng tương ứng được
xây dựng trên những quan hệ sản xuất đó.

8
Hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống hoàn
chỉnh, có cấu trúc phức tạp, trong đó có các
mặt cơ bản là lực lượng sản xuất, quan hệ sản
xuất và kiến trúc thượng tầng. Mỗi mặt của
hình thái kinh tế - xã hội có vị trí riêng và tác
động qua lại lẫn nhau, thống nhất với nhau.
Cấu trúc cơ bản của hình thái kinh tế xã hội
bao gồm:
Lực lượng sản xuất: là nền tảng vật chất-kỹ
thuật của mỗi hình thái kinh tế - xã hội. Hình
thái kinh tế - xã hội khác nhau có lực lượng
sản xuất khác nhau. Sự phát triển của lực
lượng sản xuất quyết định sự hình thành, phát
triển và thay thế lẫn nhau của các hình thái
kinh tế-xã hội.
Quan hệ sản xuất: Tạo thành cơ sở hạ tầng của
xã hội và quyết định tất cả mọi quan hệ xã hội
khác. Mỗi hình thái kinh tế - xã hội có một
kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho nó. Quan
hệ sản xuất là tiêu chuẩn khách quan để phân
biệt các chế độ xã hội.
Tổng hợp lại những quan hệ sản xuất cấu
thành cái mà người ta gọi là những quan hệ
xã hội, cái gọi là xã hội mà lại là một xã hội ở
một giai đoạn phát triển lịch sử nhất định, một
xã hội có tính chất độc đáo, riêng biệt. Xã hội
cổ đại, xã hội phong kiến, xã hội tư bản đều là
những tổng hợp các quan hệ sản xuất theo
loại đó mà mỗi tổng thể ấy đồng thời lại tiêu
biểu cho một giai đoạn phát triển đặc thù
trong lịch sử nhân loại
Kiến trúc thượng tầng được hình thành và phát
triển phù hợp với cơ sở hạ tầng, nhưng nó lại
là công cụ để bảo vệ, duy trì và phát triển cơ
sở hạ tầng đã sinh ra nó.
Các yếu tố khác: Ngoài ra, hình thái kinh tế-xã
hội các hình thái kinh tế - xã hội còn có quan
hệ về gia đình, dân tộc và các quan hệ xã hội
khác. Nó còn bao gồm các lĩnh vực chính trị,
lĩnh vực tư tưởng và lĩnh vực xã hội. Mỗi lĩnh
vực của hình thái kinh tế-xã hội vừa tồn tại
độc lập với nhau, vừa tác động qua lại, thống
nhất với nhau gắn bó với quan hệ sản xuất và
cùng biến đổi với sự biến đổi của quan hệ sản
xuất.
2. Các loại hình thái kinh tế - xã hội
Theo chủ nghĩa Mác-Lenin thì trong lịch sử
loài người đã sẽ tuần tự xuất hiện 05 hình thái
kinh tế xã hội từ thấp đến cao:
- Hình thái kinh tế-xã hội cộng sản nguyên
thủy (công xã nguyên thủy)
- Hình thái kinh tế-xã hội chiếm hữu nô lệ
(giai cấp chủ nô mang sứ mệnh lịch sử
chuyển từ hình thái kinh tế - xã hội cộng sản
nguyên thuỷ lên hình thái kinh tế - xã hội
chiếm hữu nô lệ) gồm chủ nô và nông nô
- Hình thái kinh tế-xã hội phong kiến (giai cấp
phong kiến) gồm địa chủ và nông dân
- Hình thái kinh tế-xã hội tư bản chủ nghĩa
(giai cấp tư sản) gồm tri thức, tiểu tư sản
- Hình thái kinh tế cộng sản chủ nghĩa (giai
cấp công nhân)
3. Sự ra đời của hình thái kinh tế xã hội cộng
sản nói riêng
Theo C.Mác và Ph.Ăngghen, hình thái kinh tế
- xã hội cộng sản chủ nghĩa ra đời và có quá
và trực tiếp nhất là trí tuệ con người được nhân
trình phát triển qua các giai đoạn, từ trình độ
lên trên cơ sở kế thừa nền văn minh vật chất
thấp lên trình độ cao hơn. Đó là:
trước đó.
"Giai đoạn thấp của xã hội cộng sản" hay "giai
đoạn đầu của xã hội cộng sản". Sau gọi giai
đoạn này là "chủ nghĩa xã hội" hay "xã hội xã
hội chủ nghĩa".
"Giai đoạn cao hơn của xã hội cộng sản". Sau
này gọi là "chủ nghĩa cộng sản" hay xã hội
cộng sản chủ nghĩa.
Và "giữa xã hội tư bản chủ nghĩa và xã hội
cộng sản chủ nghĩa là một thời kỳ cải biến
cách mạng từ xã hội nọ sang xã hội kia... một
thời kỳ quá độ chính trị..., chuyên chính cách
mạng của giai cấp vô sản", và đó là "những
cơn đau đẻ kéo dài".
Câu 8Quy luật về sự phù hợp của quan hệ
sản xuất với trình độ phát triển của lực
lượng sản xuất. Liên hệ với thực tiễn Việt
Nam hiện nay
1. Đôi nét về phương thức sản xuất, lực lượng
sản xuất và quan hệ sản xuất:
a. Phương thức sản xuất là gì?
Sản xuất vật chất được tiến hành bằng phương
thức sản xuất nhất định. Phương thức sản xuất
là cách thức con người thực hiện quá trình sản
xuất vật chất ở những giai đoạn nhất định
trong lịch sử tồn tại và phát triển của xã hội
loài người. Phương thức sản xuất đóng vai trò
nhất định đối với tất cả mọi mặt trong đời
sống kinh tế xã hội. Phương thức sản xuất
chính là sự thống nhất giữa lực lượng sản xuất
ở một trình độ nhất định và quan hệ sản xuất
tương ứng.
b. Lực lượng sản xuất là gì?
Lực lượng sản xuất là mối quan hệ của con
người với tự nhiên hình thành trong quá trình
sản xuất. Trình độ của lực lượng sản xuất thể
hiện ở trình độ khống chế tự nhiên của con
người. Đó là kết quả năng lực thực tiễn của
con người tác động vào tự nhiên để tạo ra của
cải vật chất đảm bảo sự tồn tại và phát triển
của loài người.
Trong cấu thành của lực lượng sản xuất, có thể
có một vài ý kiến nào đó khác nhau về một số
yếu tố khác của lực lượng sản xuất, song suy
cho cùng thì chúng đều vật chất hóa thành hai
phần chủ yếu là tư liệu sản xuất và lực lượng
con người. Trong đó tư liệu sản xuất đóng vai
trò là khách thể, còn con người là chủ thể.
Tư liệu sản xuất được cấu thành từ hai bộ
phận đó là đối tượng lao động và tư liệu lao
động. Thông thường trong quá trình sản xuất
phương tiện lao động còn được gọi là cơ sở
hạ tầng của nền kinh tế. Trong bất kỳ một nền
sản xuất nào công cụ sản xuất bao giờ cũng
đóng vai trò là then chốt và là chỉ tiêu quan
trọng nhất. Hiện nay công cụ sản xuất của con
người không ngừng được cải thiện và dẫn đến
hoàn thiện, nhờ thành tựu của khoa học kỹ
thuật đã tạo ra công cụ lao động công nghiệp
máy móc hiện đại thay thế dần lao động của
con người. Do đó công cụ lao động luôn là
độc nhất, cách mạng nhất của lực lượng sản
xuất.
Bất kỳ một thời đại lịch sử nào, công cụ sản
xuất bao giờ cũng là sản phẩm tổng hợp, đa
dạng của toàn bộ những phức hợp kỹ thuật
được hình thành và gắn liền với quá trình sản
xuất và phát triển của nền kinh tế. Nó là sự kết
hợp của nhiều yếu tố trong đó quan trọng nhất
9
Nước ta là một nước giàu tài
nguyên thiên nhiên, có nhiều nơi
mà con người chưa từng đặt chân
đến nhưng nhờ vào tiến bộ của
KHKT và quá trình công nghệ tiên
tiến con người có thể tạo ra được
sản phẩm mới có ý nghĩa quyết
định tới chất lượng cuộc sống và
giá trị của nền văn minh nhân loại.
Chính việc tìm kiếm ra các đối
tượng lao động mới sẽ trở thành
động lực cuốn hút mọi hoạt động
của con người.
+ Quan hệ giữa người với người trong phân
phối, lưu thông sản phẩm làm ra (gọi tắt là
quan hệ phân phối lưu thông)
Trong ba mặt của quan hệ sản xuất thì quan
hệ sử hữu các tư liệu sản xuất chủ yếu là
quan hệ cơ bản và đặc trưng cho từng xã hội.
Quan hệ về sở hữu quyết định quan hệ về tổ
chức quản lý sản xuất và quan hệ phân phối
các sản phẩm làm ra.

Tư liệu lao động dù có tinh sảo và hiện đại

đến đâu nhưng tách khỏi con người thì nó
cũng không phát huy tác dụng của chính bản
thân. Chính vậy mà Lê Nin đã viết: “ lực
lượng sản xuất hàng đầu của toàn thể nhân
loại là công nhân, là người lao động “.
Người lao động với những kinh nghiệm, thói
quen lao động, sử dụng tư liệu sản xuất để
tạo ra của cải vật chất. Tư liệu sản xuất với
tư cách là khách thể của lực lượng sản xuất,
và nó chỉ phát huy tác dụng khi nó được kết
hợp với lao động sống của con người . Đại
hội VII của Đảng đã khẳng định: “ Sự
nghiệp phát triển kinh tế đặt con người lên vị
trí hàng đầu, vị trí trung tâm thống nhất tăng
trưởng kinh tế với công bằng khoa học và
tiến bộ xã hội”.

Người lao động với tư cách là một bộ phận

của lực lượng sản xuất xã hội phải là người
có thể lực, có tri thức văn hóa, có trình độ
chuyên môn nghiệp vụ cao, có kinh nghiệm
và thói quen tốt, phẩm chất tư cách lành
mạnh, lương tâm nghề nghiệp và trách
nhiệm cao trong công việc. Trước đây do
chưa chú trọng đúng mức đến vị trí của
người lao động, chúng ta chưa biết khai thác
phát huy mọi sức mạnh của nhân tố con
người. Đành rằng năng lực và kinh nghiệm
sản xuất của con người còn phụ thuộc vào
những tư liệu sản xuất hiện có mà họ đang
sử dụng. Nhưng tích cực sáng tạo của họ đã
thúc đẩy nền kinh tế phát triển.

c. Quan hệ sản xuất là gì?

Quan hệ sản xuất là phạm trù triết học chỉ

quan hệ giữa người với người trong quá
trình sản xuất (sản xuất và tái sản xuất xã
hội). Quan hệ sản xuất bao gồm quan hệ sở
hữu các tư liệu sản xuất chủ yếu, quan hệ về
tổ chức và quản lý sản xuất và quan hệ về
phân phối các sản phẩm làm ra… Quan hệ
sản xuất do con người tạo ra nhưng sự hình
thành và phát triển một cách khách quan
không phụ thuộc vào ý chí con người.

Nếu như quan niệm lực lượng sản xuất là mặt

tự nhiên của sản xuất thì quan hệ sản xuất lại
là mặt xã hội của sản xuất.

Quan hệ sản xuất gồm có 3 mặt:

+ Quan hệ giữa người với người trong việc

chiếm hữu những tư liệu sản xuất chủ yếu
(gọi tắt là quan hệ sở hữu)

+ Quan hệ giữa người với người trong việc tổ

chức, quản lý xã hội và trao đổi hoạt động
cho nhau (gọi tắt là quan hệ tổ chức, quản
lý).

1
0
Trong cải tạo và củng cố quan hệ sản xuất vấn
đề quan trọng mà Đại hội VI nhấn mạnh là
phải tiến hành cả ba mặt đồng bộ: chế độ sở
hữu, chế độ quản lý và chế độ phân phối
không nên coi trọng một mặt nào cả về mặt lý
luận, không nghi ngờ gì rằng: chế độ sở hữu
là nền tảng quan hệ sản xuất. Nó là đặc trưng
để phân biệt chẳng những các quan hệ sản
xuất khác nhau mà còn các thời đại kinh tế
khác nhau trong lịch sử như mức đã nói.
– Thực tế lịch sử cho thấy rõ bất cứ một cuộc
cách mạng xã hội nào đều mang một mục đích
kinh tế là nhằm bảo đảm cho lực lượng sản
xuất có điều kiện tiếp tục phát triển thuận lợi
và đời sống vật chất của con người cũng được
cải thiện. Đó là tính lịch sử tự nhiên của các
quá trình chuyển biến giữa các hình thái kinh
tế – xã hội trong quá khứ và cũng là tính lịch
sử tự nhiên của thời kỳ quá độ từ hình thái
kinh tế – xã hội tư bản chủ nghĩa sang hình
thái kinh tế – xã hội cộng sản chủ nghĩa.
– Và xét riêng trong phạm vi một quan hệ sản
xuất nhất định thì tính chất của sở hữu cũng
quyết định tính chất của quản lý và phân phối.
Mặt khác trong mỗi hình thái kinh tế – xã hội
nhất định quan hệ sản xuất thống trị bao giờ
cũng giữ vai trò chi phối các quan hệ sản xuất
khác ít nhiều cải biến chúng để chẳng những
chúng khong đối lập mà còn phục vụ đắc lực
cho sự tồn tại và phát triển của chế độ kinh tế
– xã hội mới.
Nếu suốt trong quá khứ, đã không có một cuộc
chuyển biến nào từ hình thái kinh tế – xã hội
sang hình thái kinh tế – xã hội khác hoàn toàn
là một quá trình tiến hóa êm ả, thì thời kỳ quá
độ từ hình thái kinh tế – xã hội tư bản chủ
nghĩa hoặc trước tư bản chủ nghĩa sang hình
thái kinh tế cộng sản chủ nghĩa (CSCN) trong
thời đại ngày nay càng không thể là một quá
trình êm ả. Chủ nghĩa Mác – Lênin chưa bao
giờ coi hình thái kinh tế – xã hội nào đã tồn
tại kể từ trước đến nay là chuẩn nhất.
Trong mỗi hình thái kinh tế – xã hội cùng với
một quan hệ sản xuất thống trị, điển hình còn
tồn tại những quan hệ sản xuất phụ thuộc, lỗi
thời như là tàn dư của xã hội cũ. Ngay ở cả
các nước tư bản chủ nghĩa phát triển nhất
cũng không chỉ có một quan hệ sản xuất tư
bản chủ nghĩa thuần nhất. Tất cả các tình hình
trên đều bắt nguồn từ phát triển không đều về
lực lượng sản xuất không những giữa các
nước khác nhau mà còn giữa các vùng và các
ngành khác nhau của một nước. Việc chuyển
từ quan hệ sản xuất lỗi thời lên cao hơn như
C.Mác nhận xét: “Không bao giờ xuất hiện
trước khi những điều kiện tồn tại vật chất của
những quan hệ đó chưa chín muồi…” phải có
một thời kỳ lịch sử tương đối lâu dài mới có
thể tạo ra điều kiện vật chất trên.
2. Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với tính
chất và trình độ phát triển của lực lượng sản
xuất:
Quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất mâu
thuẫn hay phù hợp
Trong tác phẩm góp phần phê phán khoa kinh
tế – chính trị năm 1859 C.Mác viết “Trong sự
sản xuất xã hội ra đời sống của mình, con
người ta có những quan hệ nhất định, tất yếu
không phụ thuộc ý muốn của họ, tức những
quan hệ sản xuất. Những quy luật này phù
hợp với một trình độ phát triển nhất định của
lực lượng sản xuất. Những quan hệ này phù
hợp với một trình
1. Cơ sở hạ tầng là gì? Kiến trúc thượng tầng là
độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất
gì?
vật chất của họ…” Người ta thường coi tư
tưởng này của Mác là tư tưởng về “quy luật
quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và
trình độ của lực lượng sản xuất”.
Cho đến nay hầu như quy luật này đã được
khẳng định cũng như các nhà nghiên cứu triết
học Mác xít. Khái niệm “phù hợp” được hiểu
với nghĩa chỉ phù hợp mới tốt, mới hợp quy
luật, không phù hợp là không tốt, là trái quy
luật. Có nhiều vấn đề mà nhiều lĩnh vực đặt ra
với từ “phù hợp” này. Các mối quan hệ trong
sản xuất bao gồm nhiều dạng thức khác nhau
mà nhìn một cách tổng quát thì đó là những
dạng quan hệ sản xuất và dạng những lực
lượng sản xuất từ đó hình thành những mối
lien hệ chủ yếu cơ bản là mối liên hệ giữa
quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ của
lực lượng sản xuất. Nhưng mối liên hệ giữa
hai yêu tố cơ bản này là gì? Phù hợp hay
không phù hợp. Thống nhất hay mâu thuẫn?
Trước hết cần xác định khái niệm phù hợp với
các ý nghĩa sau.
– Phù hợp là sự cân bằng, sự thống nhất giữa
các mặt đối lập hay “sự yên tính” giữa các
mặt.
– Phù hợp là một xu hướng mà những dao
động không cân bằng sẽ đạt tới.
Trong phép biện chứng sự cân bằng chỉ là tạm
thời và sự không cân bằng là tuyệt đối. Chính
đây là nguồn gốc tạo nên sự vận động và phát
triển . Ta biết rằng trong phép biện chứng cái
tương đối không tách khỏi cái tuyệt đối nghĩa
là giữa chúng không có mặt giới hạn xác định.
Nếu chúng ta nhìn nhận một cách khác có thể
hiểu sự cân bằng như một sự đứng im, còn sự
không cân bằng có thể hiểu như sự vận động.
Tức sự cân bằng trong sản xuất chỉ là tạm thời
còn không cân bằng không phù hợp giữa
chúng là tuyệt đối. Chỉ có thể quan niệm được
sự phát triển chừng nào người ta thừa nhận
tính chân lý vĩnh hằng của sự vận động. Cũng
vì vậy chỉ có thể quan niệm được sự phát
triển chừng nào người ta thừa nhận, nhận thức
được sự phát triển trong mâu thuẫn của lực
lượng sản xuất và quan hệ sản xuất chừng nào
ta thừa nhận tính vĩnh viễn không phù hợp
giữa chúng.
Từ những lý luận đó đi đến thực tại nước ta
cũng vậy với quá trình phát triển lịch sử lâu
dài của mình từ thời đồ đá đến nay thời văn
minh hiện đại. Nước ta đi từ sự không phù
hợp hay sự lạc hậu từ trước lên đến nay nền
văn minh đất nước. Tuy nhiên quá trình vận
động và phát triển của sản xuất là quá trình đi
từ sự không phù hợp đến sự phù hợp, nhưng
trạng thái phù hợp chỉ là sự tạm thời, ngắn
ngủi, ý muốn tạo nên sự phù hợp vĩnh hằng
giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất
là trái tự nhiên, là thủ tiêu cái không thủ tiêu
được, tức là sự vận động.
Tóm lại, có thể nói thực chất của quy luật về
mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất và quan
hệ sản xuất là quy luật mâu thuẫn. Sự phù hợp
giữa chúng chỉ là một cái trục, chỉ là trạng
thái yên tĩnh tạm thời, còn sự vận động, dao
động sự mâu thuẫn là vĩnh viễn chỉ có khái
niệm mâu thuẫn mới đủ khả năng vạch ra
động lực của sự phát triển mới có thể cho ta
hiểu được sự vận động của quy luật kinh tế.
Câu 9 Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ
tầng và kiến trúc thượng tầng. Liên hệ với
thực tiễn Việt Nam hiện nay.
1
1
– Cơ sở hạ tầng (CSHT): là toàn bộ những cũ còn tồn tại dai dẳng sau khi cơ sở kinh tế
quan hệ sản xuất (QHSX) hợp thành cơ cấu của nó đã bị tiêu diệt. Có những yếu tố của
kinh tế của một hình thái kinh tế- xã hội nhất kiến trúc thượng tầng cũ được
định.

Khái niệm CSHT phản ánh chức năng xã hội

của các QHSX với tư cách là cơ sở kinh tế
của các hiện tượng xã hội. CSHT của một xã
hội cụ thể bao gồm những CSHT thống trị,
những QHSX tàn dư của xã hội trước và
những QHSX là mầm mống của xã hội sau.
Trong một CSHT có nhiều thành phần kinh
tế, nhiều QHSX thì kiểu QHSX thống trị bao
giờ cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các
thành phần kinh tế và các kiểu QHSX khác;
nó quy định và tác động trực tiếp đến xu
hướng chung của toàn bộ đời sống kinh tế xã
hội. Trong xã hội có đối kháng giai cấp, tính
giai cấp của cơ sở hạ tầng là do kiểu QHSX
thống trị quy định. Tính chất đối kháng giai
cấp và sự xung đột giai cấp và sự xung đột
giai cấp bắt nguồn từ ngay trong CSHT.

– Kiến trúc thượng tầng (KTTT): là toàn bộ

những quan điểm tư tưởng xã hội, những
thiết chế tương ứng và những quan hệ nội tại
của thượng tầng hình thành trên một cơ sở
hạ tầng nhất định.

KTTT của xã hội có đối kháng giai cấp bao

gồm: hệ tư tưởng và thể chế giai cấp thống
trị, tàn dư của các quan điểm của xã hội
trước để lại; quan điểm và tổ chức của các
giai cấp trung gian. Tính chất hệ tư tưởng
của giai cấp thống trị quyết định tính chất cơ
bản của KTTT trong một hình thái xã hội
nhất định. Trong đó bộ phận mạnh nhất của
KTTT là nhà nước- công cụ của giai cấp
thống trị tiêu biểu cho chế độ xã hội về mặt
chính trị, pháp lý. Chính nhờ có nhà nước
mà tư tưởng của giai cấp thống trị mới thống
trị được toàn bộ đời sống xã hội.

2. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ

tầng và kiến trúc thượng tầng:

Mỗi hình thái kinh tế-xã hội có cơ sở hạ tầng

và kiến trúc thượng tầng của nó. Do đó, cơ
sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng mang
tính lịch sử cụ thể, giữa chúng có mối quan
hệ biện chứng với nhau, trong đó cơ sở hạ
tầng giữ vai trò quyết định.

2.1. Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối

với kiến trúc thượng tầng:

Cơ sở hạ tầng nào sinh ra kiến trúc thượng

tầng ấy. Giai cấp nào chiếm địa vị thống trị
về kinh tế thì cũng chiếm địa vị thống trị
trong đời sống tinh thần. Quan hệ sản xuất
nào thống trị thì tạo ra kiến trúc thượng tầng
chính trị tương ứng. Mâu thuẫn trong lĩnh
vực kinh tế quyết định tính chất mâu thuẫn
trong lĩnh vực tư tưởng.

Do đặc điểm nói trên, bất kỳ hiện tượng nào

thuộc kiến trúc thượng tầng: nhà nước, pháp
luật, đảng phái chính trị, triết học, đạo đức,..
đều không thể giải thích từ chính nó, bởi vì,
chúng đều trực tiếp hoặc gián tiếp phụ thuộc
vào cơ sở hạ tầng và do cơ sở hạ tầng quyết
định.

Những biến đổi căn bản trong cơ sở hạ tầng

sớm hay muộn sẽ dẫn đến sự biến đổi căn
bản trong kiến trúc thượng tầng. Sự biến đổi
đó diễn ra trong từng hình thái kinh tế-xã hội
và rõ rệt hơn khi chuyển từ hình thái kinh tế-
xã hội này sang hình thái kinh tế-xã hội
khác. Sự biến mất của một kiến trúc thượng
tầng không diễn ra một cách nhanh chóng,
có những yếu tố của kiến trúc thượng tầng

1
2
giai cấp cầm quyền mới sử dụng để xây dựng
kiến trúc thượng tầng mới.
Do đó, tính quyết định của cơ sở hạ tầng đối
với kiến trúc thượng tầng diễn ra rất phức tạp
trong quá trình chuyển từ hình thái kinh tế-xã
hội này sang hình thái kinh tế-xã hội khác.
2.2. Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng
tầng đối với cơ sở hạ tầng:
Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng
đối với cơ sở hạ tầng được thể hiện ở chức
năng xã hội của kiến trúc thượng tầng là bảo
vệ, duy trì, củng cố và phát triển cơ sở hạ tầng
sinh ra nó, đấu tranh xóa bỏ cơ sở hạ tầng và
kiến trúc thượng tầng cũ.
Trong xã hội có giai cấp đối kháng, kiến trúc
thượng tầng bảo đảm sự thống trị chính trị và
tư tưởng của giai cấp giữ địa vị thống trị trong
kinh tế.
Trong các bộ phận của kiến trúc thượng tầng,
nhà nước giữ vai trò đặc biệt quan trọng, có
tác dụng to lớn đối với cơ sở hạ tầng. Nhà
nước không chỉ dựa vào hệ tư tưởng mà còn
dựa vào chức năng kiểm soát xã hội để tăng
cường sức mạnh kinh tế của giai cấp thống trị.
Ăngghen viết: “bạo lực (nghĩa là quyền lực
nhà nước) cũng là một lực lượng kinh tế”.
Các bộ phận khác của kiến trúc thượng tầng
như triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật
cũng tác động đến cơ sở hạ tầng, nhưng
thường thường phải thông qua nhà nước, pháp
luật.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử khẳng định, chỉ có
kiến trúc thượng tầng tiến bộ nảy sinh trong
quá trình của cơ sở kinh tế mới – mới phản
ánh nhu cầu của sự phát triển kinh tế, mới có
thể thúc đẩy sự phát triển kinh tế-xã hội. Nếu
kiến trúc thượng tầng là sản phẩm của cơ sở
kinh tế đã lỗi thời thì gây tác dụng kìm hãm
sự phát triển kinh tế-xã hội. Tất nhiên sự kìm
hãm chỉ là tạm thời, sớm muộn nó sẽ bị cách
mạng khắc phục.
3. Vận dụng mối quan hệ biện chứng giữa cơ
sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng ở nước ta
hiện nay:
Dưới chủ nghĩa xã hội hoàn chỉnh, cơ sở hạ
tầng và kiến thức thượng tầng thuần nhất và
thống nhất. Vì cơ sở hạ tầng xã hội chủ nghĩa
không có tính chất đối kháng, không bao hàm
những lợi ích kinh tế đối lập nhau. Hình thức
sở hữu bao trùm là sở hữu toàn dân và tập thể,
hợp tác tương trợ nhau trong quá trình sản
xuất, phân phối sản phẩm theo lao động,
không còn chế độ bóc lột.
Thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ
nghĩa xã hội là thời kỳ cải biến cách mạng sâu
sắc và triệt để, là một giai đoạn lịch sử chuyền
tiếp nó.Bởi vì, cơ sở hạ tầng mang tính chất
quá độ với một kết cấu kinh tế nhiều thành
phần đan xen của nhiều loại hình kinh tế xã
hội khác nhau. Còn kiến trúc thượng tầng có
sự đối kháng về tư tưởng và có sự đấu tranh
giữa giai cấp vô sản và giai cấp tư sản trên
lĩnh vực tư tưởng văn hoá.
Bởi vậy công cuộc cải cách kinh tế và đổi mới
thể chế chính trị là một quá trình mang tính
cách mạng lâu dài. Cơ sở hạ tầng thời kỳ quá
độ ở nước ta bao gồm các thành phần kinh tế
như: kinh tế nhà nước, kinh tế hợp tác, kinh tế
tư bản nhà nước, kinh tế cá thể, kinh tế tư bản
tư nhân, cùng các kiểu quan hệ sản xuất gắn
liền với hình thức sở hữu khác nhau, thậm chí
đối lập nhau cùng tồn tại trong một cơ cấu
kinh tế quốc dân thống nhất
Kiến trúc thượng tầng xã hội chủ nghĩa phản
ánh cơ sở hạ tầng của xã hội chủ nghĩa, vì vậy
mà có sự thống trị về chính trị và tinh thần Nhà
nước phải thực hiện biện pháp kinh tế có vai trò
quan trọng nhằm từng bước xã hội hoá nền sản
xuất với hình thức và bước đi thích hợp theo
hướng như : kinh tế quốc doanh được củng cố
và phát triển vươn lên giữ vai trò chủ đạo, kinh
tế tập thể dưới hình thức thu hút phần lớn những
người sản xuất nhỏ trong các ngành nghề, các
hình thức xí nghiệp , công ty cổ phần phát triển
mạnh, kinh tế tư nhân và gia đình phát huy được
mọi tiềm năng để phát triển lực lượng sản xuất,
xây dựng cơ sở kinh tế hợp lý. Các thành phần
đó vừa khác nhau về vai trò, chức năng, tính
chất, vừa thống nhất với nhau trong một cơ cấu
kinh tế quốc dân thống nhất mà còn cạnh tranh
nhau, liên kết và bổ xung cho nhau.
Để định hướng xã hội chủ nghĩa đối với các
thành phần kinh tế này, nhà nước phải sử dụng
tổng thể các biện pháp kinh tế hành chính và
giáo dục, trong dó thì biện pháp kinh tế là quan
trọng nhất nhằm từng bước xã hội hóa nền sản
xuất với hình thức và thích hợp theo hướng kinh
tế quốc doanh được củng cố và phát triển vươn
lên giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tập thể dưới
hình thức thu hút phần lớn những người sản
xuất nhỏ trong các ngành nghề, các hình thức
xí nghiệp, công ty cổ phần phát triển mạnh,
kinh tế tư nhân và gia đình phát huy được mọi
tiềm năng để phát triển lực lượng sản xuất, xây
dựng kinh tế hợp lý.
Về kiến trúc thượng tầng, Đảng ta khẳng định:
Lấy chủ nghĩa Mác-Lê nin và tư tưởng Hồ Chí
Minh làm kim chỉ nam cho mọi hành động của
toàn Đảng, toàn dân ta. Nội dung cốt lõi của chủ
nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là
tư tưởng về sự giải phóng con người khỏi chế
độ bóc lột thoát khỏi nỗi nhục của mình là đi
làm thuê bị đánh đập, lương ít.Trong cương
lĩnh xây dựng đất nước thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội, Đảng ghi rõ : ”xây dựng nhà nước
xã hội chủ nghĩa , nhà nước của dân, do dân và
vì dân, liên minh giai cấp công nhân với giai
cấp nông dân và tầng lớp trí thức làm nền tảng,
do Đảng cộng sản lãnh đạo”.
KẾT LUẬN
Những thành tựu mà Đảng Cộng sản Việt
Nam đã đem lại một lần nữa chứng minh một
sự đúng đắn của mối quan hệ biện chứng giữa
cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng.
Không thể nào có được một đất nước mà cơ sở
hạ tầng phát triển song kiến trúc thượng tầng,
ngược lại không có sự phát triển thích ứng với
cơ sở hạ tầng và cũng như không có được một
kiến trúc thượng tầng được coi là hoàn hảo mà
lại đứng trên một cơ sở hạ tầng lạc hậu thấp
kém, ta không thể coi đó như là một sự phát
triển bình thường mà là một sự phát triển sai
lệch què cụt.
Mỗi chúng ta tự hào về công cuộc đổi mới do
Đảng ta khởi xướng và lãnh đạo. Song chúng ta
hiểu rõ rằng vẫn còn nhiều thiếu sót mà chưa
giải quyết hết được. Đó là những tác động tiêu
cực của chủ nghĩa quan liêu, của chế độ quan
liêu bao cấp đã xâm nhập vào tổ chức bộ máy
và hoạt động của nhà nước trong một thời gian
dài. Đặc quyền, đặc lợi, tham nhũng ở một bộ
phận không nhỏ cán bộ, nhân viên… gây nên
những tổn thất nặng nề về kinh tế và văn hoá,
ảnh hưởng xấu về chính trị, tinh thần và đạo đức
trong xã hội ta.
Cho dù đâu đó vẫn còn những thiếu sót mà
chúng ta chưa làm được, song chúng ta tin rằng
sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng và Nhà Nước
1
3
ta mà nền tảng của nó là chủ nghĩa Mác- Lê – Tồn tại xã hội nào thì sinh ra ý thức
Nin và tư tưởng Hồ Chí Minh chúng ta sẽ xã hội ấy. Tức là người ta không thể
thành công. Bởi chúng ta có niềm tin và biết tìm nguồn gốc tư tưởng trong đầu
vận dụng linh hoạt đúng đắn quy luật phát óc con
triển của xã hội mà Mác – Lê Nin là những
người tiên phong vạch ra con đường đi theo
nhân loại

Câu 10 Mối quan hệ biện chứng giữa tồn

tại xã hội và ý thức xã hội. Liên hệ với thực
tiễn Việt Nam hiện nay.

1. Các khái niệm tồn tại xã hội là gì? Ý

thức xã hội là gì?

* Tồn tại xã hội là toàn bộ đời sống vật

chất của XH và những điều kiện sinh
hoạt vật chất của nó. Đây là hình thức
biểu hiện của vật chất trong lĩnh vực
XH, bao gồm 3 yếu tố cơ bản:

+ Phương thức SX: đầu tiên nhất, quyết

định nhất.

+ Môi trường tự nhiên

+ Điều kiện dân số * Ý thức xã hội là

toàn bộ những quan điểm, tư tưởng,
những tâm tư, tình cảm, những tập tục
truyền thống, những thiên hướng, hứng
thú… của XH phản ánh lại tồn tại XH
ở từng giai đoạn phát triển lịch sử nhất
định.

– Nếu phân chia theo chiều ngang (tạo

các cấp độ cao thấp) thì ý thức xã hội
XH bao gồm 2 cấp độ cơ bản:

+ Ý thức xã hội thông thường

+ Ý thức lý luận (ý thức xã hội khái

quát từ kinh nghiệm hoạt động thực
tiễn) Trong hai cấp độ trên, thì vai trò
quan trọng nhất thuộc về hai yếu tố là
tâm lý XH và hệ tư tưởng.

+ Tâm lý XH là bộ phận của ý thức xã

hội thông thường, nó bao gồm những
tâm tư tình cảm, những tập tục truyền
thống, những thói quen, tập quán… của
XH phản ánh trực tiếp những điều kiện
sinh hoạt vật chất hàng ngày của XH,
đây là bộ phận có tính bền vững và bảo
thủ cao.

+ Hệ tư tưởng là bộ phận của ý thức lý

luận, nó bao gồm những quan điểm tư
tưởng đã được hệ thống hóa thành
chỉnh thể học thuyết để phản ánh
những lợi ích cơ bản và địa vị của một
giai cấp nhất định.

– Nếu phân chia ý thức xã hội theo

chiều dọc thì ý thức xã hội bao gồm
các hình thái ý thức xã hội khác nhau:
ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý
thức đạo đức, ý thức tôn giáo, ý thức
thẩm mỹ, triết học, khoa học…

2. Về mối quan hệ biện chứng giữa tồn

tại xã hội và ý thức xã hội:

2.1. Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã

hội:

Theo quan điểm thế giới quan duy vật

thì vật chất có trước, nó sinh ra và
quyết định ý thức. Trong lĩnh vực XH
thì quan hệ này được biểu hiện là: tồn
tại xã hội có trước, nó sinh ra và quyết
định ý thức xã hội, điều đó được thể
hiện cụ thể là:

1
4
người, mà phải tìm nó trong chính tồn tại
xã hội. Do đó phải tồn tại xã hội để lý
giải cho ý thức xã hội.
– Khi tồn tại xã hội thay đổi một cách
căn bản, nhất là khi phương thức SX đã
thay đổi thì sớm hay muộn thì ý thức xã
hội cũng phải thay đổi theo
2.2. Tính độc lập tương đối và sự tác
động trở lại của ý thức xã hội lên tồn tại
xã hội:
Sự lệ thuộc của ý thức xã hội vào tồn tại
xã hội không phải lúc nào cũng diễn ra
trực tiếp mà cần phải xét đến cùng qua
nhiều khâu trung gian mới thấy được,
bởi vì ý thức xã hội có tính độc lập của
mình. Tính độc lập tương đối của ý thức
xã hội được thể hiện dưới các hình thức
sau:
– Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so
với tồn tại xã hội. Sở dĩ như vậy bởi vì:
+ Do nó chỉ là phản ánh của tồn tại xã
hội nên thường biến đổi sau;
+ Do nó có những bộ phận có tính bền
vững, tính bảo thủ cao (tâm lý XH, tôn
giáo…);
+ Do có những lực lượng XH luôn tìm
cách duy trì tính lạc hậu trên (nhằm cai
trị ND, nô dịch ND…).
– Vai trò tiên phong vượt trước của tri
thức khoa học, bộ phận này trong ý thức
xã hội có khả năng nắm bắt các quy luật
vận động khách quan, từ đó đưa ra được
những dự báo, tiên đoán về sự phát triển
của XH, nên có thể đi tồn tại xã hội nên
có thể đi trước một bước so với tồn tại
xã hội (VD dự báo của Mác về sự sụp
đổ của CNTB…).
– Tính kế thừa trong sự phát triển của ý
thức xã hội có thể làm cho nó có một
trình độ phát triển cao hơn so với tồn tại
xã hội. Nên có những dân tộc với trình
độ kinh tế, chính trị kém phát triển
nhưng đời sống tinh thần lại rất phát
triển, chẳng hạn dân tộc Đức ở thể kỷ
XIX: kinh tế lạc hậu so với Châu Âu,
nhưng văn hóa tinh thần cực kỳ phát
triển (âm nhạc, hội họa….).
– Sự tương tác giữa các hình thái ý thức
xã hội có thể tạo ra những quy luật đặc
thù, chi phối sự phát triển của ý thức xã
hội, làm cho nó không hoàn toàn lệ
thuộc vào tồn tại xã hội. Cụ thể là ở
những giai đoạn nhất định thường nổi
lên một hình thái ý thức xã hội chủ đạo,
chi phối các hình thái ý thức còn lại
(làm cho toàn bộ XH phụ thuộc hoàn
toàn vào ý thức chủ đạo: thời trung cổ
thì tôn giáo chi phối xã hội, ngày nay
khoa học chi phối xã hội).
– Do có tính độc lập tương đối nên ý
thức xã hội có thể tác động trở lại lên
tồn tại xã hội theo 2 xu hướng:
+ Nếu ý thức xã hội phản ánh đúng đắn
các quy luật khách quan của tồn tại xã
hội thì nó có thể thúc đẩy sự phát triển
của tồn tại xã hội. Vai trò này thuộc về
ý thức của những giai cấp tiến bộ và
cách mạng.
+ Nếu ý thức xã hội phản ánh sai lệch,
xuyên tác các quy luật khách quan của tồn tại
lên tồn tại xã hội phụ thuộc vào mức
xã hội thì nó sẽ kìm hãm sự phát triển của tồn
độ thâm nhập của nó vào trong
tại xã hội. Tác động này thuộc về ý thức của
phong trào của quần chúng nhân
những giai cấp cũ, lạc hậu, phản động. Sự tác
dân. Cho nên phải thường xuyên
động của ý thức xã hội
đấu tranh để phổ biến tri thức khoa
học và lý luận cách mạng cho quần
chúng nhân dân, đồng thời để đấu
tranh để loại bỏ những tàn dư của
văn hóa, tư tưởng cũ, phản động ra
khỏi quần chúng (không ảnh hưởng
đến quần chúng nhân dân).
Câu 11 Quan điểm triết học Mác – Lênin
về bản chất con người. Liên hệ với việc
phát triển con người ở Việt Nam hiện
nay.
Trong quan niệm của triết học mác -
xít, con người là một thực thể trong
sự thống nhất biện chứng giữa cái
tự nhiên và cái xã hội. Con người
sinh ra từ tự nhiên, tuân theo các
quy luật tự nhiên, đồng thời con
người tồn tại và phát triển gắn liền
với sự tồn tại và phát triển của xã
hội.
Luận điểm nổi tiếng về con người
được C.Mác viết trong Luận cương
về Phoi-ơ- bắc (1845): "Bản chất
con người không phải là một cái gì
trừu tượng, cố hữu của cá nhân
riêng biệt. Trong tính hiện thực của
nó, bản chất con người là tổng hoà
những quan hệ xã hội" (1).
Với quan niệm đó, C.Mác chỉ ra
rằng bản chất con người không phải
là trừu tượng mà là hiện thực,
không phải tự nhiên mà là lịch sử.
Con người là một thực thể thống
nhất giữa yếu tố sinh học và yếu tố
xã hội, nhưng yếu tố xã hội mới là
bản chất đích thực của con người.
Ở đây, cá nhân được hiểu với tư
cách là những cá nhân sống, là
người sáng tạo các quan hệ xã hội;
sự phong phú của mỗi cá nhân tuỳ
thuộc vào sự phong phú của những
mối liên hệ xã hội của nó. Hơn thế,
mỗi cá nhân là sự tổng hợp không
chỉ của các quan hệ hiện có, mà còn
là lịch sử của các quan hệ đó.
Thông qua hoạt động thực tiễn, con
người làm biến đổi tự nhiên, xã hội,
biến đổi chính bản thân mình và đã
làm nên lịch sử của xã hội loài
người. Vạch ra vai trò của mối quan
hệ giữa các yếu tố cấu thành bản
chất của con người, quan hệ giữa cá
nhân và xã hội là một cống hiến
quan trọng của triết học mác - xit.
Kế thừa và quán triệt tư tưởng lý
luận của C.Mác, Chủ tịch Hồ Chí
Minh luôn chú ý đến con người.
Theo Người "chữ người, nghĩa hẹp
là gia đình, anh em, họ hàng, bầu
bạn. Nghĩa rộng là đồng bào cả
nước. Rộng nữa là cả loài người"
(2).
Với ý nghĩa đó, khái niệm con người
mang trong nó bản chất xã hội, con
người xã hội, phản ánh các quan hệ
xã hội từ hẹp đến rộng trong đó con
người hoạt động và sinh sống.
Chủ tịch Hồ Chí Minh thường đặt
1
5
mỗi cá nhân con người trong mối
quan hệ ba chiều: Quan hệ với một
cộng đồng xã hội nhất định trong
đó mỗi con người là một thành
viên; quan hệ với một chế độ xã
hội nhất định trong đó con người
được làm chủ hay bị áp bức bóc
lột; quan hệ với tự nhiên trong đó
con người là một bộ phận không
thể tách rời.
Con người trong quan niệm của
Chủ tịch Hồ Chí Minh là một
chỉnh thể thống nhất
giữa thể lực, tâm lực, trí lực và sự hoạt động.
Đó là một hệ thống cấu trúc bao gồm sức
khoẻ, tri thức, năng lực thực tiễn, đạo đức,
đời sống tinh thần...
Người cho con người là tài sản quý nhất,
chăm lo, bồi dưỡng và phát triển con người,
coi con người là mục tiêu, động lực của sự
phát triển xã hội, nhân tố quyết định thành
công của cách mạng.
Nhận thức đúng đắn và khơi dậy nguồn lực
con người chính là sự phát triển sáng tạo chủ
nghĩa Mác - Lênin, xem con người với tư
cách là nguồn sáng tạo có ý thức, chủ thể
của lịch sử.
Việc đề cao nhân tố con người, đặt con
người vào vị trí trung tâm của chiến lược
phát triển là tư tưởng nhất quán của Đảng ta,
trong điều kiện nền kinh tế thị trường đang
thúc đẩy sự phát triển lực lượng sản xuất,
nâng cao năng suất lao động, tạo ra cơ sở vật
chất và văn hóa tinh thần ngày càng đa dạng,
phong phú. Lợi ích cá nhân ngày càng được
chú ý, tạo cơ hội mới để phát triển cá nhân.
Tuy nhiên, cơ chế này có thể dẫn tới tuyệt
đối hóa lợi ích kinh tế, dẫn đến phân hóa
giàu nghèo trong xã hội, chứa đựng những
khả năng đối lập giữa cá nhân và xã hội. Do
đó, chúng ta cần khắc phục mặt trái của cơ
chế thị trường, phát huy vai trò nhân tố con
người, thực hiện chiến lược con người của
Đảng ta là một mục tiêu có ý nghĩa quyết
định để giải quyết tốt mối quan hệ cá nhân -
xã hội: Xây dựng con người Việt Nam có
tinh thần yêu nước và yêu chủ nghĩa xã hội,
có ý thức tự cường dân tộc, trách nhiệm cao
trong lao động, có lương tâm nghề nghiệp,
có tác phong công nghiệp, có ý thức cộng
đồng, tôn trọng nghĩa tình, có lối sống văn
hóa, quan hệ hài hoà trong gia đình, cộng
đồng và xã hội.
Đặc biệt, quán triệt sâu sắc tinh thần Đại hội
đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng là
phát huy mạnh mẽ giá trị văn hóa, sức mạnh
con người Việt Nam, khơi dậy khát vọng đất
nước, Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội
10 năm (2021-2030) bổ sung, làm sâu sắc,
phong phú hơn quan điểm về nguồn lực con
người: “Khơi dậy khát vọng phát triển đất
nước phồn vinh, hạnh phúc, ý chí tự cường
và phát huy sức mạnh khối đại đoàn kết toàn
dân tộc để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Phát
huy nhân tố con người, coi con người là
trung tâm, chủ thể, nguồn lực quan trọng
nhất và mục tiêu của sự phát triển; lấy giá trị
văn hóa, con người Việt Nam là nền tảng,
sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự
phát triển bền vững. Phải có cơ chế, chính
sách phát huy tinh thần cống hiến vì đất
nước; mọi chính sách của Đảng, Nhà nước
đều phải hướng vào nâng cao đời sống vật
chất, tinh thần và hạnh phúc của Nhân
dân”(3).
Có thể khẳng định, Luận điểm của C.Mác về
bản chất con người đến nay vẫn còn nguyên
giá trị lý luận và thực tiễn, đó là những bài
học hết sức quý báu trong việc phát huy
nguồn lực con người đáp ứng yêu cầu phát
triển bền vững đất nước, góp phần sớm hiện
thực hóa mục tiêu “đến giữa thế kỷ XXI,
nước ta trở thành nước phát triển, theo định
hướng xã hội chủ nghĩa”
1
6
1
7