CZYNNIKI ZJADLIWOŚCI

BAKTERII WARUNKUJĄCE ICH

CHOROBOTWÓRCZOŚĆ
PATOGENEZA ZAKAŻEŃ
Drobnoustrój aby wywołać chorobę musi:
◦ wniknąć do organizmu gospodarza
◦ przyłączyć się do jego tkanek (adhezja)
◦ uniknąć mechanizmów obronnych
◦ spowodować uszkodzenie tkanek

PATOGENEZA ZAKAŻEŃ
Główne drogi wnikania drobnoustrojów
◦ Błony śluzowe
◦ Skóra
◦ Droga parenteralna

Definicje
◦ Choroba/zakażenie – uszkodzenie wywołane obecnością
drobnoustrojów lub ich produktów
◦ Kolonizacja – obecność drobnoustrojów bez
wywoływania choroby, skóra, błony śluzowe
◦ Nosicielstwo - kolonizacja patogenem
◦ Patogen – każdy organizm zdolny do wywołania
zakażenia
Bakterie chorobotwórcze dla człowieka
◦ Bakterie bezwzględnie chorobotwórcze (patogeny)
◦ Wyposażone w zespół czynników związanych z komórką
oraz wydzielanych poza nią, które powodują stałą lub
przejściową destrukcję struktur komórkowych ważnych
dla prawidłowego funkcjonowania makroorganizmu.
Wywołują zawsze chorobę, jeśli tylko osiągną odpowiedni
poziom skolonizowania organizmu.

Bakterie chorobotwórcze dla człowieka

◦ Zakażenie oportunistyczne
◦ Bakterie warunkowo chorobotwórcze, mogą być
czynnikiem etiologicznym zakażeń
oportunistycznych. Stanowią składnik naturalnej
mikroflory człowieka lub występują w środowisku, ale w
stanach zaburzenia równowagi flory lub obniżenia
odporności organizmu mogą wywołać infekcje. Mogą też
wywołać infekcję po dostaniu się do przestrzeni jałowych.

Zakażenia oportunistyczne
◦ u pacjentów z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami
odporności, wywołane głównie przez florę fizjologiczną
lub florę środowiska zewnętrznego
◦ defekt barier anatomicznych
(cewnikowanie, intubowanie)
◦ głęboka dysfunkcja układu immunologicznego (choroba
podstawowa, leczenie immunosupresyjne)
◦ długotrwała antybiotykoterapia (zaburzenia równowagi
flory– kandydoza, rzekomobłoniaste zapalenie jelit)
◦ charakterystyczne dla pacjentów hospitalizowanych

Definicje
◦ zakażenia bezobjawowe – zakażenie przebiega w sposób
niezauważalny, wykrywany na podstawie badań
laboratoryjnych
◦ zakażenie objawowe – reakcja w postaci obrzęku,
zaczerwienienia, gorączki, bólu, ropa
◦ zakażenia miejscowe
◦ układowe
◦ ogólnoustojowe
◦ zakażenia ostre – gwałtowny początek i szybki przebieg
◦ zakażenia przewlekłe – wolny początek i trwa długo
◦ zakażenie latentne – długotrwała faza bezobjawowa
(patogen pozostaje w fazie utajenia), reaktywacja pod
wpływem nieswoistych bodźców (Herpes)
◦ infekcja pierwotna (wirusowa) i wtórna (bakteryjna)

Zakażenie
◦ zakażenie swoiste – wywołane określonym
drobnoustrojem
◦ np. Mycobacterium tuberculosis, C. botulinum, C. tetani
◦ (określone jednostki chorobowe)
◦ zakażenie nieswoiste – różne gatunki bakterii wywołują
zakażenia
◦ o podobnym obrazie klinicznym np. różne gatunki
pałeczek
◦ Gram(-) powodują zakażenia układu moczowego

Zakażenie a choroba zakaźna

◦ Zakażenie - wniknięcie i namnożenie się drobnoustrojów
w organizmie
◦ Choroba zakaźna - zakażenie w którym wystepuje
zaburzenie czynnościowe lub strukturalne gospodarza i
któremu towarzyszą objawy chorobowe

Cechy patogenetyczne bakterii

◦ Uszkodzenie tkanek
◦ Toksyny-bakteryjne składniki, które bezpośrednio niszczą
tkanki lub wywołują objawy chorobowe
◦ Endotoksyna-LPS
◦ Egzotoksyny-toksyny A-B
◦ Immunopatogeneza:
◦ Nadmierna odpowiedź immunologiczna
◦ Autoimmunizacja

Cechy patogennego drobnoustroju

◦ wiązanie do komórek gospodarza
◦ unikanie mechanizmów obronnych makroorganizmu
◦ uzyskiwanie żelaza i innych niezbędnych składników
◦ powodowanie objawów
Patogeneza zakażeń bakteryjnych
Schemat ogólny
◦ kontakt z drobnoustrojem
◦ adhezja (skóra, błony śluzowe)
◦ inwazja (inwazyny)
◦ kolonizacja i wzrost drobnoustroju (produkcja czynników
zjadliwości)
◦ produkcja toksyn (działanie miejscowe lub uogólnione)
lub inwazja namnażanie w miejscu zakażenia oraz w
innych częściach ciała)
◦ uszkodzenie tkanek lub narządów - choroba

Czynniki zjadliwości (wirulencji)

Bakterie gram – dodatnie
◦ PEPTYDOGLIKAN
◦ BIAŁKA POWIERZCHNOWE
◦ OTOCZKA
◦ EGZOTOKSYNY
◦ SPORY (PRZETRWALNIKI)

Czynniki zjadliwości (wirulencji)

Bakterie gram – ujemne
◦ LIPOPOLISACHARYD (LPS) = ENDOTOKSYNA
◦ FIMBRIE (PILE)
◦ BIAŁKA BŁONY ZEWNĘTRZNEJ (OMP)
◦ OTOCZKA
◦ EGZOTOKSYNY
◦ RZĘSKI
◦ SIDEROFORY

CZYNNIKI WIRULENCJI
◦ Cechy drobnoustrojów, które pozwalają na wywołanie choroby
◦ czynniki wirulencji – patogenności
W jaki sposób drobnoustroje
wywołują choroby ? - obraz znajdź na slajdach

Drogi wnikania: błony śluzowe

◦ Układ oddechowy: najłatwiejsza i najczęściej
wykorzystywana droga wnikania
◦ Układ pokarmowy: również częsta droga wnikania
patogenów. Za pośrednictwem: wody, pokarmu,
brudnych rąk, zanieczyszczonego sprzętu.
Drobnoustrój musi przetrwać w kwaśnym środowisku
żołądka, enzymów, żółci.
◦ Układ moczowo-płciowy: miejsce wnikania
patogenów wywołujących choroby przenoszone
drogą płciową
◦ Spojówki

Drogi wnikania: skóra

◦ Nienaruszona skóra stanowi skuteczną barierę dla
większości patogenów
◦ Niektóre drobnoustroje mogą wnikać przez mieszki
włosowe lub gruczoły potowe
◦ Niektóre grzyby (dermatophytes) rosną na skórze i
wytwarzają enzymy, które rozkładają keratynę

Droga wnikania: parenteralna

◦ Drobnoustroje dostają się bezpośrednio do tkanek
poniżej skóry lub błon śluzowych
◦ Przykłady: Zakłucia/wkłucia, pogryzienie, zranienia,
zabiegi chirurgiczne, punkcje, uszkodzenie skóry na skutek
obrzęku, wysychania
◦ Wiele drobnoustrojów preferuje określoną drogę
wnikania do organizmu, która determinuje wystąpienie
określonej choroby
◦ Przykład: Streptococcus pneumoniae po wniknięciu do
dróg oddechowych może wywołać zapalenie płuc

Ruch
Drobnoustroje, aby dotrzeć do celu, czyli miejsca, gdzie
mogą wywołać chorobę
wykorzystują:
◦ rzęski
◦ wici

Przyleganie – adherencja
Przyłączenie drobnoustroju do tkanek gospodarza
wymaga– proces adhezji:
◦ adhezyn lub liganów: cząsteczki na powierzchni
patogenów, które wiążą się swoiście z
cząsteczkami (receptorami) na powierzchni komórek
gospodarza.
◦ receptorów: cząsteczki na powierzchni komórek
gospodarza, z którymi wiążą się adhezyny patogenów.

Przyleganie – adherencja
Adehezyny:
Komórka mikroorganizmu, Fimbrie, Fibryle,
Białka powierzchniowe, Egzopolisacharyd

Receptory:
Komórka makroustroju
Np. kwas sialowy wkomórkach nabłonkowych

Przyleganie – adhezja
Fimbrie – antygeny czynnika kolonizacyjnego– białkowe
wypustki komórki bakteryjnej, głównie u bakterii Gram-
ujemnych (E. coli uropatogenne)
Fibryle – struktury występujące u bakterii Gram-dodatnich
(S. pyogenes)
Białka powierzchniowe – białko M, F (u S. pyogenes),
białka wiążące fibronektynę i kolagen (gronkowce)
Egzopolisacharyd – zewnątrzkomórkowy wielocukier,
adhezja do komórek i powierzchni plastikowych,
uczestniczy w tworzeniu biofilmu (gronkowce,
paciorkowce, Pseudomonas)
Przyleganie – adhezja
Produkcja proteaz – enzymy inaktywujące p-ciała IgA
Obecność rzęsek – H. pylori
Odporność na lizozym

Biofilm
◦ populacja mikrorganizmów przyczepiona do powierzchni
(biomateriały, implanty, tkanki) otoczona wielocukrami
(polisacharydami) – „organizm wielokomórkowy”
◦ trudności w leczeniu (słaba penetracja leku)
◦ zakażenia nawracające
◦ uszkodzenie tkanek
◦ Błony biologiczne na plastikowych implantach (np.
zastawkach serca) są prawie niemożliwe do usunięcia przy
pomocy antybiotyków co powoduje konieczność
chirurgicznego usunięcia implantu
◦ płytka nazębna powstaje z biofilmu, który później ulega
zwapnieniu.

W jaki sposób drobnoustroje unikają

mechanizmów obronnych gospodarza ?
Otoczka
◦ Okrywa ścianę komórkową
◦ Najczęściej polisacharydowa
◦ Zwiększają wirulencję (zjadliwość) wielu patogenów.
◦ Ochrona przed fagocytozą układu immunologicznego
człowieka
◦ Przykłady: Streptococcus pneumoniae, Klebsiella
Bacillus anthracis, i Yersinia pestis.
◦ Unikają mechanizmów obronnych gospodarza zaburzając
fagocytozę.
pneumoniae, Hemophilus influenzae,

W jaki sposób drobnoustroje unikają

mechanizmów obronnych gospodarza ?
◦ Nierozpoznawalne dla komórek odpornościowych
gospodarza - białko M: znajduje się
na powierzchni i fimbriach Streptococcus pyogenes .
Bierze udział w przyłączaniu do komórek gospodarza i
chroni przed fagocytozą.
◦ Kwasy mykolowe: Ściana komórkowa Mycobacterium
tuberculosis zabezpiecza bakterie przed strawieniem w
fagocycie.
◦ Zdolność do wewnątrzkomórkowego przeżywania
(wybuchu tlenowego)
Leginonella – hamowanie

Ewazja – unikanie mechanizmów obronnych

gospodarza
◦ Ukrywanie antygenów
◦ Mimikra antygenowa
◦ Zmienność antygenowa
◦ Hamowanie odpowiedzi immunologicznej
◦ Ochrona przed fagocytozą
◦ Przeżywanie wewnątrz komórek żernych
Ewazja – unikanie mechanizmów obronnych
gospodarza

◦ Ukrywanie antygenów
◦ wewnątrzkomórkowa lokalizacja
◦ Legionella, Yersinia, Listeria, meningokoki
Chlamydiophila, prątki
◦ tworzenie biofilmu, cyst

◦ Mimikra antygenowa
◦ otaczanie się antygenami gospodarza (fibronektynę)
◦ Staphylococcus, Streptococcus
◦ synteza antygenów podobnych do gospodarza
◦ Helicobacter, Campylobacter

Ewazja – unikanie mechanizmów obronnych

gospodarza
◦ Zmienność antygenowa
◦ tworzenie nowych odmiennych antygenowo komórki w
czasie trwania infekcji
◦ duża zmienność u wirusów HIV i HCV, Borrelia

◦ Hamowanie odpowiedzi immunologicznej

◦ uwalnianie związków blokujących aktywację limfocytówT
◦ inaktywacja p-ciała lub dopełniacza
Ewazja – unikanie mechanizmów obronnych
gospodarza
◦ Ochrona przed fagocytozą
◦ otoczka polisacharydowa
◦ chroni przed fagocytozą i ułatwia adhezję
◦ Str. pneumoniae, Klebsiella pneumoniae

◦ Przeżywanie wewnątrz komórek żernych

◦ zdolność do przeżywania wewnątrz fagocytów
◦ hamowanie przyłączenia lizosomu i powstawania
wolnych rodników
◦ ucieczka z fagosomu
◦ Listeria, Legionella, Shigella, riketsje

Pozyskiwanie żelaza i innych

niezbędnych składników
◦ Fe – ważny składnik odżywczy dla wszystkich
mikroorganizmów
◦ stężenie w ludzkich tkankach i krwi jest małe–
transferyna, laktoferyna
◦ drobnoustroje wytwarzają skuteczne systemy pobierania
Fe lub usuwania z transferyny i laktoferyny
◦ C i N – składowe wielocukrów i białek gospodarza–
rozkładane przez proteazy i inne enzymy
Inwazja
◦ Bezpośredni „atak” kom. gospodarza
◦ Agresysny – bakteriocyny i siderofory
◦ Bakteriocyny – hydrolizują peptydoglikan, piocyna u P.
aeruginosa
◦ Siderofory – umożliwiają pozyskiwanie żelaza
◦ Enzymy komórkowe

Enzymy bakteryjne
◦ Enzymy zewnątrzkomórkowe wywołują lizę komórek,
tworzą lub rozpuszczają skrzepliny oraz niszczą tkanki
◦ Leukocydyny: Niszczą białe krwinki (fagocyty).
Wytwarzane przez gronkowce i paciorkowce.
◦ Hemolizyny: Niszczą krwinki czerwone. Wytwarzane
przez Clostridium perfringens (zgorzel) i paciorkowce.
◦ Koagulaza: Wytwarza skrzepliny, które mogą odgradzać
ognisko zakażenia od odpowiedzi immunologicznej.
Wytwarzane przez niektóre gronkowce.
◦ Kinazy bakteryjne: Rozpuszczają skrzepliny wytwarzane
przez gospodarza w celu izolacji ogniska zakażenia.
Wytwarzane przez gronkowce i paciorkowce.
◦ Hialuronidaza: Rozkłada kwas hialuronowy, który spaja
komórki tkanki łącznej.
Wytwarzany przez niektóre paciorkowce i Clostridia.
Uszkodzenie tkanek wywołane przez enzymy
Clostridium perfringens
Enzymy bakteryjne
◦ Kolagenaza: Rozkłada kolagen tworzący tkankę łączną.
Wytwarzana przez clostridia.
◦ Czynniki nekrotyzujące (powodujące martwicę): Zabijają
komórki gospodarza.
◦ Czynniki hipotermiczne: Obniżają temperaturę ciała.
◦ Lecytynaza: Niszczy błonę komórkową komórek
gospodarza.
◦ Proteazy: Rozkładają białka tkankowe.
◦ Koagulaza - wytrącanie włóknika (ochrona przed
fagocytozą)
◦ Katalaza - hamowanie zdolności bakteriobójczej
fagocytów
◦ Hialuronidaza - ułatwienie rozprzestrzeniania
◦ Fibrynoliza - rozpuszczanie włóknika (ułatwienie
rozprzestrzeniania)
◦ Streptodornaza(DNAza) - (ułatwia rozprzestrzenianie)

Uszkodzenie tkanek wywołane przez

enzymy Streptococcus pyogenes
Penetracja do komórek gospodarza
◦ Inwazyny: Białka powierzchniowe, które modyfikują
włókienka aktyny w cytoszkielecie komórki i umożliwiają
patogenom wnikanie do komórek gospodarza
◦ Przykłady: Salmonella typhimurium i E. coli.
◦ Kadheryna: Glikoproteina, która tworzy mostki pomiędzy
komórkami umożliwiając drobnoustrojom
przemieszczanie się z jednej komórki do drugiej.

W jaki sposób bakterie niszczą komórki

gospodarza?
◦ Bezpośrednie uszkodzenie
◦ Niektóre bakterie zmuszają komórki do ich pochłaniania
(E. coli, Shigella, Salmonella i Neisseria gonorrhoeae).
◦ Procesy metaboliczne i replikacja bakterii prowadzą do
śmierci komórek gospodarza.
◦ Inne drobnoustroje wnikają do komórek za pomocą
wytwarzanych przez siebie enzymów lub dzięki własnej
ruchliwości.

W jaki sposób bakterie niszczą komórki

gospodarza ?
◦ Wytwarzanie toksyn
◦ Toksyny: Trujące substancje wytwarzane przez
drobnoustroje.
◦ Często są głównym czynnikiem zjadliwości istotnym w
patogenezie zakażenia.
◦ Działanie toksyn: mogą wywoływać gorączkę, zaburzenia
sercowo-naczyniowe, biegunkę, wstrząs, uszkodzenie
erytrocytów i naczyń krwionośnych, uszkodzenie ukł.
nerwowego.
◦ Spośród 220 poznanych toksyn bakteryjnych 40%
uszkadza komórki eukariotyczne
◦ Dwa rodzaje toksyn: Egzotoksyny, Endotoksyny

Egzotoksyny/endotoksyny
Egzotoksyny są wytwarzane wewnątrz większości bakterii
Gram (+) w czasie ich wzrostu i metabolizmu, a następnie
są uwalniane do otoczenia.
Endotoksyny są częścią ściany komórkowej bakterii
Gram(-). Są uwalniane, gdy bakteria ginie, a jej ściana
komórkowa ulega rozpadowi.

Egzotoksyny/Endotoksyny
◦ Endotoksyna (LPS):
◦ -lipopolisacharyd
◦ -integralna cześć komórki
◦ -efekty biologiczne
◦ -wstrząs endotoksyny
◦ Egzotoksyny :
◦ Toksyny działające na błonę komórkową (cytolizyny
◦ Toksyny aktywne wewnątrz komórkowo
◦ Superantygeny
cytolizyny)

Egzotoksyny
◦ Egzotoksyny:
◦ -białka proste i złożone(cytolizyny, toksyny AB)
◦ -zwykle enzymy
◦ -wydzielane na zewnątrz komórki
◦ -Niszczą struktury komórkowe
◦ -niszczą macierz komórkową
◦ Przykłady :
◦ -tetanospamina
◦ -toksyna jadu kiełbasianego
◦ -toksyna błonicza
◦ -toksyna cholery
◦ -eksfoliatyna
◦ -TSST-1

Egzotoksyny
◦ Białka: Enzymy katalizujące określone reakcje.
◦ Rozpuszczalne w płynach ustrojowych, bardzo szybko
przenoszone w organizmie we krwi lub limfie.
◦ Wytwarzane przez bakterie Gram-dodatnie
◦ Większość genów kodujących toksyny zlokalizowana na
plazmidach lub fagach.
◦ Wytwarzane wewnątrz bakterii i uwalniane do tkanek
gospodarza.
◦ Jednocząsteczkowe
◦ Złożone typ AB – fragment A – o właściwościach
nekrotyzujących - fragment B – ułatwia wiązanie z
powierzchnią komórki

Toksyna typu AB – mechanizm

Działania- na sjajdach
Superantygeny
◦ Powodują nienaturalną aktywację dużej liczby
limfocytów T

Egzotoksyny
◦ Neurotoksyny: Zaburzają przewodnictwo nerwowe
(toksyna tężcowa, jadu kiełbasianego)
◦ Enterotoksyny: Uszkadzają komórki GI, zatrucia
pokarmowe, martwicze zapalenie jelit.
◦ Egzotoksyna A – S. pyogenes, paciorkowcowy zespół
wstrząsu toksycznego
◦ Toksyna TSST1 – S. aureus, gronkowcowy zespół
wstrząsu toksycznego
◦ Przeciwciała przeciwko toksynom, antytoksyny
zapewniają odporność.
◦ Toksoid: Toksyna zmodyfikowana termicznie lub
chemicznie. Stos. jako szczepionki p błonicy i p-tężcowi.

Ważne egzotoksyny
◦ Toksyna błonicza : Gdy Corynebacterium diphtheriae
zakażona fagiem posiadającym gen tox.
◦ Cytotoksyna hamuje syntezę białek w komórkach
eukariotycznych
◦ Toksyny erytrogenne: Streptococcus pyogenes wytwarza
3 cytototoksyny, które uszkadzają naczynia włosowate
powodując czerwoną wysypkę.
◦ Toksyny botulinowe : Wytwarzane przez Clostridium
botulinum
◦ Neurotoksyna która hamuje uwalnianie
neuroprzekaźnika acetylocholiny i blokuje przekaźnictwo
nerwowo-mięśniowe powodując porażenie wiotkie.
.
Ważne egzotoksyny
◦ Toksyna tężcowa: Wytw. przez Clostridium tetani.
Neurotoksyna hamująca relaksację mięśni szkieletowych,
powodująca niekontrolowany skurcz mięśni i drgawki.
◦ Enterotoksyna cholery: Wytw. przez Vibrio cholerae.
Prowadzi do wydzielania bardzo dużych ilości płynów i
elektrolitów przez enterocyty.
◦ Enterotoksyny gronkowcowe: Staphylococcus aureus
wytwarza enterotoksynę podobną do toksyny cholery.
Inne toksyny gronkowcowe wywołują zespół wstrząsu
toksycznego.

Endotoksyny
Wchodzą w skład zewnętrznej części błony komórkowej
bakterii Gram-ujemnych.

◦ Endotoksyna jest lipidową częścią lipopolisacharydu (LPS).

◦ Wywierają działanie, gdy bakteria Gram-ujemna umiera,
a jej ściana komórkowa ulega lizie uwalniając endotoksyny.
◦ Wszystkie wywołują te same objawy:
◦ Dreszcze, gorączkę, osłabienie, uogólnione bóle,
wykrzepianie krwi śmierć tkanek, wstrząs, a nawet śmierć.
Mogą również powodować poronienia.
◦ Gorączka: Odpowiedź ustroju na endotoksyny–
pierwotnie odpowiedzialne za rozwój posocznicy i
wstrząsu septycznego.

Endotoksyny
Endotoksyny nie stymulują syntezy przeciwciał
neutralizujących
◦ Endotoksyny wytwarzają:
◦ Salmonella typhi
◦ Proteus spp.
◦ Pseudomonas spp.
◦ Neisseria spp.

Enzymy zewnatrzkomórkowe
◦ Koagulaza - wytrącanie włóknika (ochrona przed
fagocytozą)
◦ Katalaza - hamowanie zdolności bójczej fagocytów
◦ Hialuronidaza - ułatwienie rozprzestrzeniania
◦ Fibrynoliza - rozpuszczanie włóknika (ułatwienie
rozprzestrzeniania)
◦ Kolagenaza - niszczenie kolagenu (ułatwienie
rozprzestrzeniania)
◦ Streptodornaz(DNAza) - (ułatwia rozprzestrzenianie)
Siderofory
◦ niskocząsteczkowe silne chelatory Fe3+ syntetyzowane
przez liczne bakterie, w warunkach niedoboru żelaza w
środowisku.
◦ za ich pośrednictwem bakteria może w aktywny sposób
pozyskiwać żelazo ze źródeł ustrojowych (np. laktoferyny,
transferyny, hemoglobiny)
◦ ułatwiają kolonizację i namnażanie w organizmie
zakażonym.

Przetrwalniki (spory) bakterii gram

dodatnich
◦ dipikolinian wapnia, warstwa gęsto upakowanej mureiny
i białka
◦ bacillus (wąglik- bioterroryzm !!!!)
◦ clostridium (tężec, botulizm, zgorzel gazowa)
◦ przeżywają kilkadziesiąt lat w środowisku (np. w ziemi) –
odporne na wysychanie
◦ przeżywają gotowanie, działanie środków
dezynfekcyjnych, działanie UV

Skąd wzięły się patogenne

drobnoustroje?
◦ Ewolucja przez mutację
◦ Horyzontalny transfer genów
◦ Ewolucja wirulencji