Các thao tác lập luận trong văn nghị luận

I. Lập luận là gì

Xuất phát từ tiền đề (những sự kiện, chân lý được mọi người thừa nhận), dựa trên
những lý lẽ chúng ta đi tới những kết luận – đó là lập luận. Có hai loại lập luận: lập
luận để chứng minh một chân lý và lập luận để thuyết phục.

Loại lập luận thứ nhất thuộc lôgích hình thức. Đó là toán chứng minh trong hình học,
đại số, vật lý, hoá học… dạy trong trường học. Lý lẽ trong loại này là những định lý,
định luật, quy tắc… đã biết.

Trong đời thường còn có loại lập luận để thuyết phục, tạo niềm tin, nói sao cốt để
người nghe thấy “lọt lỗ tai” rồi tin theo điều mình nói hoặc từ bỏ những xác tín cũ. Lý
lẽ chủ yếu ở loại lập luận này là những lôgích đời thường: “ở hiền gặp lành” là lý lẽ về
quan hệ nhân quả, “trời kêu ai người ấy dạ” là lý lẽ về số mạng, “con nhà tông không
giống lông cũng giống cánh” là lý lẽ về dòng dõi. Đó là những lẽ thường hay lý lẽ
“hiển nhiên là thế”. Loại lập luận này thuộc lôgích phi hình thức. Ở đây lý lẽ có tầm
quan trọng hàng đầu. Chất vấn, trả lời, tranh luận trước Quốc hội là những lập luận để
thuyết phục.

II. Các thao tác lập luận trong văn nghị luận

1. Thao tác lập luận giải thích

- Định nghĩa: là cắt nghĩa một sự vật, hiện tượng, Định nghĩa để người khác hiểu rõ,
hiểu đúng vấn đề.

- Giải thích trong văn nghị luận là làm cho người đọc hiểu rõ được tư tưởng, đạo lí,
phẩm chất, quan hệ cần được giải thích nhằm nâng cao nhận thức, trí tuệ, bồi dưỡng
tâm hồn, tình cảm.

- Cách giải thích: Tìm đủ lí lẽ để giảng giải, cắt nghĩa vấn đề đó. Đặt ra hệ thống câu
hỏi để trả lời.

Tổng hợp: Download.vn

2/ Thao tác lập luận phân tích

- Phân tích là chia tách đối tượng, sự vật hiện tượng thành nhiều bộ phận, yếu tố nhỏ
để đi sâu xem xét kĩ lưỡng nội dung và mối liên hệ bên trong của đối tượng. Đối
tượng phân tích trong môn Văn: Một nhận định, văn bản, tác phẩm, một phần tác
phẩm, nhân vật, các yếu tố cụ thể...

- Tác dụng của phân tích là thấy được giá trị ý nghĩa của sự vật hiện tượng, mối quan
hệ giữa hình thức với bản chất, nội dung. Phân tích giúp nhận thức đầy đủ, sâu sắc cái
giá trị hoặc cái phi giá trị của đối tượng. Riêng đối với tác phẩm văn học, phân tích là
để khám phá ba giá trị của văn học: Nhận thức, tư tưởng và thẩm mĩ.

Yêu cầu phân tích: Phải nắm vừngd dặc điểm cấu trúc của đối tượng để chia tác một
cách hợp lí. Sau khi phân tích, tìm hiểu từng bộ phận, chi tiết, phải tổng hợp khái quát
lại để nhận thức đối tượng đầy đủ, sâu sắc và trình bày ngắn gọn.

3. Thao tác lập luận chứng minh

Thao tác lập luận chứng minh là dùng những bằng chứng chân thực, đã được thừa
nhận để chứng tỏ đối tượng.

Cách chứng minh: Xác định vấn đề chứng minh để tìm nguồn dẫn chứng phù hợp.
Dẫn chứng phải phong phú, tiêu biểu, toàn diện sát hợp với vấn đề cần chứng minh,
sắp xếp dẫn chứng phải logic, chặt chẽ và hợp lý.

Ví dụ minh họa: Hãy chứng minh lời khuyên của nhân dân ta trong câu tục ngữ “Lá
lành đùm lá rách” đã được thể hiện tự nhiên trong cuộc sống.

4. Thao tác lập luận so sánh

- Thao tác lập luận so sánh được hiểu là việc đối chiếu hai sự vật, hiện tượng. Việc
làm này giúp ta thấy rõ sự giống và khác nhau giữa hai sự vật, hiện tượng ấy. Hơn hết,
có hai kiểu so sánh là tương đồng và tương phản.

Tổng hợp: Download.vn

- Mục đích của việc lập luận so sánh là tìm ra điểm giống và khác nhau giữa các đối
tượng. Từ đó, ta có thể đưa ra những nhận xét, đánh giá chung về chúng. Đặc biệt, nó
còn giúp bài văn nghị luận cụ thể, sinh động, sức thuyết phục cao hơn.Làm sáng tỏ đối
tượng đang nghiên cứu trong mối tương quan với đối tượng khác.

- Cách làm: Đặt đối tượng vào cùng một bình diện, đánh giá trên cùng một tiêu chí,
nêu rõ quan điểm, ý kiến của người viết. Luyện tập thao tác lập luận so sánh cần đảm
bảo các tiêu chí. Cụ thể như sau: Việc so sánh giữa hai đối tượng phải đảm bảo sự rõ
ràng và thực sự có liên quan. Đối tượng đưa ra so sánh phải có mối liên hệ với nhau
qua một mặt hoặc một phương diện nào đó. Kết luận rút ra từ quá trình so sánh phải
chân thực. Nhờ vậy, việc nhận thức đối tượng đem ra so sánh mới chính xác và sâu
sắc hơn. Khi tiến hành lập luận so sánh cần phải đặt các đối tượng vào cùng một bình
diện, cùng tiêu chí. Đồng thời, chúng ta tiến hành so sánh mặt giống và khác nhau.
Đặc biệt, người nói - người viết phải nêu rõ ý kiến, quan điểm của mình.

5. Thao tác lập luận bình luận

- Định nghĩa: là bàn bạc, nhận xét, đánh giá về một vấn đề .

- Cách bình luận: Trình bày rõ ràng, trung thực vấn đề được bình luận, đề xuất và
chứng tỏ được ý kiến nhận định, đánh giá là xác đáng. Thể hiện rõ chủ kiến của mình.

6. Thao tác lập luận bác bỏ

- Định nghĩa: Là cách trao đổi, tranh luận để bác bỏ ý kiến được cho là sai .

- Cách bác bỏ: Nêu ý kiến sai trái, sau đó phân tích, bác bỏ, khẳng định ý kiến đúng;
nêu từng phần ý kiến sai rồi bác bỏ theo cách cuốn chiếu từng phần.

- Ý nhỏ phải nằm hoàn toàn trong phạm vi của ý lớn.

- Nếu có thể biểu hiện nội dung của các ý bằng những vòng tròn thì ý lớn và mỗi ý
nhỏ được chia ra từ đó là hai vòng tròn lồng vào nhau, không được ở ngoài nhau, cũng
không được trùng nhau hoặc cắt nhau.

Tổng hợp: Download.vn

- Mặt khác, các ý nhỏ được chia ra từ một ý lớn, khi hợp lại, phải cho ta một ý niệm
tương đối đầy đủ về ý lớn, gần như các số hạng, khi cộng lại phải cho ta tổng số, hay
vòng tròn lớn phải được lấp đầy bởi những vòng tròn nhỏ.

- Mối quan hệ giữa những ý nhỏ được chia ra từ cùng một ý lớn hơn phải ngang hàng
nhau, không trùng lặp nhau.

III. Phân biệt các thao tác lập luận trong văn nghị luận

Thao Khái niệm/Yêu cầu/Tác dụng Cách làm

tác

Giải Vận dụng tri thức để hiểu vấn đề nghị

- Giải thích cơ sở: Giải thích từ
thích luận một cách rõ ràng và giúp người
ngữ, khái niệm khó, nghĩa đen,
khác hiểu đúng ý của mình
nghĩa bóng của từ

- Trên cơ sở đó giải thích toàn

bộ vấn đề, chú ý nghĩa tường
minh và nghĩa hàm ẩn

Phân
- Chia tách đối tượng, sự vật, hiện - Khám phá chức năng biểu hiện
tích
tượng thành nhiều bộ phận, yếu tố nhỏ; của các chi tiết
xem xét kĩ lưỡng nội dung và mối liên
- Dùng phép liên tưởng để mở
hệ.
rộng nội dung ý nghĩa- Các cách
- Tác dụng: thấy được giá trị ý nghĩa phân tích thông dụng
của sự vật hiện tượng, mối quan hệ
+ Chia nhỏ đối tượng thành các
giữa hình thức với bản chất, nội dung.
bộ phận để xem xét
Phân tích giúp nhận thức đầy đủ, sâu
sắc cái giá trị hoặc cái phi giá trị của + Phân loại đối tượng
đối tượng.
+ Liên hệ, đối chiếu

Tổng hợp: Download.vn

 - Yêu cầu: nắm vững đặc điểm cấu trúc + Cắt nghĩa bình giá
của đối tượng, chia tách một cách hợp
+ Nêu định nghĩa
lí. Sau phân tích chi tiết phải tổng hợp
khái quát lại để nhận thức đối tượng
đầy đủ, sâu sắc

Chứng Đưa ra những cứ liệu - dẫn chứng xác

minh đáng để làm sáng tỏ một lí lẽ một ý
kiến để thuyết phục người đọc người
nghe tin tưởng vào vấn đề
- Đưa lí lẽ trước
- Chọn dẫn chứng và đưa dẫn
chứng. Cần thiết phải phân tích
dẫn chứng để lập luận chứng
minh thuyết phục hơn. Đôi khi
em có thể thuyết minh trước rồi
trích dẫn chứng sau.

Bình
- Bàn bạc đánh giá vấn đề, sự việc, Bình luận luôn có hai phần:
luận
hiện tượng ... đúng hay sai, hay / dở;
- Đưa ra những nhận định về đối
tốt / xấu, lợi / hại...; để nhận thức đối
tượng nghị luận.
tượng, cách ứng xử phù hợp và có
phương châm hành động đúng. - Đánh giá vấn đề (lập trường
đúng đắn và nhất thiết phải có
- Yêu cầu của việc đánh giá là sát đối
tiêu chí).
tượng, nhìn nhận vấn đề toàn diện,
khách quan và phải có lập trường tư

Tổng hợp: Download.vn

 tưởng đúng đắn, rõ ràng"

So sánh
- Là thao tác lập luận nhằm đối chiếu - Xác định đối tượng nghị luận,
hai hay nhiều sự vật, đối tượng hoặc là tìm một đối tượng tương đồng
các mặt của một sự vật để chỉ ra những hay tương phản, hoặc hai đối
nét giống nhau hay khác nhau, từ đó tượng cùng lúc.
thấy được giá trị của từng sự vật
- Chỉ ra những điểm giống nhau
- Có so sánh tương đồng và so sánh giữa các đối tượng.
tương phản.
- Dựa vào nội dung cần tìm hiểu,
- Tác dụng: nhằm nhận thức nhanh chỉ ra điểm khác biệt giữa các
chóng đặc điểm nổi bật của đối tượng đối tượng.
và cùng lúc hiểu biết được hai hay
- Xác định giá trị cụ thể của các
nhiều đối tượng.
đối tượng.

Tổng hợp: Download.vn

Bác bỏ
- Chỉ ra ý kiến sai trái của vấn đề, trên - Bác bỏ một ý kiến sai có thể
cơ sở đó đưa ra nhận định đúng đắn và thực hiện bằng nhiều cách: bác
bảo vệ ý kiến lập trường đúng đắn của bỏ luận điểm, bác bỏ luận cứ,
mình. bác bỏ cách lập luận hoặc kết
hợp cả ba cách.
- Bác bỏ ý kiến sai là dùng lý lẽ và dẫn
chứng để phân tích, lí giải tại sao như a. Bác bỏ luận điểm: thông
thế là sai. thường có hai cách bác bỏ

* Lưu ý: Trong thực tế, một vấn đề - Dùng thực tế

nhiều khi có mặt đúng, mặt sai. Vì vậy,
- Dùng phép suy luận
khi bác bỏ hoặc khẳng định cần cân
nhắc, phân tích từng mặt để tránh tình b. Bác bỏ luận cứ: vạch ra tính
trạng khẳng định chung chung hay bác chất sai lầm, giả tạo trong lý lẽ
bỏ, phủ nhận tất cả. và dẫn chứng được sử dụng.

c. Bác bỏ lập luận: vạch ra mâu

thuẫn, phi lôgíc trong lập luận
của đối phương.

IV. Ví dụ các thao tác lập luận trong văn nghị luận

1. Ví dụ thao tác lập luận giải thích:

“Chẳng qua so với người lớn, trẻ con sống trong một bầu khí quyển khác và dưới một
thứ ánh sáng khác. Ở đó, bọn trẻ tiếp cận thế giới theo cách của chúng, nghĩa là
chúng không nhìn mọi thứ chung quanh dưới khía cạnh sử dụng. Đó là điểm khác biệt
căn bản giữa trẻ con và người lớn. Với người lớn, ý nghĩa và giá trị của mọi thứ trên
đời đều thu gọn vào hai chữ chức năng. Bạn lật bất cứ một cuốn từ điển nào của
người lớn mà coi. Người ta định nghĩa thế giới này bằng chức năng, và chỉ bằng chức
năng. Áo để mặc, ghế để ngồi, răng để nhai và lưỡi để nếm. Cho nên không thể trách
được nếu ba tôi quả quyết ly mới làthứ dùng để uống nước, còn chai chỉ dùng để đựng

Tổng hợp: Download.vn

nước, nếu mọi ông bố bà mẹ khác đều nhanh chóng đồng ý với nhau rằng nón lưỡi
trai dùng để che nắng, bút để viết và tập vở tất nhiên dùng để ghi chép. Trẻ con không
quan tâm đến chức năng. Đơn giản vì trẻ con có kho báu vô giá: óc tưởng tượng.”

(Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ – Nguyễn Nhật Ánh)

2. Ví dụ thao tác lập luận phân tích

“Cuộc đời của chúng ta đạt được những thành tựu gì, trở nên như thế nào, hạnh phúc
hay bất hạnh, có ích hay có hại cho xã hội là do cách chúng ta lựa chọn. Kinh nghiệm
cuộc đời cho tôi thấy có ba yếu tố quyết định sự lựa chọn của chúng ta: một lànăng
lực trí tuệ, hai là giá trị, ba là tầm nhìn. Hiển nhiên là năng lực trí tuệ có vai trò quan
trọng trong sự lựa chọn. Năng lực trí tuệ ở đây là nắm bắt được những thông tin đầy
đủ, phân tích những thông tin ấy và nhận thức được bản chất của những gì đang diễn
ra xung quanh chúng ta. Tôi lưu ý nhiều hơn đến hai yếu tố sau là giá trị và tầm nhìn.
Giá trị là những gì chúng ta xem là quan trọng, thiết yếu, sống còn đối với mình, là
những gì chúng ta có thể sẵn sàng đánh đổi tự do, an toàn, sự no ấm của mình để bảo
vệ nó. Mỗi người có thể có những giá trị giống nhau và khác nhau. Nó là một cái
thang bậc đa dạng thể hiện thứ tự ưu tiên của những gì chúng ta coi trọng.”

(Cuộc đời là một sự lựa chọn– TS Phạm Thị Ly , Bao Tuổi trẻ Online, 29/4/2013)

3. Ví dụ thao tác lập luận chứng minh

“Báo chí mới đây đăng ý kiến của một người Nhật sống ở Việt Nam hơn 20 năm, nhận
xét rằng người Việt lười hơn 20 năm trước. (…) Này đây, người học ít chịu đọc sách,
ít tìm hiểu mà thường sao chép từ bài giảng, từ giáo trình, từ tài liệu trên mạng, sao
chép lẫn nhau và kể cả gian lận trong thi cử. Này đây, không ít học sinh muốn thi vào
đại học để làm “thầy”, không thích học nghề, phải làm “thợ”; một số người thích học
ngành nào dễ kiếm tiền mà không quan tâm đến năng lực thực sự của mình. Này đây,
một số người thường xuyên “nhảy việc” không phải vì tìm thử thách mới hay để có
môi trường làm việc tốt hơn mà bởi tâm lý “đứng núi này trông núi nọ”.

(Người Việt lười hơn… – Trúc Giang)

Tổng hợp: Download.vn

4. Ví dụ thao tác lập luận so sánh

“Có một cậu bé vào tập việc trong một tiệm sửa xe đạp, có người khách đem đến một
chiếc xe đạp hư, cậu bé không những sửa lại cho thật tốt, mà còn lau chùi cho chiếc
xe cho sạch đẹp. Những người đang học việc khác cười nhạo cậu bé đã dại dột, đã
chẳng được thêm chút tiền công nào lại còn tốn sức. Hai ngày sau, người khách trở
lại, thấy chiếc xe đạp vừa tốt vừa đẹp như mới mua, cậu bé liền được người khách
nhận đưa về hãng của ông ta để làm việc với mức lương cao. Hóa ra để thành đạt
trong đời thật đơn giản, chỉ cần cố gắng chịu thiệt thòi một chút…

(Trích Mọi thứ đơn giản hơn chúng ta nghĩ – Cửa sổ tâm hồn Việt)

5. Ví dụ thao tác lập luận bình luận

“…Nguy hơn, thực phẩm bẩn chính là kẻ sát nhân thầm lặng, ảnh hưởng và di hại đến
nhiều thế hệ làm kiệt quệ giống nòi, người tiêu dùng có còn đủ tỉnh táo để phân biệt
trong ma trận thực phẩm đang giăng như mạng nhện ấy đâu là sạch, đâu là bẩn hay
lực bất tòng tâm để rồi “nhắm mắt đưa chân”.

Nếu không có biện pháp hữu hiệu để ngăn chặn kịp thời, rồi đây 10, 20 năm sau tỷ lệ
mắc ung thư và tâm thần của người Việt sẽ còn cao hơn rất nhiều. Mọi nỗ lực để nâng
cao chất lượng sống, cải tạo nòi giống chẳng lẽ bó tay trước những người đang đầu
độc dân tộc mình!

Phát triển sẽ là gì nếu không phải giúp người dân nâng cao đời sống, tạo môi trường
lành mạnh, an toàn để mỗi chúng ta sống và đóng góp cho xã hội, nhưng thực phẩm
bẩn tràn lan hiện nay như là cái u ác tính cho cả dân tộc, nếu không cắt bỏ sẽ di căn
thành ung thư, hãy hành động ngay hôm nay đừng để đến lúc vô phương cứu chữa.

(Vấn nạn thực phẩm bẩn, chẳng lẽ bó tay? – Trương Khắc Trà – Báo Dân trí
3/1/2016).

6. Ví dụ thao tác lập luận bác bỏ

Tổng hợp: Download.vn

“Tôi không đồng ý với ý kiến của nhà Sử học Dương Trung Quốc rằng, nếu có doanh
nghiệp trả lương 3.000 USD thì học sinh sẽ chăm học Sử. Lại có vị quan chức từng
thoải mái nói rằng: “…nếu mà không biết (Sử ta ) thì… tra google”?

Học Sử không phải là để kiếm kế sinh nhai.

Học Sử không phải là để trang bị cho mình một kiến thức để dùng nó đi kiếm tiền.

Học Sử là để hiểu về những gì cha ông đã làm, hiểu về đất nước, về con người và hiểu
về những giá trị mà con người hiện nay đang được hưởng. Học Sử còn là để hun đúc
tinh thần yêu nước và lòng tự hào dân tộc. Những cái đó mang lại một giá trị vô cùng
to lớn và tiềm ẩn trong mỗi con người, tất nhiên không thể tính được bằng tiền…”

(Học Sử để làm gì? – Như Thổ – Báo Tin nhanh Năng lượng mới, ngày 16/08/2011).

Tổng hợp: Download.vn