Anatomía de cabeza e pescozo (II):

Glándulas, vasos e nervios

UD 4
1. Cavidad oral
1.1 Características xerais
● Espazo na parte inferior da cara, ocupado, case na súa totalidade, pola lingua en
repouso.

● Límites:

○ Anterior: orificio bucal e

beizos.

○ Posterior: istmo das fauces

(istmo orofarinxeo), que
comunica coa farinxe.

○ Superior: padal.

○ Inferior: piso da boca.

○ Lateral: fazulas.
1.1 Características xerais
● Se os maxilares están en oclusión, os arcos dentarios dividen a cavidade oral
en dúas partes:

○ Cavidade oral propiamente dita: por dentro dos arcos dentarios.

○ Vestíbulo oral: por fóra dos arcos dentarios.

1.1 Características xerais
● O vestíbulo oral é o espazo limitado cara a fóra polas fazulas e os beizos e cara a
dentro polas enxivas e os dentes.

○ As caras interna e externa do

vestíbulo oral únense no suco
vestibular.

○ Ás veces, o vestíbulo oral está

sucado por frenillos e bridas desde
o reborde alveolar ata a mucosa
labial.
Surco vestibular ■ Os frenillos son feixes de tecido
fibroso cubertos por mucosa oral.
O frenillo labial maxilar
insérese 1 cm por encima da
papila xenxival interincisiva. O
frenillo labial mandibular é
máis pequeno.
1.1 Características xerais
● A cavidade oral e o vestíbulo oral comunícanse entre si a través de :

○ Espazos interdentais: espazo entre o punto de contacto dental e a papila

interdental.

○ Espazo retromolar: espazo entre a cara distal dos últimos molares e a

rama mandibular. Úsase para administrar alimentos cando o paciente non
pode abrir a boca (traumatismo, cirurxía, trismo)
1.2 Beizos
● O beizo superior é de menor amplitude e mobilidade que o inferior.

● A comisura labial une os beizos nos seus extremos laterais.

● A maior parte do beizo está constituída por fascículos musculares do músculo

orbicular da boca.

● Partes do beizo:
1. 1. Pel do beizo: recubre a superficie externa
do beizo. Contén folículos pilosos,
glándulas sebáceas e glándulas
sudoríparas.

2. Zona de transición (bermellón): soamente

na especie humana. É cor vermella pola
presenza de dermis moi vascularizada e
epitelio delgado pouco queratinizado.
Carece de glándulas sudoríparas e
sebáceas, polo que debe ser lubricada pola
saliva para evitar que os beizos se agreten.
1.2 Beizos
3. Mucosa do beizo: recubre e humedece a
superficie interna do beizo. Constituída
por un epitelio plano estratificado non
queratinizado. É cor rosada, ao non estar
tan vascularizada como a zona de
transición. Conta cunha submucosa pouco
desenvolvida, que presenta tecido linfoide
e glándulas labiais (glándulas salivares), que
xeran un característico relevo
mamelonado. As glándulas labiais poden
obstruirse, orixinando un mucocele.
1.3 Fazulas
● As fazulas (carrillos) constitúen as paredes laterais da cavidade oral, limitadas
externa e anteriormente polo suco nasogeniano e limitadas interna e
posteriormente polo rafe pterigomandibular: banda tendinosa vertical que une o
músculo bucinador e os músculos constrictores farinxeos superiores.

● A súa superficie externa está cuberta de pel fina, con lanuxe (muller, nenos) ou
pelos (home) e abundantes glándulas sebáceas e sudoríparas.
1.3 Fazulas
● A súa superficie interna está revestida pola mucosa yugal lisa, rosada e
húmida. Constituída por epitelio plano estratificado non queratinizado,
característico das superficies epiteliais húmidas sometidas a considerable
rozamento e desgaste. Á altura do plano oclusal dos dentes posteriores pode
aparecer a liña de oclusión (liña alba oclusal, hiperqueratosis lineal), de cor
branca-agrisada, determinada polo trauma masticatorio ou a succión
vestibular.
1.3 Fazulas
● A lámina propia está formada por tecido fibroelástico denso, que penetra no
epitelio en forma de papilas elevadas.

● Na submucosa hai fibras elásticas, grandes vasos sanguíneos e nervios, tecido

adiposo (en bebés, para a succión, e obesos) e glándulas salivales (glándulas bucais
e glándulas retromolares).

● O conduto de Stenon desemboca nas fazulas, á altura do segundo molar

superior.

● A capa muscular das fazulas corresponde ao músculo bucinador.

1.3 Fazulas

Desembocadura del conducto de Stenon

a nivel del 2º molar
1.4 Padal duro
● Bóveda palatina.

● É cor rosa pálida.

● Conforma a parte anterior do teito da boca e está constituído polos ósos

maxilar (2/3 anterior) e palatino (1/3 posterior). Establece un límite óseo entre a
cavidade bucal e a cavidade nasal.

● Permite á lingua apoiarse contra el para mesturar e tragar os alimentos. A

mucosa que reviste o padal duro está fortemente adherida ao periostio para
non desprazarse cos movementos da lingua e resistir a intensa tracción.

● A mucosa do padal duro está constituída por epitelio plano estratificado

queratinizado, cun corion de tecido conectivo denso e tecido adiposo. Contén
abundantes glándulas palatinas (glándulas salivares), especialmente no sector
posterior.
1.4 Padal duro
● No plano medio existe un reborde
óseo denominado rafe medio, que é
unha elevación mucosa que recubre o
foramen incisivo desde a base da
úvula ata a papila incisiva (palatina).

● Do terzo anterior do rafe medio

parten (2-6) encartes mucosos
transversais denominados rugas
(engurras) palatinas, formadas por
tecido fibroso denso. As rugas van
desaparecendo coa idade e o seu
número, disposición, forma e lonxitude
son particulares de cada individuo; a
efectos de identificación.
1.5 Padal Brando
● veo do padal.

● É a continuación posterior do
padal duro.

● É un tabique muscular en forma

de arco entre a orofarinxe e a
úvula nasofarinxe, revestido por unha
membrana mucosa.

● Pendendo do bordo libre do padal

brando hai unha masa muscular
cónica chamada úvula (uva
pequena) (“campanilla”).
 1.5 Padal Brando

● Desde a base da úvula parten dous

pliegues musculares que
percorren os lados do padal
brando: cara adiante, o arco
arco palatofaríngeo palatogloso esténdese cara ao
bordo da base da lingua; cara
arco palatogloso atrás, o arco palatofarinxeo
amígdala palatina esténdese ata o bordo da farinxe.

● As amígdalas palatinas sitúanse

entre estes arcos. Seguindo o
bordo posterior do padal brando, a
boca ábrese na orofarinxe a
través do istmo das fauces.
1.5 Padal Brando
● Ao contrario que o padal duro, non necesita resistir o empuxe da lingua, senón que
debe ser móbil, de maneira que ao deglutir poida elevarse e pechar a
nasofarinxe, evitando que o alimento pase ao nariz.

● A mucosa é de cor avermellada intensa. Presenta un epitelio plano estratificado

non queratinizado con botóns gustativos.

● O corion é liso, sen papilas, pero moi vascularizado e con fibras elásticas.

● A submucosa é tecido conectivo laxo con glándulas mucosas.

1.6 Piso da boca

músculo
milohioideo

● chan da boca.

● O músculo milohioideo, ancho e extenso, forma o bloque principal do piso da

boca.
1.6 Piso da boca
● A membrana mucosa é moi delgada e está adherida laxamente ás estruturas
subxacentes, para permitir a libre mobilidade da lingua.

● Ten un epitelio non queratinizado e as papilas da lámina propia son curtas.

● Tecido conectivo laxo altamente vascularizado, rico en fibras elásticas.

Submucosa con tecido adiposo.

● As glándulas sublinguais atópanse próximas á mucosa de revestimento no

pliegue sublingual.
1.7 Lingua
● Órgano muscular tapizado por mucosa.
● Facilita a mastigación e a formación do bolo alimenticio. Intervén na fonación e
é responsable do sentido do gusto
● O frenillo lingual únea ao piso da boca
● A cara dorsal está dividida en dúas partes por unha liña, a V lingual:

○ Base (raíz): 1/3 posterior. A mucosa

ten papilas verdadeiras. Contén
tecido linfoide na lámina propia:
[amígdala lingual]

○ Corpo: 2/3 anteriores. Epitelio plano

estratificado parcialmente cornificado;
lámina propia formada por tecido
conectivo laxo con células adiposas.

○ Vértice (punta).
1.7 Lingua
● A Mucosa da lingua é diferente na cara ventral: epitelio de revestimento plano
estratificado delgado non queratinizado. A lámina propia delgada con tecido
conxuntivo laxo con papilas coriónicas curtas e numerosas. Adipocitos, glándulas
salivales, vasos sanguíneos e vasos linfáticos. Non hay submucosa

● Submucosa:
○ Só aparece na cara dorsal da lingua
○ Tecido conectivo denso.
○ Glándulas salivales menores:
■ Glándulas de Blandin e glándulas de Nuhn : situadas preto de a punta
da lingua.
■ Glándulas de Weber: en posición lateral e posterior ás papilas
caliciformes.
● Muscular:

○ Fibras musculares estriadas esqueléticas inseridas en múltiples orientacións na

submucosa, que permiten unha ampla gama de movementos.
1.7.1 Papilas gustativas
● Sobre o dorso da lingua.

● Os corpúsculos gustativos poden atoparse tamén no epitelio do padal brando e

outras áreas da rexión bucofarinxea.

Papilas filiformes

Papilas foliadas

Papilas fungiformes

Papilas caliciformes
(circunvaladas):
1.7.1 Papilas gustativas
● Sobre o dorso da lingua.

● Os corpúsculos gustativos poden atoparse tamén no epitelio do padal brando e

outras áreas da rexión bucofarinxea.
1.7.1 Papilas gustativas
● Papilas filiformes:

○ As máis numerosas.

○ Achegan rugosidade característica ao dorso da lingua, necesaria para

agarrar e mover o alimento.

○ Forma cónica, descamanse con regularidade.

○ Carecen de papilas secundarias e botóns gustativos.

○ Distribúense en filas máis ou menos paralelas á “V” lingual.

1.7.1 Papilas gustativas
● Papilas funxiformes:

○ Proxéctanse como pequenos fungos.

○ En gran cantidade en punta e bordos laterais da lingua.

○ Cor vermella intensa, pola escasa cornificación do epitelio.

○ Presentan corpúsculos gustativos intraepiteliales (botón gustativo) na

superficie libre non lateral da papila.
1.7.1 Papilas gustativas
● Papilas caliciformes (circunvaladas):

○ As máis grandes da lingua. 1-2 m.m. de altura.

○ Hai de 7 a 12.
○ Distribuídas ao longo da “V” lingual: dividen a lingua en base e corpo.
○ A diferenza das papilas filiformes e funxiformes, non sobresaen na
superficie lingual.
○ Cada papila está rodeada por un suco
circunvalado, en cuxo fondo se abren os
condutos das glándulas de von Ebner:
pequenas glándulas salivales serosas que segregan
líquido acuoso que se baleira no suco circunvalado
e disolve os alimentos, o que facilita a recepción do
gusto.
○ Na superficie lateral da papila caliciforme e no
epitelio do suco existen numerosos corpúsculos
gustativos.
1.7.1 Papilas gustativas
● Papilas foliadas:

○ Hai de 3 a 8.

○ Localizadas na rexión posterolateral do corpo da lingua.

○ Conteñen corpúsculos gustativos.

○ Están separadas unhas doutras polo suco interpapilar.

○ Son moi abundantes no recen nacido e escasas nos adultos.

 1.7.2 Inervación
● Nervio trixémino (V): a lingua é
altamente sensible a temperatura,
Nervio vago (X) dor, presión e tacto.

● Nervio facial (VII): por medio de

unha das súas ramas, a corda do
tímpano, recibe información
Nervio sensorial gustativa dos 2/3 anteriores
Nervio
hipogloso
glosofarínxeo
da lingua.
(XII)
Solapamento IX e V3 ● Nervio glosofarínxeo (IX): 1/3
posterior.
Nervio trixémino ● Nervio vago (X): produce o reflexo
(V3, nervio lingual)
da tose, a deglución ou o vómito
Corda do tímpano
2. Mucosa oral
2.1 Características xerais
● Como toda cavidade orgánica que se comunica co exterior, a cavidade oral está
tapizada por mucosa. Neste caso, humedecida polas glándulas salivales.

● Esténdese desde a mucosa alveolar ata o istmo das fauces.

● Composta por epitelio e lámina propia (corion), conectados e fixados entre si

por unha membrana basal que, ademais, actúa de filtro de substancias.

● A cor da mucosa depende de :

○ Espesor e grao de queratinización do epitelio.

○ Densidade do tecido conectivo.

○ Presenza de melanina.
2.2 Epitelio
● Epitelio estratificado plano: superficial e de orixe ectodérmico.

● As células epiteliais están estreitamente unidas entre si, formando unha

barreira de protección.

● O epitelio proxecta cristas epiteliais cara ao corion.

2.2 Epitelio
● Tipos de epitelio plano estratificado:

○ Queratinizado: corneocitos anucleados e de citoplasma fortemente

eosinófilo. O corneocito se deshidrata. Aspecto branco-rosa, a queratina
impide a visualización da vascularización coriónica.

○ Paraqueratinizado: os corneocitos conservan os seus núcleos (picnóticos)

e parte dos orgánulos. Son lixeiramente eosinófilos, indicando baixo
metabolismo celular.

○ Non queratinizado: non contén estrato corneo nin granuloso. Aspecto

avermellado, ao poder visualizar o corión subxacente vascularizado.
2.2.1 Células
Queratinocitos (90%): orixe ectodérmico. Presentes en todo o epitelio.
Migran desde os estratos profundos cara aos superficiais.
2.2.1 Células
Melanocitos: orixe neuroectodérmico. Localizados en estratos profundos. Sintetizan
melanina, un pigmento escuro. Posúen melanosomas, que son gránulos de melanina que
se transfiren aos queratinocitos a través de prolongacións dendríticas. A cor da mucosa está
relacionado coa cantidade de melanina sintetizada e non coa cantidade de melanocitos.
A síntese de melanina está regulada hormonalmente (MSH, hormona estimulante de
melanocitos). A pigmentación é máis evidente en enxivas, padal duro e lingua.
2.2.1 Células
Células de Langerhans: localizadas no estrato espiñento. Posúen prolongacións
dendríticas. Procesan os primeiros antíxenos que penetran ao epitelio e preséntanos
aos linfocitos T. Constitúen parte do MALT (Mucosa-Associated Lymphoid Tissue).
2.2.1 Células

Células de Merkel : localizadas entre as células do estrato basal. Carecen de

prolongacións dendríticas. Son mecanorreceptores de presión..
2.2.1 Células

Granulocitos, linfocitos e monocitos: células ocasionais.

2.2.2 Estrato basal
● Estrato xerminativo, Estrato profundo.

● Capa única de células cúbicas

ou cilíndricas. Núcleo redondo
Estrato
Córneo ou oval e citoplasma
intensamente basófilo.

Estrato
● Conecta coa membrana basal
Granuloso
mediante hemidesmosomas.

● Son as células que se dividen

Estrato
Espinoso para renovaro o epitelio.

● Contén melanocitos, células de

Estrato
Merkel e células de
Basal Langerhans.
2.2.3 Estrato espiñento
● Formado por varias capas de
células poligonais, con
Estrato
Córneo
citoplasma con abundantes
tonofilamentos que parecen
unir células a modo de pontes
Estrato intercelulares (desmosomas,
danlle o aspecto espiñento).
Granuloso

Estrato
● Contén células de Merkel e
Espinoso
células de Langerhans.

Estrato
Basal
2.2.4 Estrato granuloso
● Formado por 2-3 capas de
células planas (escamosas) con
Estrato
Córneo
núcleo pequeno de cromatina
densa. O citoplasma está
repleto de gránulos de
Estrato queratohialina intensamente
basófilos.
Granuloso

Estrato
● Os gránulos de queratohialina
Espinoso
forman unha substancia que une
tonofilamentos durante a
queratinización.
Estrato
Basal
2.2.5 Estrato córneo
● Estrato superficial compacto.

Estrato
● Formado por células planas sen
Córneo
núcleo evidente e con
citoplasma fortemente eosinófilo
(corneocitos). Os corneocitos se
Estrato
Granuloso deshidratan e transforman en
escamas anucleadas, que
Estrato descaman individualmente cara
Espinoso
á cavidade oral. Estes
corneocitos non forman un
verdadeiro estrato corneo.
Estrato
Basal
2.3 Corion
● lámina propia, lámina propria.

● De orixe ectomesenquimático.

● Capa fina de tecido conectivo subxacente ao epitelio, que confire sostén e nutrición ao
epitelio.

● As papilas coriónicas levan vasos e nervios.

● Composición:

○ Células habituais.
○ Fibras coláxenas: resisten forzas de tracción e tensión, evitando
deformacións da mucosa. Tamén participan na reparación e cicatrización.
○ Fibras elásticas: achegan distensibilidad.
○ Fibras reticulares: aloxan aos vasos sanguíneos, vasos linfáticos e
nervios.
○ Substancia fundamental (auga): da turxencia e permite a difusión de
nutrientes desde os vasos sanguíneos ata o epitelio.
2.3 Corion
● Emite papilas coriónicas delomorfas cando se proxectan cara ao epitelio,
provocando rugosidade.

● Papilas coriónicas e cristas epiteliais aumentan a superficie de contacto,

potenciando a nutrición do epitelio.

● En epitelios queratinizados o corion é denso. Ten menos vasos sanguíneos, por

eso é de cor rosa. En epitelios non queratinizados o corion é laxo con pouca
cantidade de fibras e maior irrigación, por eso é cor vermella.

Epitelio plano
estratificado
paraqueratinizado

Papilas alomorfas cristas epiteliais cristas epiteliais Papilas delomorfas

2.3 Corion
● A inervación da mucosa oral pode ser de varios tipos:

○ Inervación aferente xeneral da mucosa oral a través dos nervios

trixémino, facial e glosofarínxeo. Contén abundantes terminacións
nerviosas:

■ Nociceptores e termorreceptores: terminacións nerviosas libres na

lámina propia e entre as células do epitelio.

■ Mecanorreceptores:

● Corpúsculo de Meissner: de adaptación rápida.

● Complexo de Merkel: de adaptación lenta.

○ Inervación aferente dos receptores gustativos.

○ Inervación simpática de vasos sanguíneos e glándulas.

2.3.1 Submucosa
● Tecido conectivo laxo de espesor e
densidade variable.

● Une a mucosa ao tecido subxacente.

● Contén vasos sanguíneos, vasos

linfáticos, nervios, glándulas
salivales e tecido adiposo.

● Fai á mucosa máis acolchada e móbil.

● Cando non existe submucosa, o corion

únese directamente ao periostio. A
mucosa permanece fixa (sen
mobilidade).
2.3.2 Tipos
1. Mucosa de revestimento
○ Epitelio non queratinizado.

○ Cristas epiteliais e papilas

coriónicas escasas.

○ Corion laxo con fibras elásticas, que

permiten estirar a mucosa para
adaptala aos movementos faciais.

○ Submucosa: glándulas salivales

menores, tecido adiposo e fibras
musculares estriadas.

○ Localizada na cara interna das

fazulas, padal brando, piso da boca,
cara ventral da lingua e cara interna
dos beizos
2.3.2 Tipos
2. Mucosa masticatoria
○ Epitelio queratinizado ou
paraqueratinizado, con
numerosas cristas epiteliais.

○ Sometida a intensas forzas de

fricción durante a mastigación.

○ Fixada ao periostio, non é

distensible.

○ Corion denso ou semidenso.

○ Presente en:

■ Enxiva: moitísimas cristas

epiteliais e sen submucosa.

■ Padal duro: con submucosa

(tecido glandular e adiposo)
na zona lateral.
2.3.3 Funcións
1. Protección: a mucosa oral forma unha barreira impermeable para a
penetración de patóxenos e substancias estrañas. O anel de Waldeyer (anulus
lymphoideus pharyngis) é un conglomerado de tecido linfoide MALT formado por:

○ Amígdalas palatinas.
○ Amígdalas linguais.
○ Amígdalas farinxeas (adenoides).
○ Amígdalas tubáricas: de pequeno tamaño, xunto ao orificio de saída da trompa
de Eustaquio.
2.3.3 Funcións
2. Sensibilidade:

○ A información sensorial é esencial para regular a mastigación e a fala.

○ Altamente sensible na lingua para sensacións xerais, propiocepción e

gusto.

○ Altamente sensible nos beizos, para o contacto e a aprehensión.

○ Pouco sensible no padal brando, xa que é orixe do reflexo vexetativo para

a deglución.

○ Moi pouco sensible no piso da boca e na cara interna das fazulas.

3. Absorción: o piso da boca e a porción ventral da lingua posúen un epitelio

delgado que expón os vasos sanguíneos do corion. Facilita a absorción rápida
de fármacos: nitroglicerina, diazepam, captopril.