ESP
EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO
ARALIN 1 - ISIP AT KILOS-LOOB: ITAAS ANG ANTAS NG PAGGAMIT
ISIP
- ay ang kakayahan ng tao para sa pag-unawa o kapangyarihang mag-isip
- kakayahang umalam, magsuri, tumuklas, at magbigay-kahulugan sa mga
kaalaman
- may kakayahang magsuri, magtaya, at maghusga tungkol sa mga bagay,
pangyayari, o sitwasyon na siyang inilalahad ng mabuti sa kilos-loob
KILOS-LOOB
- ang kapangyarihang magpasiyang pumili batay sa mga nakalap na
impormasyon ng isip
- ito ay malaya at nag-uudyok na piliin kung alin ang mabuti o masama ayon
sa pagkaunawa ng isip
- ang likas na pagkagusto o pagkahilig sa mabuti
*Ang isip at kilos-loob ang kambal na kapangyarihang nagpapabukod-tangi sa tao sa
lahat ng nilalang
*Magkaugnay ang dalawang kapangyarihang ito at hindi nagkakahiwalay
*Ang karunungan ang bunga ng nahubog na isip at kilos-loob batay sa katotohanan.
MAraming gumagawa ng taliwas sa katotohanan dahil sa kulang na impormasyon
tungkol sa tama at mabuti at marami ring marunong sa kaisipan, marunong sumuri
at maghanap ng impormasyong kinakailangan
*Ang kilos-loob ay maaaring mag-udyok sa tao na gumawa ng hindi mabuti dahil sa
kakulangan ng sapat na kaalaaman na nakalap ng isip o dahil sa matitinding
emosyong makagugulo sa kakayahan ng isip at kilos-loob sa pagpili ng mabuti
*Ang katotohanan ay batay sa kalikasan ng tao at ito ay para sa kabutihan ng lahat o
nakararami; Kapag ang isang bagay ay totoo tiyak itong mabuti at hindi nakasasakit
material at espiritwal na katangian ng tao
*Ang katotohanan ay naipapakita sa kabutihan at natatamo sa pagkakaroon ng mga
mabubuting pagpapahalaga o kabutihang-asal at mga prinsipyo sa buhay
MGA ANTAS O YUGTO SA PAGGAMIT/ NG ISIP AT KILOS-LOOB
*Ang hayop ay limitado ang pag-unawa dahil sa kanilang kawalan ng kakayahang
maglimi, magsuri, o magtaya; walang kakayahan ang mga ito na umunawa sa
kanilang sarili o sa kanilang ginagawa at iugnay sa kanilang karanasan at mga
nangyayari sa kapaligiran
*Ang tao ay may mataas na kamalayan at kakayahan na umintindi sa mga
pangyayari sa loob at sa labas ng kanyang sarili; may kakayahan siyang umunawa ng
mga dahilan sa mga nangyayari; may kakayahan din siyang mag-sisip ng mga
posibleng epekto ng mga pangyayari; may kakayahang suriin ang mabuti at masama
*Ang isip ay ginagamit para lamang sa paghahanap ng katotohanan at ang kilos-
loob ay sa paglilingkod at pagmamahal
*Ang antas ng kilos-loob ay nakasalalay sa antas ng kakayahan ng isip ng tao na
siyang gumagawa ng paraan upang mapataas ang antas ng kanyang kakayahang
mag-isip at kakayahang gumamit ng kanyang kilos-loob
*Ayon kay Stump, isang manunulat at guro sa Pilosopiya, sa pilosopiya ni Aquinas
na isang tanyag na relihiyosong pilosopo at teologo, ang isi pat kilos-loob ay
nagkakaroon ng pagbabago at kumplikadong interaksyon na maaaring dumaan sa
limang yugto
1. Ang isip ang tumutukoy sa sitwasyon at ang layunin nito ay tama at
mabuti; ang kilos-loob naman ay sumasang-ayon sa isang simpleng
kagustuhan ayon sa layunin
2. Ang isip ang tumutukoy na ang layunin at matatamo at nasa
kapangyarihan ng tao; ang kilos-loob naman ay magkaroon ng intensyong
kamitin ang layunin sa pamamagitan ng mga paraan
3. Ang iisp ay gagabay at ihahayag ang iba’t-ibang paraan pasa sa pagkamit
ng layunin; ang kilos-loob ay tatanggapin ang mga paraang ito o maaaring
humingi ng iba pang paraan
4. Ang isip ay tutukuyin ang painkamabuting paraan para sa sitwasyon; ang
kilos-loob ay pipiliin ang paraang pinakamabuti na tinukoy ng isip
5. Ang isip ay iuutos na gawin ang pinakamabuti; ang kilos-loob ay gagamitin
o kokontrolin ang katawan 0 pag-iisip na kinakailangan
*Ang tao ay may kalayaang pumili; kakayahang magtaya kung tama o mabuti ang
isang paraan para sa pagkamit ng layunin
*Ang kilos ng hayop ay dahil sa kanyang instinct at hindi dahil sa kakayahang mag-
isip dahil wala siya nito
*Ang tao ay kumikilos ayon sa kanyang paghuhusga dahil may kakayahan siyang
maghusga kung ang gawain ay mabuti o masama at kung ano ang mas marapat na
gawin
KATOTOHANAN AT PAGLILINGKOD/PAGMAMAHAL: TUNGUHIN NG MATAAS NA
PAGGAMIT NG ISIP AT KILOS-LOOB
*Mahalaga na ang pagpili o pagpasiya natin ay batay sa katotohanan
*Kailangan ng bawat isa ang patuloy na paglinang ng sariling kakayahan na mag-isip
pang maayos o masusing masaliksik, masuri, at mataya kung ano ang totoo at
makapamuhay sa katotohanan
*Ang pagsasabuhayng katotohanan ay pagsasakilos ng paglilingkod at pagmamahal
*Ang kilos-loob na pumili ng katotohanan ay kabutihan ang patutunguhan at ang
katotohanan ang magpapakilos sa paggawa ng kabutihan
**Ang mataas na antas ng kaalaman ay nangangailangan ng paggamit ng malalimat
mataas na antas na pag-unawa sa sariling kamalayan. Ang higit na mahusay
sakakayahang mag-isip ay higit na mataas din ang antasng paggamit ng kilos-loob
**Ang kalayaan sa pagpili ay higit na mataas na uri at antas na wala sa mga hayop
na siyang dahilan kung bakit ang tawag natin sa kapangyarihang ito ay kilos-loob o
free will
**Maraming tao ang may mataas na antas ng paggamit sa kanilang isip at kilos-
loob. Sila ay boluntaryong naglilingkod para sa kabutihan ng mga maralita, may
sakit, at nangangailangan. Ang kanilang pagmamahal sa kapwa ang katotohanang
napagtanto nila sa pamamagitan ng kanilang mataas na antas na paggamit ng
kanilang isip at ng malayang kilos-loob
2 - BATAS MORAL: GAWIN ANG MABUTI, IWASAN ANG MASAMA
BATAS MORAL - batayan ng pagkilos ng tao upang ito ay maging tama at mabuti;
tinatawag din na LIKAS NA BATAS MORAL (NATURAL MORAL LAW)
BATAS NG KALIKASAN (LAW OF NATURE) - tumutukoy sa mga nilalang na mababa
sa tao tulad ng mga hayop, puno at halaman, lupa ta hangin,dagat, at iba pang
element ng kalikasan na walang isip at kilos-loob.
BATAS NA WALANG HANGGAN (ETERNAL LAW) o BATAS NG DIYOS (DIVINE LAW)
- ugat ng mga batas na nagpapakita ng Kanyang mabuting kalooban na
naglalaman ng lahat ng batas ng kaayusan para sa sandaigdigan at upang
magabayan ang lahat ng tao at nilikha sa kanilang patutunguhan.
- batayan ng batas moral at ito ay unibersal na naaangkop sa lahat ng ta kahit
ano pa ang kanilang pananampalataya o relihiyon (Kristiyano, Muslim,
Hudyo, Hindu, Budismo, at iba pang relihiyon) at sa mga Pagano o mga hindi
naniniwala sa DIyos.
TATLONG URI NG BATAS NA PAMANTAYAN AT GABAY NG KILOS-TAO (HUMAN
ACT)
1. BATAS ETERNAL
- ay ang mismong karunungan ng DIyos o isip ng Diyos na namamahala
salahat ng kilos at galaw ng lahat ng umiiral sa sansinukuban.
- Ito ay ang prinsipyo ng paghahari, pamamahala, paggabay, at pangangalaga
ng Diyos sa lahat ng KAnyang mga niliha mulasa pinakamataas at
pinakamarangal hanggang sa pinakapayak at pinakamaliit.
APAT NA DAHILAN KUNG BAKIT KAILANGAN NG TAO ANG BATAS ETERNAL
A. Alang-alang sa ultimong kaligayahan ng tao na eternal at maka-DIyos, kaya
kailangan ng tiyak na paggabay ng batas mla sa Diyos
B. Ang tao ay nagkakamali ngaghatol, lalo na sa mga pabago-bago at mga
partikular na bagay.
C. Upang may wastong batas na hahatol sa kalooban ng tao.
D. Para sa katuparan ng unibersal na katarungan.
2. LEX NATURALIS o BATAS NG KALIKASAN (LAW OF NATURE)
- ay ang pakikibahagi ng tao bilang rasyonal na nilikha. Ang tao ay IMAGO DEI
(KAWANGIS NIYA)
- ay nagpapahayag ng mataas nakarangalan ngtao sa kanyang
oakikipagtulungan at pakikiag-ugnayan sa Diyos dahil ipinagkaloob sa kanya
ang kakayahan na maghari at mangalaga hindi lang sa kanyang sarili buhay
kundi maging ang paghahari at pangangalaga ng ibang mga nilikha ng Diyos
3. BATAS NG TAO
- tumutukoy sa mga partiklar na prinsipyo na ibinabatay ng isip sa mga
pangunahing prinsipyo ng lex naturalis.
PANGUNAHING PRINSIPYO NG BATAS MORAL
**Ayon kay St. Tomas Aquinas, ang tao ay likas na may kakayahang umunawa sa
mga pangunahing prinsipyo ng batas kalikasan o batas moral na tinutukoy rin na
mga “batas na nakaukit sa ating puso”
“ANG MABUTI AY DAPAT GAWIN AT KAMTIN; ANG MASAMA AY DAPAT IWASAN”
**Ayon kay Douglas McManaman – mabubuting likas na kahilingan (inclination)
BUHAY – ang tao ay minabuting mapanatilit ang kanyang bhay dail nakikita niyang
mabuti ang buhay
KATOTOHANAN – ang taong likas na nag-iisip ay minabuting mag-asam ng
katotohanan para sa katotohanan
**ayon kay Aquinas, ang pag-alam sa katotohanan ang pinakarurok ng pagkakaroon
ng bagay na maisasanib sa pakatao ng isang tao.
KAGANDAHAN – ang tao ay minabuting pahalagahan, tingnan, at pagmunian ang
kagandahan.
KASANAYAN – ang tao ay may kakayahang lumikha o gumawa
PAKIKIPAGKAPWA – ang tao ay dapat makipagkapwa; maayos na ugnayan sa
kapwa; makapamilya at palakaibigan; ibinabahagi ang kanyang kaalaman sa
kanyang pamilta at ibang kapwa sa kanyang paligid
RELIHIYON – ang tao ay mahalagang maghangad na malaman ang nasa likod ng
kanyang pagkalalang at ng lahat ng nilalang; ang kanyang kalikasang espiritwal ay
naghahangad na malaman ang buong katotohanan o ang sinsabing BONUM
UNIVERSAL (THE UNIVERSAL AND TOTAL GOOD)
KATAPATAN – ang tao ay dapat alamin ang kabuuan ng kanyang pagkatao,
pagsasanib ng lahat ng abuti, maganda, at totoo sa kanya
PANGALAWANG PRINSIPYO NG BATAS MORAL
1. HINDI DAPAT SINISIRA ANG ISANG MABUTI UPANG GUMAWA NG
MABUTI
- Pagpatay dahil makakabuti = Mamamatay tao
- Pag-iba ng katotohanan/Hindi pagsabi ng totoo = Sinungaling
2. HINDI DAPAT TRATUHIN ANG TAO BILANG PARAAN PARA SA ISANG
LAYUNIN
- Tratuhin ang mga tao na layunin ng mabuting gawa sa halip na gawin
silang paraan
- Pakikipagkapwa
3. HINDI DAPAT KINIKILINGAN ANG ILAN, MALIBAN KUNG ITO AY
KINAKAILANGAN PARA SA KABUTIHAN NG LAHAT
- Pagkiling sa ilan ay hindi makatarungan kung ito ay may masamang
layunin o kung ito ay ikinasasama ng ibang tao
4. HINDI DAPAT NAGSASARILI NA KUMILOS PARA SA KABUTIHAN NG TAO
- Pakikipagtulungan upang mapabuti, mapalawak, o mapanbilis ang
oaggawa ng mabuti
5. HINDI DAPAT KUMILOS NANG NABABATAY LAMANG SA BUGSO NG
DAMDAMIN, TAKOT, GALIT, O PAGNANASA
- Ang pagkilos na batay lamang sa bugso ng emosyon ay hindi
kalikasan ng taong may isip at kilos-loob
ARALIN 3 - KONSIYENSIYA: DIKTA NG TAMANG PASIYA AT KILOS
KONSIYENSIYA - isang makapangyarihan at kamangha-manghang kakayahang
tinataglay lamang ng tao
MGA PRINSIPYONG GUMAGABAY SA PAGHUBOG NG KONSIYENSIYA
A. Lahat ng tao ay may pananagutang hubugin ang kaniyang konsiyensiya
B. Bawat tao ay may pananagutang sumusunod nang tapat sa husga ng kaniyang
konsiyensiya
C. Hindi mismo ang konsiyensiya ang tumutukoy ng tama/masama kundi ang Diyos
D. Ang mabuting layunin ay hindi kailanman maituturing na mabuti kung ginawa
gamit ang masamang paraan
Kaya binibigyang-diin ang kahalagahan ng pag-iwas sa maling paghuhusga. Ang
maling paghuhusga ay nangyayari sa kadahilanang hindi matibay ang pagkahubog
ng batas moral ng isang tao, nangyayari ito sa sumusunod na mga dahilan:
-Kawalan ng maingat at malinaw na paghubog sa isip ng mga prinsipyong
moral
-Hindi lubos nap ag-unawa sa dikta ng konsiyensiya
-Ang masamang dulot ng paulit-ulit na pagkakasala/masamang gawi at ugali
-Pagsunod sa masamang halimbawa mula sa iba
-Hindi pagsunod sa mga turo ng simbahan, pananampalataya, o relihiyon
-Pagka-ignorante sa mga turo ng banal na kasulatan
-Pag-iwas sa kawanggawa
Ang konsiyensiya ay likas na kakayahan ng isip na maghusga at gawin ang tatlong
bagay:
-Ito ay palaging nagpapaalala sa atin na gumawa ng mabuti at iwasan ang
masama. Lahat ng paraang masama kahit mabuti ang layunin ay dapat
iwasan
-Ito ay gumagawa ng paghusga kung alin ang mabuti at masama sa mga
pagpipilian sa isang tiyak na sitwasyon. Hinuhusgahang mali ang buong gawa
kahit mabuti ang layunin ngunit masama ang paraan.
-Ito ay nagsisilbing saksi sa anumang ginawang mabuti o ginawang masama.
Ang konsiyensiya ay hindi kailanman maitatwa ang maling paraan sa
pagkamit ng isang mabuting layunin. Kaya hindi nito maaaring husgahan na
mabuti ang gawaing nagmula sa masamang paraan
ARALIN 4 - KALAYAAN: GAMITIN SA PAGMAMAHAL AT PAGLILINGKOD
KALAYAAN - posibilidad na ang tao ay kumikilos ayon sa kaniyang pagpapasiya at
sariling plano
LIKAS NA KALAYAAN NG TAO - malayang mag-isip, magpasiya, mangarap, mag-
asam, magmahal, magalit at kumilos
ANG MAPANAGUTANG KALAYAAN - mahalaga na matutunan at maisabuhay lagi
ang mapanagutang kalayaan ; kakayahang pumili at kumilos batay sa pagkakilala sa
tama at mali, mabuti at masama
KALAYAANG PANLOOB AT PANLABAS - pagkakaroon ng kakayahang maging
makapangyarihan ang sarili, pagtanggap sa sariling lakas/kahinaan, at kakayahang
manindigan sa tama at mabuti.
MGA KATANGIAN NG KABATAANG MAY MAPANAGUTANG KALAYAAN
-Malayang kumilos nang higit sa pansariling interes
-Malayang kumilos at pinananagutan ang anumang kahihinatnan ng kilos
-Malayang nakapagpasiya ngunit ginagawa ito nang matalino
-Malayang bumubuo ng pagkakakilanlan at marunong pumuna sa sariling
kaisipan, damdamin at kilos
HABANG LUMALAWAK ANG KALAYAAN, LUMALAWAK DIN ANG PANANAGUTAN -
habang mas marunong ka, mas malaya ka sa pagpapasiya nang matalino at mas
malaki rin ang pananagutan mo sa kabutihang panlahat
LAYUNIN NG KALAYAAN AY PARA SA PAGMAMAHAL AT PAGLILINGKOD
*Ang tunay na kalayaan ay pagkaalipin sa paglilingkod nang may buong
pagmamahal sa iba
URI NG PAGLILINGKOD
-Paglilingkod ng may pagmamahal ay kabaligtaran ng masamang ugali ng
pagkamakasarili
-Ang utos na maglingkod ng may pagmamahal ay kabaligtaran ng pagpapaalipin sa
batas
*Ang ating kalayaan ay dapat palaging gabayan ng pagmamahal sa kapwa
ARALIN 5 - DIGNIDAD NG TAO: PAGKILING SA MAHIHIRAP AT KATUTUBO
DIGNIDAD
-dangal ng pagkatao
-pagkabanal at pagbubukod-tangi ng tao na nag-uugat mula sa kanyang material at
espiritwal na kalikasan
-walang ibang nilalang na higit sa banal kaysa sa tao
-ang tao ay nilalang ng Diyos na kanyang kawangis, may isip & kilos-loob at ditto
nakabatay ang kanyang dignidad
DIGNIDAD AT KARAPATANG PANTAO
-bawat tao ay may dangal na pinagmumulan ng kanyang karapatan
-nasasaklaw ng mga karapatang pantao na karapat-dapat igalang sapagkat ang tao
sa kaniyang kalikasan ay may karangalan/dignidad
-pagsanggalang & paggalang nito ay iginagawad para sa lahat maging anuman ang
gulang, kabuhayan, kasarian, relihiyon o lahi
PAGGALANG SA KARAPATAN NG KAPWA: PAGGALANG SA DANGAL PANTAO
-likas sa iyo = likas sa kapwa
-meron kang karapatang ipaglaban ang iyong dangal = meron din karapatan ang
kapwa mo
DIGNIDAD: LIKAS NA PAGKABUKOD-TANGI NG TAO
-PAGGALANG SA SARILI: SIMULA NG PAGGALANG SA PANTAONG DIGNIDAD
-ang pag-unawa natin ng ating pagkatao sa ating sariling pagkatangi ang susi ng
pagkakaroon ng ating paggalang sa sariling dangal
-paggalang sa sarili ay nagpapakita ng mabuting pangangalaga sa sariling dangal
-naipakikita sa wastong pagsasaayos ng katawan & kaluluwa
--kung may paggalang ang isang tao sa kanyang sariling dignidad, may kakayahan
din siyang gumalang sa dignidad ng iba
KONSEPTO NG DANGAL PANTAO
-walang higit na mababa/mataas
-pantay ang kalikasan bilang tao at pantay rin ang mga karapatang pantao
-nagbabago ito batay sa kalidad ng ating pamumuhay
-ang dangal ay ibinababa kapag ang tao ay nagiging masama
-ang taong nagpapakabuti ng pagkatao ay nagpapakabuti rin sa kanyang dangal
TATLONG ANTAS NG AKSYON SA PAGPAPATIBAY NG DANGAL PANTAO
-PANSARILI - ang mabuting buhay
-PAKIKIPAGKAPWA - mabuting ugnayan
-PANLIPUNAN - karapatang pantao at ang batas
APAT NA PINAKAMAHALAGANG AKSYONG SA PAGSANGGALANG NG DANGAL
PANTAO
-ayon kay Pope John Paul II:
-pagtatanggol sa kabanalan ng buhay at ang pinagmulan nito
-pagtatanggol dignidad ng paggawa
-pagtatamo ng buong edukasyon at kalinangan
-pagpapaunlad ng kabutihang panlahat at katarungang panlipunan
PAGTATANGGOL SA KABANALAN AT DIGNIDAD NG BUHAY
-ang buhay ay banal at ang dignidad ng tao ang batayan ng moral na pamumuhay
ng isang lipunan
-ang kabanalan ng buhay ay hinahamon ng abortion, euthanasia, cloning,
embryonic stem cell at paggamit ng parusang kamatayan
-ang dignidad ng tao ay hindi nanggagaling sa uri ng kanyang hanapbuhay kundi
mula sa kanyang pagkato
-ang mga tao ay dapat iginagalang nang may kabanalan
-ang pantay na dignidad na dapat ipagtanggol ay nangangahulugan ng pagkakaroon
ng makatarungan at pantay na mga patakaran
PRINSIPYO NG DIGNIDAD PANTAO
-ang tao ay ibinibilang na banal mula sa kanyang pagkalalang hanggang sa kanyang
kamatayan
-bawat tao ay dapat kinikilalang mahalagang kasapi ng pamayanan na may materyal
at espiritwal na kalikasan
-ang dignidad ng tao ay ipinagtatanggol sa pamamagitan ng paggalang,
pagmamahal at pag-aaruga ng buhay
PAGKILING SA MAHIHIRAP: PAG-AANGAT SA DIGNIDAD NG BUHAY
-ang prinsipyo ng dignidad pantao ay hindi lamang pagbabawal sa
pagpatay/pagpapahirap sa buhay
-ang mga samahan ay gumagawa ng mga paraan upang ang boses ng mga maralita
at mahihina ay marinig at maipagtanggol ang kanilang karapatan para sa makataong
pamumuhay
-ang pagkiling sa maralita ay hindi nangangahulugang paglabanin sila sa isa’t isa sa
halip ito ay isang panawagan upang palakasin ang buong pamayanan sa
pamamagitan ng pagtulong & pagsuporta sa mahihina
PAGTATANGGOL SA MGA KARAPATAN NG KATUTUBO: PAG-AANGAT SA KANILANG
PANTAONG DIGNIDAD
-maraming katutubo ang nananahan sa iba’t ibang pamayanan ng ating bansa
-110 na pangkat na nakalista sa National Commission on Indigenous Peoples
-sila’y kapwa nating mga Pilipino na dapat kilalanin at igalang sa kabila ng
pagkakaiba ng kanilang katutubong kultura, espiritwal na tradisyon, kasaysayan at
pilosopiya
-sila’y Malaya at may kakayahan silang mag-ambag sa kayamanan ng sibilisasyon at
kultura, at sa kabuuan ng pamana ng sangkatauhan
PAGLALAGOM NG MGA NATUTUHAN/BUOD
-nakabatay ang dignidad ng tao sa kaniyang pagkabukod-tangi (hindi siya nauulit sa
kasaysayan) at sa pagkakawangis niya sa Diyos (may isip at kalooban)
-mahalaga sa isang kabataan ang paggawa ng mga hakbang upang maiangat ang
kaniyang dignidad at ng kaniyang kapwa lalo na sa mga mahihirap at mga katutubo
sa pamayanan
-ang dangal ng tao ay walang higit na mababa/mataas
-ang utos ng Diyos “huwag kang papatay” ay nagsasabing dapat igalang ang buhay
ng bawat tao. Igalang sa pamamagitan ng pagmamahal na mapagbigay at
paglilingkod sa kapwa
-ang pantay na dignidad na dapat ipagtanggol ay nangangahulugan ng pagkakaroon
ng makatarungan at pantay na mga patakaran
-ang mga katutubo ay kapantay ng dignidad at karapatan ng lahat ng tao
-ang mga katutubo ay kapwa nating mga Pilipino na dapat kilalanin at igalang sa
kabila ng pagkakaiba ng kanilang katutubong kultura, espiritwal na tradisyon,
kasaysayan at pilosopiya
ARALIN 6 - MAKATAONG KILOS TUNGO SA MAPANAGUTANG PAGKILING SA
KABUTIHAN
ANG PAGKUKUSA NG MAKATAONG KILOS
-Nilikha ng Diyos ang tao na Malaya. Ngunit ang ginusto ng Diyos na ang
pinakamahal at pinakamataas na uri ng Kanyang nililik – ang tao – ay may kalayang
mag-isip at kumilos ayon sa nararapat at kalugod-lugo sa mata ng Lumikha, ang
Diyos.
MAKATAONG KILOS
-Ang makataong kilos ay boluntaryo o may kusa kung ito ay pinag-isipang mabuti at
malayang naisasagawa. Ngunit
ito’y hindi nangangahulugan na maari niyang gawin o sabihin ang lahat ng kanyang
nais.
GABAY SA MAKATAONG KILOS
-Ang katotohanan ay napakahalagang batayan ng moralidad. Isa sa mabigat na
sanhi ng pagkasira ng damdamin at pagkakawatak-watak ng samahan ay dahil sa
kasilunganingan.
-Ang katotohanan ay hindi nagbabago o nagbabaluktot, walang pinipiling panahon,
lugar, o tao. Sa wikang Latin, ito ay Veritas at sa Griego, Alethia.
-Kung ang iniisip, sasabihin at pagkilos ay patas sa lahat ng kinauukulan, ito ay
pagsasaalang-alang sa katarungan. Kasabay sa pagpanig sa katotohanan ay ang
pagdudulot ng katarungan.
PANANAGUTAN SA KUSANG LOOB O MALAYONG PAGKILOS
1. Ito ba ay ginawa ng buo ang kamalayan o kaalaman ng gumagawa?
2. Ito ba ay ginawa ng may buong pahintulot ng gumagawa o sinadya ang
paggawa.
3. Malubha ba ang magiging bunga o resulta ng kusang-loob na pagkilos sa
tao o lipunan na maaring maapektuhan?
-Ang taong mas mataas ang kalaman, tulad ng nakapag-aral o mataas ang antas na
natapos na edukasyon, ay mas malaki ang pananagutan kaysa sa isang mangmang o
kulang ang pinag-aralan.
-Ang pagpapahintulot sa masamang gawain o maging kasama sa pagpaplano sa
pagsasagawa ng maling gawain, hindi lamang buo ang kamalayan bagkus ito ay
sinasadya pa.
MGA PANINIWALA NG TAO NA NAKAKAAPEKTO SA PAMANTAYAN NG MAKATAONG
KILOS
-MORAL NA POSITIBISMO - Ito ay paniniwala na walang likas na batas kung
kaya’t walang likas na karapatan ang tao.
-HEDONISMO - Ito ang paniniwala na ang pinakamataas na kabutihan ay ang
kasiyahan ng tao.
-UTILITARYANISMO - Ito ay paniniwala na ang batayan ng isang pagkilos sa
tama o mali ay nakasentro sa resulta nito lalo na kung ito ay napapakinabangan
at nakakapagbigay ng kasiyahan.
-MORAL NA EBOLUSYONISMO - Ito ay paniniwala na ang moralidad o ang
pagsusuri sa tama o mali ay hindi pa tiyak dahil ang moralidad ay naglalakbay
patungo sa kaganapan.
ARALIN 7 - SALIK SA MAPANAGUTANG PAGKILOS AT PAGPAPASIYA
ANG PAGPAPASIYA AT PAGKILOS NG TAO
-Ang tao ay likas na mabuti dahil siya ay nilikhang kawangis ng Diyos na
Pinakamataas na kabutihan
-Ang tao ay likas ang kabutihan, may kakayahang mapatibay ang kalooban, at
mapalawig ang kaisipan
-Ang nahubog na karakter o pag-uugali ng tao ay siyang magiging sandata sa
pagharap sa anumang hamon ng pagbabago
-Ang kahinaan/katatagan na panindigan sa tama/mali at sa katotohanan ay
malaking tulong sa pagsupil ng pang-aabuso ng kalayaan
-Ang damdamin ay nagiging gabay sa pagpapasiya kaya ito ang nagiging batayan sa
direksiyon na tatahakin ng tao
ANG EMOSYON
-reaksiyon ng sensitibong pakiramdam sa pagkilos/hindi pagkilos kaugnay ng bagay
na nararamdaman/naiisip na mabuti/masama
-nanggagaling sa puso dahil puso ay sentro ng emosyon
PAG-IBIG/LOVE - pinakapundamental na emosyon ng tao na napupukaw sa
pagnanais ng kabutihan na humahantong sa pagmamalasakit sa kalagayan ng iba
PAGNANAIS/DESIRE - paggawa ng kabutihan dala ng pag-ibig
PAG-ASA/HOPE - pananalig na makakamtan ang ninanais na kabutihan
KALIGAYAHAN/JOY - kasiyahan dahil sa nakamit na kabutihan
PAGKAPOOT/HATRED - pagkamuhi dala ng kutob ng loob sa kasamaan
KALUNGKUTAN/SADNESS - pagkalungkot gawa ng presensiya ng kasamaan
TAKOT/FEAR - pangamba dala ng kutob sa nagbabantang kasamaan
GALIT/ANGER - pagkayamot dala ng pagtanggi/paglaban sa kasamaan
-ang positibong emosyon ay nagbibigay inspirasyon sa pagkilos
-kung ang emosyon ay dinadala sa negatibong pananaw, ito ay nagdudulot ng
kapahamakan
3 ASPETO NA UMAAKIT SA TAO SA KASAMAAN
(1) labis na pagpapahalaga sa sarili/pride
(2) labis na pagnanasa ng mata/lust of the eyes
(3) labis na pagnanasa sa katawan/lust of the flesh
INGGIT
-nakaugat sa sarili
-ang taong may masidhing pagnanais na itaas ang sarili higit pa sa kaniyang kapwa
ay nagnanais makamtan ang magagandang bagay na napapansin sa iba kahit sa
anumang pamamaraan
-lagi nalang inihahambing ang sarili sa iba na para bang nakikipagkompetensiya
-pwede itong humantong sa paninira ng reputasyon upang ibaba ang kinaiinggitan o
sa pandaraya na makuha o mabili lang ang bagay na kinahuhumalingan
-hilahin ang ibang tao pababa
-ayaw pumayag na malampasan ng kapwa
-kung ano ang mayroon ang iba, dapat mayroon din siya
-tutungo lamang sa kabiguan dahil hindi maiiwasan na mayroon siyang taong
makakatagpo na mas hihigit pa sakanya
-ang mainggitin ay inilalaan ang maling paggamit ng kalayaan at talentong kaloob sa
kaniya ng diyos sa maraming oras at panahon
GALIT
-nakaugat sa pagkawala ng respeto sa tao
-hindi na tumitingin sa matino at maayos na paglutas ng sanhi ng galit/problema
-nawawala ang tamang pangangatwiran
-ang matinding galit ay may malalim na dahilan dulot ng labis na pagnanasa ng
katawan na makapaghiganti
-kung ang galit ay humantong na sa matinding pagnanais na makasakit sa kapwa o
maging marahas, ito ay magdudulot ng mabigat na pananagutan
KAYABANGAN
-ang pagmamalaki ay nakasentro lamang sa sarili
-hangad ng taong mayabang ay masunod ang kaniyang gusto dahil taglay niya ang
talino
-hindi tumatanggap ng pagkakamali
-ang emosyon ay ginagamit sa pansariling kapakanan at para sa sariling kabutihan
lamang
-hindi na naninindigan sa katotohanan, natututo pang magsinungaling
mapagtakpan lang ang pagkakamali
-ang tapng mataas ang tingin sa sarili ay maaaring mataas din ang ambisyon sa sarili
-kung ang paraan ng pag-angat ay ginagamitan ng pananamantala, dahas, o pag-
apak sa karapatan ng iba, dinadala siya ng kaniyang kayabangan sa baluktot na
pamumuhay
KASAKIMAN SA KAYAMANAN AT SA KAAKIBAT NA KAPANGYARIHAN
-labis na paghahangad at kaalinsabay nito ang kapangyarihan
-patuloy ang paghahangad sa karangyaan na higit pa sa pangangailangan
-ang sukatan ng dignidad o karangalan ay nakabatay sa kayamanan
-ang kayamanan ang nagbibigay sa tao ng halaga sa lipunan kaya’t may kaakibat na
katanyagan at kapangyarihan
-dahil sa kalasingan sa kayamanan at kapangyarihan, nililihis ang pag-iisip ng ta
tungo sa pagpapalawig nito sa pamamagitan ng pang-aabuso ng kapangyarihan
-ang kayamanang ipinagkaloob sa tao ay hindi lang pansarili
KAHALAYAN
-nakatutok sa mga kasiyahang seksuwal
-labis na pagnanais sa kaligayahan dulot ng mga bagay na seksuwal
-ang kapusukan ng katawan ay hindi pinipigilan kaya’t humahantong sa kahalayan
-ang pagnanasa ng mata sa nakikita at pagnanasa ng katawan ay nag-uudyok ng
kahalayan
KATAMARAN
-kulang sa motibasyon upang kusang kumilos kahit man lang para sa kaniyang
kapakanan
-laging umaasa sa ibibigay na biyaya ng iba na para bang wala siyang pakinabang sa
lipunan
-mabigat ang kilos ng katawan at nagiging pabaya sa mga gawain/responsibilidad
-ang kasamaan ay natutunghayan hindi lamang sa paggawa ng masama
(commission) kundi pati ang hindi paggawa ng kabutihan at mga responsibilidad
(omission)
KASIBAAN SA PAGKAIN
-kalabisan sa pagkain
-ang iba ay humahantong sa katakawan/labis na pagkonsumo sa pagkain dulot ng
sobrang pagnanasa ng mata at katawan
-ang kalabisan sa pagkain ay nagdudulot ng mga sakit sa katawan na nagiging
hadlang sa pagkilos
-ang kasibaan sa pagkain ay nakagawian kaya sa haba ng panahon na ito ay paulit
ulit na ginagawa, maaaring makaapekto sa pananaw at kusang-loob na pagkilos
ANG IMPLUWENSIYA NG KAPALIGIRAN
-INTERNET
-kompyuter ang mahalagang imbensiyon ng siyensiya na nakapagpapadali ng
komunikasyon kahit sa iba’t ibang dako ng mundo at paghanap ng mga ideya na
nakapagpapalawak ng isipan
-maaaring magdulot ng kabutihan o maaari ding maging hadlang sa pagpapalago
ng kabutihan
-maaaring magamit ang internet sa paninirang-puro sa pangalan/pagkatao sa
isang kagalit/kaaway
-mayroong mga nananamantala sa negosyo at pakikipagkaibigan, pornograpiya,
at madaliang paghahanapbuhay sa pagdudulot ng aliw sa pagpapakita ng parte ng
katawan kapalit ng pera/prostitusyon
-MGA PROGRAMA SA TELEBISYON
-hindi lahat ng pag-asam ng kaligayahan ay tama
-madalas ay ginagaya ang kilos ng mga artista kaya kung ano ang uso, siya rin ang
namamayagpag na gawain lalo na ng kabataang tulad mo
ARALIN 9 - TAMANG PAGPAPASIYA SA BAWAT YUGTO NG BUHAY
PROSESO NG PAGPASIYA AT PAGKILOS
-Ang tao ay dumaraan sa proseso na huhubog sa kaniyang kalayaan at kusang loob
na pagkilos. Ang lahat ng biyaya sa buhay ay may pagdaraanang proseso
-Dahil ang pagpapasiya hanggang sa pagkilos ay isang proseso, nangangahulugang
na may mga yugtong matutunghayan na bumubuo ng proseso. Mahalaga ito dahil
maaaring magsilbi itong gabay.
-Pag natuklas na ang katotohanan, panindigan ang pagpapasiya na makabubuti
alinsunod sa katotohanan at sabayan ng tamang pagkilos at pag-iwas sa masama.
MGA YUGTO NG MAKATAONG KILOS
-KAMALAYAN (AWARENESS) - ang unang yugto ay ang pagkaroon ng kaalaman sa
nangyayari. naririnig at nakikita ng tao ang nangyayari sa kapaligiran
-PAGKAROON NG INTERES SA NAKIKITANG MGA PANGYAYARI (INTEREST) - ang
pang ibabaw na kamalayan ay lumalalim ay nagkakaroon ng pagnanais na
matuklasan ang mga dahilan ng pangyayari.
-PAGPAPASIYA (DECISION-MAKING) - ang pagpapasiya tungo sa ikalulutas ng
problema o ikakabuti ng pangyayari.
-PAGKILOS (ACTION) - ito ang nagbibigay katuparan sa lahat ng nagawang
pagninilay-nilay, pagtitimbang-timbang at pagpapasiya.
-MULTIPLIER EFFECT - ito ang wastong paggamit ng kalayaan at kusang loob na
pagkilos
MGA MODELONG BAYANI NG MAKATAONG PAGKILOS
-Dumaan din sa yugto ng makataong pagkilos ang ating mga bayani at pare-pareho
ang kanilang layunin, ang pagtamo ng kalayaan ng Pilipinas sa mapang-api na
nanakop na Kastila sa bansa. Tutungo naman ito sa pagpapasiya o pagiisip kung
pano makakamit ang layunin
-Naging limitado sa pagsasaulo ng mga sagisag o simbolo ng bansa (watawat,
bulaklak, laro, hayop) at pagbigkas ng panata ang pagkahulugan natin sa pagiging
Makabayan.
PAANO MAIPAPAKITA ANG PAGMAMAHAL SA BAYAN O PATRIYOTISMO?
-Ang isang bansa ay umuunlad at lumalago sa pamamagitan ng kaniyang
mamamayan. Isa sa magagawa natin upang matulungan ang ating bansa ay ipakita
ang ating pagmamahal dito.
-Sa maraming pagkakataon, naririnig natin ang mga hinaing ng bawat isa ukol sa
kasalukuyang kalagayan ng ating bansa.
-Marami ang nagbubunton ng sisi sa mga pinuno ng bayan at sa mga pulitiko na
pinakamadaling pagtuunan ng sisi dahil sa kanilang posisyon
-Gawin ang tungkulin bilang isang mabuting mamamayan
-Kilalanin ang bansa at ang mga mamamayan nito.
-Ang tanging paraan upang maiugnay ang sarili sa bansa ay isipin ito ay karugtong
ng sarili gaya ng turing sa pamilya.
-Maging aktibo sa halpi na pasibong kasapi ng lipunan dahil sa aktibong
pamamahagi, nagiging maayos hindi lamang ang pamamalakad ng awtoridad kundi
maging ang ugnayan
-Ipanalangin ang mga namumuno. Malaking responsibilidad ang nakataang sa
balikat ang mga taong nangunguna sa bayan

-Ang Pilipinas ang unang bansa na kumupkop sa atin, ang unang nagbigay ng
PAGMAMALAKI SA PAGIGING PILIPINO
pagkakakilanlan at taglay natin.
-Ang pagmamahal sa bayan ay isa sa pinakamahalagang magagawa ng isang
mamamayan para sa kanyang bayang sinilangan at tinitirhan.
-Kailangan ng bansa ang bawat isa sa milyun-milyong Pilipino na gawin ang kaniyang
tungkulin sa bayan.
FILIPINO PRIDE (2009)
-karanasan sa mga nakasalamuhang mga pilipinong itinatanggi na sila ay Pilipino
-Gaano man kasimple ang ating ginagawa para sa bayan, kung ito ay para sa
ikakabuti nito, magiging mahalagang kontribusyon ito.
PATRIYOTISMO
LITERATURA - pag-uugnay ng sarili sa bayan
KALIKASAN AT KAPALIGIRAN, AKING PANANAGUTAN
DIKSUNARYO -"Pagmamahal sa Bayan"
KUMILOS AT MAGPASIYA PARA SA KAPALIGIRAN AT KALIKASAN
-Ang uri ng pamumuhay ng ng tao ay may direktong epekto sa galaw ng kalikasan at
-Ang bansa na ating kinabibilangan ang pinag-uugatan ng ating pagkakakilanan.
hinaharap ng ating planeta.
Anuman tayo ngayon bilang isang indibidwal, malaking bahagi nito ay bunga ng
-ang mabilis na pagkasira ng kalikasan ay isang isyu na matagal nang pinagtutuunan
pagkupkop sa ating ng ating bayan.
ng pansin ng marami kabilang na ang mga siyentipiko, iskolar, at politiko.
-Ang pagmamahal sa bayan ay nagbubuklod sa mga mamamayan.
ANG MAPANIRANG KILOS NG TAO
-ang tao ang sumisira sa kalikasan
-Ang isang tao na nagmamahal sa bayan ay nagnanais na makita ito na maging mas
-pagiipon ng basura at maling pagtatapon nito
abuti kaysa sa kasalukuyang kalagayan. May pakialam sya sa nangyayari at sa
-naglunsad ng ibat ibang programa ukol dito
kahihinatnan ng bayan.
-80 tonelada ng basura ang natatapon araw araw at 70% lang ang nakokolekta
-ang maling pagtatapon ng basura ay nagiging sanhi ng polusyon na nakaaapekto sa
-Ang tagumpay ng isang Pilipino ay tagumpay ng lahat at ang kabiguan niya ay
kalidad ng hangin, tubig at lupa.
kabiguan ng bawat Pilipino

-Nagdudulot din ito ng climate change

-Ang pakiramdam ng isang taong may pagmamahal sa bayan ay kaugnay siya ng
kaniyang bayan ay nadarama rin niya ang kapakanan ng kababayan niya
IBA PANG MAPAMINSALANG KILOS NG TAO:
-pagsira ng kagubatan
-Sa pamamagitan ng pagmamahal sa bayan, naipagpapatuloy ang mga ipinaglaban
-pag papatag sa kabundukan upang tayuan ng gusali
ng ating mga ninuno.
-maling paggamit ng likas na yaman
-pagaaksaya ng tubig at enerhiya
-Ipinakita nila sa atin na kasinhalaga ng kanilang buhay ang ating bansa at dapat
itong ipaglaban kung kinakailangan.
MALING PAMUMUHAY, MALING PAGPAPAHALAGA
-mapapansin na sa pagdaan ng panahon mas nagihing materyoso at mapaghangad
PAGLABAG SA KONSEPTO NG PATRIYOTISMO SA LIPUNAN
ang marami sa atin.
-Bagama't maraming naidudulot na kabutihan ang pagmamahal sa bayan, hirap pa
rin ang mga pilipino ipakita ito.
-ang materyalismo at komersyalismo ay nagiging paraan na ng pamumuhay natin.
-Makikita natin ang mga paglabag na ito sa mga Pilipino na pinipilit dayain ang
ito ang epekto sa atin ng mga patalastas at sinasabi ng media
pamahalaan.

-sinasabi nito na kailagngan nating maging maputi, mataas, payat at magkaroon ng

NIELS MULDER (2012) – “THE INSUFFICIENCY OF FILIPINO NATIONHOOD
magagandang gamit upang maging mas ganap tayo bilang tao.
-Ang kakulangan ng pagbuo ng konsepto ng patriyotismo ay nauugat sa pagkabigo
natin na linangan ang mentalidad na tayo ay iisa bilang mamayan ng bansa.
-hindi lamang nagatibong pagtingon sa sarili at maling pananaw sa kaligayahan ang
epekto sa atin ng mga paghihikayat na ito ng media. may epekto din ito sa ating
kapaligiran

-nakasalalay ba sa cell phone sapatos o bag at sa dami ng mga ito ang ating
kagandahan at kaligayahan?

KAHALAGAHAN NG PANGANGALAGA SA KALIKASAN

ITO ANG ATING TAHANAN
-una at higit sa pagiging mamamayan natin ng bansa ng ating tinitirhan sa
kasalukuyan, tayo ay mamamayan ng daigdig.
-Ang kabuuan ng sistema o ng tinatawag na ecosystem na sumusuporta sa ating
buhay at pangangailangan ay nakasalalay sa kaayusan ng lahat ng bagay sa
kalikasan.
-Komplikadong sistema at ang tinatawag na food chain ng kalikasan ay tinitiyak na
matutugunan niya ang pangangailangan ng tao.

ITO AY ATING MORAL NA OBLIGASYON SA KALIKASAN AT PANANGUTAN SA DIYOS

-Dahil utang natin ang ating ikinabubuhay sa kalikasan, mayroon tayong moral na
obligasyon na alagaan ito at tiyakin ang kaniyang kaayusan.

KALIGAYAHAN AT PAGIGING KATIWALA

-maliwanag na ang ating maling kilos, pamumuhay, at pagpapahalaga ay nakakasira
sa kalikasan. upang matuguanan ang problemang ito, mayroong dalawang bagay na
kailangan nating maunawaan.
1.) hindi naksalalay ang ating kaligayan sa pagkakaroon ng maraming materyal na
bagay
2.) ang pagtupad sa ating pananagutan sa kalikasan bilang katiwala nito ay
paggalang hindi lamang sa kalikasan kundi pati na rin sa awyoridad ng diyos na
syang guamawa at nagkatiwala nito sa atin
PAGPAPASIYA NANG TAMA PARA SA KAPALIGIRAN
-ang bawat pasiyang ginagawa natin tungkol sa paraan ng paggamit ng mga
materyal na bagay ay mayroong direktang epekto sa kalagayan ng kapaligiran.
-ang pangunahing paraan upang mabigyan ng solusyon ang anumang problemang
nagaganp sa kapaligiran ay ang pagkakaroon ng tama at mapanagutang
pagpapasiya sa paraan ng paggamit ng materyal na bagay.

MAAARI TAYONG MAGING MAPANAGUTAN SA ATING PASIYA TUNGKOL SA MGA

BAGAY NA NAKAAPEKTO SA KAPALIGIRAN SA PAMAMAGITAN NG SUMUSUNOD NA
PARAAN:
1. MAMUHAY NG SIMPLE
-ang pangangalaga sa kapaligiran ay nangangailangan ng pagbabago ng paraan ng
pamumuhay.
-ang pamumuhay nang simple sa pamamagitan ng pagbili ayon lamang sa
pangangailangan ng nangangahulugang ng mas malinis at maayos na kapaligiran.

2. ISAALANG-ALANG ANG KAPALIGIRAN SA MGA BIBILHIN AT GAGAMITIN.

-mahalagang maging bahagi ng ating pang araw araw na kilos at pasiya ang
kapakanan ng kapaligiran lalo na sa mga bagay na ating bibilhin at gagamitin.
-gayundin dapat suportahan at tangkilikin ang produkto na hindi nakakaapekto sa
kapaligiran.

3. HUWAG PALAGING ISIPIN ANG LAYAW NG KATAWAN

-dahil sa nagagawa ng teknolohiya at mabilis na takbo ng pamumuhay, nasanay
tayo sa mga bagay na magpapadali sa ating mga gawain.

4. HUWAG MAG-ALANGANG GAMITING MULI, KUMPUNIHIN, O IRECYCLE ANG

MGA GAMIT.
-ang pagtatapos ng mga bagay na hindi kailangan, nagamit o sira na ay nagpapalala
sa basurang itinatapon natin. sa halip ma itapon ang mga ito, maari itong
pakinabangan sa pamamagitan ng pagkukumpuni ng mga ito.
ang pangangalaga sa kalikasan ay nagsisimula sa mga bagay na kayang gawin ng
bawat isa gaya ng pagiging mapanagutan sa mga materyal na bagay na ating binibili
at ginagamit.