ბიოკონტროლი

ქალწული მდედრების სხეული ნუნუსებში ამ უკანასკნელების განაყოფიერების შემდეგ,

მათ მიერ კვერცხების დადების მომენტში ტელენომუსი მდედრების სხეულიდან
გადადიოდა ახლად დადებულ კვერცხებზე და აზიანებდა მათ. რიცხვითი რეაქცია
განსხვავდება ფუნქციურისაგან გამოვლენის სიჩქარით. ენტომოფაგების რიცხვითი
რეაქციები ზოგიერთ სახეობასთან ჩქარდება, თუ ისინი მსხვერპლის ერთ თაობაზე
რამდენიმე თაობას იძლევიან, ოღონდ ეს ისე არ უნდა გავიგოთ, რომ ბუნებრივი მტრები
თავის რიცხოვნობას ზრდიან მსხვერპლის ( მასპინძლის) სიმკვრივის ზრდასთან ერთად. ეს
პროცესი სისტემაში დაყოვნებით ხდება დროში. პარაზიტები და მტაცებლები
გაძლიერებულად მხოლოდ მაშინ მრავლდებიან , როცა მათ მსხვერპლებს უკვე აქვთ ამ მხრივ
უპირატესობა. ესაა რიცხვითი რეაქციის აზრი. ამის ერთ-ერთი ახსნა ბერიმანის ( 1992)
აზრით , ის ფაქტია , რომ საკვების გაზრდილი რაოდენობის ენერგიად ტრანსფორმაციისთვის
ჭარბი საკვების ადგილებში ენტომოფაგებს განსაზღვრული დრო ჭირდებათ. ამის გამო
რიცხვითი რეაქციის სიჩქარე , ჩვეულებრივ ჩამორჩება მსხვერპლის პოპულაციის
სიმკვრივის ცვლილების სიჩქარეს, და ასეთი დაყოვნების ხანგრძლივობა განისაზღვრება
გამრავლების ინტერვალებით, ენტომოფაგების მოქნილობითა და ძიების უნარით.

„ფიტოფაგი- ენტომოფაგის“ სისტემაში რეგულარული მექანიზმების დაგვიანების

პროცესების ახსნას იძლევა ა. ს. ისაევი თანაავტორებთან ერთად (1984) მათემატიკური
მოდელების შექმნის გზით, რომლითაც მტკიცდება, რომ დაგვიანების ეფექტი
თვითრეგულირებადი ეკოლოგიური სისტემის საერთო ნიშანთვისებათა გამოვლინებაა

სხვა შეხედულებებია მოცემული ტყის მწერების დინამიკაზე ფ.ნ. (1997)

მიმოხილვაში, სადაც სიკვდილიანობის მარეგულირებელი როლი გამოწვეული ბუნებრივი
მტრებით უარყოფილია. მუხის მწვანე ფოთოლხვევიას შესახებ დიდ საველე მასალაზე
ნაჩვენებია, რომ სიკვდილიანობა გამოწვეული პარაზიტების მიერ საერთოდ
სპეციალიზებულთა მიერ კერძოდ არ იზრდება პოპულაციის სიმკვრივის ზრდისას, არამედ
სტაბილიზდება არამაღალ დონეზე. სიკვდილიანობის ზრდა, პარაზიტებით გამოწვეული,
ხდება მასპინძლის პოპულაციის სიმკვრივის დაცემისას, ესე იგი ის არა მიზეზია არამედ
შედეგი დეპრესიისა.
პოპულაციის სიმკვრივის დაცემას ავტორი ხსნის გარემოს ფაქტორების ზეწოლით, მათ
რიცხვში- ბუნებრივი მტრების. ამასთანავე დიდ როლს ასრულებს მსხვერპლის ბუნებრივ
მტრებთან „შეხვედრის პრინციპი“. პასუხი ამ ზეწოლაზე არის პოპულაციის შიდა გადაწყობა:
სხეულის ზომების შემცირება, შეფერილობის შეცვლა, ნაყოფიერების შემცირება,
ცვლილება სქესობრივ სტრუქტურაში მამრების სასარგებლოდ, ფაზური ცვალებადობა და
მსხვერპლის დაცვის სხვა ხერხები ფაქტორების არასასურველი ზეწოლისაგან. ეს
პოპულაციური ცვლილებები არ შეიძლება ავხსნათ შიმშილისა და შექუჩების ეფექტით,
რადგან ისინი ნარგავების ტოტალური გადაჭრის მომენტამდე ხდება.

პათოგენები. მკვლევარების უმრავლესობა აღიარებს ენტომოპათოგენების მნიშვნელოვან

როლს ტყის მწერების რიცხოვნობის რეგულაციაში. მსოფლიო პრაქტიკაში მასიური
გამრავლების აფეთქებათა ჩაქრობის არცთუ ისე მცირე მაგალითია ცნობილი, ვირუსული

1
ეპიზოოტიებისაგან, ავადმყოფობებისაგან, რომლებიც გამოწვეულია მიკროსპორიდიებისა
და ენტომოპათოგენური სოკოების მიერ. ეპიზოოტიების მსოფლიო მიმოხილვა ტყის
მწერების პოპულაციებში გვიჩვენებს, რომ უმრავლეს შემთხვევებში ფიტოფაგების მასიური
გამრავლების აფეთქებების ჩაქრობა ვირუსული დაავადებებისაგან ხდება.

ევროპაში( მონაზონის ) მასიური გამრავლების აფეთქებათა ანალიზმა აჩვენა რომ ისინი

ყველა ვირუსული ეპიზოტიის განვითარებით დამთავრდა. რგოლისებრი პარკხვეიას
პანდემური აფეთქებები როგორც წესი, აგრეთვე ვირუსული დაავადებებისაგან ხდება.( )
არაფარდი პარკხვევიას მასიური გამრავლების აფეთქებები ყოველთვის ვირუსული
ეპიზოოტიებით მთავრდება.

უმძლავრესი აფეთქება რუსეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთში 1959-1961 წლებში ჩაქრა

ვირუსული ეპიზოოტიებისგან /გოლოსოვი მ. ა. 1975/. ფიჭვის ქარცია ხერხიას და ხერხიების
მთელი რიგი სხვა სახეობების ჩაქრობა რუსეთში, ევროპაში, კანადაში, აგრეთვე ვირუსული
დაავადებებისგან ხდება.ფოთოლხვევიას ემრავალ მასიურ ჩაქრობაზე შვეიცარიის ალპებში
მიუთითებს ვ. ბალტენსვეილერი /1958, 1964,1970,1998/.

ეპიზოოტიების ვირუსების მაგალითები ლიტერატურაში მრავლადაა. ეპიზოოტიების

ანალიზმა აჩვენა , რომ მათი განვითარება სტიმულირდება ფიტოფაგების პოპულაციების
რიცხოვნობის ზრდით, მაგრამ მჟღავნდება ისინი როგორც წესი, გარდამავალი ციკლის
მაქსიმუმის ფაზაზე აბიოტური ფაქტორების პროვოკაციული პირობების დროს და
ტროფიკული რეჟიმის დარღვევისას.

მწერების უმრავლესობის პოპულაციებში ვირუსი შეიძლება იმყოფებოდეს ლატენტური

ფორმით /ფარული ვირუსმატარებლობა/ და ტრანსუარიალურად გადაეცემოდეს თაობიდან
თაობას მრავალი წლის განმავლობაში ისე, რომ არ მჟღავნდებოდეს ავადმყოფური
სიმპტომების სახით, მასპინძლის მაღალი სიმკვრივის დროს, რომელიც დასუსტებულია
ცხოვრების ცუდი პირობების გამო /შიმშილი, ცუდი ამინდი და სხვა/, ლატენტური ვირუსი
როგორც წესი, გადადის მწვავე ინფექციურ ფორმაში, რეალიზდება რა ეპიზოოტიად.

სოკოები, განსაკუთრებით Entomophtora-ს და Beauveria-ს სახეობებიდან - იწვევენ

ინფიცირებული მასპინძლის მწერების სიკვდილიანობას. ამ უკანასკნელთა რიცხოვნობის
ნებისმიერ დონეზე. მაგრამ მასპინძლის- მწერი კონტაქტი შემთხვევითი პროცესია, რადგან
სოკოების სპორები და კონიდიები ჰაერში ვრცელდება. მასპინძლის ცხოვრების დაბალ
დონეზე სოკოები იშვიათად ასრულებენ მარეგულირებელი მექანიზმების როლს. ეს როლო
იზრდება მასპინძლის სიმკვრივის ზრდასთან ერთად. ცნობილია მავნებლების გამრავლების
აფეთქებათა ჩაქრობის შემთხვევები სოკოვანი ინფექციებისგან, განსაკუთრებით მაშინ, როცა
მათთვის იქმნებოდა სასურველი პირობები ტემპერატურისა და ტენიანობის მხრივ.

ტყის თითქმის ყველა მწერი სენიანდება ბაქტერიების მიერ. განსაკუთრებით ხშირად

ბაქტერიოზები გამოწვეულია კრისტალმატარებელი ბაქტერიებით -Bacillus thuringiensis.
მაგრამ ეს ბაქტერიები არაა პირველადი პათოგენები და იწვევენ იმ მწერების ავადმყოფობასა
და სიკვდილს რომლებიც უკვე დასუსტებული არიან სხვა სტრესული ფაქტორებით.
2
მასპინძლების პოპულაციებში ინფექციების გადატანა ისევე, როგორც სოკოებთან,
შემთხვევით ხასიათს ატარებს.

პათოგენური ბაქტერიები ასევე არ ასრულებენ მნიშვნელოვან როლს მწერების

პოპულაციების რიცხოვნობის ზრდის შეჩერებაში დაბალ დონეზე. ლიტერატურაში არ
გვხვდება ტყის მწერების პოპულაციებში ბუნებრივად წარმოქმნილი ბაქტერიული
ეპიზოოტიების მაგალითები, მაგრამ ბაქტერიული პრეპარატების ხელოვნურად შეტანისას
ბაქტერიოზები წარმატებით ვითარდებიან, იწვევენ რა მუხლუხოების მასიურ დაღუპვას,
განსაკუთრებით მავნებლის გრადაციის კულიმინაციურ ფაზაზე.

არც თუ იშვიათად ტყის მავნებლებთან ჩნდება დაავადებები, გამოწვეული

უმარტივესებით. კერძოდ ქერქიჭამიების მუხლუხოებს ან მატლებს და იმაგოებს
უვითარდებათ მიკროსპორიდიოზები / უმარტივესები mikrosporidiae -ს რაზმიდან/. ამ
მიკროორგანიზმებით ინფიცირებას იშვიათად მივყავართ მასპინძლის დაღუპვასთან, მაგრამ
აქვეითებს მისი სიცოცხლის უნარს, ნაყოფიერებას და მდგრადობას სხვა ინფექციების
მიმართ .როგორც ვირუსებს, უმარტივესებსაც აქვთ ტრანსო გადაცემის უნარი
მშობლებიდან შთამომავლობისთვის მასპინძლისა. ამიტომ სავსებით შეუძლიათ
არსებობდნენ გაიშვიათებულ / გამეჩხერებულ / პოპულაციებშიც კი.

ნემატოდები - ეს ტყის მავნებელი მწერების მიკროსკოპული შინაგანი პარაზიტებია.

ენტომოპათოგენური ნემატოდების სახეობათა მთელი რიგი წარმატებით აინფიცირებს
ფარულად მცხოვრებ მწერებს, ისეთებს როგორებიც არიან, მაგალითად, ქერქიჭამიები და
რქაკუდები. ნემატოდებს შეუძლიათ დაასნებოვნონ ზოგიერთი ქერქიჭამიას პოპულაციების
მნიშვნელოვანი ნაწილი, მაგრამ მათი როლი როგორც მარეგულირებელი ფაქტორის
გარკვეული არაა. ამავე დროს ნემატოდები არის მძლავრი რეგულატორი Silex nostiliae
pozoxvosta- რქაკუდასი, რომელიც ევროპიდანაა ავსტრალიაში ჩატანილი.

ხერხემლიანი და უხერხემლო ენტომოფაგებისგან განსხვავებით პათოგენურ

მიკროორგანიზმებს არ გააჩნიათ მაღალგანვითარებული სენსორული და ლოკომოტორული
ადაპტაციები მასპინძლის საძებნელად და მისი დასნებოვნებისათვის. ისინი ან პასიურად
ვრცელდებიან გარემომცველ გარემოში სპორების /სოკოების, ბაქტერიების,
მიკროსპორიდიების, პოლიედრების, ვირუსების, ლატენტური მატლების /ნემატოდების
სახით, ან გადაეცემა მშობლებიდან შთამომავლობას /ვირუსები, მიკროსპორიდიები/.

2.3.რეგულირების მექანიზმების აქტიურობის

ზღურბლები

რეგულირების ცალკეული მექანიზმების ეფექტური მოქმედება ჩვეულებრივ, ტყის

მავნებელი მწერების პოპულაციის სიმკვრივის სხვა და სხვა დონეზე მჟღავნდება.

სინთეტურ თეორიაში ნაჩვენებია ცალკეული მექანიზმების ეფექტურობის

ზღურბლოვანი დონეები. ეფექტურობის ყველაზე დაბალ ზღურბლს ფლობს პარაზიტებისა
და მტაცებლების ფუნქციური რეაქცია და მისი მარეგულირებელი მნიშვნელობა
შეზღუდულია მასპინძლის ან მსხვერპლის პოპულაციის დაბალი სიმკვრივით. უფრო ფართო
3
ფარგლებშია ეფექტური სპეციალიზებული ენტომოფაგები, რომლებიც რიცხვით რეაქციას
ფლობენ. ისინი ინარჩუნებენ მარეგულირებელ მნიშვნელობას არა მხოლოდ თავიანთი
მსხვერპლის დაბალი რიცხოვნობის პერიოდში, არამედ მისი საგრძნობი აწევის
შემთხვევებშიც. მომდევნო საფეხურები უკავია დაავადებებსა და სახეობისშიდა მექანიზმებს.
ეს უკანასკნელები იწყებენ ამოქმედებას რიცხოვნობის ისეთ დონეებზე, რომლებიც ახლოსაა
გარემოს გაჯერებასთან და გამორიცხავს პოპულაციების გადაშენებას.

იმის წყალობით, რომ რიცხოვნობის რეგულირების სისტემა სხვა და სხვა მექანიზმების

კომპლექსს ფლობს, რომლებიც პოპულაციის სიმკვრივის სხვა და სხვა დონეზე მოქმედებს,
კომპენსირდება ყოველი მექანიზმის არასრულყოფილება და ხდება პოპულაციის მდგრადი
მდგომარეობის უზრუნველყოფა მუდმივად გაახლებად გარემოში .რეგულირების
საფეხურები რიგი საცდელი სქემა კიბერნეტიკაში ულტრასტაბილობის სახელწოდებით
არის ცნობილი.

გ.ა. ვიქტოროვის მიერ შემოთავაზებულია მწერების რიცხოვნობის რეგულირების

ძირითადი მექანიზმების ეფექტურობის ზომებისა და ზღურბლის დონეთა სქემა
ჰიპოტეტური მავნებლის რიცხოვნობის მერყეობის ფონზე. (სურ.1). ეს სქემა ფიგურირებს
პრაქტიკულად ენტომოლოგიის ყველა სახელმძღვანელოსა და სასწავლო წიგნში.

ჩვენ ის აგრეთვე განხილული პრობლემის ლოგიკური დასრულების მიზნით მოვიყვანეთ.

სურ.1-ზე სქემატურადაა წარმოდგენილი მწერების რიცხოვნობის ძირითადი
რეგულატორების აქტივობის ზღურბლები და ზონები. აქტივობის დაბალ ზღურბლს, მაგრამ
თან აქტივობის ვიწრო ზონას ფლობს ყველაფრისმჭამელი პარაზიტებისა მტაცებლების
ფუნქციური რეაქცია. ამავდროულად მისი მარეგულირებელი მნიშვნელობა შეზღუდულია
პოპულაციის დაბალი სიმკვრივით. ყველაფრისმჭამელი ენტომოფაგების აქტივობის ვიწრო
ზონა იმითაა განპირობებული, რომ მათ არა აქვთ რიცხვითი რეაქციების უნარი. უფრო
ფართო ფარგლებში მოქმედებენ სპეციალიზებული ენტომოფაგების რიცხვითი რეაქციები,
რომლებიც ინარჩუნებენ მარეგულირებელ მნიშვნელობას არა მხოლოდ თავიანთი
მსხვერპლის, დაბალი რიცხოვნობის პერიოდში, არამედ მისი საგრძნობი აწევის დროსაც.

მწერების ავადმყოფობების მარეგულირებელი როლი წარმოჩნდება, როგორც წესი,

პოპულაციის სიმკვრივის მაღალ დონეებზე, როცა იწყებს წარმოჩენას ინდივიდთა შექუჩების
არასასიამოვნო შედეგები და იქმნება საკვები რესურსების ამოწურვის საფრთხე.

სურ.1.

სურ.1. მწერების რიცხოვნობის რეგულირების ძირითადი მექანიზმების ზღურბლები და

აქტივობის ზონები /სქემა/

გ. ა. ვიქტოროვის (1976) მიხედვით.

ზღვრული რეგულირების მექანიზმის სამსახურს წევს სახეობისშიდა კონკურენცია,

რომელიც ამოქმედებას იწყებს რიცხოვნობის ისეთ დონეზე, როცა საკვების მარაგი ილევა და
დგება შიმშილი და ინდივიდთა ურთიერთდათრგუნვა.

4
 შემოთავაზებული სქემა მოხერხებულია მექანიზმების იმ ცალკეული ჯგუფების როლის
გასაგებად, რომლებიც არეგულირებენ მწერების რიცხოვნობას მათი გრადაციის
განმავლობაში. ავტორი ამ სქემაზე გამოყოფს რეგულირების ძირითადი მექანიზმების
აქტივობის ზღურბლებსა და ზონებს, რომლებიც თანმიმდევრულად ცვლიან ერთმანეთს
/ყველაფრისმჭამელი ენტომოფაგი-მტაცებლები და პარაზიტები, სპეციალიზებული
ენტომოფაგები-უპირატესად პარაზიტები, ეპიზოოტიები, ენტომოპათოგენებით გამოწვეული
სახეობისშიდა კონკურენცია/. ყოველი მექანიზმი მოქმედებს პოპულაციის სიმკვრივის
განსხვავებული ინტერვალების ფარგლებში და თანმიმდევრულად ირთვება იმის შემდეგ,
როცა წინა რეგულატორი კარგავს თავის დომინირებად მნიშვნელობას. მსგავსი სისტემის
არსებობა აკომპენსირებს რეგულირების ყოველი ცალკეული მექანიზმის
არასრულყოფილებას და უზრუნველყოფს მის მაღალ სტაბილობას. მაგრამ ტყის
მავნებლებისთვის რთულ ეკოსისტემაში მოვლენების ასეთი განვითარება ყოველთვის
ზემოთ აღწერილი სცენარით არ რეალიზდება.

გ. ა. ვიქტოროვის სინთეტურ თეორიაში გათვალისწინებული არაა ისეთი

მნიშვნელოვანი პარამეტრები, როგორიცაა საკვები მცენარის დაცვითი რეაქცია,
მსხვერპლთა /მასპინძლის/ ქცევა, კომპენსაციის ეფექტი. დეფოლაციის შემდეგ მცენარეები
გამოიმუშავებენ სპეციფიკურ ქიმიურ ნაერთებს, რომლებიც იცავენ მათ ფიტოფაგების
შემდგომი პრესისგან. ასე, მაგალითად, ფიჭვს, რომელიც ხერხიების თავდასხმას
დაექვემდებარა, შეეცვალა ფენოლის მეტაბოლიზმი და უჩნდებოდა ახალი ქიმიური დამცავი
ნივთიერებები ( Phiegls, 1968 ). Zeiraphera diniana

-ს მიერ ლარიქსის შემოჭმის შემდეგ პეპლების გადარჩენა და ნაყოფიერება მომდევნო 4-

5 წლის განმავლობაში დაქვეითდა წიწვის შენელებული წარმოქმნის, მისი აწეული
სიმკვრივის, ბოჭკოებისა და ფისის აწეული კონცენტრაციისა და აზოტის დაქვეითებული
შემცველობის შედეგად (Baltensweiler,1977).

მტაცებლობის გავლენას როგორც წესი, მივყავართ მსხვერპლთა პოპულაციის

დარჩენილი ნაწილის სახეობისშიდა კონკურენციის მაკომპენსირებელ დაქვეითებასთან,
ექსტრემალური სიტუაციებიდან თავის დაღწევათა ქცევაში, ცვლილებების ხარჯზე უკეთესი
თავშესაფრების პოვნასთან, და ბოლოს, ფაკულტატური დიაპაუზის მექანიზმის
გამოყენებასთან.

რიცხოვნობის რეგულირების სხვა და სხვა მექანიზმის ფორმირება დაკავშირებულია

სახეობათა ბიოლოგიურ ევოლუციასთან აბიოტური და ბიოტური გარემოს განსაზღვრულ
პირობებში და პოპულაციებისა და ბიოცენოზთა ისტორიულ განვითარებასთან. ამის გარდა,
რეგულაციის მექანიზმების მოქმედების კანონზომიერებაზე დიდ გავლენას ახდენს
ჩატარებული ქიმიური ბრძოლა ტყის მავნებლებთან, რომლის დროსაც ნადგურდება
სპეციალიზებული ენტომოფაგების ძირითადი მასა. ქიმიური საშუალებების გამოყენებისას
ფიტოფაგი-მავნებლების წინააღმდეგ იქმნება მოჩვენებითი კეთილდღეობა. მავნებლის
უზარმაზარი მასა ნადგურდება, მაგრამ ამ დროს კიდევ უფრო მეტად დამღუპველი
ზემოქმედება ხდება მათ ენტომოფაგებზე. შედეგად იმ ფიტოფაგების მომდევნო
გენერაციებში, რომლებიც გადარჩნენ ქიმიური ბრძოლის პერიოდში, იწყებს ზრდას მათი
გამრუდების კოეფიციენტი, რასაც მივყავართ მავნებლის რიცხოვნობის სწრაფ აღდგენასთან
და ზრდასთან. ქიმიური პესტიციდების განმეორებითი გამოყენება მკვეთრ დეპრესიულ
5
ზემოქმედებას ახდენს ენტომოფაგებზე და მივყავართ ფიტოფაგების რიცხოვნობის
მერყეობის ამპლიტუდის კიდევ უფრო ძლიერ ზრდასთან, რაც „მოისვრის“ მთელ სისტემას
მასიური აფეთქების ზონაში( ა. ს. ისაევი, 2001). როგორც ცდა გვიჩვენებს, ბრძოლა ქიმიური
საშუალებების გამოყენებით მავნებლის რიცხოვნობის ზრდის ფაზაში ძალზე ფრთხილ,
გონივრულ მოქმედებას ითხოვს, რომელიც შეამცირებდა ნეგატიურ გავლენას სასარგებლო
ფაუნაზე. ეს მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ ტყის ინტეგრირებული დაცვის მეთოდების
შემუშავებისას.

თავი 3. ტყის მწერების ბუნებრივი მტრების

დახასიათება

როგორც იყო ნაჩვენები I და II თავებში, მტრები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ტყის

მავნებლების რიცხოვნობის დინამიკაში. მაგრამ ენტომოფაგების ცალკეული ჯგუფები და
სახეობები არა ცალსახად მოქმედებენ მსხვერპლთა / მასპინძელთა/ სიმკვრივის სხვა და სხვა
ინტერვალების ფარგლებში.

აქტივობის დაბალ ზღურბლსა და ვიწრო ზონას ფლობენ ყველაფრისმჭამელი

ენტომოფაგები, სპეციალიზებული პარაზიტები არეგულირებენ მასპინძლების რიცხოვნობას
უფრო მაღალ დონეზე, და რიცხოვნობის ყველაზე მაღალი ზღვრის ახლოს
მარეგულირებელი როლი ეკუთვნის მიკროორგანიზმებს-მწერების ინფექციურ დაავადებათა
გამომწვევებს.

3.1. ყველაფრისმჭამელი (პოლიფაგი) ენტომოფაგები

ამ ჯგუფში შედიან სხვა და სხვა ცხოველები, რომლებიც მწერებით იკვებებიან, თანაც

მათთან იშვიათად შეიმჩნევა გამოხატული კვებითი სპეციალიზაცია ან უპირატესობის
მინიჭება საკვებისთვის. ისინი პრაქტიკულად არ არიან დაკავშირებული ბიოცენოზში
ცალკეული სახეობის სიმკვრივის ცვლილებასთან, რომელიც არის ერთ-ერთი კომპონენტი
მათ რაციონში. თუმცა გარკვეული ხარისხით მათ შეუძლიათ მოახდინონ მავნებლების
პოპულაციის აწეული რიცხოვნობის სტაბილიზება, რადგან ბევრ მათგანს აქვს უნარი,
კონცენტრირდეს ადგილებში, სადაც ადვილად მისაწვდომი საკვებია და სწრაფად
გადაერთვებიან საკვებზე, რომელიც ჩნდება ბიოტოპში მწერების მასიური სახეობით. ასეთ
ყველაფრისმჭამელ ენტომოფაგებს მიეკუთვნება ხერხემლიანი ცხოველების ზოგიერთი
ჯგუფი ( ფრინველები, წყალხმელეთა ცხოველები , რეპტილიები, ძუძუმწოვრები) და
უხერხემლოები ( ფეხსახსრიანები, , ობობები, ტკიპები, მწერი-ენტომოფაგები).

3.1.1. მტაცებელი ხერხემლიანები

ამ ჯგუფის წარმომადგენლები ჭამენ მწერების უამრავ რაოდენობას, სასარგებლოსა და

მავნებლის გარჩევის გარეშე, აუცილებელი სასიცოცხლო ფუნქციების შენარჩუნებისათვის /
საკვების ძიება და მოხმარება, გადაადგილება, ურთიერთობა, გამრავლება და ა.შ./ მათ
ენერგიის უზარმაზარი რაოდენობა სჭირდებათ. ამასთანაა დაკავშირებული ამ მტაცებელთა
მაღალი შესაძლებლობები მსხვერპლთა მოხმარებაში.

6
 ფრინველებს ხერხემლიან ცხოველებს შორის განადგურებული მწერების რაოდენობით
პირველი ადგილი უკავიათ, მაგალითად, ცალკეულ ფრინველებს დღეში 100 მწერამდე
შუძლია შეჭამონ, ესე იგი, პოტენციალურად 30 000- მდე წელიწადში.

ტყის ნარგავებში ბინადრობენ ისეთი აქტიური გამჩანაგებლები მავნებლებისა,

როგორებიც არიან კოდალები (კოდალასებრთა რაზმი: მცირე, ჭრელი, შავი კოდალები,
ისინი ძირითადად იკვებებიან ქერქიჭამია მატლებითა და ხოჭოებით, ხარანუზებით
მოიპოვებენ რა მათ ქერქისქვეშიდან და მერქნის ხის რქიდან ამ მავნებლებით დასახლებული
ხეებისა.

ყველაზე მრავალრიცხოვანია ბეღურასებრთა რაზმის წარმომადგენლები. ტიპური

მწერისებრი სახეობები, წარმოდგენილია ბოლოქანქარას, წიწკანას, ბუზიჭერიების,
ასპუჭაკების, მოლაღურების, თავშავა-მემატლიების და სხვების ოჯახებში. განსაკუთრებით
ბევრ მწერს ამ რაზმის წარმომადგენლები ანადგურებენ ბარტყების გამოკვების პერიოდში.
ასე, ზემოთ პატარა ბუზიჭერია, თავშავა-მემატლია ამ პერიოდში 15 დღეში 1,5კგ. სხვა-სხვა
მწერს აგროვებს.

ჩვეულებრივი მოლაღური ჭამს იმ მავნებელი მუხლუხოების დიდ რაოდენობას,

რომლებსაც ფრინველთა უმრავლესობა ხელს არ ახლებს შხამიანი ბუსუსების გამო.
მოლაღურები აქტიურად ნადირობენ ხეების ვარჯებში სხვადასხვა სახის ხოჭოებზე,
პეპლებზე, ბუზებზე, ბაღლინჯოებზე, აპკოვან ფრთოსნებზე.

გუგულები (გუგულისებრთა რაზმი) ფართოდ გავრცელებული ფრინველებია რუსეთის

ტყეებში. იკვებებიან თითქმის მხოლოდ მწერებით, ძირითადად მუხლუხოებით, მათ
რიცხვში პარკხვევიებისა და ტალღურების ბუსუსებიანი მუხლუხოებით.

ტყის მავნებლების განადგურებაში დიდ როლს ასრულებენ წიწკანები. ისინი ნადირობენ

სხვადასხვა -ებზე: მუქწიწვოვანი ჩრდილოეთის ტაიგიდან მოყოლებული
(ქოჩორა წიწკანა, ნაცრისფერთავა და შავთავა )/ ნათელფოთლოვან ტყეებამდე,
, ნარგავებამდე სამხრეთ-აღმოსავლეთსა და სამხრეთში/ დიდი წიწკანა, წივწივა,
/. მრავალი სხვა მწერიჭამია ფრინველისგან განსხვავებით, წიწკანები არ გადადიან რუსეთის
ტყეებიდან სხვაგან. აგრძელებენ მწერების განადგურებას მთელი შემოდგომისა და ზამთრის
განმავლობაში. წიწკანები ადვილად პოულობენ დაფარულ მსხვერპლს, იღებენ რა მწერებს
ობობას ბუდეებიდან, ქერქის ბზარებიდან, დაგრაგნილი ფოთლებიდან. საკვების ძიებისას
წიწკანები საფუძვლიანად იკვლევენ ტყის ყველა იარუსს.---------------, წივწივები, -----------,
ქოჩორები და დიდი წიწკანები ხშირად ეშვებიან მიწაზე და ათვალიერებენ ტყის საგებს,
ხეების ----------------- ებს, ----------------- ებსა და ბუჩქნარებს. გუნდად მომთაბარეობისას
ივნის-ივლისიდან, მარტი-აპრილის ჩათვლით წიწკანებს შეუძლიათ კონცენტრირდნენ, მავნე
მწერების მასიური გამრავლების ადგილებში. არც თუ იშვიათად წიწკანების გუნდს სხვა
სახეობათა ფრინველები უერთდებიან: შემოდგომაზე გაფრენამდე - ყარანები, ბუზიჭერიები,
ასპუჭაკები, -----------.ზამთრის განმავლობაში წიწკანებთან ერთად მომთაბარეობენ
----------------, -------------, -----------------, --------------- და დიდი და პატარა ჭრელი
კოდალებიც კი. ყველა წიწკანა, გარდა გრძელკუდიანისა- ტიპური --------------------- არიან.

7
-------------------, კოდალებისაგან და ------------------ ებისაგან განსხვავებით, მწერების
ძიებისას არა მხოლოდ ადის ზევით ტოტზე, არამედ ადვილად ჩამოდის თავით ქვევით,
გამოიკვლევს რა მსხვილ ნუჟრებსა და კენწეროების წვრილ ტოტებს, -----------------. არც თუ
იშვიათად ის იკვებება ხეებქვეშ, იკვებება დაცვენილ ფოთლებში და მოიპოვებს,
განსაკუთრებით შემოდგომაზე, მწერებს საგებიდან. ----------------. იმ მწერების სახეობების
და მიხედვით შემადგენლობა, რომლებითაც იკვებებიან ------------------, ძალიან
მრავალფეროვანია: ------------------------------, გრძელცხვირები, ქერქიჭამიები, -----------,
ფოთოლჭამიები, ----------------------, ბაღლინჯოები, მრავალი პეპლის მუხლუხოები
მწერების ნაკლებობისას შეიძლება იკვებებოდეს მცენარეული საკვებით,
მერქნოვანი ჯიშების მარცვლებითა და თესლებით, ცაცხვის კაკლებით და რკოთი.

------------ ტიპური ტყის ძალზე მოძრავი, მხოლოდ მწერიჭამია მომცრო ფრინველია,

მოხერხებულად მცოცავი ტოტებზე. მსხვილი ძირიდან კენწერომდე იკვლევს ის ხეებს
მწერების ძიებაში: კვერცხებს, მუხლუხოებს, ჭუპრებსა და პეპლებს .კვების ხასიათით,
ბიოლოგიითა და ეკოლოგიით ---------------- ჩვეულებრივ ------------------ს მოგვაგონებს.

ასპუჭაკები ტყის ქვედა იარუსებში ბინადრობენ, უპირატესად ---------------ში, ტყის

ბუჩქნარებში და ტყის პირებზე.

------------------------------ს ურჩევნია წიწვოვანი და შერეული ტყეები, განსაკუთრებით ხშირი

წიწვოვანი, ნორჩი ტყე ან ნერგები ------ღვიით.

შავთავა ასპუჭაკები უფრო მრავლად გვხვდება ფოთლოვან ტყეებში ბუჩქნარებით.

ქორული(მიმინოს),---------- ბინადრობს ტყისპირებსა და -----------, მინდორსაცავებსა და
რკინიგზის ნარგავებში. ყველაზე ამტანი და მრავალრიცხოვანი- ნაცრისფერი ასპუჭაკი
არც თუ იშვიათად კმაყოფილდება დაბალი ბუჩქნარების მცირე ჯგუფებით .რიცხობრივად
ასპუჭაკები ყველაზე მეტია სამხრეთ ტყეებში. ისინი იკვებებიან მრავალფეროვანი მწერებით,
მათ რიცხვში- ფოთოლჭამიებით, ცხვირგრძელებით, წვრილი ღრაჭებით, შუა ზაფხულიდან
სიამოვნებით ჭამენ ხეჭრელის, ხეშავას, ანწლის, ცხრატყავას, ჟოლოს და სხვა მცენარეთა
ნაყოფებს, რომლებიც ხელს უწყობენ მათ ფართო გავრცელებას. ითვლებიან ტყის მავნე
მწერების გამანადგურებლებად, ადვილად მიიზიდებიან ნარგავებში.

ტყეებში სიამოვნებით პოვებს ბინას ფუღუროებში ჩვეულებრივი შოშია. იკვებება ის

მიწაზე, ანადგურებს რა ღრაჭებს, ტკაცუნებს, წყრომებსა და სხვა მავნე მწერებს, აგროვებს
აგრეთვე ჭიაყელებს. განსაკუთრებით საინტერესოა შოშიების უნარი, შთამომავლობის
შექმნის შემდეგ გუნდის შეკრება რამდენიმე ათეული და ასეული ინდივიდისგან. ეს
განსაზღვრავს მათ როლს ტყეში არა როგორც პროფილაქტიკურს, არამედ ასევე როგორც
გამანადგურებელს. მათი მოღვაწეობის შედეგად ცნობილია ფიჭვისა და ზამთრის
მზომელების, მუხის თელამუშის -------------- ს მცირე კერების სრული ლიკვიდაციის
შემთხვევები.

მრავალ მავნე მწერს ანადგურებენ ----------------- ოჯახის (ჭილყვავები, , თხიკვები) და

შოშიისებრთა ოჯახის ( ჩვეულებრივი შოშია) წარმომადგენლები.

ჭილყვავი ჭკა, ყვავი- ყველაფრის მჭამელნი არიან. ამის მიუხედავად, ზოგიერთი მათგანი
ძალიან საინტერესოა, როგორც მავნე მწერების რიცხოვნობის რეგულატორი თავისი
8
მრავალრიცხოვნების შედეგად. მათ აქვთ უნარი, დაბინავდნენ დიდ კოლონიებად და
წარმოქმნან მსხვილი და კარგად ორგანიზებული გუნდები, რომლებიც შედარებით
ადვილად აგნებენ მავნე მწერების მასიური გამრავლების კერებს. პირველ რიგში ეს
ჭილყვავებს ეხება. ამ ჩიტებს იზიდავენ ნიადაგის ბინადარი მწერები ---------------,
ფირფიტაულვაშიანნი, ასე დადგენილია, რომ ერთი ჭილყვავი ღია ტყის ბიოტოპებში /
სანერგე, ახალგაზრდა კულტურები, ---------------/ ერთ სეზონში 8 ათასზე მეტ და სხვა
მატლებს (ფორმოზოვი და სხვები, 1950).

სკვინჩა-ეს ერთი ყველაზე მრავალრიცხოვანი ფრინველთაგანია რუსეთის ევროპული

ნაწილის შუა ზოლის ტყეებში. როგორც მთიულას ოჯახის ყველა წარმომადგენელი, სკვინჩა
წლის უდიდესი ნაწილის განმავლობაში კმაყოფილდება მცენარეული საკვებით, მაგრამ
ზაფხულში ის მთლიანად გადადის მწერებით კვებაზე. განსაკუთრებით დიდი
რაოდენობით, სკვინჩა ანადგურებს ცხვირგრძელებსა და ბუგრებს.

წვრილი მფრინავი მწერების განადგურებაში დიდია მერცხლებისა და ნამგალას როლი.

ურბანიზებულ ბიოტოპებში ფართოდაა გავრცელებული შავი ნამგალა. ამ ფრინველების
ერთად-ერთი საკვებია მფრინავი მწერები, რომლებსაც ისინი დიდი რაოდენობით
ანადგურებენ.

უფრო მსხვილ პეპლებსა და ხოჭოებზე, აგრეთვე თაგვისებრ მღრნელებზე ნადირობენ

დღის მტაცებლების ( ქორცქვიტა, კირკიტა და სხვები) და ბუების /------- და სხვები). ტყის
მავნე მწერების მასიური გამრავლების კერებში არცთუ იშვიათად სტუმრობენ ფრინველების
ზოგიერთი სახეობანი, რომლებიც ჩვეულებრივ საკვებს სხვაგან: მდელოებზე, მინდვრებში,
ჭაობებსა და ა.შ. აგროვებენ.

მწერიჭამია ფრინველების უმრავლესობა, რომლებიც ტყეში ბინადრობენ შედარებით

ეფექტურნი არიან მავნებლის პოპულაციის სიმკვრივის დაბალ დონეებზე, რადგან მათ არ
შეუძლიათ მწერების თავმოყრის ადგილების მიზანმიმართული ძიება. ისინი პოულობენ
საკვებს, გამოიკვლევენ რა ვარჯს, ტოტს, საგებსა და სხვა ეკოლოგიურ ნიშებს. ძნელია
გადავაფასოთ იმ ფრინველების როლი ტყის მავნე მწერების მასიური გამრავლების
აფეთქებების თავიდან აცილებაში. პროფესორ ვ. კელერის /1968/ აზრით, მნიშვნელოვან
შემზღუდავ გავლენას ახდენენ აგრეთვე ზოგიერთი ყველაფრის მჭამელი და ტყის ყველაზე
მრავალრიცხოვანი ფრინველები / გრატები (ყანის ჩიტები), სკვინჩები, შაშვები და სხვები/,
რომლებსაც შეუძლიათ სწრაფად გადაერთონ ადვილად მისაწვდომი მასიური საკვების
კვებაზე.

ზოგიერთ ფრინველებს, პირველ რიგში გუნდის ------------- ებს, შეუძლიათ საკვების

ძიება უფრო მიზანდასახულად, ორიენტირდებიან რა სუნით და იყენებენ რა ორგანიზებული
გუნდის უპირატესობებს. ამ ფრინველთა მაღალი რიცხოვნობა დიდ მოქნილობასთან, და იმ
უნართან ერთად, სწრაფად აღმოაჩინოს მწერების მასიური გამრავლების კერები, აქცევს მათ
აქტიურ აგენტებად ტყის მავნებლების ბიოლოგიური დათრგუნვისა.

ძუძუმწოვრები თავის თავში შეიცავენ მტაცებელი ენტომოფაგების დიდ რაოდენობას.

ესენი უპირველეს ყოვლისა, ხელფრთიანებია (ღამურები). ეს ცხოველები ნადირობენ
მებინდია და ღამის მფრინავ მწერებზე. მაგალითად, დაჭერის ტემპი წაბლისფერი

9
მღამიობისა და წაბლისფერი დიდი ღამურას მიერ ბუნებრივ ვითარებაში 50-60 მწერამდეა
საათში.

სპეციალურმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ყველაზე აქტიურად ტყისა და სასოფლო-სამეურნეო

მავნებელ მწერებს, ანადგურებენ ყველაზე მრავალრიცხოვანი სახეობები: ყურა ღამურა
( Plecotus auritus), წითურა -------- (Noctalus noctula), ორფერა დიდი ღამურა. სასარგებლოა
აგრეთვე ------------ ებისა და დიდი ღამურების, მღამიობისა და მაჩქათელას სხვა სახეობებიც.

ყურა ღამურა (Plecotus auritus)-რუსეთში ყველაზე ხშირი მფრინავი მწერიჭამია

ცხოველია. ის არაა მომთხოვნი თავშესაფრების მიმართ. ის გვხვდება ხეების ფუღუროებში,
ჩიტების ----------- -, მოცილებული ქერქის ქვეშ, სხვენებში, ფანჯრის დარაბებსა და თამასებს
უკან. სანადიროდ მიფრინავს გვიან, ღრმა ბინდში. ნადირობს მთელი ღამე, არც ისე მაღლა
ხეების ვარჯებში, პარკების ხეივნებში, ტყის განაკაფ ზოლებში, გზისპირებზე, ბაღებში,
ბაღებსა და წყალსაცავების თავზე. იკვებება ღამის პეპლებით: ხვატარით, მზომელათი,
პარკხვევიებით, ---------------, -----------------, -----------------,ფოთოლხვევიებით, ჩრჩილებით,
ანადგურებს რა ამ მავნე მწერების უამრავ რაოდენობას.

-------------- ------------- (Noctalus noctula)- ესაა ერთ-ერთი ყველაზე მსხვილი,

მრავალრიცხოვანი და ყველაზე ფართოდ გავრცელებული ღამურა. მაისის შუა რიცხვებში ის
ჩნდება თავის ზაფხულის თავშესაფრებში-ფოთლოვანი და წიწვოვანი ხეების ფუღუროებში.
ამ დროს საღამოობით ხდება მაისის ხოჭოების-მისი უსაყვარლესი საკვების - ფრენა. მსხვილ
ხოჭოებზე და ღამის პეპლებზე სანადიროდ ----------- ------------ მიფრინავს მზის
ჩასვლისთანავე, ზოგჯერ კი უფრო ადრეც.

ორფერა დიდი ღამურა (Vespertilio murinus) სანადიროდ მიფრინავს უფრო გვიან, ვიდრე
-------------- ები და მაჩქათელები. ის იჭერს ხვატარებს, ალურებს, მზომელებს, ტალღურებს,
ფოთოლხვევიებს, პარკხვევიებს, ჩრჩილებსა და სხვა მწერებს. მისი თანმხლები გვიანი დიდი
ღამურა (V. Serotinus) იკვებება მსხვილი ღამის პეპლებით, აგრეთვე ხოჭოებით, მაისისა და
ივნისის ღრაჭებით, ხარაბუზებით, მახრებით (ბოსტანებით).

თხუნელები და ბიგები ჭამენ დიდი რაოდენობით ხერხიებისა და სხვა მწერების

პარკებს, რომლებიც ტყის საგებში გამოიზამთრებენ. რუსეთის ტყეებში ყველაზე ხშირად
არის გავრცელებული ჩვეულებრივი ბიგა (Sorex araneus) და ბიგა (Sorex minitum). ისინი
ძალიან მოქნილები და ღორმუცელები არიან, მათი რიცხოვნობა შეიძლება ჰექტარზე 1300
ინდივიდს აღწევდეს. ამიტომ ისინი არც თუ იშვიათად არიან არსებითი რეგულატორები
მრავალი ისეთი მწერის რიცხოვნობის, რომლებიც ხანგრძლივად იმყოფებიან საგებსა და
ნიადაგის ზედა ფენებში.

ყველაზე ღორმუცელა მტაცებელი -------------- ყოველ დღე-ღამეში ის ნთქავს იმ

რაოდენობის საჭმელს, რომელიც წონით მის საკუთარ წონას აჭარბებს. ისინი დღეცა და
ღამეც აქტიურები არიან. ისინი ანადგურებენ იმ ხერხიების პარკებს, იმ ქერცლფრთიანების
ჭუპრებს და პარკებს, რომლებიც გამოიზამთრებენ ან დროებით იმყოფებიან ტყის საგებში.
ისინი ძალიან სწრაფად მრავლდებიან და არაჩვეულებრივად მოძრავნი არიან. გამრავლების
სეზონი - მარტიდან ოქტომბრის ჩათვლით ერთ ბუდობაზე 2-10 შთამომავალია, მდედრების

10
სქესობრივი მომწიფების ასაკია 4-5 თვე. ახალგაზრდა ----------------- თავისი სიცოცხლის
პირველ წელსვე იძლევა ორ ახალ თაობას.

კანადაში მათ იყენებენ ლარიქსის ხერხიას გასანადგურებლად. გამოიყენეს რა ამ

ცხოველთა პოტენციალი, 1958 წელს კანადის მატერიკული ნაწილიდან კინძულის
პროვინციაში - ნიუფაუნდლენდში, ისინი ჩაიყვანეს ლარიქსის ხერხიას კერებში. 5 წლის
შემდეგ ისინი განსახლდნენ დაახლოებით 48 კმ-ზე ყოველი საწყისი წერტილიდან /Wazzen,
1971/. მათი განსახლების შემდეგ ხერხიას პრობლემა გაქრა.

განსაზღვრულ როლს ღია ბიოტოპებში ასრულებენ მწერიჭამია ქვეწარმავლები (Lacertilia)

- მკვირცხლი ხვლიკი (Lacertilia agilis) და ცოცხალმშობი ხვლიკი (Lacerta vivipara).
იკვებებიან ისინი უმეტესად მწერებით, ანადგურებენ რა ბევრ მავნებლებს,
ხეშეშფრთიანების, სწორფრთიანების, ქერცლფრთიანების რაზმიდან. ხვლიკები ხშირად
ანადგურებენ მწერებს უსიამოვნო სუნითა და გემოთი ან ისეთებს, რომლებსაც აქვთ დამცავი
შეფერილობა, რომელსაც ფრინველები და სხვა ენტომოფაგები ვერ ამჩნევენ ან გაურბიან.

წყალხმელეთა ცხოველებიდან მწერებს ანადგურებენ ბაყაყები (Ranidae) გომბეშოები

(Bufonidae) . ყველაზე აქტიურებია ყავისფერი ბაყაყები - ბალახისა (Rana temporaria) და
მახვილსახიანი (R.terrestris). ისინი სხვა და სხვა მწერებით იკვებებიან, რომელთა შორის
რაციონის 70% არის - ხოჭოები, ბუზები, მახრები(ბოსტანები), მუხლუხოები.

გომბეშოები-მწვანე (Bufo viridis), ნაცრისფერი ანუ ჩვეულებრივი (Bufo bufo) აქტიურად

ნადირობენ მწერებზე ბინდის საათებში. მათი რაციონის უმეტესი ნაწილია მწერები:
ხოჭოები, სწორფრთიანები, ბაღლინჯოები, ჭიანჭველები, მუხლუხოები და ღრაჭების
მატლები.

3.1.2. მტაცებელი უხერხემლონი

მტაცებელ უხერხემლოებს, მწერი ენტომოფაგების გარდა, ტყის დაცვაში მცირე

მნიშვნელობა ენიჭება.

ამის მიუხედავად, ისეთი ჯგუფების წარმომადგენლები, როგორებიცაა ობობები და ტკიპები,

ყველგან გვხვდება და მრავალი სახეობა მწერებით იკვებება.

ობობები (Aethropoda : ქვეკლასი Araneida ან Aranea ) ყველა ობობა მტაცებელია, მათ

საკვებში მნიშვნელოვანი ხვედრითი წილი აქვს მწერებს, რომლებიც მათ ქსელში ხვდებიან.
ასე, ნ.ვ. ბონდარენკოს (1986) მონაცემებით, ობობა - წრეხვევიებს შორის სხვადასხვა რაზმის
მწერებია ორფრთიანები, ქერცლფრთიანები, აპკოვანფრთოსანნი, სწორფრთიანები და სხვა.
თავის ქსელებს ისინი აწყობენ ხეებისა და ბუჩქნარების ვარჯებში. წვრილი ობობები,
რომლებიც ბალახში, ნიადაგის საგებსა და ზედა ფენებში ბინადრობენ, სხვადასხვა წვრილი
მწერებით იკვებებიან, ძირითადად, ---------------------- ებით. არც თუ მცირე როლს მავნე
მწერების განადგურებაში ასრულებენ ის ობობებიც, რომლებიც არ ქსოვენ საჭერ ქსელებს.
მათ მიეკუთვნებიან მრავალი წარმომადგენელი ხტუნია ობობებისა, --------------,
ოქსიოპიდების, ობობა-მგლების, რომლებიც უპირატესად მოხეტიალე ცხოვრებას ეწევიან.
დადგენილია, რომ ზაფხულის განმავლობაში ტყის 1 ჰექტარზე ობობები დაახლოებით 200კგ.
მწერს ანადგურებენ.

11
 საველე დაკვირვებები მქსელავ და მოხეტიალე ობობებზე კვების დროს მრავალია, მათი
აღწერა მოცემულია სპეციალურ ლიტერატურაში, მაგრამ ცნობები პრაქტიკულ გამოყენებაზე
თითქმის არ არსებობს.

ჩვენი დაკვირვებებით, მზომელა-პარკხვევიების კერებში ვორონეჟის ოლქის ხოპერის

ნაკრძალსა და სარატოვის ოლქის სატყეო მეურნეობებში 1961 წელს ადრე გამოღვიძებული
ობობების სამი სახეობა ინტენსიურად იჭერდა მზომელა-პარკხვევიების პეპლებს აპრილის I
დეკადაში, საშუალო დღე-ღამური ტემპ. ჰაერისა იყო 5,3-60 C. ენგელის (Engel, 1942)
მონაცემებით გერმანიაში ობობები ანადგურებდნენ ფიჭვის მზომელას ყველა მუხლუხოს
20%-მდე, მისი მასიური გამრავლების პერიოდში.

ობობები, ავსებენ რა სხვადასხვა ეკოლოგიურ ნიშებს, შეიძლება ფართოდ იყვნენ

წარმოდგენილი შედარებით მცირე ფართობზე. ასე, კელერმა (Koehler,1968) ბელვეჟის ტევრის
პოლონური ნაწილის ტყის მასივში ობობების 206 სახეობა გამოავლინა. ვორონეჟის ოლქის
ტყეებში ობობების 80 სახეობაზე მეტია აღნიშნული, რომელთა რიცხოვნობა შეადგენდა
სხვადასხვა სახეობის 120 ინდივიდს 1მ2 ნიადაგზე წლის განმავლობაში (პოლჟენცევი,1971).
ობობები ანადგურებენ დიდი რაოდენობით ახალგაზრდა მუხლუხოებსა და მატლებს,
როგორც ხეების ვარჯებში, ისე ნიადაგის საფარზე, ისინი აწყობენ ჩამჭერ ქსელებს ქერქის
ბზარებშიც, სპეციალიზდებიან რა ტყის ისეთი მავნებლების კვებაზე, როგორიცაა ფიჭვის
ქერქქვეშა ბაღლინჯო. განსაკუთრებული ეფექტურობით გამოირჩევიან როგორც ქერქქვეშა
ფაუნის მტაცებელი სახეობები Steatoda bipunctata U და Coriarachne depressa K.

უნდა აღვნიშნოთ, რომ ობობები თვითონ არიან სხვადასხვა ცხოველის საკვები.

ობობებით იკვებებიან წვრილი ძუძუმწოვრები, ფრინველები, ხვლიკები, ბაყაყები, ბუზი-
-----------, მთხრელი კრაზანები, ჭიანჭველები. ობობების კვერცხებში ვითარდება
ინდივიდები იხნევმონიდების, ხალციდების, ტახინების და სხვა პარაზიტი მწერების
მრავალი ისეთი სახეობის მატლები რომელებიც ტყის მავნებლების ბუნებრივი მტრებია.

ტკიპები (arthropoda, ქვეკლასი Acarina) ტკიპები ძირითადად, მიწისზედა ცხოველებია,

რომლებიც 300-ზე მეტ ოჯახს ითვლის და მათგან დაახლოებით 150 შეიცავს
მრავალრიცხოვან სახეობებს მწერების მატლებისა და მცენარეულის მჭამელი ტკიპებისა.
ბევრი მათგანი პრაქტიკულად საინტერესოა მცენარეთა ბიოლოგიური დაცვისთვის
დეკორატიულ , მეხილეობასა და დახურულ გრუნტში.

მტაცებელ სახეობათა უმრავლესობა პოლივოლტინებია. ერთი თაობის განვითარების

ხანგრძლივობა 7-8 დღიდან 20-დღემდეა ტემპერატურის და მიხედვით. წლის განმავლობაში
3-დან 20 თაობამდე შეიძლება განვითარდეს.

მნიშვნელოვან როლს ტკიპების წლიურ ციკლში ასრულებს დიაპაუზა, როგორც

მწერებთან, მტაცებელი ტკიპების ცნობილ სახეობათა უმრავლესობა ეკუთვნის ორ რაზმს:
პარაზიტოფორმის /Parazitiformes/ და აკარიფორმის /Akariformes/. პირველი რაზმიდან
განსაკუთრებით ეფექტურია ფიტოსეიდის /Fhytoseiidae/ ოჯახი, რომლის მრავალი სახეობა
წარმოდგენილია ფაკულტატური მტაცებლებით, სხვადასხვა ფართოდ გავრცელებული
მცენარეულის მჭამელი ტეტრანიხოვის ტკიპების და პირველ რიგში, ჩვეულებრივი ობობას
ტკიპისა(Tetranych us urticae), რომელიც ძლიერად ვნებს დახურული გრუნტის მცენარეებსა

12
და ქალაქის დეკორატიულ ჯიშებს. არსებობენ ფიტოსეიდების სახეობები, რომლებიც გარდა
ტკიპებისა ჭამენ წვრილ მწერებსა და მათ კვერცხებს. ასევე Amblyseius გვარის ტკიპები
იკვებებიან თამბაქოს ტრიფსის მატლებით. ფიტოსეიდების ზოგიერთი სახეობა გამოიყენება
მცენარეთა ბიოლოგიურ დაცვაში ობობას ტკიპისგან სათბურებსა და ორანჟერიებში.
შემუშავებულია ბიოლაბორატორიებში მტაცებელი ტკიპის ფიტოსეიულუსის (Phytoseiulus
persimilis) მასიური გამრავლების ტექნოლოგია, ხოლო თამბაქოს ტრიფსის წინააღმდეგ
იყენებენ მტაცებელ ამბლისეიუსს (Amblyseius mekenziei).

ტკიპა- ენტომოფაგები აკარიფორმის რაზმიდან გვხვდება წითელი სხეულების,

ანისტიდების, ნეილეტიდების, სტიგმეიდების, ღიპიანი ტკიპების, ბდელიდების ოჯახებში,
ისინი ანადგურებენ მწერებისა და ტკიპების კვერცხებსა და მატლებს.

ტყეებსა და მიმდებარე ბაღებში ყველაზე გავრცელებულია ანისტისი კენკრისა (Anystis

Baccarum). ეს მტაცებელი იკვებება წითელი და ყავისფერი ნაყოფებისა და ობობას ტკიპებით
მათი განვითარების ყველა სტადიაზე, აგრეთვე მატლებით, , წვრილი მუხლუხოებითა და
სხვებით. Parasitus გვარის ცალკეული სახეობები ანადგურებენ ქერქიჭამიების კვერცხების
უზარმაზარ რაოდენობას. ახალ ხეებზე გადასასახლებლად ტკიპები მიემაგრება
ქერქიჭამიების იმაგოს და გადაიტანება მათ მიერ ახლად დასახლებულ ხეებზე. შეაღწევენ რა
დედისეულ გზებში, ისინი ამოწოვენ ქერქიჭამიების კვერცხებს მათი დადების და მიხედვით.

ლიტერატურული მიმოხილვა, ტკიპებსა და მწერებს შორის დამოკიდებულების შესახებ,

გამოცემულია ფილიპსენის /Phillipsan/ მიერ 1975 წელს, სადაც მითითებულია, რომ ტკიპები
ასოცირებულია მწერების 11 რაზმთან. მაგრამ მთელ მსოფლიოში პროგრამები, მიმართული
მავნე მწერების განადგურებაზე ტკიპების გამოყენებით, იშვიათია.

მწერები /Insecta/

მწერების კლასი ყველაზე მდიდარია სახეობებით, რომლებიც არიან ტყის იმ

მავნებლების ბუნებრივი მტრები, რომლებიც ფიტოფაგების სხვადასხვა ჯგუფს
მიეკუთვნებიან. სულ მცირე 16 რაზმის წარმომადგენლები, არიან მტაცებლები, ხოლო 5
რაზმისა - მწერებისა და ტკიპების პარაზიტები. ამასთანავე, არა ყველა ყველაფრისმჭამელი
მწერი-ენტომოფაგებსა და აკარიფაგებს შეუძლიათ ჰქონდეთ პრაქტიკული მნიშვნელობა
მავნებლებისაგან ტყის დაცვაში, რადგან სპეციალიზდებიან კვებაზე მრავალფეროვანი
მწერებით, რომლებსაც ხშირად არა აქვთ სამეურნეო მნიშვნელობა.

ყველაზე ეფექტური მტაცებლები შედიან ხოჭოების რაზმის (ოჯახების: ბზუალების,

, , ჭიამაიები და სხვა). აპკოვანფრთიანთა რაზმის (ჭიანჭველების ოჯახის),
ორფრთიანების რაზმის ( , , , სირფილების ოჯახების).

სურათები გვ.27-დან 31-ის ჩათვლით.

ყველაზე სრული დახასიათება, მტაცებელი და პარაზიტული მწერებისა და შეფასება

მათი როლისა ტყის მწერების რიცხოვნობის დინამიკაში, მოცემულია ა.ი. ვორონცოვის
მონოგრაფიაში (1984).

განსაკუთრებული ყურადღება მიქცეულია მტაცებელ ბზუალებზე, რომლებიც ტყეში

ანადგურებენ წიწვებისა და ფოთოლმღრნელი მწერების მუხლუხოებსა და ჭუპრებს, აგრეთვე
13
ტოტოვანი მავნებლების მტაცებლებზე-ჭიანჭველებზე, როგორც ტყის ეკოსისტემების მთავარ
სანიტრებზე.

ქერქიჭამიების მტაცებლების სრული მიმოხილვა მოცემულია ნ.ბ. ნიკიტსკის

მონოგრაფიაში (1980). მონოგრაფიაში მოცემულია სახეობათა შემადგენლობის
განმსაზღვრელი ცხრილები, წარმოდგენილია გამოკვლევები ბიოლოგიაში და რაოდენობრივ
ურთიერთდამოკიდებულებაში მსხვერპლებთან, გაანალიზებულია მტაცებლების
მნიშვნელობა ქერქიჭამიების განადგურებაში.

ნახ.2-ზე /1-9 პოზიციები/ წარმოდგენილია მავნე მწერების პარაზიტული და მტაცებელი

ბუნებრივი მტრების ზოგიერთი წარმომადგენელი.

მსოფლიო ლიტერატურაში უამრავი ცნობა და მიმოხილვა არსებობს მტაცებელი და

პარაზიტული მწერების შესახებ, სადაც ავტორები დაწვრილებით აღწერენ ამ ენტომოფაგების
ბიოლოგიას, ეკოლოგიას და როლს ტყის მავნებლების სხვადასხვა ჯგუფების რიცხოვნობის
დინამიკაში. ამის მიუხედავად, აქ მოგვყავს ყოვლისმჭამელი ენტომოფაგების ზოგიერთი
ჯგუფის დახასიათება, რომლის შესწავლითაც უშუალოდ ვარ დაკავებული ტყის
მავნებლების კერებში.

მტაცებელი ბზუალები. თითქმის ყველა მტაცებელი ბზუალა ყველაფრისმჭამელია და

გამოირჩევა დიდი მოქნილობითა და ღორმუცელობით. წიწვოვანი და ფოთოლმღრღნელი
მწერებისა და ჭუპრების ყველაზე აქტიური გამანადგურებლები წითელსხეულა ბზუალებია
Calosoma-ს გვარიდან. 14 ცნობილი სახეობიდან რუსეთის ტყეებში ყველაზე ეფექტურია ტყის
მცირე წითელსხეულა Calosoma inquisitoz და მწვანე დიდი წითელსხეულა Calosoma
sycophanta. ორივე სახეობა ტყის მავნებელი ქერცლფრთიანების აქტიური
გამანადგურებელია.

ტყის მცირე წითელსხეულა (სურ.3). რუსეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთი ნაწილის,

ტყეებისა და სტეპური ზონების ტიპური ბინადარია. მისი არეალი უფრო ჩრდილოეთის
რეგიონებში შედის ფართოფოთლოვანი ტყეების ზონებში. თავისი დაბინადრების
ადგილებში ის ანადგურებს ფოთოლმხვევიების, ჩრჩილების, მზომელების, მეტალღურების,
წყრომებისა და სხვების მუხლუხოებსა და ჭუპრებს. მისი ყველაფრისმჭამელები
ქერცლფრთიანთა რაზმის ფარგლებში პრაქტიკულად შეუზღუდავია. თუ ის გაურბის
ძლიერად თმიან მუხლუხოს, სამაგიეროდ აქტიურად ჭამს მათ ჭუპრებს. შევისწავლეთ რა
ბიოლოგია და ქცევა ამ მტაცებლისა მზომელა-პარკხვევიების კერებში ვორონეჟისა და
სარატოვის ოლქებში, ჩვენ აღვნიშნეთ, რომ მისი აქტიურობა ადრე გაზაფხულიდან
მჟღავნდება. უკვე მაისის დასაწყისიდან ხოჭოები გამოდიან გამოზამთრების ადგილებიდან
ნიადაგის ქვაბულებიდან, ჰაერის დღეღამური ტემპერატურისას 90 C-ზე, ამ დროისათვის
უკვე ძირითადი მასა იმ მზომელების მუხლუხოებისა , რომლებზეც
წითელსხეულა აქტიურად ნადირობს. 5 წუთში ხოჭო ჭამდა მეორე ასაკის 3 მუხლუხოს,
ხოლო მეხუთე ასაკის 1 მუხლუხოს ის 6 წუთში ანადგურებდა. დღის განმავლობაში
ხოჭოების ნადირობის აქტიურობა პრაქტიკულად არ ეცემა. შევისწავლეთ რა ხოჭოების
ღორმუცელობა ლაბორატორიულ პირობებში, ჩვენ დავადგინეთ, რომ თვეში საშუალოდ ერთ
ხოჭოს შეუძლია 170-190 მუხლუხო შეჭამოს.

14
 ნახ. 3

ხოჭოები ფლობენ კონცენტრაციის უნარს ნარგავებში აწეული რიცხოვნობით

მსხვერპლებისა. ჩვენ დავაკვირდით, როგორ გადადიოდნენ ხოჭოები მზომელა-
პარკხვევიების კერებში, სადაც აღინიშნებოდა მუხის კრონების 70%-იანი შემოჭმა. ამ დროს
შეიძლება შევხვედროდი 100 მეტრ ბილიკზე თუ -ზე 50-52-მდე ხოჭოს ან 124 ხოჭოს
10 წუთის სვლის დროს. იმავე დროს ნარგავებში 20-25% კრონების შემოჭმით 3 საათის
განმავლობაში კერებში დავითვალეთ 27 ხოჭო.

ტყის მცირე წითელსხეულას მატლები ასევე ხასიათდება დიდი აქტიურობითა და

მოქნილობით. ისინი ჩნდება ივნისის შუაში, როცა იწყება მზომელების გაჭუპრება. ახლახან
წარმოქმნილ ჭუპრებს აქვთ ქიტინის თხელი და რბილი საფარველი და ხდებიან
წითელსხეულას მატლების საკვები. შემდეგ წითელსხეულას მატლები პოულობენ
მსხვერპლს სხვა მწერებს შორის, რომლებსაც ისინი არა მხოლოდ ნიადაგში ანადგურებენ,
არამედ ხეების ტოტებზე და კრონებშიც /მ.ე. გოლოსოვი, 1962/. როგორც უკვე აღვნიშნეთ,
ტყის მცირე წითელსხეულა არის ყველაფრისმჭამელი მტაცებელი და მის სამონადირეო
აქტიურობაზე ზამთრის მზომელას და მუხის მწვანე ფოთოლმხვევიას კერებში მიუთითებენ
შვერდტუეგერი/1957/, შიუტე/1957/, ეშერიხი/1931/ და სხვები გერმანიის პირობებში.
არაფარდი პარკხვევიას და მუხის მწვანე ფოთოლხვევიას კერებში-ჩეხოსლოვაკიაში, მას
აღნიშნავდა კულუბაევი/1954/, როგორც მუხლუხოებისა და ჭუპრების მთავარ
გამანადგურებელს. კუკი/Cooc, 1936/, ლაბორატორიულ პირობებში წითელსხეულა ხოჭოებს
კვებავდა 16 სხვადასხვა სახეობის ქერცლფრთიანების მუხლუხოებით, აგრეთვე
კოღოგრძელფეხებისა და ფირფიტაულვაშების მატლებით. ტყის მცირე წითელსხეულა,
როგორც აქტიური მტაცებელი შეიძლება თამაშობდეს მაკონტროლებელ როლს
მსხვერპლების პოპულაციის დაბალი სიმკვრივის დროს. მაგრამ მსხვერპლის რიცხოვნობის
მაღალი დონის დროს, მათთან სინქრონულად განვითარების შემთხვევაშიც კი არაა
ფაქტორი, პოპულაციების სიმკვრივის მაკონტროლებელი და განმსაზღვრელი მათი მასიური
გამრავლების აფეთქებების ჩაქრობისა.

მწვანე დიდი წითელსხეულა, ესაა აქტიური სასარგებლო მტაცებელი, ტიპური ბინადრი

მუხნარის -სტეპური და ტყესტეპის ზონებისა. დასავლეთ ევროპაში ბინადრობს ნაძვ-
წიწვოვან ტყეებში და მჭიდროდაა დაკავშირებული . ყველაზე ხშირად მწვანე
წითელსხეულა სპეციალიზდება არაფარდ პარკხვევიაზე, მაგრამ მისი დეპრესიის წლებში
ფიჭვის ტყეებში, სადაც ის ნადირობს ფიჭვის წყრომზე და ფიჭვის პარკხვევიაზე ან
ფოთლოვან ტყეებში, სადაც იკვებება მზომელების, წყრომების, ფოთოლხვევიას და სხვების
მუხლუხოებით.

ამ მტაცებლის ბიოლოგია და ეკოლოგია თავის დროზე დაწვრილებით იყო შესწავლილი

ა.ი. ვორონცოვის /1957, 1984/ მიერ. ამ მტაცებლის სასარგებლო როლმა, მე-20 საუკუნის
დასაწყისში აშშ-ის ტყის ტექნოლოგებში სურვილი აღძრა მოეხდინათ მისი ინტროდუცირება
ევროპიდან არაფარდი პარკხვევიას კერებში ამერიკის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, სადაც ის
კარგად შეეგუა. 5 წელიწადში ის განსახლდა დიდ ტერიტორიაზე, აქტიურად გაანადგურა რა
არაფარდი პარკხვევიას და ტყის სხვა ფიტოფაგების მუხლუხოები და ჭუპრები.

15
 მასაჩუსეტსის უნივერსიტეტის პროფესორის ხ.სუიტმენის /1958/ მონაცემებით, მწვანე
წითელსხეულას მდედრი და მამრი თავის შთამომავლობით /მდედრის ნაყოფიერება 100
კვერცხი/ ერთი სეზონის განმავლობაში ანადგურებენ არაფარდი პარკხვევიას 6000-ზე მეტ
მუხლუხოსა და ჭუპრებს. ეს მტაცებელი მტკიცედ შევიდა არაფარდი პარკხვევიას
ბიოლოგიური დათრგუნვის პროგრამებში აშშ-ში.

რუსეთში, 1956 წელს წარმატებით გადაიყვანეს წითელსხეულა ხოჭოების პარტია

ვორონეჟის ოლქის სავალის სატყეოდან, კამენის სტეპის ტყის ზოლებში. ცდამ დადებითი
შედეგი გამოიღო. ერთ სეზონში მწვანე წითელსხეულა განსახლდა 1-1,5 კმ მანძილზე.
სამწუხაროდ, მისი მარეგულირებელი როლი შემდგომში არ შეფასდა /ვ.ა. შაპირო,1956/.

გარდა ბზუალებისა Calosoma-ს გვარისა ტყეებში ფართოდაა გავრცელებული სახეობები

Carabuz-ის, Pterostichus, Agonum, Harpalus-ის გვარისა, რომელთაგან ბევრი ობლიგატური
ზოოფაგია. გამოკვლევები ბზუალების სახეობრივი შემადგენლობის მიხედვით, მათი
როლისა ფიტოფაგების რიცხოვნობის რეგულაციაში, მუქწიწვოვან ტყეებში კუზნეცკის და
ალტაის ოლქებში, მოყვანილია ფ.ა. ეფრემოვის /1998/მიერ. მის მიერ აღნიშნულია 13 სახეობა
მტაცებელი ბზუალებისა, რომლებიც აქტიურად ანადგურებენ მწერებს მათი განვითარების
სხვადასხვა ფაზებში, აგრეთვე , (Gastropoda).

ყველაზე აქტიური მტაცებლებია Carabus aeruginosus, C. Regalis, Pretosichus ehnbergi,

P.tomensis. Carabus-ის გვარის ბზუალები ხასიათდებიან ღამის აქტიურობით. ნადირობენ
ნიადაგის ზედაპირზე, ჭამენ პეპლების მუხლუხოებსა და ჭუპრებს, მიწისზედა მოლუსკების
ხოჭოების მატლებს. Pterostichus-ის გვარის მბზუალები აგნებენ მსხვერპლს ნიადაგის
საგებში და ზედაპირზე. ჭამენ ჩხრიალების მატლებს, პეპლების მუხლუხოებსა და ჭუპრებს,
ბუზებს, -------------- მატლებს.

ჭიანჭველები. ბუნებრივი ტყის თანასაზოგადოებაში ჭიანჭველის ყველა სახეობა

სასარგებლოა, რადგან ისინი ჭამენ ძირითადად მავნე მწერებს, აფხვიერებენ და ამდიდრებენ
ნიადაგს მინერალური ნივთიერებებით. ხელს უწყობენ ტყის აღდგენას. მათ მიეწერება
აგრეთვე დიდი როლი ტყის მდგრადი, პროდუქციული ბიოცენოზების შექმნაში. ყველაზე
მეტად სასარგებლო სახეობებია Formica-ს გვარის წარმომადგენლები: Formica s, stz-ქვე
გვარისა /ჭეშმარიტი ჟღალი ტყის ჭიანჭველები/. ესენი მხოლოდ აქტიური
ყველაფრისმჭამელი მტაცებლებია, რომლებიც ნათლად გამოხატული ფუნქციური რეაქციით
ხასიათდებიან მწერის მასიურ სახეობაზე, რომელიც ბიოტოპში ჩნდება.

მრავალი მკვლევარის მიერ აღიარებულია ტყის ჭიანჭველების მნიშვნელოვანი

მარეგულირებელი როლი წიწვოვანი და ფოთლოვანების მღრნელი მწერების კერებში.

საზოგადოებრივი ცხოვრების მაღალი ორგანიზაცია, ოჯახის წევრების დიფერენციაცია

მორფოლოგიურ და ფუნქციურ კასტებად, ფუნქციების განაწილება მუშა კასტის შიგნით,
მდედრების დიდი ნაყოფიერება ინდივიდთა ურთიერთობა ახალგაზრდა თაობების
მოვლისას, აქტიური ნადირობის და შეგროვების უნარი, საჭმლის განაწილება
ოჯახის წევრებს შორის, ბინის აგება და ბუდისა და საკუთარი სანადირო ტერიტორიის
დაცვა. ურთიერთდახმარება და ინფორმაციის გადაცემის უნარი, ოჯახის შემადგენლობის
რეგულირება - ყველაფერმა ამან გადააქცია ჭიანჭველები, უმაღლესი ხარისხით სიცოცხლის

16
უნარის მქონე დამოუკიდებელ, პლასტიკურ მწერების ჯგუფებად და დააყენა კონკურენციის
გარეთ უხერხემლოთა სამყაროში.

ჭიანჭველები, როგორც შესწავლის ობიექტი, სხვადასხვა მეცნიერული სკოლების

მკვლევართა დიდ ყურადღებას იპყრობენ, ესენია: ენტომოლოგები, სისტემატიკოსები,
ეკოლოგები, ფიზიოლოგები, ბიოფიზიკოსები, კიბერნეტიკოსები, ფსიქოლოგები,
ეტოლოგები, სხვადასხვა მიმართულების ბიოლოგები, სატყეო მეურნეობის პრაქტიკული
მუშაკები.

რუსეთში დიდი ხანია ჩამოყალიბდა მირმეკოლოგების მეცნიერული სკოლა, რომელსაც

წამყვანი პოზიციები უკავია მსოფლიოში ჭიანჭველების სიცოცხლისუნარიანობის
სხვადასხვა ასპექტების გამოკვლევაში, მათ პრაქტიკულ გამოყენებასა და დაცვაში.

ჭიანჭველებს ეძღვნება გ.მ. დლუსკის /1976, 1986/, ა.ე. ზახაროვის /1972, 1978, 1991/, ჟ.კ.
რეზნიკოვის /1983/ და სხვების მონოგრაფიები, სტატიები, პრაქტიკული რეკომენდაციები
მათ გამოყენებასა და ტყის ბიოლოგიურ დაცვაში.

ჭიანჭველებს სხვა მტაცებლებისაგან განსხვავებს არა მხოლოდ საზოგადოებრივი

ცხოვრების ორგანიზაცია, არამედ სტაციონალური დამაგრებაც ბიოტოპში. ყოველი ოჯახი
ბინადრობს ცალკეულ ბუდეში და მოიპოვებს საკვებს მხოლოდ მის მიერ დაცულ
ტერიტორიაზე.

სხვა მტაცებლებისაგან (მაგალითად, წითელსხეულიანებისაგან) განსხვავებით

ჭიანჭველები არ მიგრირებენ მსხვერპლის კონცენტრაციის ადგილებში. მათ შეუძლიათ
დიდი სიგრძის საკვები გზების გაჭრა და სამონადირო ტერიტორიების გაზრდა, იმ
შემთხვევაში თუ ვერ იპოვებენ საკმარის საკვებს ჭიანჭველების ბუდეების ახლოს. ყველაზე
ეფექტურია ჭიანჭველები შიშველი მუხლუხოების და ხერხიას მატლების წინააღმდეგ. ტყის
პირები მუხლუხოებს ნაკლები სიამოვნებით აგროვებენ. არსებობს მუხლუხოების სახეობები,
რომლებსაც ჭიანჭველები გაურბიან - ესაა ვერცხლისფერი, წითელკუდა და
ზოგიერთი მწერების სხვა სახეობა ზაფხულ-შემოდგომის ჯგუფიდან. ჭიანჭველები ხელს არ
ახელებენ ფარულად მცხოვრებ მწერებსაც(ქერქიჭამიებს, ). ვსაუბრობთ
რა ტყის ჭიანჭველების ყველაფრისმჭამელებზე, მაინც აუცილებელია აღვნიშნოთ
ფიტოფაგების ის სახეოები, რომლებსაც ისინი ანიჭებენ უპირატესობას. მათ მიეკუთვნებიან
მუხის მწვანე ფოთოლხვევია, ზამთრის მზომელა, კუნელის ფოთოლხვევია, ფიჭვის წყრომი
(ხვატარი), არაფარდი პარკხვევია, ხერხიების ყველა სახეობა. ამასთანავე
ჭიანჭველები ანადგურებენ არა მხოლოდ სხვადასხვა ასაკის მუხლუხოებს, არამედ
ჭუპრებსაც და იმაგოებსაც. ჭიანჭველები ნადირობენ ყველაზე მეტად მოძრავ, ჯანმრთელ
მწერებზე.

გამოკვლევებმა /დიაჩენკო, 1989/ აჩვენა, რომ მავნებლების მასიური გამრავლების გარეშეც

ჭიანჭველები აგროვებენ უამრავ რაოდენობას სხვადასხვანაირი
ფეხსახსრიანების .ასე მეფურაჟეებს საშუალო ჭიანჭველების ბუდისა Formica rufa-
სი ყოველდღე 3-10ათასი მწერი მოაქვთ ბუდეში, ხოლო F. polyctena-ს ბუდეში მოდის 13-14
ათასი მწერი.

17
 ნახშირწყლოვანი საკვები, რომელიც აუცილებელია მოზრდილი ჭიანჭველების
კვებისთვის, მათ მიერ გროვდება ხეებზე, იქვე აგროვებენ მატლების კოლონიებს, რომლებიც
გამოყოფენ . ჭიანჭველები და მატლები დაკავშირებული არიან
ერთიმეორესთან, ორივესათვის მისაღები ურთიერთობებით. ჭიანჭველები ამრავლებენ და
იცავენ მატლებს /ძირითადად Lachnidae-ს გვარის სახეობებს/ სხვა მტაცებლებისაგან და
იყენებენ მათ გამონაყოფს, როგორც ნახშირწყლოვანი საკვების წყაროს .მატლების
რიცხოვნობა ჭიანჭველების ბუდეების მახლობლად მკვეთრად იზრდება. მატლები----------
გადიან დამატებით კვებას მრავალი პარაზიტი მწერი. ამის წყალობით ამ ენტომოფაგების
რიცხოვნობა ტყეებში, სადაც ჭიანჭველები ბინადრობენ, მნიშვნელოვნად იზრდება.

ჟღალი ტყის ჭიანჭველების როლის შესწავლამ ტყეში გვაჩვენა, რომ მათ შეუძლიათ
წიწვოვანი და ფოთლოვანი ხეების მავნე მღრნელი მწერების რიცხოვნობის დაბალ დონეზე
კონტროლირება და აგრეთვე კონტროლირება მავნებლის გრადაციის პირველ ფაზაზე.
რადგან ცილოვანი საკვებით ჭიანჭველები კვებავენ მხოლოდ თავის , ამიტომ მათი
ეფექტურობა დამოკიდებულია ბუდეებში -ს მატლის ფაზის განვითარების
სინქრონულობაზე და ბიოტოპში საჭმელი მსხვერპლის გაჩენაზე. ტყის ჟღალი ჭიანჭველების
--------- /ჭუპრები/ ჩნდებიან 4-5-ჯერ სეზონის განმავლობაში, პერიოდულად ტალღებად 20-
25 დღიანი ინტერვალებით. პირველი ტალღა ჩნდება ადრე გაზაფხულზე, როგორც კი
გადნება თოვლი (აპრილის დასაწყისი) და შინაგანი კონუსის გახურების შემდეგ 12-14 0 C-
მდე, ჭიანჭველა-სითბომატარებლების მიერ. გამოზამთრებული ძველი მდედრების მიერ
დადებული კვერცხების პირველი პარტიიდან ჩნდება მხოლოდ ფრთოსანი
ინდივიდები. ამ პარტიის მატლები გამოიკვებებიან განსაკუთრებულ რეჟიმში, ძირითადად
იმ საკვების მარაგით, რომელიც შემოდგომითაა მომზადებული და მამრების
გამონაყოფებით. აქტიური სამონადირეო მოღვაწეობა მჟღავნდება, როცა ჩნდებიან მუშების
მატლები კვერცხების მეორე და შემდგომი დადებიდან. ყოველი თაობის დადებისას და
კვერცხების განვითარების პერიოდში ჭიანჭველების სამონადირეო აქტივობა დროებით
ჩერდება. თუ ამ დროს მასში ვითარდება რომელიმე მავნებელი, მაშინ მას შეუძლია ძლიერად
დააზიანოს ხეების კრონები, განსაკუთრებით თუ მისი მუხლუხოები იმყოფება საშუალო ან
უფროს ასაკში. ყველაფერი მუხლუხოების ფენოლოგიაზეა დამოკიდებული.

ფიტოფაგის მასიური გამრავლების აფეთქებებისას, ჭიანჭველები ძლიერ „ავიწროებენ“

სამონადირეო ტერიტორიის პერიმეტრს, რადგან მათ მსხვერპლი ყავთ ბუდის ახლოს, ისინი
არ დადიან სანადიროდ დიდ მანძილებზე. ამის გამო ჭიანჭველების ბუდეებთან ახლოს
მყოფი ხეები, მთლიანად იწმინდებიან მავნებლებისაგან, როცა, უფრო მოშორებით ნარგავები
ძლიერად იჭმება მუხლუხოების მიერ.

ვსწავლობდით რა, მწვანე მუხის ფოთოლხვევიას გრადაციას, კრასნოპოლიანსკის

სატყეოში, მოსკოვის ოლქის სოლნეჩნოგორსკის ტყის კომბინატში, სწორედ ასეთ სურათს
დავაკვირდით 1973 წელს /გოლოსოვი, ზახაროვი, 1974/.

თუ მავნებლის მატლის ფაზა ხანგრძლივად იმყოფება ნარგავებში /ფიჭვის

წყრომი(ხვატარი), ფიჭვის მზომელა, ხერხია და სხვები/, მაშინ ჭიანჭველების ნადირობის
აქტივობის პერიოდულობას აღარა აქვს არსებითი მნიშვნელობა და ისინი წარმატებით
იცავენ ხეების კრონებს შემოჭმისაგან გრადაციის საწყის პერიოდში.

18
 იდეა ჭიანჭველების გადასახლებისა წიწვოვან-ფოთოლმღრნელი მავნებლებისაგან
დასაცავად ტყის ნარგავებში, სადაც ჭიანჭველების ბუდეები არ არსებობდა, პოპულარული
იყო წინა საუკუნის 50-80-იან წლებში. ჭიანჭველების პირველი მასიური გადასახლებები
განხორციელდა იტალიაში, გესვალდის /1953, 1961,1976/ მიერ შემუშავებული მეთოდით.
Formica lugubris ჭიანჭველების ასობით კოლონია, ალპების სამხრეთი მთისწინებიდან
გადაიყვანეს აპენინებში და სამხრეთითაც ვიდრე სარდინიამდე და სიცილიამდე. მაგრამ
პრაქტიკული შედეგი ტყის დაცვისთვის როგორც ჩანს, ვერ მიიღეს.

Formica ligubris-ის ჩაყვანამ ჩრდილო იტალიიდან კანადაში /კვებეკი/, ნაძვის

კვირტჭამიას /Choris toneura fumiferona/ მასიური გამრავლების კერებში ვერ შეძლო
ნარგავების სრული გადაჭმის თავიდან აცილება. ამავე დროს, იზოლირებულ რაიონებში
გერმანიის ჩრდილოეთით შეძლეს დაეთრგუნათ /Pristiphora abietina/
ჭიანჭველების მეშვეობით /Schwerdfeger,1971/.ამასთან ი.ფრანცი /Franz,1982/ აღნიშნავს, რომ
ცალკეულ შემთხვევებში ზარალი მიყენებული მავნებლებით, ხშირად ძალზე შთამბეჭდავია,
მაგრამ არ იძლევა საკმარის წარმოდგენას ჭიანჭველების, როგორც შემზღუდავი ფაქტორის
მოღვაწეობაზე. ამის მიუხედავად, ჭიანჭველების ხელოვნური გადასახლების იდეა, იმდენად
მიმზიდველი იყო, რომ ის გავრცელდა სხვადასხვა ქვენებში. განსაკუთრებით
მსხვილმასშტაბიანი ღონისძიებანი ტყეში ჭიანჭველების ხელოვნური განსახლებისა
განხორციელდა რუსეთის სხვადასხვა რეგიონების სატყეო მეურნეობებში 60-იან და 80-იან
წლებში. მეცნიერ-მერმიკოლოგთა მიერ შემუშავდა „რეკომენდაციები ჟღალი ტყის
ჭიანჭველების ხელოვნურ გადასახლებაში“ (დლუსკი,ზახაროვი,1968,1974) და
განხორციელდა პრაქტიკაში რუსეთის ტყის მეურნეობის სახელმწიფო კომიტეტის
მხარდაჭერით. უამრავი გადასახლება განხორციელდა, მაგრამ ღონისძიებებმა შედეგი არ
მოიტანა, და ბიომეთოდში მათი გამოყენების პრობლემა ფაქტობრივად ჯერჯერობით ვერ
მივიდა ლოგიკურ დასასრულამდე.

ცნობილია, რომ ჭიანჭველების ქცევითი რეაქციის ერთი მნიშვნელოვანი

თავისებურებათაგანია მათი უნარი მიდამოებში ორიენტაციისკენ. ჭიანჭველები ფლობენ
სინათლის კომპასის ორიენტაციას. როგორც ჩვენმა გამოკვლევებმა აჩვენა, ჩატარებულმა
ბიოლოკაციის ოპერატორთან ერთობლივად, ჭიანჭველები რეაგირებენ აგრეთვე
გეომაგნიტურ გამოსხივებაზე. აღმოჩენილია კავშირი გეომაგნიტური გამოსხივებისა
ჭიანჭველების ქცევასთან, მათ მიერ დასახლების ადგილების შერჩევისას და შვილობილი
ნაშიერის წარმოქმნისას. ჭიანჭველები ბინავდებიან გეოპათოგენურ ზონებში, რომლებიც
წარმოშობილია გეოპათოლოგიური ქსელით, რომელიც ჰარტმანის ქსელის სახელითაა
ცნობილი. ამ გეოპათოგენური ზონების ზომები შეიძლება იყოს რამდენიმე მეტრიდან
ათეულ და ასეულ მ2-მდე. მათი კონფიგურაციაც აგრეთვე განსხვავებულია.

სურ.4

ალბათ ამით აიხსნება ტყეში ჭიანჭველების ბუდეების არათანაბარი განლაგება.

ცალკეული, თითი-თითო ბუდეები თავსდება გეოპათოგენური ზონების შედარებით მცირე
ნაკვეთებზე, არ იძლევიან შვილობილ ნაშიერებს, არამედ გადაიქცევიან ჭიანჭველების
გიგანტურ ბუდეებად. გეოპათოგენური ზონების დიდ ნაკვეთებზე ჭიანჭველები
წარმოქმნიან კოლონიებს, ამასთან შვილობილი ნაშიერები, როგორც წესი, განლაგდებიან
დედობრივი ბუდეების ახლოს ხაზებად, როგორც ჩანს, ჰარტმანისეული ქსელის ზოლების
19
შესაბამისად. შესაძლებელია სწორედ ამით აიხსნას ის ფაქტი, რომ ტყის ერთსა და იმავე
ტიპებში და იდენტურ ეკოლოგიურ პირობებში არსებობს ჭიანჭველების მიერ
დაუსახლებელი საკმარისად დიდი ტერიტორიები, ტყის სხვა ნაკვეთებში კი, ისინი
კონცენტრირდებიან იქ სადაც გეოპათოგენური ზონებია. მე-4 სურათი ამის ილუსტრაციაა.
შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ხელოვნური განსახლებისას, როცა ნაშიერი არ ხვდებოდა
გეოპათოგენურ ზონაში, მათ ტოვებდნენ ჭიანჭველები ან ისინი ე.ი. ნაშიერები
იღუპებოდნენ. ამ ვითარების შემოწმებამ ნაკრძალში, სადაც 1963-67
წლებში ჭიანჭველების 667 ბუდე გადაასახლეს, მომდევნო წლისთვის შენარჩუნდა 229 ბუდე,
ხოლო ინვენტარიზაციისას 1993 წელს ისინი სულ 27 დარჩა, როგორც ბიოინდიკაციის
ხელსაწყომ აჩვენა, ყველა შენარჩუნებული ბუდე აღმოჩნდა გეოპათოგენურ ზონებში.

3.2. სპეციალიზებული და ყველაფრისმჭამელი

პარაზიტი მწერები

ხშირად ძნელია ხოლმე პარაზიტი მწერების დაყოფა ყველაფრისმჭამელად და

პარაზიტირებულად. ეს დაკავშირებულია მასპინძლის ბიოლოგიურ თავისებურებებთან და
თვით პარაზიტების, მათ სტაბილურ განსახლებასთან და ქცევასთან განვითარების
იმაგინალურ ფაზაში და უპირველეს ყოვლისა მათ რეაქციებთან გარემო პირობებზე.

ყველაფრისმჭამელი პარაზიტები, ჩვეულებრივ, ნაკლებად არიან პირდაპირ

დაკავშირებული ფიტოფაგი იმ ცალკეული სახეობის სიმკვრივის ცვლილებასთან, რომელიც
მხოლოდ ერთია შესაფერისი მასპინძლებს შორის მათი ბინადრობის გარემოში.
ყველაფრისმჭამელი პარაზიტების აქტივობის ზონის სივიწროვე აგრეთვე იმითიცაა
განპირობებული, რომ მათ არა აქვთ რიცხვითი რეაქციის უნარი და ამიტომ ნაკლებ
სავარაუდოა, რომ მათ შეუძლიათ იყვნენ მარეგულირებელი აგენტები.

სპეციალიზებული პარაზიტები - ესაა მონო ანუ ოლიგოფაგები, ადაპტირებულნი

მასპინძლის განსაზღვრულ სახეობასთან ან რამდენიმე სახეობასთან. ყოველი
სპეციალიზებული პარაზიტი ევოლუციონირდა განსაზღვრული მიმართულებით,
საუკეთესოდ შეეგუა რა მასპინძელსა და ბინადრობის გარემოს. სპეციალიზებული
პარაზიტი- მონოფაგების სპეციფიკური თვისებაა მათი განვითარება მასპინძლების
გამოცვლის გარეშე.

გავრცელებული შეხედულება მონოფაგიაზე მაინც, ჩვენის აზრით, არ შეიძლება აქსიომად

მივიღოთ, რადგან ბუნებაში ძნელია წვრილი პარაზიტების კონტაქტების დაკვირვება
მასპინძლებთან, განსაკუთრებით მათი რიცხოვნობის დაბალ დონეებზე.

პარაზიტი მწერები განსხვავდებიან მტაცებლებისაგან იმით, რომ სქესობრივი მომწიფების

მისაღწევად მტაცებელმა უნდა მიიღოს მსხვერპლის ერთ ინდივიდზე მეტი, პარაზიტი კი
ვითარდება, როგორც წესი, მთლიანად მასპინძლის ერთი ინდივიდის ხარჯზე. შეხედულება,
რომ მტაცებლები უფრო არიან მიდრეკილი პოლიფაგიისკენ, ვიდრე პარაზიტები, როგორც
ჩანს, სწორედ ამ მოვლენასთანაა დაკავშირებული, რადგან მოძრავი და უფრო მსხვილი
მტაცებელი ხშირად შეიძლება შევამჩნიოთ ერთი მსხვერპლიდან მეორეზე გადანაცვლებისას,
ამასთან მსხვერპლები შეიძლება სხვადსხვა სახეობას მიეკუთვნებოდნენ. პარაზიტის
ცალკეული სქესობრივად მოუმწიფებელი ინდივიდი კი, პირიქით, მუდმივად და, როგორც
20
ჩანს, უფრო მჭიდროდ არის დაკავშირებული მასპინძლის ერთ სახეობასთან. მაგრამ საქმე
ისაა, რომ პარაზიტულ მწერებში მოძრავია მხოლოდ უფროსი, სქესობრივად მომწიფებული
ინდივიდები და სინამდვილეში, ნაკლებად შესამჩნევი აქტი კვერცხების დადებისა შეიძლება
ხორციელდებოდეს სხვადასხვა სახეობის მასპინძლების დიდ რაოდენობაზე. ასე რომ,
სახეობის დონეზე პარაზიტი სავსებით შეიძლება თავს ესხმოდეს მასპინძლის იმდენადვე
მრავალფეროვანი კრებულის წარმომადგენლებს, როგორც მტაცებელი. აქედან
გამომდინარეობს, რომ სპეციფიკურობის მხრივ განსხვავება პარაზიტებსა და მტაცებლებს
შორის მცირეა. სხვადასხვა პარაზიტის ბიოლოგიის დეტალური შესწავლის გამო, სულ უფრო
ნაკლები სახეობა რჩება მკაცრი მონოფაგების ჯგუფში და პირიქით, მრავალი მტაცებელი
მწერი საკმაოდ შეზღუდულია მსხვერპლის შერჩევაში.

სპეციალიზებული ენტომოფაგების ღირებულება მათი უნივერსალურობაა. ისინი

მასპინძლის რიცხოვნობის მნიშვნელოვნად უფრო დაბალ ზღურბლზე რეაგირებენ, ვიდრე
ყველაფრის მჭამელები და ამავდროულად შეუძლიათ გაზარდონ თავიანთი რიცხოვნობა
მასპინძლის რიცხოვნობის ზრდასთან ერთად, რისი წყალობითაც მათი მარეგულირებელი
როლი მოიცავს მნიშვნელოვნად უფრო ფართო ინტერვალს მასპინძლის პოპულაციის
სიმკვრივის მნიშვნელობებისა. სპეციალიზებული პარაზიტებისათვის დამახასიათებელია
მაღალგანვითარებული უნარი, მიაგნოს მასპინძლებს, განარჩიოს ამ უკანასკნელებს შორის
ჯანმრთელები მოწამლულებისაგან და დაარეგულიროს დადებული კვერცხების რაოდენობა
მასპინძლის სხეულის ზომის შესაბამისად. ამის გარდა, პარაზიტების ზოგიერთი
ფორმისთვის დამახასიათებელია პოლიემბრიონია. ეს მომგებიანი მოწყობილობაა
პარაზიტული მწერებისა, რაც უზრუნველყოფს შთამომავლობის რიცხოვნობის მკვეთრ
ზრდას დედისეული ინდივიდის ცოცხალი ნივთიერების უმცირესი ხარჯვით და ამცირებს
დროს პარაზიტის დაგროვებაზე ბიოტოპში.

ყველა პარაზიტი მწერისთვის დამახასიათებელია საერთო თვისებები: მასპინძლის

დაღუპვა პარაზიტის განვითარების დასრულებისთანავე, ცხოვრების პარაზიტული ყაიდა
მხოლოდ მატლის სტადიაში, თავისუფლად მცხოვრები აქტიური იმაგინალური ფაზა
აუცილებელი დამატებითი კვების გავლით.

ერთ მასპინძელზე განვითარებული პარაზიტის რიცხვისა და სახეობის მიხედვით

პარაზიტიზმის ასეთ ფორმებს განარჩევენ /სუიტმენი,1964, ვიქტოროვი, 1976/.

1. ერთეულოვანი - ერთი პარაზიტის განვითარება მასპინძლის ყოველ ინდივიდში.

2. ჯგუფური - მასპინძლის ერთდროული გამოყენება ერთი სახეობის ორი ან მეტი
პარაზიტის მიერ.
3. სუპერპარაზიტიზმი /გადაწამვლა/-ერთ მასპინძელში ერთი სახეობის ჭარბი რიცხვის
არსებობა.
4. მულტიპარაზიტიზმი /მრავლობითი პარაზიტიზმი/- მასპინძლის მიერ ორი ან მეტი
სახეობის პარაზიტების გამოყენება.

მასპინძელსა და პარაზიტებს შორის ურთიერთდამოკიდებულების ხასიათის მიხედვით

განასხვავებენ:

1. პირველად პარაზიტიზმს - მასპინძლად მცენარეული მწერების გამოყენება.

21
 2. ზეპარაზიტიზმს /ჰიპერპარაზიტიზმს/ - მასპინძლად სხვა პარაზიტების გამოყენება.
კვების ჯაჭვში მდგომარეობისდა მიხედვით გამოყოფენ მეორად, მესამედ და
მეოთხედ პარაზიტიზმსაც კი.
3. კლეპტოპარაზიტიზმს /სიტყვა-სიტყვით, ქურდული პარაზიტიზმი/ სხვა ისეთი
პარაზიტის მოღვაწეობის გამოყენება, რომელიც აიოლებს ძიებას და მოწამვლას
მასპინძლისას. შედეგად კლეპტოპარაზიტი მიაშენებს თავის შთამომავლობას უკვე
მოწამლულ მასპინძელზე და აქრობს პირველად პარაზიტს მატლების წარმოქმნილი
კონკურენციის მსვლელობაში.
3.3.ენტომოფაგების ეფექტურობის განმაპირობებელი პირობები

ენტომოფაგების ეფექტურობის საკითხს მავნებელი მწერების ბინადრობის გარემოში

მრავალი მიმოხილვა ეძღვნება. მათ უმრავლესობაში ეს პრობლემა განიხილება აგროცენოზის
პირობებისთვის /ვიქტოროვი, 1976, ბონდარენკო, 1986, კოროლი და თანაავტორები, 2000 და
სხვა/; ტყის პირობებისთვის კი ასეთი შრომა ცოტაა / ისაევი,1984; Krause, 1970; ოზოლსი, 1957;
სემევსკი, 1998 და სხვა/.

მთავარი პირობები, რომლებზეცაა დამოკიდებული ენტომოფაგების ეფექტურობა ტყის

ბიოტოპებში, არის ენტომოფაგისა და მასპინძლის ეკოლოგიური სტანდარტების
შესაბამისობა, წლიური ციკლების სინქრონულობა, მასპინძლისადმი სპეციიკურობა,
მასპინძლის ბინადრობის ადგილის ძიების და მისი არჩევის უნარი, ენტომოფაგების
რეპროდუქციული პოტენციალი, მათი უნარი განსახლებისა, საკვები მცენარეებით
უზრუნველყოფა ენტომოფაგების გამოყენებისას ტყის მავნებლებთან ბიოლოგიური
ბრძოლისათვის.

3.3.1.ბინადრობის გარემოს ფაქტორები

მოთხოვნები, მწერ-ენტომოფაგებთან და მათ სპეციალიზებულ ენტომოფაგებთან

ბინადრობის გარემოს, განსაკუთრებით ტემპერატურის, ტენიანობის, განათების მიმართ,
ჩვეულებრივ, ახლოსაა ერთმანეთთან. მაგრამ მიკროკლიმატის გავლენა, რომელიც იქმნება
ტყის გარემოთი, ტყის საგების ნიშან-თვისებები, სადაც ჩვეულებრივ,
ზამთრობენ ენტომოფაგები, ს, მცენარეული საფარის შემადგენლობის გავლენა,
ტყის ბიოლოგიური დაცვის სპეციალისტების ყურადღების მიღმა რჩება. მაგრამ სწორედ ეს
საკითხები ხსნიან ენტომოფაგების ცალკეულ სახეობათა დაკავშირებას ბინადრობის
სხვადასხვა სტაციებში და მათი კონცენტრაციის ალბათობას მასპინძლის ეკოლოგიურ
ნიშებში. ასე, მაგალითად, ე.ი. ოზოლსმა /1957/ გამოიკვლია რა იხნევმონიდების ოჯახის
სახეობითი შემადგენლობა ლატვიის ფიჭვის ნარგავების 4 ტიპში, დაადგინა, რომ ამ
პარაზიტების სახეობითი შემადგენლობა და რიცხოვნობა განსხვავებულია. მსგავსი შრომები
ჩატარდა ასევე, პოლონელი ენტომოლოგების მიერ მე-20 საუკუნის 50-იან წლებში.
სამწუხაროდ, სხვა მაგალითების მოძიება ამ პრობლემის ირგვლივ, ლიტერატურაში ვერ
შევძელით.

3.3.2. წლიური ციკლების სინქრონულობა

22
 ენტომოფაგების ეფექტურობის აუცილებელი პირობაა მისი განვითარების სინქრონულობა
მასპინძლის განვითარებასთან. ჩვეულებრივ, მასპინძლებისა და პარაზიტების წლიური
ციკლის სინქრონულობა ენტომოფაგების სპეციალიზაციის ხარისხის ზრდასთან ერთად
იზრდება. რადგანაც მწერი-მასპინძლისთვის პარაზიტი არაა მხოლოდ კვების წყარო, არამედ
ბინადრობის გარემოცაა, მათ სასიცოცხლო ციკლებს შორის ჰარმონია მყარდება. ეს მიიღწევა
პარაზიტის იმაგოს გაჩენის ვადების სინქრონიზაციის გზით მასპინძლის განვითარების
მოწამვლის ფაზებთან, გენერაციების ერთნაირი რიცხვითა და დიაპაუზის დადგომის
ვადების დამთხვევით. პარაზიტული მწერებისა და მათი მასპინძლების სეზონური
განვითარების ასეთი დამთხვევა ერთმანეთზე მათი სრული დამოკიდებულების სურათს
ქმნის. მაღალი სინქრონულობის მრავალი მაგალითიდან ერთია კვერხციჭამია
ტელენომუსის- (Telenomus laevisculus)-ის და რგოლისებრი
პარკხვევიას (Malacosoma neustria)-ს განვითარების ციკლი. ისევე როგორც
მასპინძელი,----------- პარაზიტიც ერთ თაობაში ვითარდება. რგოლისებრი პარკხვევია
დიაპაუზირებს კვერცხის ფაზაში 9,5-10 თვის განმავლობაში, ამდენივე ხანს დიაპაუზირებს
პარაზიტიც, მასპინძლის კვერცხების შიგნით მყოფი.

შედეგად ეს კვერცხიჭამია მაღალეფექტურია და აბინავებს პარკ

23
24