Kandong "Mayyang.
"
ni Reynaldo A. Duque
Walang nakakaalam sa tunay niyang
pangalan.mula't sapul ng aking kabataan,
Kandong na ang tawag ko sa kanya. Wala ring
makapagsasabi Kung saan siya nagmula. Basta
na lamang siya dumating sa aming bayan ng San
Juan isang maalinsangang hapon sa tag-araw,
naging laman siya ng mga lansangan.
Hinahalughog niya and mga basurahan,
natutulog siya sa mga bangketa. Sa kalaunan,
naawa sa kanya si Padre Santiago Difunturom,
ang butihing kura paroko ng aming bayan, at
inampon siya nito. Naging kampanero at
katulong sa kumbento si Kandong.
"Tagasaan ka ba, Kandong?" tanong ng Amang
sa kanya isang araw na makasalubong namin
siya sa kamino real.
" Taga- Silangan ako," sagot naman niya.
"Saan sa silangan?"
"Sa sinisikatan ng araw!"
"Ano ang pangalan mo?"
"Kandong."
"Ang tunay na pangalan ang ibig kong sabihin.
Ang ibininyag sa iyo."
" Nakalimutan ko na, e."
"Bakit?"
"Nawala ako sa daan!"
Napahalakhak ang Amang. "Ang pangalan ngItay
mo, nakalimutan mo na rin siguro?"
" Hindi, Kosip ang pangalan niya."
" Ang Inay mo?"
" Nasaan na sila ngayon?"
" Hindi ko na alam, e. Hinahanap ko sila. Hindi
n'yo ba sila nakita?"
" Wala sila dito sa San Juan, Kandong?" sabad ko
naman.
" Alam ko. Kaya ako narito?"
Dati, damuhan ang hardin sa kanlurang bahagi
ng patyo ng simbahan. Ngunit magmula noong
ampunin ni Padre Difunturom si Kandong,
naging magandang lugar na ito. Tinamnan niya
ito ng iba't ibang uri ng bulaklak. Sa lilim ng
mayungyong na bogambilya, naglagay din siya
ng isang upuang yari sa kahoy. At tuwing
dapithapon, uupo siya rito at saka niya
tutugtugin ang kanyang basag at luma nang
gitara. Iisa ang alam niyang kanta.
Dati-rati rin, naglalaro kami sa damuhang
ito sa may patyo ng simbahan. Pagkatapos ng
klase namin sa hapon, nagbubunuan kami nina
Bitong, Butsoy at Bikoy sa damuhan.
Magtataguan kami. Mag-eesta-estatwahan.
Maghahabulan. Ngunit magmula noong
gumanda na ang hardin, napagbawalan na
kaming maglaro roon. Dahil dito, kinainisan
namin si Kandong.
Isang hapon galing kami sa eskwelahan,
Hindi namin napansin si Kandong sa may hardin.
Nagbunuan kami roon. Animo'y mga alsadong
kalabaw kaming nakawala sa koral. Maraming
halaman ang nasira.Isang araw ng Sabado uli,
nagkita-kita kami nina Bikoy, Butsoy at Bitong sa
likod ng simbahan. Talagang masakit ang loob
namin kay Kandong sa pag-agaw niya sa hardin
na pinaglalaruan namin.
"Kelangang gumanti tayo!" susog ko.
"Oo!" wika ni Bitong.
"' Nong gagawin natin?" tanong ni Bikoy.
"Pagbabatuhin natin siya!"
Isang takipsilim, palihim kaming pumunta
sa may hardin. Ngunit wala si Kandong sa
kanyang upuan sa lilim ng bogambilya. Sa inis
namin, sinira namin ang upuang kahoy.
Kinabukasan, napansin na lamang namin na buo
na naman ang upuan! Sinira namin uli ang upuan.
Ngunit binuo rin uli ni Kandong. Dahil dito,
ipinasya naming tuwing bubuuin ni Kandon amg
kanyang upuan ay sisirain namin uli ito. Ngunit
kami ang nagsawa, hindi siya.
Hanggang sa maisipan naming sirain ang
lahat ng kanyang mga masets sa hardin isang
gabi. Wala kaming itinirang halaman maliban sa
san francisco, bandera, ezpañola at bogambilya.
Sa matinding galit ni Padre Difunturom,
isinermon niya and pagkasira ng mga halaman ni
Kandong isang araw ng Linggo!
Muling pinatamnan ni Padre Difunturom
kay Kandong ang mga masetas. Nang malago na
ang mga bagong tanim, ipinasya naming siraing
muli ang mga masetas. Ngunit nang
pinaghahahablot na namin ang mga puno ng
rosas na nasa paso, biglang dumating si Kandong.
Nakatakbo ng mga kasama ko. Dinala ako ni
Kandong kay Padre Difunturom.
Sinamahan ako ng pari sa pag-uwi.
Isinumbong niya ako sa Itay. Isang linggong tiniis
ko ang mga latay ng sinturon ng Itay sa pigi ko.
Hindi rin nalibre sina Bikoy, Butsoy at Bitong.
Animo'y mga bagong tule sila nang magkita-kita
kami sa eskwelahan. Magmula noon, pinabayaan
na namin ang hardin ni Kandong. Natutuhan
namin ang matakot sa kanya. Kapag
masasalubong na namin, umiiwas na kami.
Sa paglipas ng panahon, natuklasan namin:
nawawaglit ang takot ngunit higit namang nag-
aalab ang poot. Tulad ni Bikoy, Butsoy at Bitong,
hindi ko rin nalimutan ang pagkakaoarusa sa
amun dahil kay Kandong. At ang binhi ng poot
naito ay humimlay sa aming mga dibdib
hanggang sa magbinatilyo na kami. Samantala,
gigit namang gumanda ang hardin ni Kandong.
Nasa Ikatlong Taon na kami ng sekudarya
nang makagawa na naman si Kandong ng Hindi
namin gusto. Tinamad kaming pumasok sa klase,
naisipan naming makipagsugal ( sa mga batang
naglalako ng dyaryo sa tabi ng lumang
kampanaryo). Nasa kalinitan na ang
pakikipagsugal namin sa mga batang naglalako
ng dyaryo...nang dumating si Kandong.
"H'wag kayong magsugal dito!" saway niya sa
amin.
"H'wag kang makialam dito!" bulyaw ko naman
sa kanya.
"Lumayo ka rito, luko-luko!" pagbabanta naman
ni Bitong.
Umalis si Kandong. Nang magbalik, kasama
na niya si Padre Santiago Difunturom. Tumakbo
kami. Nang dumating ako sa bahay, isang
malakas na sampal ang isinalubong sa akin ng
Amang. Alam kong nagsumbong na naman sa
janya si Padre Difunturom. At higit pa sa sakit ng
sampal ang kirot na nadama ko sa desisyon ng
Amang. Titigil na ako sa pag-aaral!
Isang taon akong hindi nag-aral. Isiningkaw
ako ng Amang sa trabaho. Saka lamang ako
pinayagan na mag-aral muli noong ipangako ko
sa Amang na pagbubutihin ko na ang aking pag-
aaral.Dumating ang hinihintay kong
pagkakataong makapaghiganti kay Kandong
nang mapansin kong halos araw-araw
hinahandugan niya ng rosas si Manang Miryam.
Umiibig si Kandong sa Manang! Maganda si
Manang Miryam, ang panganay kong kapatid.
Mahaba ang buhok niya. Nang minsang
magpista ang aming bayan, napili ang Manang
bilang reyna.
Isang gabi, nakahiga ako nang makarinig
ako ng tugtog ng isang basag na gitara sa tapat
ng bintana ng silid ni Manang Miryam. Umakyat
ang dugo ko sa ulo. Sa galit ko, nanaog ako ng
bahay. “Anong ginagawa mo rito?” bulyaw ko
kay Kandong. “Istorbo ka, luku-luko!”
Inagaw kong bigla ang gitara ni Kandong at
saka inihampas sa kanya. Nalugmok siya sa lupa.
Hinintay kong gumanti siya. Ngunit hindi
lumaban si Kandong. Dinampot niya ang wasak
na niyang gitara at wala siyang imik na lumayo.
Nang magpakasal ang Manang Miryam sa
isang kapwa niya guro, nagpenitensiya si
Kandong. At mula noon, tuwing sasapit ang
Mahal na Araw , lalo na kung Biyernes Santo,
sumasama na si Kandong sa prusisyon na
lumilibot sa buong kabayanan habang
nakapasan siya ng krus.
Nagtungo ako sa siyudad upang ipagpatuloy
ko ang aking pag-aaral. Dito, naging
magkakabarkada na naman kami ni Bitong,
Butsoy at Bikoy. Abugasya ang kinuhang karera
ni Bitong, inhenyerya ang kay Bikoy at eskultura
naman ang kay Butsoy. Ako, pamamahayag ang
pinili ko. Iisang unibersidad ang pinapasukan
namin.
Nang minsang magbakasyon kami sa San
Juan, napuna naming tila lumala ang pagkasintu-
sinto ni Kandong. Hindi na lang Biyernes Santo
siya nagpapasan ng krus kundi pati na rin sa mga
simpleng araw. Lilibutin niya ang mga lansangan,
sinusundan ng mga bata. Kinakantyawan at
tinutularan ng mga ito si Kandong.
Ngunit sa kabila ng lahat ng ito, hindi
pinabayaan ni Kandong ang kanyang hardin sa
may patyo ng simbahan. Nanatili itong maganda
at kahali-halina. Parati rin siyang umuupo sa
upuang kahoy sa lilim ng mayungyong na
bogambilya tuwing takipsilim at kahit wala na
ang kanyang basag na gitara ay palagi pa rin
niyang inaawit ang: “Kaysarap mabuhay…”
Mayroon din kaming napuna: may alaga na
siyang itim na aso.
Isang gabing nagpapalipas kami ng oras sa
may patyong simbahan, nawika ni Bitong:
Matagal nang hindi naaagusan ng alak ang
ngalangala ko!”
“Hindi problema ‘yan!” kantyaw naman ni
Butsoy. “Magpainom ka!”
“ Walang kwenta ang inumang walang pulutan!”
sabad ko naman.
"Maghanap tayo ng aw-aw!" wika ni Bikoy.
“Ang aso ni Kandong!” wika ni Bitong.
Aywan ko kung paano ginawa ngunit
nagtagumpay si Butsoy na hulihin ang aso ni
Kandong. Ginawa namin itong pulutan. Ngunit
itinago ni Butsoy ang ulo ng aso. Magdamag
kaming nag-inuman sa pagkakataong iyon. At
kinabukasan, nagbalik kami sa siyudad
Tapos na kami ng pag-aaral. Umuwi sina
Bikoy at Bitong sa San Juan: sa Butsoy, pumasok
sa isang sculpture shop sa Makati. Ako, tulad ni
Butsoy, ay nanatili rin sa syudad. Pumasok ako
bilang staffwriter ng isang lingguhang magasin.
Dahil dito, naging madalang na ang pagkikita-kita
naming apat.
Nasa syudad pa rin ako noong mabalitaan
kong namatay na si Kandong. Nagsunog daw siya
ng sarili. Talagang isa siyang sintu-sinto, nawika
ko sa sarili. Isang gabi, nagkatagpo kami ni
butsoy a isang night club sa Roxas Bpulevard.
Nasabi niya sa akin na kababakasyon pala niya sa
San Juan. At sa kanya ko rin nabalitaan kung
paano namatay si Kandong.
Sa aming bayan sa San Juan, binalak daw ng
isang kompanyang pag-aari ng dayuhang
kapitalista na magpatayo ng isang plantang
nuklear. Datapwat tumutol ang mga
mamamayan. Nagkaroon din daw ng isang
plebesito tungkol dito ngunit hindi rin binigyang
halaga ng Pamahalaan ang damdamin ng mga
tao. Pinayagan din nila ang dayuhang kapitalista
na ipatayo ang naturang planta. Dahil dito,
umaksyon ang mga mamamayan. Nagkaroon ng
ilang demonstrasyon, lalo na ang mga
estudyante.
Hanggang sa isang araw,
nagdemonstrasyong muli ang mga estudyante sa
harapan ng itinatayong planta. Nagdatingan ang
mga puis at kostable upang itaboy ang mga
estudyante.Ngunit hindi tuminag ang mga
estudyante. Kapagkuwan ay biglang pumagitna
si Kandong. Dala-dala raw nito ang kanyang krus
at saka isng galong gasolina. Kapagkuwan uli:
bago nakakilos ang lahat ay binuhusan ni
Kandong ang kanyang sarili ng gasolina at saka
sinindihan. Natulala ang lahat ng mga nanonood.
Ni wala man lamang daw nakaisip na itakbo si
Kandong sa ospital.
Sinabi rin ni Butsoy na sa bakasyon niyang
yaon ay kinausap siya ni Padre Santiago
Difunturom. Kinukumisyon siya ng pari na
gumawa siya ng isang rebulto ni San Juan de
Sahagun, ang patron ng aming bayan. Ipatatayo
ang rebultong iyon sa gitna ng hardin samay
patyo ng simbahan. Iyon daw ang ginagawa niya
ngayon. At sina Bikoy at Bitong? Umaasenso na
raw sila.
Nabanggit din ni Butsoy ang pagnakaw
namin sa aso noon ni Kandong. Naitanong ko
tuly sa kanya kung saan niya dinala ang ulo ng
aso na kanyang itinago noon. “tulad ng sinabi
ko,” wika ni Butsoy, “dinala ko ‘yon sa upuang
kahoy ni Kandong sa lilim ng mayungyong na
bogambilya sa hardin. At alam mo kung ano ang
ginawa ni Kandong noong makita niya ang ulo ng
kanyang aso?”
“ A-ano?”
“Umiyak siya na parang bata. At kapagkuwan,
ibinaon niya ang ulo ng aso sa gitnang bahagi ng
hardin. Pagkatapos, tinamnan niya iyon ng mga
buakalak. Sa pok na iyon ko ipatatayo ang
rebulto ni San Juan de Sahagun na ginagawa ko
ngayon.” May sumagi sa isip ko. “Maganda
yatang isulat ‘yan, a!”
“Ewan ko…ngunit noong makita kong umiyak si
Kandong, para bang nahabag ako sa kanya. At sa
bawat pagkakataong hawakan ko ang pait upang
ililok ko si San Juan de Sahagun, gumigitaw ang
mukha n Kandong sa aking isip.”
Tumawa ako. “ Naging sentimental ka ‘ata!”
kantyaw ko.
Nangiti sa Butsoy, hungkag. “Marahil nga,” wika
niya. “Nasabi ko na rin ito kina Bitong at Bikoy.
At marahil din, tulad ng sinabi mo, ay
sentimental din sila. Kasi tila nalungkot din sila.”
“Nagsisi ba sila?”
Tumango si Butsoy.
Nang maghiwalay kami ni Butsoy, tinanong
ko sa kanya kung kailan mabebendisyunan ang
rebultong ginagawa niya. Sinabi niyang sa
kapistahan mismo ng patron. Ipinasya kong
dadallo ako sa araw na iyon.
 Hindi ako nakadalo sa pagbebendisyon ng
rebulto ni San Juan de Sahagun. Hindi ko
natupad ang pangako kong magbabakasyon ako
sa araw na iyon. Ibinilanggo ako ng araw-araw
na paghahabol ng buhay sa syudad. Tumaas ang
pwest ko sa palimbagang pinapasukan ko at
lumipas pa ang tatlong taon bago ako nakauwi
sa San Juan.
Pinasyalan ko ang hardin sa may patyo ng
simbahan pagdating ko sa San Juan. Matayog
nag rebulto ni San Juan de Sahagun sa gitna ng
hardin. Hindi ako nakaimik nanfgg pagmasdan ko
ang na rebulto. Kamukhang-kamukha niya ang
nasirang si Kandong. Waring may kakaibang
pamamanhid ang naramdaman ko sa aking
dibdib. Inilibot ko ang aking paningin sa kabuuan
ng hardin. Maganda pa rin, tulad ng dati. Iba’t
ibang uri ang mga bulaklak. Sa isang sulok sa
lilim ng mayungyong na bogambilya. Napansin
kongn hindi na kahoy ang upuan doon.
Sementado na!
May dumating na apat na batang lalaki.
Pumasok sila sa hardin. Nagbunuan sila sa
pagitan ng mga masetas. Warinng kumulo ang
dugo ko. Binulyawan ko sila. Takot na takot
silang tumakbo palayo.Maingat kong inayos ang
mga nasirang masetas nang may tumikhim sa
aking likuran. Si Padre Santiago Difunturom.
Matanda na siya. Puti nang lahat ang bbuhok
niya. Ngunit napansin kong waring hindi pa rin
kumukupas ang buhay sa kanyang mga mata.
Nagmano ako sa kanya.
“Siya nga,” tango ni Padre Difunturom. Sina
Bitong at Bikoy naman ang nagbgay ng donasyon
sa pagkakayari ng sementadong upuang iyon na
nasa lilim ng bogambilya.”
“G-gan’on ba Padre?”
Ngumiti ang pari, “Hindi mo na alam dahil
matagal ka nang hindi nagbabakasyon!”
Mahirap akuin ang katotohanan. May tila
bumar sa aking lalamunan. May mga pait na
pansamantala lamang. May mga pait na
kailangang lunukin. Mayroon ding mga pait na
kailangang lasapin sa matagal na panahon. At
may mga pait na kailangang baunin hanggang
libing.
Nakalubog na ang araw. Nagsimula nang
dumilim ang paligid. Lumingon ako sa upuang
nasa lilim ng mayungyong na bogambilya.
Waring nakita ko roon si Kandong, nakaupo siya,
tinutugtog ang kanyang basag na gitara atg
kumakanta:
“ Bayan kong sinisiil
Bukas ay lalaya rin
Ang Silanga’y pupula
Sa timyas ng paglaya….”

“Natatandaan ko’ng mukha mo,” wika ng

pari. “Ikaw si Angel de la Cruz, ano?”

“O-opo, Padre,”magalang kong sagot. “Ako

ang kabarkada noon nina Butsoy, Bitong at Bikoy.
Nasabi sa akin minsa ni Butsoy na siya raw ang
gumawa ng rebultong ito ni San Juan de
Sahagun.…”