03.11.

2020

Биофизика
2. Звучни бранови
ПРОФ. Д -Р ЗДЕ НКА СТОЈАНО В С КА
2020/21

2. Звучни бранови
2.1. Механички осцилации и бранови
2.2. Звучни бранови
2.3. Примена на ултразвукот во медицината

1
 03.11.2020

2. Звучни бранови

2.1. Механички
осцилации и бранови

ОСЦИЛАТОРНО ДВИЖЕЊЕ
❑Oсцилациите претставуваат формa на движење на телата.

Осцилаторно движење - повторување на

движењето или положбата на телото по
една иста траекторија.
Движењето е периодично ако тоа се
повторува во одреден временски период.

2
 03.11.2020

Просто хармониско осцилаторно

движење
Со оддалечување на тегот од
За да се добие
рамнотежната положба, x > 0 во
осцилаторно движење пружината се јавува повратна сила Fs
телото треба да се
изведе од s (F = -Fs)
рамнотежната
состојба со помош на
надворешна сила.
Fs = −kx
s

Прост хармониски осцилатор

Просто хармониско осцилаторно елонгација x, амплитуда А,

движење
Хармониските осцилации – се најпростиот облик на
осцилаторното движење каде осцилаторната величина
се менува по законот на синус или косинус.
брзина v, забрзување a.
Синус и косинус се периодични функции и примаат
вредности ±1.
x = Asin(t + 0 )
фаза на осцилирање φ, φ=ωt=2πt/Т=2πft
забрзување a
1
Е = kA2
2
Енергија на системот

3
 03.11.2020

Период и фреквенција
Времето за кое ќе направи една
полна осцилација се вика период T
(s)
Бројот на полните осцилации
изведени во единица време се вика
фреквенција f.
Единица за фреквенција е херц (Hz).

2
f =
1 = = 2 f
T Т
кружната фреквенција

Сопствени осцилации
Кога осцилаторните движења се изведуваат на сметка на сопствената
првобитно стекната енергија-тие се познати како сопствени или слободни
осцилации.

• Фреквенцијата на слободните осцилации -сопствена фреквенција f0 на

осцилаторниот систем.
• За тело со маса m прицврстено на еластична пружина (со коефициент на
еластичност k), сопствената фреквенција f0 ќе е:

1 k
f0 =
2 m

4
 03.11.2020

Придушени осцилации
Колкаво ќе биде придушувањето,
зависи од:
• еластичните особини на
1
Е = kA2 осцилаторот,
2
• еластичните особини на средината

Придушувањето зависи од особините на средината

Присилени осцилации
Присилени хармониски осцилации- на слободното осцилаторно движење
дополнително му се дејствува со некоја надворешна периодична хармонска
сила F со фреквенција f
Амплитудата зависи од разликата меѓу f и f0: Кога f = f0, амлитудата е најголема
Голема разлика –мала аплитуда
Мала разлика –голема амплитуда РЕЗОНАНЦИЈА
Звучна резонанција

5
 03.11.2020

Човекот како осцилаторен систем

• Човечкото тело - сложен осцилаторен систем.
• Органите (дел од телото) – маса m, коеф. на еластичност k,
Сопствените фреквенции за некои делови од телото
сопствена фреквенција f. на човекот
Орган/Дел од телото f (Hz)
• Осцилации со мали амплитуди –вибрации стомачна маса 4-8
(предизивикуваат штетни здравствени ефекти- труп
долна вилица
3
100-200
Централниот и периферниот нервен систем, глава/врат 20-30
локомоторниот систем на човекот , говорот , очите... очно јаболко 60-90
крајници 3-6
• Резонантните појави при умерени надворешни влијанија
не се чести поради големиот коефициент на придушување
на биолошкиот систем.
• Во случај на хронична изложеност-јавуваат болки во
рацете, промени во коскеното ткиво и крвните садови,
нервни растројства и др.

Браново движење
Кога материјалната средина ќе дојде во конатакт со некој осцилаторен
систем или некои точки во неа се предизвикани да осцилираат започнува
тн бранов процес на ширење на осцилации.
Ширењето е возможно поради постоење на
еластични врски помеѓу честичките што
осцилираат и нивната околина.
Прво осцилираат оние честички што се најблиски до
изворот на осцилации, а потоа соседните итн..
Заради конечната брзина на простирање на деформациите во средината,
честиците што отпосле ѓи прифаќаат осцилациите , осцилираат со фазно
задоцнување.
12

6
 03.11.2020

Бранови
• Во зависност од типот на осцилаторот, брановите можат да бидат механички или
електромагнетни.
• Брановите ја пренесуваат енергијата од осцилаторот низ просторот
• Пренесувањето на енергијата има осцилаторен карактер (континуиран или пулсен)
• Спред начинот на осцилирање брановите се делат на трансферзални и
лонгитудинални бранови

Континуирани а) и пулсни б)
бранови

Опишување на брановите
За време t = T првата честичка ќе направи
една полна осцилација.
Бранот за тоа време ќе го измине патот vT
кој се нарекува бранова должина λ:


v= = f
T

7
 03.11.2020

Интерференција
▪ Интерференција-сложување на брановите во
просторот.
▪ Услов да настане интерференција: брановите да
бидат кохерентни (да имаат иста фреквенција и
постојана фазна разлика во текот на времето).
▪ Резултат на интерференцијата- нов резултантен
бран со истата фреквенција.
▪ Амплитудата на резултантниот бран зависи од
фазната разлика меѓу брановите во даденото
место.

Дифракција
• Дифракција - движејќи се низ просторот,
брановите се шират низ средината во која
поминуваат. Кога ќе наидат на пречка
(пукнатина, процеп, остар раб) тие се шират
зад неа.
• Брановите го менуваат првобитниот правец на
движење.
• е изразена во случај кога брановата должина
на бранот е споредлива со димензиите на
препреката.

8
 03.11.2020

Во физички смисол звукот претставува

осцилирање на честичките од гасови, течности
и цврсти тела преку кои се пренесува
енергијата од изворот на звукот.
2. Звучни бранови

2.1. Звук

17

Звук
• Механички осцилатор -извор на звук
• Енергијата на осцилирање на изворот на звук низ средината се
пренесува како звучен бран.
• Звукот е механички бран, па особините кои важат за брановото движење
ќе се однесуваат и за него.
• Во поглед на величините кои го опишуваат звукот, тие се делат на
физички (објективни) и физиолошки (субјективни).

9
 03.11.2020

Фреквенција на звукот
Звучни бранови,се механички бранови со фреквенција на 16 Hz
Според фреквенцијата звучните бранови се делат на:
• f од 16 Hz до 20000Hz спаѓаат во областа на чујниот звук,
• областа на фреквенции f < 16Hz е областа на инфразвукот
• ултразвукот му одговараат фреквенции f > 20000Hz.

!Фреквенцијата е карактеристика на изворот

на бранот и не се менува во текот на ширење
на бранот низ материјалната средина

Брзина на звукот
Брзината на ширење на звучниот бран зависи од:
1. фреквенцијата на бранот (v=fλ)и од
2. особините на средината низ која минува (еластичните особини,
густината, температурата)
p z t
v=
E
, v=
B
и v= или v= v = (331 m/s) 1 +
    273 C
v Течности v v
Гасови Цврсти тела
(m/s) (на 25 ºC) (m/s) (m/s)
водород (0 ºC) 1286 морска вода 1533 железо 5950
хелиум (0 ºC) 972 вода 1493 алуминиум 6420
воздух (20 ºC) 343 жива 1450 бакар 5010
воздух (0 ºC) 331 керозин 1324 олово 1960
кислород (0 ºC) 317 метил алкохол 1143 гума 1600

10
 03.11.2020

Звучен притисок
•Ширењето на механичкиот бран (звукот)
предизивикува- деформација на средината

•се манифестира со наизменично згуснување и

разретчување на средината.

•Промени во густината-промени во притисокот р

•Ако промените се хармониски:

p = p0 sin t = p0 sin 2 ft

!Механичките бранови (звукот) се шират само низ материјална средина

Енергија и интензитет на звукот

• Енергијата Е (Ј) на бранот е пропорционална со
квадратот на амплитудата A2 на бранот (Е~A2)
• Енергетски интензитет (или интензитет) I (W/m2), е
дефиниран:
E/t P p0 2
I= = I=
S S 2z
• Со оддалечување од изворот, интензитетот на
бранот опаѓа:
1
I Ширење на звучните бранови низ
r2 просторот на изотропна средина

11
 03.11.2020

Ниво на интензитет на звук

• Просечното човечко уво може да детектира звуци со интензитет од 10-12 W/m2
до 1 W/m2 (и повисоки, иако над оваа граница се предизвикува болка)
• Поради широкиот опсег на интензитети, интензитетот на звукот I да се изразува
во однос на некој референтен интензитет Ir, на логаритамска скала:
I
I n = k log
Ir
• In е ниво на интензитет на звук, k е коефициент, кога k = 1, тогаш In се изразува
во едница бел (B), ако k = 10 нивото на јачината на звукот In се мери во децибел
dB
• Ако I е = на прагот на чујност I= Ir =10-12 W/m2 тогаш In =0 dB

Премин на звукот низ материјалната

средина
• При премин на звукот низ материјалната средина се случуваат голем
број на процеси поради што интензитетот на звукот се намалува.
• Процесите се случуваат:
1. на граничните површини меѓу средините и
2. процесите внатре во средините

12
 03.11.2020

Звукот на граница помеѓу две средини

z1≠z2
1. Рефлексија –се менува правецот и насоката на бранот
(θ1=θ1’)
2. Трансмисија (прекршување) – се менува правецот, v и
λ на бранот sin  2 v2
=
sin 1 v1
I = I R + IT
Придонесот на рефлексијата дел се изразува со
коефициентот на рефлексија (R):

2
z −z 
R= 2 1 
 z1 + z2  T = 1− R

Звукот низ материјалната средина

• Во материјалната средина, интензитетот на звукот атенуира (слабее):

I = I 0e−  d
• Атенуацијата се должи на:
• Апсорпцијата – во хомогена материјална средина
• Апсорпција и расејување – во нехомогена средина

13
 03.11.2020

Видови на звучни бранови

Според начинот на осцилирање, звучните бранови се
делат:
1. Тонови,
▪ Прости тонови (харминиски осцилации)
▪ Сложени тонови (нехарминиски - составени од
харминиски осцилации
Сложените тонови се карактеризираат со акустичен
спектар
2. Шумови (бучава) – не периодични движења
3. Тресоци (звучни удари) -не периодични движења

Резонантна празнина (1)

Резонантна празнина (или резонатор) -шуплив простор чии димензии го
задоволуваат условот за појава на резонанција.
а.) затегната жива на двата краја со
должина l
Услов за резонанција:
l= λ/2,

v v
fn = =n =nf1 (n = 1, 2,3,...)
n 2l
мев (А)- амплитуда
јазли (N)-нема поместување

14
 03.11.2020

Резонантна празнина (2)

Резонантна празнина (или резонатор) -шуплив простор чии димензии го
задоволуваат условот за појава на резонанција.

б.) воздушниот столб е отворен на

едната а затворен на другата стана
(должина l)
Услов за резонанција:
λ = 4l,

се јавуваат само непарни хармониски надтонови мев (А)- амплитуда

јазли (N)-нема поместување

Говор
Генерирањето на гласот се одвива во три фази:
1. Фонација- енергијата на струењето на
воздухот од белите дробови се претвора во
механички осцилации ( на гласните жици, на
мекото непце, јазикот и усните (незвучен глас).
2. Резонанција – улога на резонатор има
вокалниот трект
3. Артикулација- артикулите ги менуваат
димензиите на вокалниот тракт

15
 03.11.2020

Слушање
▪ Уво- прима и пренесува звук
▪ Уво- ги акомодира звуците кои се со
разлика во интензитетите за фактор 1012
▪ Уво- преобразувач на механичката
енергија од звучните бранови во
електрична.
▪https://www.youtube.com/watch?v=eQEaiZ
2j9oc

Модел на уво
воздух
1. Од надворешното уво засилениот звук се
пренесува во внатрешното уво. Звукот е
засилен поради исполнетиот услов за воздух
резинанција l= λ/4.
2. Низ средното уво преку системот на лостови
(трите звучни ковчиња) се пренесува во
внатрешното уво преку овалното прозорче. течност
Загубите од рефлексијата се надополнуваат
поради различните димензии на тапанчето и
прозорчето и коеф. На пренос на системот на
лостови.

16
 03.11.2020

Внатрешно уво
▪Кохлеа-звукот се преобразува во електрични импулси.

Кохлеа- во внатрешноста се наоѓаат три Механизмот за разликување на фреквенции

комори исполнети со течности. е овозможен од:
различната дебелина и различниот степен
Звукот од овалното прозорче се шири низ течноста на
на деформација и затегнатост на
кохлеата. Тие понатаму предизвикуваат осцилирање
базиларната мембрана
на базиларната мембрана.

Перцепција на звукот
▪ Звукот дејствува врз органот за слух и предизвикува
субјективни реакции
▪ Перцепцијата се изразува преку субјективните
величини:
▪ Висина – зависи од фреквенцијата
▪ Боја зависи од присуството на над тоновите и
нивните амплитуди.
▪ Гласност зависи од интензитетот и со фреквенцијата
на звукот,
I
L = kl 10log = kl I n
Ir
Гласноста се изразува во фони.

17
 03.11.2020

1. Во дијагностика

2. Звучни бранови 2. Во терапија

2.2. Примена на УЗ во
медицината

35

18
 03.11.2020

УЛТРАЗВУЧНА ДИЈАГНОСТИКА
▪ Дијагностички методи со слика-имиџинг методи
▪ За создавање на слика во ултразвучната дијагностика се користи
ултразвучната енергија и акустичните својства на телото.
▪ Постојат две техники:
▪ 1.трансмисиона и
2 рефлексиона (ехо) техника.

Карактеристики на УЗ бранови
▪ Во однос на звучните бранови, УЗ бранови се карактеризиаат со:
▪ помала бранова должина и
▪ повисока фреквенција
▪ поголема енергија
▪ поголема продорна способност
▪ Занемарлива дифракција

19
 03.11.2020

Генератори и детектори на УЗ
▪ Еден од основните делови во ултразвучните
уреди на ултразвучната ехо техника е сондата
која служи и како генератор и како детектор
на ултразвук.
▪ Во нејзината внатрешност се сместени серија
од ситни пиезо кристали со својство на
пиезоелектричен ефект.

Ултразвучна ехо техника

2
z −z 
R= 2 1 
 z1 + z2 
Коефициенти на рефлексија и трансмисија на биолошки гранични површини Коефициентот на атенуација
Гранична површина R T за различни ткива и
фреквенции
(%) (%)
f μ
вода/меко ткиво 0,23 99,77 Ткиво
(MHz) (cm-1)
маст/мускул 1,08 98,92 мускул 1 0,26
коска/мускул 41,23 58,77 масно ткиво 0,8 0,10
мозок 1 0,22
меко ткиво/коска 43,50 56,50 коска 0,6 0,80
коска/маст 48,91 51,09 0,8 1,80
меко ткиво/бели 63,64 36,36 1,2 3,40
1,6 6,4
дробови 1,8 8,4
воздух/мускул 98,01 1,99 2,25 10,6
Основен механизам на формирање на воздух/вода 99,89 0,11 3,5 15,6
слика во ултразвучната ехо дијагностика воздух/меко ткиво 99,9 0,10 вода 1 5 10-4

20
 03.11.2020

Временска резолуција
▪ За да се добие реална слика во текот на времето, од сондата се емитираат УЗ пулсеви во
рамномерни временски периоди - фреквенција на повторување на пулсот.
▪ Таа е доволно голема за добра временска резолуција на подвижните ткива, а и доволно
мала за сите ехо импулси кои потекнуваат од еден УЗ пулс да се вратат назад во
пиезопреобразувачот пред да се испрати нов УЗ пулс.
▪ На пример, при фреквенција на повторување на пулсот од 1 kHz и пулс со времетраење
од 1 μs, пиезокристалот само 0,1 % од времето фунционира како генератор, додека во
преостанатото време тој е детектор.

Ехограм
▪ Ехограм е формирана слика од различните интензитети на
рефлектираниот ултразвук (ехата) од границите меѓу средините со
различни акустични импенданси (z = ρv).
▪ Битни параметри на сликата се:
▪ контрастот се генерира од разликите во брзините на звукот на
граничните површини- поради разликите во ρ
▪ просторната резолуција (аксијална и латерална)

21
 03.11.2020

Аксијална резолуција
▪ Определена со времето на траење на ултразвучниот
импулс – во пракса тоа е 3λ
▪ Два објекти (точки) нема да се идентификуваат како
различни- ако се наоѓаат на растојание кое е помало
од растојанието кое ќе го помине ултразвучниот бран
во текот времетраењето на еден импулс (нпр за
пулсево од 1 μs, тоа растојание во мекото ткиво е 1,5
mm)
▪ Со зголемување на фреквенцијата се подобрува
просторната резолиција но се намалува продоноста
(се зголемува придушувањето)

Латерална резолуција
▪ Зависи од големината на пиезо кристалот
(ширината на УЗ сноп) и од фреквенцијата
▪ Поширок сноп полоша латерална
резолуција
▪ Помала фреквенција- поширок сноп

22
 03.11.2020

Оптимизација во УЗ дијагностика
▪ Се прави оптимизација помеѓу резолуцијата и контрастот за да се добие
ехограм со прифатлив квалитет
▪ Со зголемување на фреквенцијата се зголемува просторната резолуција а
се намалува контрастот и обратно
▪ Просторната резолуција на ехограмот е од ред величина-милиметри

ПРЕДНОСТИ НЕДОСТАТОЦИ

▪ Технолошки едноставен метод ▪ Дијагностички комплициран метод

▪ Нема потреба од дополнителни ▪ Артефакти
контрастни средства
▪ Ниска цена
▪ Субјективна метода
▪ Не пости здравствен ризик

23
 03.11.2020

Доплер сонографија
▪ Заснована е на Доплеровиот ефект (https://www.youtube.com/watch?v=SqGtp6RQy_8&vl=en)
▪ Се применува за мерење на брзината на крвта во крвните садови
(https://www.youtube.com/watch?v=tQn8jKtwk6o), https://www.youtube.com/watch?v=CM2yrvF9pqo

Емитираните и рефлектираните
ултразвучни бранови интерферираат
создавајќи т.н. биења.

Биењата се перципират како периодична

промена на гласноста со фреквенција
Од измерената промена на фреквенцијата ∆f се еднаква на ∆f
пресметува брзината на еритроцитите и таа се прикажува
на екранот
2 fv cos
f =
vz

Биолошко дејство на УЗ
▪ Биолошкото дејство на ултразвукот зависи од:
1. интензитетот,
2. фреквенцијата и
3. времетраење на дејството
▪ Според биолошките ефекти, интензитетот на ултразвукот се дели во три
категории:
1. (I) УЗ со низок интензитет, <1,5 W/cm2; - ги забрзува движењата во клетката
2. (II) УЗ со среден интензитет, 1,5-3 W/cm2; стимулира меѓуклеточна размена
3. (III) УЗ со висок интензитет, 3-10 W/cm2.- функционални промени во клетката

24
 03.11.2020

Биолошки ефекти од УЗ
▪ Биолошките ефекти од УЗ : директни и индиректни.
▪ Директните биолошки ефекти се механички и топлински.
▪ Индиректни ефекти-Физичко-хемиските ефекти
▪ Врз основа на ефектите, развиени се и повеќе тераписки методи:
▪ за лекување на воспалителните и дегенеративни ревматски
заболувања, состојби по трауми на локомоторниот систем
▪ Ултрафонофорезата
▪ Механичкото дејство на ултразвукот има примена во хирургијата
(екстракорпорална литотрипсија), во отклонувањето на забниот камен,
лекувањето на парадентозата, херпеси и сл.

Екстракорпорална литотрипсија
▪ При рефлексија на ултразвучниот бран од предната и
задната страна на каменот, се создава импулсен притисок
(p) со амплитуда, од 60 до 120 MPa.
▪ Амплитудата p0 на притисокот е: p0 = 2Iz

▪ Бидејќи акустичниот импенданс z на бубрежниот

паренхим е од 10 до 15 пати помал од z на каменот, при
еднаков интензитет на механичкиот бран I, амплитудата на
притисокот што ќе дејствува врз бубрегот ќе биде за
неколку пати помала, па нема да се случат оштетувања во
него како последица од ваквиот третман.

25