KWARTAAL 2 INHOUD

Bestudeer die kerninhoud hieronder oor die onderwerpe fotosintese, dierevoeding en

selrespirasie.

2. FOTOSINTESE

2.1 PROSES VAN FOTOSINTESE

• ‘Foto’ beteken lig en ‘sintese’ beteken om te produseer.
• Fotosintese is die proses waardeur chlorofil in die chloroplaste van groen
plante die stralingsenergie van die son, koolstofdioksied van die
atmosfeer en water uit die grond absorbeeer om koolhidrate te produseer (bv. glukose)
wat in die plant gestoor word.
• Suurstof word tydens fotosintese in die atmosfeer vrygestel.
• Ensieme in die sel is ook nodig vir die proses
• Oormaat glukose word in die plant in stysel omgeskakel.
 Fotosintese vind plaas in die chloroplaste van plantselle
• Die proses van fotosintese kan deur die volgende vergelyking voorgestel word:
chlorofil
Koolstofdioksied(CO2) +water(H2O) + stralingsenergie  glukose +
suurstof(O2)

(SIEN SKETS VAN CHLOROPLAS BL. H/BOEK)

Die proses van fotosintese vind in twee fases plaas:
• Ligfase: lig word vereis om watermolekules te split in H en O 2
• Donker fase: waar H2 , ATP en CO2 saamgevoeg word om glukose te vorm - geen lig word
benodig nie

(SIEN SKETS VAN CHLOROPLAS & FOTOSINTESE PROSES OP A3 PAPIER UITGEDEEL)

LIGFASE:
• Die ligfase van fotosintese vind plaas in die grana van chloroplaste.
• Stralingsenergie van die son word deur chlorofil in die grana omskep in chemiese energie.
• Chemiese energie word gebruik om watermolekules (H2O) in energieryke waterstofatome
(H) en suurstofatome (O2) te split. Die proses staan bekend as fotolise.
• Energieryke waterstofatome word na die donker fase oorgedra.
• Suurstof word in die atmosfeer vrygestel
• Stralingsenergie veroorsaak ook dat die energiedraer ATP gevorm word
wat in die donker fase gebruik sal word.

DONKER FASE:
• Die donker fase van fotosintese vind plaas in die stroma van chloroplaste.
• Koolstofdioksied word uit die atmosfeer geabsorbeer en kombineer met die
energieryke waterstofatome uit die ligfase met behulp van die energie wat vrygestel is
van ATP.
• Energieryke koolhidrate (glukose) word gevorm.
• Oormaat glukose word as stysel gestoor.

2.2 BELANGRIKHEID VAN FOTOSINTESE

• Fotosintese hou die suurstofkonsentrasie in die atmosfeer en water
konstant.
 Suurstof word deur lewende organismes benodig vir selrespirasie.
• Fotosintese hou OOK die vlak van koolstofdioksied konstant in die atmosfeer
en water.
 Koolstofdioksied word vrygestel deur organismes tydens selrespirasie.
• Fotosintese verskaf voedsel vir heterotrofiese organismes.

2.3 ATP AS ENERGIE DRAER IN SELLE

• Wanneer 'n sel energie benodig, word ATP afgebreek en die energie word vrygestel.
 Selle gebruik hierdie energie om belangrike molekules soos proteïene, vette ens. te
produseer.
• Spierselle benodig energie wat deur ATP verskaf word om saam te trek.
• Energie wat deur ATP verskaf word, is nodig om stowwe oor selmembrane te beweeg.

2.4 FAKTORE WAT DIE TEMPO VAN FOTOSINTESE BEÏNVLOED

(SIEN GRAFIEKE OP BL 109 H/BOEK)

Lig intensiteit
• By lae ligintensiteit is die tempo van fotosintese laag.
• Soos ligintensiteit toeneem, neem die tempo van fotosintese ook toe. Hierdie sal
gebeur tot op 'n sekere punt.
• As ligintensiteit bo die optimum toeneem, sal die tempo van fotosintese
konstant bly. Faktore soos koolstofdioksied en temperatuur word beperkende faktore wat
die tempo van fotosintese dan verlaag.

Koolstofdioksied (CO2) konsentrasie

• By 'n lae koolstofdioksiedkonsentrasie is die tempo van fotosintese laag.
• Soos die koolstofdioksiedkonsentrasievlak toeneem, word die tempo van fotosintese
ook hoër. Dit sal tot op 'n sekere punt gebeur.
• As die koolstofdioksiedkonsentrasie hoër as die optimum hoeveelheid styg,
sal fotosintese konstant bly. Faktore soos ligintensiteit en temperatuur word beperkende
faktore

Temperatuur
• Wanneer die temperatuur laag is, is die tempo van fotosintese laag.
• Soos die temperatuur toeneem, neem die tempo van fotosintese ook toe.
• As die temperatuur hoër as die optimum hoeveelheid styg, dan sal die tempo van
fotosintese afneem. Dit is omdat die ensieme wat in die proses gebruik word
by hoë temperature sal denatureer en nie meer sal funksioneer nie.
• By lae temperature raak ensieme onaktief.
2.5 DIE ROL VAN OPTIMALE LIG, TEMPERATUUR EN KOOLSTOFDIOKSIED IN ‘N
Kweekhuis OM OES-OPBRENGS TE VERBETER

• ’n Kweekhuis is ’n struktuur met ’n glas- of plastiekdak waarin boere

plante soos tamaties groei. Hitte vanaf son se strale word in die kweekhuis vasgevang.
Die doel van 'n kweekhuis is om optimale toestande van lig, temperatuur en
koolstofdioksied te voorsien vir maksimum groei van plante.
• Optimale ligintensiteit en temperatuur verhoog die tempo van fotosintese
en stimuleer die groei van plante. Koolstofdioksiedvlakke in die kweekhuis
neem af as gevolg van fotosintese. Koolstofdioksiedgas kan ingepomp word
om die tempo van fotosintese van die plante te verhoog.

2.6 EKSPERIMENT OM TE TOON DAT LIG NODIG IS VIR FOTOSINTESE (bl. 112 h/boek)
• Ontstysel 'n potplant deur dit vir 48 uur in 'n donker kas te plaas
• Bedek 'n gedeelte van die blaar wat nog aan die plant vas is, met tinfoelie
• Plaas die plant in 'n sonnige area vir 48 uur
• Pluk die blaar en verwyder die foelie
• Toets vir die teenwoordigheid van stysel deur jodium te gebruik.
• Die jodiumoplossing bly ligbruin in die deel van blaar bedek met tinfoelie.
• Die jodiumoplossing word blou-swart in die dele wat aan sonlig blootgestel was.
• Die dele wat blou-swart van kleur word, bevat stysel.
• Die deel wat ligbruin bly, bevat nie stysel nie.
(SIEN SKETS OP bl. 112 h/boek)

3. DIEREVOEDING / SPYSVERTERINGSTELSEL

3.1 VERSKILLE IN TANDE VIR HERBIVORE, KARNIVORE EN OMNIVORE

Tabel 2: Gebit by herbivore, karnivore en omnivore

Tipe Voeding: Soorte Tande
Herbivore  Voed op plantmateriaal
• Groot volumes kos word
ingeneem, aangesien plantmateriaal 'n
lae energiewaarde het.
• Snytande is skerp om plantmateriaal af te
sny
• Slagtande is gewoonlik afwesig
• Premolare en kiestande is groot
en plat om plantmateriaal te maal
 Karnivore • Voed op dieremateriaal
• Neem minder kos in - die proteïene
en vette in vleis het 'n baie
hoër energiewaarde
• Snytande het skerp punte om kos af te
byt
• Slagtande is groot om mee te vang, vas te
hou en vleis te skeur
• Kiestande en premolare het
uitsteeksels met skerp punte om
kos af te sny

Omnivore • Voed op beide plant en dier

materiaal
• Hoeveelheid voedsel verbruik
hang af van die energiewaarde van
die kos
• Soortgelyke tande as karnivore maar
kiestande het nie sulke
prominente uitsteeksels nie

3.2 MENSLIKE VOEDING

• Die spysverteringstelsel is verantwoordelik vir die afbreek van komplekse molekules in
eenvoudigste vorms om in die liggaam opgeneem te word om lewe te onderhou.
• Die menslike spysverteringstelsel bestaan uit 'n spysverteringskanaal (SVK) - (buis van
mond tot anus) en bykomstige organe (bv. lewer, pankreas) wat help met die
spysverteringsproses

(SIEN FIGUUR 8 OP ENGELSE DOKUMENT – FUNKSIES VAN DELE VAN SVK.

OF TABEL OP BL 129 H/BOEK)

3.2.1 MEGANIESE VERTERING

• Tydens meganiese vertering word voedsel in kleiner deeltjies afgebreek.
• Meganiese vertering sluit in:
➢ Die kouproses – voedsel word deur die tande en tong afgebreek.
➢ Bolusvorming – gekoude kos word met speeksel gemeng en in 'n bal gerol
deur die tong. Die tong druk die bolus af na die slukderm
➢ Karring bewegings – dit vind plaas deur die sametrekking en
ontspanning van die spiere van die maagwand. Kos word verder afgebreek
en gemeng met maagsap
➢ Peristaltiese bewegings – ritmiese sametrekking en ontspanning van die
spiere in die wand van die spysverteringskanaal. Dit help om kos voort te beweeg
• Mense het vier tipes tande met verskillende funksies:

Tipe tande Funksie

Snytande Byt en sny kos af
Slagtande Hou kos in plek en skeur dit af
Premolare Kou en maal die kos
Kiestande Kou en maal die kos

 Menslike tandformule is 2.1.2.3

2.1.2.3
3.2.2 CHEMIESE VERTERING
• Chemiese vertering is die afbreek van groot, onoplosbare molekules in voedsel
in kleiner, oplosbare molekules deur die byvoeging van water. Die reaksie is bekend
as hidrolise.

Tabel 4: Ensieme betrokke by chemiese vertering

Substraat Ensieme Eindproduk van vertering

Koolhidrate Koolhidrase bv. speeksel amilase Glukose
(geproduseer in die mond),
Pankreas amilase (geproduseer in
pankreas),
maltase, sukrase, laktase
(geproduseer in dunderm)
Proteïene Proteases bv. pepsien en renien Aminosure
(geproduseer in die maag) en
tripsien (geproduseer in pankreas)
Lipiede Lipase (geproduseer in pankreas en Gliserol en vetsure
dunderm)

3.2.3 ABSORPSIE
• Die eindprodukte van vertering d.w.s glukose, aminosure, vetsure en
gliserol sowel as vitamiene, minerale soute en water word deur die villi geabsorbeer
in die dunderm.
(SIEN SKETS IN ENGELSE DOKUMENT - Figuur 9: Struktuur van 'n villus / BL. 123 H/BOEK)

Die villi wat verantwoordelik is vir voedingstofabsorpsie is aangepas vir absorpsie in die
volgende maniere:
• Die epiteel is slegs eensellaag dik wat voedingstowwe toelaat om vinnig deur te gaan.
• Bekerselle skei slym af om te verseker dat die absorberende oppervlak klam is en
laat toe dat voedingstowwe daarin opgelos word en dan geabsorbeer word.
• Die epiteel bevat baie mitochondria om energie te verskaf vir aktiewe
opname van voedingstowwe.
• Mikrovilli vergroot die oppervlakte verder.
• Daar is 'n limfvat wat 'n chylvat genoem word in elke villus wat lipiede absorbeer en vervoer
3.2.4 VERVOER EN ASSIMILASIE VAN GEABSORBEERDE VOEDINGSTOWWE
• Glukose, aminosure, vitamiene, minerale soute en water word deur
die bloedkapillêre in die villi geabsorbeer.
• Die kapillêre sluit aan om groot are te vorm wat uiteindelik in die lewerpoortaar
oopmaak.
• Die lewerpoortaar vervoer die geabsorbeerde voedingstowwe na die lewer waar
meeste van die glukose in glikogeen omgeskakel en gestoor word.
• Oormaat aminosure ondergaan deaminering in die lewer om ureum en glukose te vorm.
Die ureum word na die niere vervoer en as deel van urine uitgeskei
• Die oorblywende glukose en aminosure verlaat die lewer deur die lewerare en word na
die hart en na die res van die liggaam vervoer.
• Die liggaamselle absorbeer die nodige voedingstowwe. Hierdie proses staan bekend as
assimilasie.

3.2.5 EGESTIE
• Alle onverteerde materiaal word deur die kolon vervoer waar die meeste water
en minerale soute word geabsorbeer
• Die onverteerde materiaal word tydelik in die rektum gestoor totdat dit uitgeskei word
deur die anus. Die onverteerde afval word dan ontlasting/feses genoem

3.3 HOMEOSTATIESE BEHEER - DIE HORMONALE BEHEER VAN BLOEDSUKER

VLAKKE

Figuur 10: Vloeidiagram wat die hormonale beheer van bloedsuikervlakke toon
(SIEN SKETS IN ENGELSE DOKUMENT & GEFOTOSTATEERDE PAPIER/ BL 125 H/BOEK)

3.3.1 Wanneer die glukosevlakke in die bloed bo die normale vlak styg:
• Die pankreas word gestimuleer om insulien in die bloed af te skei
• Insulien word deur die bloed na die lewer vervoer
• In die lewer en spiere stimuleer die insulien die omskakeling van oortollige glukose
in glikogeen
• Insulien stimuleer ook die opname van glukose uit die bloed in die liggaam
selle in
• Glukose word uit die bloed verwyder en die glukosekonsentrasie in die liggaam
neem af.

3.3.2 Wanneer die glukosevlakke in die bloed tot onder die normale vlak daal:
• Die pankreas word gestimuleer om glukagon in die bloed af te skei.
• Glukagon word deur die bloed na die lewer vervoer
• In die lewer en spiere stimuleer die glukagon die omskakeling van glikogeen
na glukose.
• Glukose word in die bloed vrygestel en die glukosekonsentrasie in die liggaam
verhoog.
3.3.3 Diabetes mellitus:
• 'n Metaboliese siekte wat gekenmerk word deur hoë glukosevlakke in die bloed
• Wanneer insulien afwesig is of nie doeltreffend funksioneer nie, sal die meeste van die
glukose in die menslike liggaam bly en dit veroorsaak 'n verhoogde bloedglukosevlak,
genoem - hiperglukemie
• Daar is twee tipes diabetes:
• Tipe 1-diabetes – min of geen insulien word geproduseer nie en die persoon benodig
daagliks insulien inspuitings
• Tipe 2-diabetes – die pankreas produseer insulien maar die liggaamselle kan dit nie
effektief gebruik nie. Die persoon benodig orale medikasie of insulien.

4. SELRESPIRASIE
• Sellulêre respirasie is die chemiese proses waar glukose geleidelik afgebreek word, in die
teenwoordigheid van suurstof (aërobiese respirasie) of in die afwesigheid van
suurstof (anaërobiese respirasie), om energie vry te stel.

4.1 AEROBIESE RESPIRASIE

• Aërobiese respirasie vind plaas in die teenwoordigheid van suurstof in die sitoplasma en
die mitochondria van selle.
• Die proses van aërobiese respirasie kan deur die volgende vergelyking voorgestel word:
ensieme
Glukose + suurstof (O2)  Koolstofdioksied (CO2) + water (H2O) + ATP

(SIEN SKETS VAN MITOCHONDRION IN ENGELSE DOKUMENT / bl 141 h/boek)

4.1.1 STADIUMS VAN AEROBIESE SELRESPIRASIE

Figuur 12: Diagram wat die stadiums van aërobiese respirasie illustreer
(SIEN SKETS OP ENGELSE DOKUMENT / BL 143 H/BOEK OF GEFOTOSTATEERDE A3 PAPIER)

Glikolise:
• Glikolise vind plaas in die sitoplasma van die sel buite die mitochondrion
• Glukose word in pirodruiwesuur afgebreek
• Energieryke waterstofatome word afgegee en beweeg in die mitochondrion in
• 2 ATP word tydens glikolise gevorm

Krebs siklus:
• Die Krebs-siklus is 'n reeks sikliese reaksies wat binne die mitochondrion voorkom.
• Pirodruiwesuur wat die mitochondrion binnegekom het, word tot energieryke
waterstofatome en koolstofdioksied afgebreek
• Die koolstofdioksied word vrygestel en as 'n gas afgegee na atmosfeer
 Oksidatiewe fosforilering:
• Oksidatiewe fosforilering vind in die mitochondrion plaas
• Die energie van die waterstofatome word gebruik om energieryke ATP te vorm
• Die waterstofatome kombineer met suurstof om water te vorm

4.2 ANAEROBIESE RESPIRASIE

• Vind plaas in die afwesigheid van suurstof
• Glukose word slegs gedeeltelik afgebreek en minder energie word vrygestel.
• Melksuurfermentasie – anaërobiese respirasie wat in spierselle voorkom.
Pirodruiwesuur word in melksuur omgeskakel. Spiere word moeg en pynlik. ‘n
klein hoeveelheid ATP word geproduseer.
• Alkoholiese fermentasie – anaërobiese respirasie wat in gisselle voorkom.
Koolstofdioksied en alkohol(etanol) word gevorm.

4.3 ROL VAN ANAEROBIESE SELRESPIRASIE IN DIE PRAKTYK (NB VIR EKONOMIE)
• Gis en ander swamme respireer anaërobies en word gebruik om alkohol te produseer
vir die produksie van drankies soos bier en wyn.
• Gisselle word ook gebruik om brood tydens die bakproses te laat rys.
• Die fermentasieproses word ook gebruik om kaas te produseer.

Tabel 5: Vergelyking tussen aërobiese en anaërobiese respirasie

Aërobiese respirasie Anaërobiese respirasie
Kom voor in die teenwoordigheid van suurstof Kom voor in die afwesigheid van suurstof

Produkte is koolstofdioksied en Produkte is melksuur (diere) of

water koolstofdioksied en etanol(gisselle)

'n Groot hoeveelheid energie is 'n Klein hoeveelheid energie word vrygestel
vrygestel

4.4 EKSPERIMENT OM TE TOON DAT KOOLSTOFDIOKSIED DEUR LEWENDE ORGANISMES

GEPRODUSEER WORD TYDENS SELLULÊRE RESPIRASIE
(SIEN EKSPERIMENT bl. 145 IN HANDBOEK)

--------------------------------------------------------------------------------------------------