1.

Giới thiệu
Quan hệ giữa Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (PRC) và Nhật Bản tồn tại nhiều vấn đề tranh chấp. Hai
nước bất đồng đáng kể về cách nhìn nhận đúng đắn đối với ký ức về Chiến tranh Thế giới thứ hai, vai trò
của Nhật Bản trong vấn đề Đài Loan, nơi Trung Quốc cáo buộc nước láng giềng thông đồng với Hoa Kỳ
thông qua Hiệp ước An ninh Mỹ - Nhật Bản để ngăn cản nỗ lực thống nhất hòn đảo với đại lục của Trung
Quốc. Họ cũng có những tuyên bố cạnh tranh về các mỏ dầu khí ở Biển Đông. Tuy nhiên, vấn đề gây rắc
rối nhất trong quan hệ Trung - Nhật là tranh chấp lãnh thổ đối với một nhóm đảo nhỏ trên Biển Đông,
được gọi là Senkaku bởi Nhật Bản và Diaoyu bởi Trung Quốc. Chúng nằm cách Đài Loan 200 km về phía
đông bắc, đảo Okinawa của Nhật Bản 300 km về phía tây và đất liền Trung Quốc 300 km về phía tây.
Những hòn đảo này do Nhật Bản kiểm soát và được Trung Quốc (và Đài Loan) tuyên bố chủ quyền. Bản
thân các đảo nhỏ, không có người ở và giá trị kinh tế không đáng kể, nhưng vùng biển xung quanh chúng
là ngư trường phong phú và được cho là có trữ lượng dầu mỏ quan trọng.
Trung Quốc và Nhật Bản đưa ra những câu chuyện đối lập về nguồn gốc của tranh chấp. Theo chính phủ
Nhật Bản, quần đảo Senkaku / Diaoyu - nơi chính thức được sáp nhập vào năm 1895 - trước đó là lãnh
thổ vô chủ (terra nullius) và không nằm trong số các lãnh thổ mà Trung Quốc phải nhượng lại cho Nhật
Bản sau thất bại quân sự trong Chiến tranh Trung-Nhật 1894-1895. Chính phủ Nhật Bản lập luận thêm
rằng các đảo luôn luôn nằm dưới sự kiểm soát của mình kể từ đó, và tình trạng này đã được công nhận
trong Hiệp ước Hòa bình San Francisco (SFPT) năm 1951, không liệt kê chúng vào danh sách các lãnh
thổ mà Nhật Bản phải trả lại cho Trung Quốc. Việc Hoa Kỳ chuyển giao quyền kiểm soát các đảo cho
Tokyo vào năm 1971, cùng lúc với việc trả lại quyền kiểm soát Okinawa, càng củng cố thêm quan điểm
về diễn biến sự kiện và quyền lãnh thổ của Nhật Bản. Theo quan điểm này, Cộng hòa Nhân dân Trung
Hoa chỉ tuyên bố chủ quyền đối với các đảo sau khi một cuộc khảo sát năm 1968 cho thấy khả năng có
các mỏ dầu ở vùng biển gần đó.
Câu chuyện của chính phủ Trung Quốc như sau. Họ cho rằng ngư dân Trung Quốc đã đánh bắt cá xung
quanh quần đảo Senkaku / Diaoyu từ thời cổ đại, và các đảo này luôn là lãnh thổ của Trung Quốc (được
chứng minh bằng các văn bản và bản đồ có niên đại từ thời nhà Minh) trước khi Nhật Bản bí mật chiếm
chúng vào năm 1895. Sự chiếm đoạt này sau đó được chính thức hóa trong hiệp ước bất bình đẳng
Shimonoseki được ký kết sau Chiến tranh Trung-Nhật đã đề cập trước đó. Quyền của Trung Quốc đối với
việc thu hồi tất cả các lãnh thổ bị mất vào tay đế quốc Nhật Bản được nêu rõ trong các tài liệu sau Thế
chiến thứ II như Tuyên bố Potsdam và Tuyên bố Cairo. Đối với SFPT, Nhật Bản không nên viện dẫn vì
Trung Quốc không tham gia vào các cuộc đàm phán. Trung Quốc lập luận thêm rằng Hoa Kỳ đã tùy tiện
và bất hợp pháp đưa các đảo vào vùng ủy thác của mình, một lần nữa vi phạm quyền chủ quyền của
Trung Quốc, và do đó không có quyền chuyển chúng trở lại Nhật Bản vào năm 1971.
Sau khi Trung Quốc và Nhật Bản bình thường hóa quan hệ ngoại giao vào năm 1972, tranh chấp
Senkaku / Diaoyu nổi lên, nhưng nhanh chóng được gác lại để hai nước tập trung vào việc xây dựng lại
mối quan hệ sau nhiều năm bị cô lập vào đầu Chiến tranh Lạnh. Tuy nhiên, cách hiểu của họ về kết quả
của các cuộc thảo luận diễn ra tại thời điểm đó lại rất khác nhau.
Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa cho rằng, vì mục đích bình thường hóa quan hệ, cả hai bên đã đồng ý gác
lại vấn đề, để thế hệ sau giải quyết và kiềm chế không thực hiện các hành động đơn phương có thể gây rối
loạn quan hệ song phương. Nhật Bản khẳng định họ chưa bao giờ công nhận sự tồn tại của một tranh chấp
liên quan đến Senkaku / Diaoyu. Họ cho rằng việc gác lại vấn đề là ý tưởng do phía Trung Quốc đưa ra
nhưng bản thân họ không đồng ý, và lập trường của Trung Quốc là "một cách giải thích tùy tiện về hồ
sơ". Theo Nhật Bản, "không tồn tại vấn đề về chủ quyền lãnh thổ cần giải quyết liên quan đến Quần đảo
Senkaku". Đây là lập trường của hai nước sau khi bình thường hóa quan hệ được thiết lập và cho đến nay
vẫn không thay đổi.
Năm 2012, chính phủ Nhật Bản quốc hữu hóa ba hòn đảo do tư nhân nắm giữ. Trung Quốc phản ứng
mạnh mẽ trước động thái này, châm ngòi cho cuộc đối đầu nghiêm trọng nhất giữa hai nước kể từ khi
bình thường hóa ngoại giao. Bài báo này nhằm mục đích giải thích cách thức diễn ra kết cục như vậy
bằng cách kiểm tra sự phát triển của tranh chấp lãnh thổ Trung-Nhật kể từ khi Chiến tranh Lạnh kết thúc.
Chúng tôi cho rằng để hiểu tại sao Trung Quốc và Nhật Bản xung đột như năm 2012, chúng ta phải phân
tích quá trình leo thang tranh chấp dần dần hình thành, thông qua các tương tác lặp đi lặp lại về Senkaku /
Diaoyu, kể từ đầu những năm 1990.
Để tiến hành phân tích đó, chúng tôi sẽ xây dựng một mô hình lý thuyết dựa trên ý tưởng về chu kỳ xung
đột - sự thăng trầm của một tranh chấp xen kẽ giữa các giai đoạn ổn định và các giai đoạn đối đầu - và
vòng xoáy xung đột - quá trình mà một cuộc xung đột tồi tệ theo thời gian khi các nguồn căng thẳng
không được giải quyết. Mô hình này sẽ dựa trên những ý tưởng do ba tác giả cụ thể phát triển: Robert
Jervis, người đã viết tác phẩm tham khảo về tầm quan trọng của nhận thức trong các vấn đề quốc tế; C.R.
Mitchell, tác giả của một nghiên cứu hệ thống về các ý tưởng và khái niệm do trường nghiên cứu xung
đột phát triển; và Paul Huth, người đã viết một nghiên cứu toàn diện về nguyên nhân và cơ chế của các
tranh chấp lãnh thổ.
Sau đó, chúng tôi sẽ áp dụng mô hình của mình vào các tương tác Trung-Nhật về quần đảo Senkaku /
Diaoyu sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Cụ thể, chúng tôi sẽ xem xét ba sự cố quan trọng nhất xảy ra
kể từ năm 1990, bao gồm việc xây dựng ngọn hải đăng trên một trong những đảo Senkaku / Diaoyu của
một tổ chức dân tộc chủ nghĩa Nhật Bản vào năm 1996, việc các nhà hoạt động Trung Quốc đổ bộ thành
công lên đó vào năm 2004 và vụ việc tàu cá năm 2010 là khúc dạo đầu cho cuộc đối đầu năm 2012. Trong
mỗi trường hợp, chúng tôi sẽ kiểm tra lý do tại sao xung đột leo thang (hoặc không leo thang, trong
trường hợp của sự cố năm 2004), tại sao nó kết thúc và hai bên cư xử như thế nào sau đó. Bằng cách kiểm
tra những sự cố trong quá khứ đó, chúng tôi sẽ lần theo con đường khiến tranh chấp về quần đảo trở thành
trở ngại lớn như vậy đối với mối quan hệ tốt đẹp Trung-Nhật. Nhưng trước tiên, chúng tôi sẽ thảo luận về
lý do tại sao hai giải thích phổ biến nhất cho căng thẳng hiện tại, cụ thể là sự thay đổi trong phân bố
quyền lực giữa Trung Quốc và Nhật Bản và chủ nghĩa dân tộc gia tăng ở hai nước, là không đủ để thực sự
hiểu được bản chất của tranh chấp lãnh thổ của họ.
2. Chuyển giao quyền lực và chủ nghĩa dân tộc
*Chuyển giao quyền lực
Sự thay đổi trong phân bổ quyền lực giữa Trung Quốc và Nhật Bản là đáng kể trong khoảng thời gian từ
1990 đến 2010, xét về cả kinh tế và sức mạnh quân sự. Kể từ năm 1990, nền kinh tế Trung Quốc tăng
trưởng trung bình hơn 10% mỗi năm, trong khi Nhật Bản trải qua các giai đoạn suy thoái và tăng trưởng
xen kẽ, hiếm khi vượt quá 2% tăng trưởng. Kết quả là, Trung Quốc dần thu hẹp khoảng cách với Nhật
Bản về tổng giá trị sản phẩm quốc nội (GDP). (Tuy nhiên, sự khác biệt giữa hai nước về GDP bình quân
đầu người vẫn còn lớn.) Vào đầu những năm 1990, GDP của Trung Quốc chỉ bằng chưa đến 20% của
Nhật Bản. Vào năm 2010, Trung Quốc vượt qua Nhật Bản để trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới
sau Mỹ.
Sự thay đổi này được phản ánh trong chi tiêu quân sự của hai nước. Ngân sách quốc phòng của Trung
Quốc đã tăng hơn 10% mỗi năm kể từ năm 1990 (và điều này không bao gồm nhiều khoản không xuất
hiện trên ngân sách chính thức), trong khi ngân sách của Nhật Bản về cơ bản vẫn giữ nguyên trong cùng
kỳ và hiện nay Trung Quốc chi tiêu cho quốc phòng gấp hơn hai lần so với Nhật Bản. Tuy nhiên, những
số liệu thống kê đó che giấu sự thay đổi trong cách bố trí lực lượng của Nhật Bản, một phần bù đắp cho
xu hướng chi tiêu quân sự bằng cách chuyển hướng nguồn lực sang các lĩnh vực mà lực lượng của hai
nước có khả năng đối đầu nhau cao nhất, cụ thể là tên lửa và phòng thủ tên lửa, không phận và biển. Do
đó, nhìn kỹ hơn vào các lĩnh vực đó cho thấy bức tranh cân bằng hơn, nơi lực lượng của hai nước đang
hướng tới sự ngang bằng - và Nhật Bản vẫn thống trị về khả năng chiến đấu trên không - nhưng cả hai
bên đều có phương tiện để đặt ra thách thức nghiêm trọng cho bên kia nếu họ mong muốn.
Theo lý thuyết chuyển giao quyền lực do A.F.K. Organski phát triển, rủi ro xung đột trong hệ thống quốc
tế là lớn nhất "bất cứ khi nào một quốc gia hùng mạnh không hài lòng với hiện trạng và đủ mạnh để cố
gắng thay đổi mọi thứ trước sự phản đối của những kẻ kiểm soát trật tự quốc tế hiện tại". Theo logic đó,
không có gì ngạc nhiên khi Trung Quốc và Nhật Bản đang xung đột về Senkaku / Diaoyu: Nhật Bản kiểm
soát chúng và sẽ chống lại bất kỳ nỗ lực nào nhằm thay đổi tình trạng đó, trong khi Trung Quốc không hài
lòng với thỏa thuận hiện tại, tuyên bố chủ quyền đối với các hòn đảo và đã có được đủ khả năng để thực
hiện điều gì đó về vấn đề này. Chắc chắn, sức mạnh kinh tế và quân sự ngày càng tăng của Trung Quốc đã
mang lại cho họ sự tự tin để thách thức mạnh mẽ Nhật Bản vào năm 2010 và 2012. Trong cả hai trường
hợp, Trung Quốc đều sử dụng các công cụ - trừng phạt kinh tế, gây sức ép vật lý thông qua việc thường
xuyên phái tàu đến các đảo và máy bay vào vùng mà Nhật Bản tuyên bố là Vùng Nhận dạng Phòng thủ
Không phận (ADIZ) - những thứ mà họ không có trong tay vào đầu những năm 1990 khi Nhật Bản vượt
trội hơn nhiều về cả kinh tế và quân sự.
Tuy nhiên, lý giải về chuyển giao quyền lực bỏ qua cách thức các cuộc khủng hoảng năm 2010 và 2012
bắt đầu: trong cả hai trường hợp, Nhật Bản hành động trước, và Trung Quốc coi hành động của Nhật Bản
là không thể chấp nhận được và buộc phải phản ứng mạnh mẽ. Organski cho rằng sức mạnh đang lên bất
mãn sẽ là bên thúc đẩy thay đổi hiện trạng. Tuy nhiên, từ góc nhìn của Trung Quốc, chính Nhật Bản đã
chủ động gây ra sự thay đổi này trước tiên khi bắt giữ thuyền trưởng tàu cá Trung Quốc vào tháng 9 năm
2010 và thậm chí còn hơn thế khi quốc hữu hóa quần đảo Senkaku / Diaoyu hai năm sau đó. Mặt khác,
theo quan điểm của Nhật Bản, Trung Quốc đã bắt đầu hành động hung hăng trước tiên, đặc biệt là kể từ
tháng 12 năm 2008 (khi hai tàu của Lực lượng Giám sát Hàng hải Trung Quốc đi vào vùng lãnh hải của
Senkaku / Diaoyu và ở lại đó chín giờ bất chấp cảnh báo rời đi nhiều lần của Nhật Bản - một sự kiện mà
chúng tôi sẽ thảo luận chi tiết hơn sau). Thực tế, cả hai nước đều cho rằng họ chỉ đang tự bảo vệ mình
trước những hành vi sai trái của bên kia. Lý thuyết chuyển giao quyền lực không giúp làm sáng tỏ động
cơ của hai bên vượt ra ngoài cách nhìn nhận của họ về hiện trạng. Nghiên cứu kỹ hơn về những động cơ
này sẽ nâng cao hiểu biết của chúng ta về cách thức cuộc đối đầu Trung-Nhật được kích hoạt và tại sao nó
leo thang như vậy. Để biết được điều này, chúng ta cần nhìn xa hơn lời giải thích về chuyển giao quyền
lực. Một ứng cử viên khác, giải quyết vấn đề về động lực, là ý tưởng về chủ nghĩa dân tộc đang lên ngôi.
*Sự trỗi dậy chủ nghĩa dân tộc
Căng thẳng Trung-Nhật về Senkaku / Diaoyu có thể được giải thích bởi sự phát triển của chủ nghĩa dân
tộc thù địch lẫn nhau ở cả hai phía. Chúng ta có thể định nghĩa chủ nghĩa dân tộc là “một hệ tư tưởng cho
rằng quốc gia nên là đối tượng cao nhất của lòng trung thành chính trị, nên độc lập về mặt chính trị […],
và do đó lợi ích của quốc gia phải được bảo vệ”. Theo đó, các nhà lãnh đạo Trung Quốc và Nhật Bản sẽ bị
thúc đẩy đối đầu với nhau và bảo vệ tuyên bố chủ quyền đối với các đảo bởi một công chúng lên tiếng coi
bên kia là kẻ thù hung hãn. Thực tế, chủ nghĩa dân tộc chỉ giải thích một phần hành động của Trung Quốc
và là thước đo kém về lập trường của công chúng Nhật Bản đối với Senkaku / Diaoyu.
Xét về phía Trung Quốc trước. Không thể phủ nhận rằng công chúng Trung Quốc đã trở nên cực kỳ lên
tiếng và đang thúc đẩy Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) bảo vệ đất nước chống lại các hành động
xâm lược được cho là, đặc biệt là khi liên quan đến Nhật Bản (hoặc Hoa Kỳ). Tuy nhiên, sẽ không chính
xác nếu nói rằng chính phủ Trung Quốc chỉ đơn thuần phản ứng với áp lực của dân chúng khi quyết định
đối đầu với Nhật Bản. Chắc chắn, áp lực đó là một yếu tố quan trọng trong các quyết định chính sách đối
ngoại của các nhà lãnh đạo, vì các quan chức và nhà phân tích Trung Quốc luôn nhanh chóng chỉ ra. Tuy
nhiên, ĐCSTQ cũng đã thể hiện kỹ năng tuyệt vời trong việc thao túng cảm xúc của dân chúng theo mục
tiêu của mình. Ví dụ, sau các cuộc biểu tình chống Nhật Bản tự phát quy mô lớn ở nhiều thành phố Trung
Quốc vào năm 2005 để phản ứng với việc Nhật Bản xin một ghế tại Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, các
nhà lãnh đạo Trung Quốc kết luận rằng cảm xúc của dân chúng bắt đầu xâm phạm nguy hiểm đến khả
năng thực hiện chính sách hợp lý đối với nước láng giềng Trung Quốc, và đã phát động một chiến dịch
tuyên truyền quyết liệt để cải thiện hình ảnh của Nhật Bản và giảm bớt sự ủng hộ của công chúng - một
chiến dịch khá thành công.
Nói chung, chính phủ Trung Quốc có khả năng đàn áp thông tin và ngăn chặn việc đưa tin về một vấn đề
chính sách đối ngoại khi họ cho rằng điều đó trái với lợi ích của mình. Ví dụ, trong hai sự cố xung quanh
tranh chấp đảo vào năm 1996 và 2004, sẽ được thảo luận chi tiết sau, các nhà lãnh đạo Trung Quốc đảm
bảo rằng các sự kiện đang diễn ra không được báo chí đưa tin quá nhiều và công chúng không thể tham
gia quá nhiều để không can thiệp vào các cuộc đàm phán của Trung Quốc với Nhật Bản. Trong cuộc đối
đầu năm 2012 về việc Nhật Bản quốc hữu hóa các đảo, sự tương tác giữa các nhà lãnh đạo và cảm xúc
của dân chúng cũng diễn ra theo hai chiều. Một mặt, chính phủ Trung Quốc biết rằng họ không thể tỏ ra
yếu kém trong mắt công dân. Nhưng mặt khác, họ đã tích cực thao túng những cảm xúc đó và sử dụng
chúng như một công cụ quyền lực nhà nước để gia tăng áp lực lên Nhật Bản, đáng chú ý là bằng cách dàn
dựng cẩn thận các cuộc biểu tình diễn ra vào tháng 9 năm 2012 (và đôi khi mất kiểm soát). Do đó, chủ
nghĩa dân tộc phổ biến chắc chắn là một yếu tố quan trọng thúc đẩy hành vi của chính phủ Trung Quốc,
nhưng bản thân nó không đủ để giải thích hành động của Trung Quốc trong tranh chấp Senkaku / Diaoyu.
Trong trường hợp của Nhật Bản, chủ nghĩa dân tộc cũng chỉ giải thích một phần không đầy đủ cho những
căng thẳng với Trung Quốc. Quan điểm của công chúng Nhật Bản về Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa chắc
chắn đã trở nên rất tiêu cực trong những năm qua, nhưng sự tiêu cực này không phản ánh chủ nghĩa dân
tộc đang lên ngôi. Theo các cuộc thăm dò ý kiến do Văn phòng Nội các Nhật Bản thực hiện trong vài thập
kỷ qua, chỉ có khoảng 50 đến 55% người Nhật Bản tham gia khảo sát bày tỏ bất kỳ cảm xúc yêu nước nào
(cảm giác "yêu đất nước"), tỷ lệ này vẫn khá ổn định theo thời gian. Tỷ lệ người Nhật đồng ý rằng "bản
chất dân tộc" của Nhật Bản vượt trội so với các quốc gia khác cũng duy trì ở mức khoảng 50-55% trong
thời kỳ hậu Chiến tranh Lạnh. Do đó, khó có thể lập luận rằng đại đa số người Nhật Bản đồng nhất mạnh
mẽ với quốc gia và tin vào sự vượt trội của họ so với những người khác. Thái độ tiêu cực của công chúng
Nhật Bản đối với Trung Quốc bắt nguồn từ những lý do khác. Như chúng tôi sẽ trình bày sau trong luận
văn này, đó là hậu quả của những tương tác trong quá khứ giữa hai nước láng giềng: công dân Nhật Bản
ủng hộ việc bảo vệ mạnh mẽ lợi ích của đất nước họ trong cuộc đối đầu với Trung Quốc về quần đảo
Senkaku / Diaoyu chủ yếu vì phẫn nộ trước hành động bắt nạt perceived (perceived: được cho là) của
Trung Quốc và trước những trường hợp trước đây mà nền ngoại giao Nhật Bản dường như yếu kém.
Mặt khác, khi xem xét quan điểm của giới tinh hoa, một bức tranh hơi khác nổi lên. Thật vậy, tồn tại một
dòng chủ nghĩa dân tộc dai dẳng, nếu không muốn nói là lan rộng, trong số các chính trị gia bảo thủ Nhật
Bản. Điều này đặc biệt đúng đối với đảng cầm quyền truyền thống, Đảng Dân chủ Tự do (LDP). Ngoài
dòng chính trị, còn tồn tại một mạng lưới nhỏ các tổ chức dân tộc cứng rắn với một số đồng minh và
những người ủng hộ ở các vị trí cao trong chính phủ. Những tổ chức đó đôi khi gây ra rắc rối trong tranh
chấp Senkaku / Diaoyu, đáng chú ý là vào năm 1996 khi một số thành viên của họ đi đến các đảo để xây
dựng ngọn hải đăng.
Tuy nhiên, nhìn chung, ảnh hưởng của những người theo chủ nghĩa dân tộc không thể tự nó giải thích xu
hướng trong chính sách của Nhật Bản đối với Senkako / Diaoyu. Như chúng tôi sẽ tranh luận sau, những
người theo chủ nghĩa dân tộc được coi là một trong những nhóm lợi ích cố gắng ảnh hưởng đến chính
sách Trung Quốc của Nhật Bản. Nếu sự nổi bật của họ trong diễn ngôn công cộng tăng lên qua nhiều
năm, thì chủ yếu là do những tương tác tiêu cực của Nhật Bản với Trung Quốc liên quan đến tranh chấp
đảo (và các vấn đề khác liên quan đến an ninh quốc gia, đáng chú ý là vấn đề Đài Loan và việc củng cố
liên minh Nhật Bản-Hoa Kỳ), điều này đã làm gia tăng căng thẳng song phương và củng cố vị thế của
những người ủng hộ lập trường kiên quyết hơn đối với Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa.
Do đó, lý giải về "chủ nghĩa dân tộc đang lên ngôi", giống như lý thuyết chuyển giao quyền lực, chỉ
cung cấp cho chúng ta sự hiểu biết một phần về động lực của tranh chấp Senkaku / Diaoyu. Lý thuyết
chuyển giao quyền lực không tính đến đủ động lực đằng sau các quyết định của Trung Quốc và Nhật
Bản trong tranh chấp đảo, và giả thuyết cho rằng chủ nghĩa dân tộc đang lên ngôi đẩy hai nước 走向
对峙 (z 走向 dòu zhì - đi tới đối đầu) đã mô tả sai lệch bối cảnh nội địa của Nhật Bản và bỏ qua thực
tế rằng các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã thể hiện khả năng kiểm soát chủ nghĩa dân tộc cũng như
phản ứng với nó. Bây giờ chúng ta sẽ chuyển sang lời giải thích của riêng chúng tôi về những căng
thẳng gia tăng giữa Trung Quốc và Nhật Bản, tập trung vào chính quá trình xung đột.
3. Vòng xoáy xung đột và xoắn ốc đi xuống
Trong các trang sau, chúng tôi sẽ phát triển một mô hình về các chu kỳ xung đột và vòng xoáy đi xuống
trong quan hệ giữa các quốc gia, tính đến chi phí và lợi ích có trong bất kỳ tình huống xung đột nào, sự
tác động qua lại giữa các động lực quốc tế và trong nước, và tầm quan trọng của nhận thức lẫn nhau giữa
các đối thủ. Mô hình này tập trung vào các tính toán và tình huống khó xử mà những người ra quyết định
ở cấp cao nhất của quyền lực phải đối mặt, những người đưa ra các quyết định quan trọng cho chính sách
đối ngoại và an ninh quốc gia của đất nước họ. Nó giả định rằng các nhà lãnh đạo nhà nước hành động
hợp lý, theo nghĩa là có sự nhất quán nội bộ trong các quyết định họ đưa ra và họ rút ra suy luận từ thông
tin họ nhận được theo cách phù hợp với các quy tắc logic được chấp nhận chung.
Xung đột có thể được định nghĩa broadly (broadly: rộng rãi) là tình huống mà hai bên có những mục tiêu
không tương thích. Do đó, nó là một khía cạnh vốn có và hoàn toàn bình thường của quan hệ quốc tế: Tất
cả các quốc gia đều có những lĩnh vực bất đồng và các mục tiêu không thể hòa giải với các quốc gia khác.
Các vấn đề trong xung đột có thể từ việc kiểm soát tài nguyên và đất đai đến mong muốn về địa vị hoặc
uy tín, hoặc mong muốn xác định các tiêu chuẩn “đúng đắn” về hành vi hoặc thái độ trong một lĩnh vực
nhất định (ví dụ như các vấn đề tôn giáo). Chỉ hiếm khi những bất đồng thoái hóa thành các cuộc đối đầu
bạo lực (nhưng các tranh chấp lãnh thổ, mà luận văn này tập trung vào, trong lịch sử là những vấn đề dễ
xảy ra bạo lực nhất). Do đó, vấn đề không quá nhiều ở sự tồn tại của các cuộc xung đột, mà là thực tế
rằng đôi khi chúng dẫn đến một kết cục rất tiêu cực. Theo Morton Deutsch, do đó chúng ta phải phân biệt
giữa các hình thức xung đột mang tính xây dựng và phá hoại. Trong trường hợp trước, các bên cuối cùng
đạt được kết quả mà cả hai bên đều hài lòng và sự không tương thích về mục tiêu đã được giải quyết một
cách hòa bình. Trong trường hợp sau, sự không tương thích về mục tiêu không thể được quản lý và giải
quyết theo cách thỏa mãn cả hai bên, và gây ra sự thù địch có thể mất kiểm soát và dẫn đến bạo lực.
Không cần phải nói, mô hình của chúng tôi tập trung vào loại xung đột mang tính phá hoại.
Mặt khác, tất cả các quốc gia cũng sẽ nhận được lợi ích từ việc hợp tác với các quốc gia khác, đáng chú ý
là về mặt ổn định và trao đổi kinh tế có lợi cho nhau. Do đó, thực tế không tồn tại tình trạng đối đầu thuần
túy hay hợp tác thuần túy. Trong đại đa số các trường hợp, những người ra quyết định sẽ phải cân bằng
giữa lợi ích của việc theo đuổi các mục tiêu khiến họ xung đột với những người khác và chi phí của việc
theo đuổi đó về mặt bất ổn và mất cơ hội kinh tế.
*Vòng xoáy xung đột
Xung đột không phải là quá trình tĩnh mà là quá trình năng động lên xuống phụ thuộc vào sự thay đổi ưu
tiên của những người ra quyết định. Sự thay đổi này tạo ra một mô hình theo chu kỳ, theo đó các cuộc
xung đột leo thang từ tình trạng ổn định mà không bên nào hành động theo đuổi các mục tiêu không
tương thích của họ sang tình trạng khủng hoảng mà cả hai bên đối đầu nhau về những mục tiêu đó - một
cuộc đối đầu có thể hoặc không thể vượt qua ngưỡng bạo lực vật chất - và sau đó quay trở lại tình trạng
tương đối ổn định. Các chu kỳ đó có thể kéo dài từ vài ngày đến vài tháng hoặc thậm chí vài năm, và sẽ
lặp lại cho đến khi tìm ra giải pháp lâu dài giải quyết tình trạng xung đột.
Sự cố kích hoạt sự khởi đầu của chu kỳ có thể bao gồm nhiều hình thức khác nhau và không nhất thiết
liên quan đến chính sách cố ý của một trong hai bên. Rất thường, sự kiện kích hoạt sẽ là một sự cố không
lường trước, hoặc hành động của một diễn viên đơn lẻ không đại diện cho ý chí của toàn bộ nhà nước. Bất
kể nguồn gốc của chu kỳ, mô hình diễn biến của nó sau đó có thể được nhìn nhận dưới dạng tính toán chi
phí / lợi ích. Leo thang sẽ xảy ra khi cả hai bên đánh giá rằng lợi ích của đối đầu vượt quá chi phí. Trong
giai đoạn này, hai quốc gia có xung đột sẽ cố gắng kích động bên kia lùi bước bằng cách gia tăng lợi ích
của hợp tác hoặc tăng chi phí của đối đầu - hoặc kết hợp cả hai. Trong hầu hết các trường hợp, sự leo
thang căng thẳng sẽ được gây ra bởi việc sử dụng các chiến lược cưỡng chế nhằm buộc thay đổi tính toán
của bên kia thông qua các mối đe dọa, trừng phạt kinh tế hoặc sử dụng các phương tiện quân sự để hù dọa
hoặc áp đặt ý chí của mình.
Kết quả của khủng hoảng và cách thức giảm leo thang sẽ phụ thuộc vào mức độ thành công của các chiến
lược đó. Nếu một bên xoay sở để nâng cao chi phí (hoặc chi phí dự kiến trong tương lai) của bên kia lên
mức không thể chấp nhận được, thì chu kỳ sẽ kết thúc với việc một bên lùi bước. Nếu các chiến lược
cưỡng chế không thành công trong việc thay đổi tính toán, khủng hoảng sẽ kéo dài cho đến khi cả hai bên
tự kết luận rằng, do bế tắc mệt mỏi hoặc vì những chi phí mới không lường trước xuất hiện, xung đột kéo
dài đã trở nên không thể duy trì. Sau đó, họ sẽ tìm kiếm một loại hình dung nạp nào đó khiến chu kỳ kết
thúc, nhưng thường thì vẫn khiến cho sự không tương thích về mục tiêu cơ bản không được giải quyết.
Giai đoạn ngay sau khi kết thúc một chu kỳ là thời điểm tối ưu để hai bên đạt được thỏa thuận nhằm thực
sự giải quyết vấn đề xung đột, hoặc ít nhất là trung hòa nó để nó không gây ra căng thẳng mới ngay cả khi
sự không tương thích về mục tiêu cốt lõi vẫn còn. Thoát ra khỏi tình trạng căng thẳng đã bộc lộ toàn bộ
chi phí của đối đầu và đe dọa đến các lợi ích khác được phục vụ tốt hơn bởi hợp tác, các nhà lãnh đạo nhà
nước có xu hướng cải thiện quan hệ và tránh ngay lập tức rơi vào một chu kỳ mới. Do đó, có một cơ hội
để tìm kiếm giải pháp lâu bền hơn cho tranh chấp của họ. Thật không may, cơ hội này thường sẽ không
được nắm bắt do sự không tương xứng giữa lợi ích ngoại giao và chi phí nội địa của những lợi ích đó.
*Các yếu tố quốc tế và trong nước ảnh hưởng đến tính toán của lãnh đạo
Các nhà lãnh đạo quốc gia phải cân bằng những cân nhắc nội địa và quốc tế khi đưa ra các quyết định về
chính sách đối ngoại. Họ sẽ được hướng dẫn bởi ba mục tiêu tổng thể: duy trì quyền lực; bảo vệ an ninh
và lợi ích của đất nước; và thực hiện chính sách đối ngoại củng cố vị trí chính trị trong nước của họ. Như
chúng ta sẽ thấy ở các phần sau, ưu tiên thứ ba này có nghĩa là ngay cả khi các nhà lãnh đạo quốc gia
nhận thức rằng thỏa hiệp về một vấn đề tranh chấp là cách tốt nhất để bảo vệ an ninh quốc gia, bối cảnh
chính trị trong nước của họ có thể khiến động thái như vậy trở nên bất khả thi.
Bắt đầu với các cân nhắc quốc tế. Như đã đề cập trước đó, trong các tình huống xung đột, những người ra
quyết định phải cân bằng giữa lợi ích của việc theo đuổi các mục tiêu không tương thích với đối thủ và lợi
ích của hợp tác. Hợp tác thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và do đó tăng cường sức mạnh quốc gia, đồng thời
duy trì một môi trường quốc tế ổn định và an toàn. Xung đột nhằm mục đích bảo vệ các lợi ích sống còn
bị coi là bị đe dọa bởi nhà nước khác. Đánh giá của những người ra quyết định về chi phí và lợi ích tương
đối của xung đột sẽ bị ảnh hưởng nặng nề bởi nhận thức của họ về động cơ và ý định của bên kia.
Nếu họ nghĩ rằng nhà nước kia có ý định thù địch, thì lợi ích của đối đầu sẽ cao hơn vì lập trường cứng
rắn báo hiệu quyết tâm bảo vệ tuyên bố của mình trước hành vi hung hăng. Ngược lại, nếu những người
ra quyết định nghĩ rằng ý định tổng thể của nhà nước kia bên ngoài tình huống xung đột là lành tính, thì
chi phí của đối đầu sẽ cao hơn vì nó có thể vô ích tạo ra căng thẳng.
Một khi quyết định đối đầu đã được đưa ra, chi phí của nó, bao gồm mất cơ hội kinh tế, tài nguyên phải
dành cho việc tiến hành xung đột và thương vong trong trường hợp đối đầu vũ trang, sẽ cần phải đạt đến
một mức độ nhất định để các quốc gia có thể thay đổi hướng đi một lần nữa. Mức độ đó không thể được
tính toán trên cơ sở chung và sẽ phụ thuộc vào các tình huống cụ thể và nhận thức của các bên liên quan.
Nếu những người ra quyết định coi đối thủ là mối đe dọa đáng kể đối với lợi ích hoặc an ninh của mình,
thì chi phí mà họ sẵn sàng chịu để tránh mất lập trường trong tình huống xung đột sẽ cao hơn vì nhượng
bộ có thể được giải thích là dấu hiệu yếu kém khuyến khích nhà nước kia hành xử hung hăng. Tuy nhiên,
một khi đạt đến ngưỡng cần thiết, các nhà lãnh đạo có nhiều khả năng cho rằng việc bảo vệ lợi ích của đất
nước họ được phục vụ tốt hơn bằng cách giảm bớt căng thẳng và ổn định quan hệ với đối thủ bất kể nhận
thức của họ về đối thủ, điều này giải thích tại sao các chu kỳ xung đột thường được theo sau bởi các giai
đoạn giảm căng thẳng.
Mặt nội địa trong tính toán của những người ra quyết định trong tình huống xung đột nhìn chung quan
trọng hơn mặt quốc tế vì mục tiêu chính của bất kỳ nhà lãnh đạo chính trị nào là duy trì quyền lực miễn là
họ mong muốn (hoặc các chuẩn mực trong nước cho phép họ làm như vậy). Để làm được điều đó, các nhà
lãnh đạo cần duy trì và nâng cao sự ủng hộ của họ cả trong công chúng nói chung và trong các nhóm lợi
ích chính trị trong nước khác nhau, những nhóm này tìm cách gây ảnh hưởng đến các quyết định chính
sách đối ngoại theo cách phản ánh quan điểm và lợi ích của họ. Xét về phía công chúng trước, nhu cầu
duy trì sự ủng hộ của dân chúng có thể là động lực cho cả hợp tác và đối đầu, tùy thuộc vào tình hình
trong nước. Thứ nhất, đối đầu với một quốc gia khác có thể chuyển hướng chú ý khỏi các vấn đề nội bộ,
bất kể là bất ổn xã hội, khó khăn kinh tế hay các vấn đề khác, và có thể tăng cường sự ủng hộ cho các nhà
lãnh đạo được coi là đang bảo vệ hiệu quả lợi ích của quốc gia. Mặt khác, một cuộc đối đầu quốc tế có thể
phân tán sự chú ý của các nhà lãnh đạo khỏi các vấn đề nội bộ quan trọng hơn trong mắt công chúng, và
có thể thúc đẩy một phong trào huy động quần chúng sau đó có thể quay lại chống lại các nhà lãnh đạo.
Để đơn giản hóa việc phân tích, chúng ta sẽ chia các nhóm lợi ích trong nước thành hai nhóm liên quan
đến tình huống xung đột: (1) Nhóm hòa bình (doves): Những bên ủng hộ nhượng bộ vì lợi ích hợp tác
với đối thủ. Nhóm này thường bao gồm các nhà ngoại giao, các bộ giám sát kinh tế, cộng đồng doanh
nghiệp, các chính trị gia theo đường lối tiến bộ hoặc cánh tả; (2) Nhóm chủ chiến (hawks): Những bên
có thái độ quyết đoán hơn, ủng hộ theo đuổi các mục tiêu trong xung đột bất kể tác động của chúng đến
các mục tiêu quốc gia khác. Nhóm này thường bao gồm quân đội, các cơ quan an ninh nhà nước, các
nhóm theo chủ nghĩa dân tộc và các chính trị gia bảo thủ. Cả nhóm hòa bình và nhóm chủ chiến đều bao
gồm các diễn viên thể chế trong bộ máy nhà nước, các nhóm chính trị và các diễn viên tư nhân có lợi ích
trong cuộc tranh chấp.
Trong bất kỳ tình huống xung đột nào, nhóm hòa bình và nhóm chủ chiến sẽ cạnh tranh để thu hút sự chú
ý của lãnh đạo và tìm cách ảnh hưởng đến hành vi của nhà nước theo hướng phù hợp với lợi ích của họ.
Sự nổi trội tương đối của mỗi bên sẽ ảnh hưởng đến đánh giá của các nhà lãnh đạo về sự ủng hộ mà họ có
thể nhận được cho hợp tác hoặc đối đầu, do đó ảnh hưởng đến lựa chọn của họ vì họ sẽ theo đuổi các
chính sách cho phép củng cố vị trí trong nước.
Nhóm chủ chiến chắc chắn là những người sẽ thúc giục các nhà lãnh đạo áp dụng lập trường cứng rắn và
thúc đẩy các mục tiêu của họ trong tình huống xung đột. Họ có khả năng trở nên hung hăng hơn khi căng
thẳng leo thang, đặc biệt nếu bên kia sử dụng các biện pháp cưỡng chế mạnh mẽ, thường kích động phản
ứng “không khuất phục trước các mối đe dọa” mạnh mẽ. Mặt khác, khi chi phí của đối đầu bắt đầu lên
đến mức cao, nhóm hòa bình có khả năng lên tiếng ngày càng nhiều để ủng hộ việc chấm dứt xung đột và
quay lại hợp tác, điều này cho phép theo đuổi các mục tiêu xứng đáng khác.
Theo quy tắc chung, các nhóm chính trị sẽ hoạt động tích cực nhất khi họ cảm thấy lợi ích của họ bị đe
dọa bởi chính sách hiện tại của chính phủ. Do đó, chi phí cho các lợi ích mà nhóm hòa bình quan tâm
càng tăng cao, thì họ càng gây sức ép mạnh mẽ lên các nhà lãnh đạo nhà nước và khả năng thay đổi chính
sách càng lớn.
Tuy nhiên, sau khi tìm ra được thỏa hiệp và quan hệ song phương đi vào guồng trở lại, quy tắc chung
tương tự cũng khiến cho việc theo đuổi giải pháp hoặc trung hòa vấn đề trong xung đột trở nên khó khăn
về mặt chính trị. Thật vậy, ngay cả khi nhóm chủ chiến miễn cưỡng chấp nhận giảm leo thang, điều đó
không có nghĩa là họ cũng chấp nhận cần phải tìm cách giải quyết các vấn đề xung đột và ngăn chặn một
chu kỳ khác. Ngược lại, họ có thể sẽ phản đối mạnh mẽ bất kỳ thỏa thuận nào liên quan đến việc nhượng
bộ cho bên kia vì lợi ích hợp tác tốt hơn, điều này khiến các nhà lãnh đạo rất khó tìm kiếm sự thỏa hiệp
như vậy mà không làm suy yếu sự ủng hộ trong nước của họ. Đây là lý do tại sao cơ hội được đề cập
trước đó sau khi kết thúc một chu kỳ xung đột hầu hết sẽ bị bỏ lỡ, mở đường cho các cuộc đối đầu trong
tương lai. Những lần lặp lại đó theo thời gian sẽ tạo ra một vòng xoáy ác tính khiến cho việc thỏa hiệp
ngày càng khó khăn hơn và có khả năng đỉnh điểm của căng thẳng trong các chu kỳ liên tiếp sẽ tăng dần.
*Xoắn ốc xung độtKhi tình trạng xung đột không được giải quyết, các chu kỳ đối đầu lặp đi lặp lại giữa
hai quốc gia sẽ tạo ra vòng xoáy leo thang khiến nhận thức lẫn nhau giữa các bên xấu đi và cực đoan hóa
nội bộ. Miễn là xu hướng đi xuống này không bị phá vỡ, chi phí thỏa hiệp và hợp tác sẽ dần dần tăng lên,
khiến leo thang kéo dài có nhiều khả năng xảy ra hơn.
-Yếu tố đầu tiên trong quá trình phản hồi tiêu cực đó là nhận thức tồi tệ đi. Như chúng tôi đã nói
trước đó, đánh giá của người ra quyết định về chi phí và lợi ích của đối đầu sẽ phụ thuộc vào nhận thức
của họ về ý định và động cơ của các quốc gia khác. Những nhận thức đó bắt nguồn từ kinh nghiệm và do
đó được định hình bởi các tương tác trong quá khứ và bởi các hành động mà đối thủ thể hiện trong các
tình huống liên quan khác. Do đó, nếu những người ra quyết định phát hiện ra một mô hình hung hăng
trong hành vi trước đây của nhà nước kia đối với họ và những nước khác, thì họ sẽ nghi ngờ nhiều hơn về
ý định của nhà nước đó.
Quá trình hình thành nhận thức này được tự củng cố bởi xu hướng nhận thức nhất quán của con người,
được định nghĩa là "xu hướng mạnh mẽ của con người để nhìn thấy những gì họ mong đợi nhìn thấy và
đồng hóa thông tin đầu vào với những hình ảnh đã có từ trước". Khi những người ra quyết định bắt đầu
nghi ngờ đối thủ của họ, họ có nhiều khả năng giải thích lời nói và hành động của đối thủ theo chiều
hướng tiêu cực hơn, bỏ qua thông tin gợi ý động cơ lành tính và tập trung vào những gợi ý về sự thù địch.
Quá trình này cũng sẽ được nhấn mạnh bởi niềm tin của cả hai bên trong cuộc xung đột rằng họ chỉ đang
áp dụng hành vi đối đầu để đáp lại hành động khiêu khích của bên kia, nhằm tự vệ và bảo vệ lợi ích của
mình. Do đó, họ sẽ không nhận thấy rằng hành vi phòng thủ của chính họ đang đe dọa đến người khác và
tin rằng sự gia tăng căng thẳng chỉ có thể được giải thích bởi sự hung hăng và ý định thù địch của bên kia.
Ngay cả sau khi chu kỳ xung đột kết thúc, nhận thức về sự thù địch này sẽ tiếp tục tồn tại và ảnh hưởng
đến những người ra quyết định vào lần tới họ phải đối mặt với lựa chọn giữa đối đầu và hòa giải về một
vấn đề trong xung đột, khiến lựa chọn đối đầu có nhiều khả năng xảy ra hơn. Sự lặp lại của những tình
huống tương tự sẽ chỉ củng cố những hình ảnh tiêu cực về nhau.
Cách thứ hai mà các chu kỳ xung đột lặp đi lặp lại tạo ra một vòng xoáy đi xuống là thông qua sự
cực đoan hóa nội bộ của các quốc gia liên quan. Điều này xảy ra theo hai cách chính: thứ nhất, quyền
lực chính trị sẽ dần dần được phân phối lại giữa nhóm chủ chiến (hawks) và nhóm hòa bình (doves), và
thứ hai, áp lực của dân chúng đối với việc áp dụng lập trường cứng rắn sẽ tăng lên. Ngay cả khi chi phí
leo thang trong một chu kỳ xung đột thuyết phục các nhà lãnh đạo cuối cùng chấp nhận yêu cầu của nhóm
hòa bình và thỏa hiệp, thì ảnh hưởng của cả chu kỳ đó đối với ảnh hưởng của nhóm chủ chiến sẽ có ý
nghĩa hơn về lâu dài. Đối đầu hỗ trợ cho các lập trường cứng rắn mà họ đã 腆 (tiễn - put forward,
advocate) trước đó và tương tự như vậy làm suy yếu những tuyên bố của những người coi nhà nước kia là
đối tác trước tiên. Do đó, dòng chính về tư tưởng có thể sẽ đi theo hướng của nhóm chủ chiến, những
người do đó sẽ phát triển về số lượng và có được nhiều uy tín và quyền lực hơn trong bộ máy nhà nước
khi nói đến quan hệ với đối thủ. Giành được những vị trí nổi bật đó, nhóm chủ chiến sẽ có mọi động lực
để bảo vệ những lợi ích của họ và do đó duy trì vấn đề tranh chấp. Do đó, họ sẽ trở nên vocal hơn nữa,
gây áp lực lên các nhà lãnh đạo áp dụng cách tiếp cận đối đầu. Cuộc xung đột tiếp theo mà họ khuyến
khích sẽ chỉ củng cố vị thế của họ, tạo ra một quá trình tự củng cố khác.
-Yếu tố thứ hai thúc đẩy sự cực đoan hóa là thái độ của công chúng xấu đi đi kèm với xung đột. Một
khi các nhà lãnh đạo nhà nước đã đưa ra quyết định đối đầu với đối thủ, họ sẽ tìm cách tăng cường sự ủng
hộ của dân chúng đối với chính sách của mình bằng cách miêu tả đối thủ là hung hăng và đe dọa.
Sau khi giai đoạn xung đột kết thúc, thái độ của công chúng thường có xu hướng giảm căng thẳng. Tuy
nhiên, để khôi phục hoàn toàn niềm tin tích cực giữa hai bên, các nhà lãnh đạo cần có những nỗ lực kiên
quyết tận dụng giai đoạn này. Ngay cả khi đạt được tiến triển tích cực, những thành quả đó cũng khó có
thể tồn tại lâu dài nếu một cuộc đối đầu nghiêm trọng khác xảy ra. Lý do cho điều này xuất phát từ cơ chế
tâm lý giống như đã đề cập trước đó khi bàn về nhận thức xấu đi, đó là xu hướng đồng hóa thông tin đầu
vào với những hình ảnh có sẵn về đối phương. Một khi hình ảnh tiêu cực đã được hình thành thông qua
xung đột, sẽ rất khó để thay đổi.
Hơn nữa, hai nguyên nhân dẫn đến cực đoan hóa nội bộ như đã trình bày ở trên sẽ trở nên trầm
trọng hơn khi các cuộc đối đầu kết thúc với việc một quốc gia phải lùi bước. Trong quốc gia đó, do
tác động tiêu cực của việc thoái lui đến hình ảnh của chính đất nước, áp lực buộc các nhà lãnh đạo
phải thể hiện quyết tâm và cứng rắn trong chu kỳ xung đột tiếp theo có khả năng sẽ còn mạnh mẽ
hơn.
*Tiểu kết:
Phát triển của các chu kỳ xung đột và trường hợp tranh chấp Senkaku/Diaoyu:
Văn bản phân tích sự phát triển của các chu kỳ xung đột dựa trên những tính toán thay đổi của lãnh đạo
nhà nước về chi phí và lợi ích tương đối của đối đầu và hợp tác. Nó nhấn mạnh rằng nhận thức của họ về
đối thủ trong tình huống xung đột sẽ đóng vai trò quyết định trong những tính toán đó. Bối cảnh chính trị
trong nước cũng đóng vai trò quan trọng tương đương (nếu không muốn nói là quan trọng hơn) trong việc
chính sách đối ngoại có thể đóng vai trò như thế nào để tăng cường sự ủng hộ dành cho lãnh đạo trong
công chúng và các nhóm lợi ích khác nhau. Để phân tích rõ ràng, văn bản phân chia các nhóm lợi ích này
thành nhóm chủ chiến (hawks) và nhóm hòa bình (doves), những nhóm này cạnh tranh quyền lực và ảnh
hưởng lên chính sách nhà nước.
Các chu kỳ xung đột cuối cùng sẽ kết thúc khi một hoặc cả hai bên kết luận rằng chi phí của việc tiếp tục
đối đầu trở nên không thể chấp nhận được. Văn bản cũng mô tả cách qua các chu kỳ xung đột lặp đi lặp
lại, nhận thức lẫn nhau giữa các đối thủ có xu hướng xấu đi dần dần và bối cảnh trong nước của họ trở
nên thuận lợi hơn cho việc đối đầu. Do đó, nếu không tận dụng cơ hội xuất hiện sau mỗi chu kỳ xung đột
để chống lại xu hướng đi xuống này và cố gắng giải quyết hoặc trung hòa các vấn đề trong xung đột, thì
mỗi chu kỳ sẽ có xu hướng dữ dội hơn chu kỳ trước.
Do đó, để hiểu các chu kỳ xung đột lặp đi lặp lại về một vấn đề nhất định giữa hai quốc gia, chúng ta
cần lưu ý đến:
 Nhận thức lẫn nhau giữa các bên liên quan
 Bối cảnh chính trị trong nước của cả hai phía
 Chi phí của xung đột
 Cách thức lãnh đạo nhà nước sử dụng giai đoạn giảm căng thẳng sau khi kết thúc một chu kỳ
Vì văn bản nhấn mạnh đến chính trị trong nước, nên cần lưu ý rằng các diễn biến chính trị không liên
quan đến xung đột cũng có thể ảnh hưởng đến sự phân bổ quyền lực giữa các nhóm lợi ích khác nhau, do
đó ảnh hưởng đến việc lựa chọn lãnh đạo trong các tình huống xung đột.
Tiếp theo, văn bản sẽ phân tích cách mô hình này áp dụng cho trường hợp tranh chấp giữa Trung Quốc và
Nhật Bản về quần đảo Senkaku/Diaoyu sau Chiến tranh Lạnh. Ba giai đoạn khủng hoảng và hậu quả của
chúng trong các giai đoạn 1996-1998, 2004-2008 và từ năm 2010 đến nay sẽ được phân tích.
4. 1996-1998: Ngọn hải đăng trên đảo Senkaku/Diaoyu
Cuộc khủng hoảng đầu tiên về Senkaku/Diaoyu kể từ sau Chiến tranh Lạnh bắt nguồn từ việc các thành
viên của một tổ chức dân tộc chủ nghĩa Nhật Bản xây dựng một ngọn hải đăng trên một trong những hòn
đảo (thuộc sở hữu tư nhân) vào tháng 7 năm 1996. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Cộng hòa Nhân dân
Trung Hoa đã lên án mạnh mẽ hành động này, vài ngày sau đó khẳng định rằng "Diaoyudao và các đảo,
đảo nhỏ khác là lãnh thổ vốn có của Trung Quốc từ thời cổ đại" và yêu cầu Nhật Bản "ngay lập tức loại
bỏ những tác động tiêu cực phát sinh từ hành động này". Đáp lại, thư ký báo chí Bộ Ngoại giao Nhật Bản
tuyên bố rằng chính phủ của ông biết về việc xây dựng ngọn hải đăng nhưng không có kế hoạch hành
động nào liên quan đến vấn đề này, và lặp lại lập trường lâu đời của Nhật Bản về vấn đề chủ quyền: "Rõ
ràng là về mặt lịch sử và theo luật pháp quốc tế, quần đảo Senkaku là một phần lãnh thổ Nhật Bản. Các
đảo đang nằm dưới sự kiểm soát hiệu quả của Nhật Bản. Không tồn tại bất kỳ vấn đề lãnh thổ nào liên
quan đến quần đảo Senkaku." Một nhóm dân tộc chủ nghĩa khác đã đổ bộ lên một trong những hòn đảo
vài tuần sau đó để dựng một tượng đài gỗ nhỏ, điều này khiến Trung Quốc lặp lại các cuộc biểu tình và
lập trường chính thức của mình.
Những tranh cãi công khai của hai chính phủ đã cho phép các hoạt động của công chúng diễn ra dồn dập.
Vào ngày 9 tháng 9, những người theo chủ nghĩa dân tộc Nhật Bản quay trở lại các đảo để sửa chữa ngọn
hải đăng bị bão tàn phá và nộp đơn xin công nhận công trình này là một điểm đánh dấu hàng hải chính
thức. Điều này khiến cho sự phẫn nộ của công chúng Trung Quốc gia tăng cả ở Cộng hòa Nhân dân Trung
Hoa, Đài Loan và Hong Kong, nơi diễn ra các cuộc biểu tình công cộng lớn, kêu gọi tẩy chay hàng hóa
Nhật Bản và các kế hoạch phái đoàn đến các đảo được công bố. Cơn sốt chống Nhật của công chúng lên
đến đỉnh điểm sau cái chết của một nhà hoạt động đến từ Hồng Kông, người đã chết đuối sau khi cố gắng
bơi đến Senkaku/Diaoyu khi Cảnh sát biển Nhật Bản chặn thuyền của anh ta đến các đảo. Điều này đã
kích động thêm các cuộc biểu tình, cũng như nhiều chuyến đi đến Senkaku/Diaoyu của các nhà hoạt động
từ Hồng Kông và Đài Loan, trong đó một nhóm đã đổ bộ thành công lên một trong các đảo và kéo lá cờ
Trung Quốc và Đài Loan trước khi bị Cảnh sát biển Nhật Bản đuổi đi.
Cuối tháng 9 năm 1996, Ngoại trưởng Ikeda Yukihiko và Tiền Kỳ Tham gặp nhau tại Đại hội đồng Liên
Hợp Quốc ở New York. Cả hai bên đều bày tỏ mong muốn đạt được một thỏa thuận nào đó, đưa ra những
nhượng bộ kín đáo và tuyên bố hòa giải. Vài ngày sau, Thủ tướng Trung Quốc Lý Bằng đề cập đến tranh
chấp trong bài phát biểu Ngày Quốc khánh. Ông đổ lỗi cho sự suy thoái trong quan hệ Trung-Nhật do
"một nhóm nhỏ những người cánh hữu và quân phiệt" và hối thúc Nhật Bản "bảo vệ lợi ích tổng thể của
quan hệ song phương". So với các tuyên bố trước đó của quan chức Trung Quốc và bình luận của truyền
thông nhà nước, giọng điệu của ông Lý được coi là khá nhẹ nhàng và hòa giải bất chấp sự lên án chung.
Trong khi đó, Nội các Nhật Bản trên thực tế đã quyết định bác bỏ đơn xin công nhận ngọn hải đăng
Senkaku/Diaoyu là chính thức. Quyết định này thể hiện rõ mong muốn xoa dịu cảm xúc của người dân
Trung Quốc của chính phủ Nhật mà không cần từ bỏ vấn đề chủ quyền. Cụ thể, tuy tuyên bố công trình
đáp ứng đủ tiêu chuẩn pháp lý để được công nhận, nhưng chính phủ Nhật Bản không thể hoàn toàn bác bỏ
đơn của nhóm dân tộc chủ nghĩa vì nó sẽ mâu thuẫn với lập trường chính thức về chủ quyền (điều mà
Nhật Bản không muốn). Tuy nhiên, Nội các Nhật Bản cũng nhận thấy tình cảm của người dân Trung
Quốc đối với Nhật Bản trên đất liền cũng như ở Đài Loan và Hồng Kông có thể xấu đi hơn nữa. Do đó,
họ quyết định hoãn đưa ra quyết định. Sau đó, Ngoại trưởng Ikeda đã làm rõ trong một cuộc họp báo rằng
việc hoãn vô thời hạn này thực chất là một sự bác bỏ.
Cuộc khủng hoảng thực sự kết thúc với chuyến thăm Tokyo của Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc
Đường Gia Khánh vào cuối tháng 10. Ông Đường có một cuộc gặp không chính thức với Thủ tướng Nhật
Bản Hashimoto Ryutaro, nhưng không thể buộc Nhật Bản phải phá dỡ ngọn hải đăng hoặc ngăn chặn sự
cố tương tự tái diễn trong tương lai. Thủ tướng Hashimoto chỉ hứa sẽ cố gắng hết sức, nhưng nhấn mạnh
rằng ông bị hạn chế bởi khuôn khổ pháp lý chi phối hành động của mình với tư cách là Thủ tướng của
một quốc gia theo hiến pháp. Trong hội nghị Thứ trưởng Ngoại giao, ông Đường đề nghị một lần nừgacs
lại vấn đề chủ quyền để thế hệ tương lai giải quyết - cách thức được Đặng Tiểu Bình sử dụng vào năm
1978 - và nhất trí cùng Nhật Bản khai thác chung các mỏ dầu tiềm năng. Tuy nhiên, người đồng cấp Nhật
Bản chỉ đơn giản nhắc lại lập trường chính thức của chính phủ rằng không có thỏa thuận nào về việcgacs
lại vấn đề, không có vấn đề gì để thảo luận và do đó không có lý do để cùng nhau thăm dò tài nguyên.
Điều gần nhất với một thỏa thuận mà hai bên đạt được là nhất trí tạm dừng hoàn toàn vấn đề
Senkaku/Diaoyu và nỗ lực thiết lập lại quan hệ bình thường.
-Cuộc khủng hoảng năm 1996 được kích hoạt bởi một nhóm dân tộc chủ nghĩa Nhật Bản, leo thang đến
cuối tháng 9 khi hai chính phủ quyết định đối đầu với nhau về ngọn hải đăng, và bắt đầu giảm nhiệt từ
thời điểm đó cho đến khi hai bên đạt được một thỏa thuận mơ hồ vào cuối tháng 10. Thỏa thuận này
không thay đổi bản chất của cuộc xung đột xoay quanh đảo Senkaku/Diaoyu. Mức độ căng thẳng của
cuộc khủng hoảng vẫn ở mức thấp. Không xảy ra đối đầu quân sự giữa hai nước trên vùng biển quanh các
đảo, và vấn đề này không tốn nhiều thời gian và năng lượng của giới lãnh đạo cấp cao, vì các nhà lãnh
đạo hàng đầu của cả hai bên hầu như không tham gia công khai. Hơn nữa, Trung Quốc chỉ giới hạn ở mức
chỉ trích và yêu cầu, không đe dọa Nhật Bản bằng bất kỳ hành động trả đũa cụ thể nào, trong khi Nhật
Bản không làm gì hơn là kiên quyết chống lại các yêu cầu của Trung Quốc. Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng
vẫn tuân theo mô hình lý thuyết về leo thang, giảm leo thang và không đạt được tiến triển cụ thể về vấn
đề sau khi kết thúc chu kỳ. Bây giờ chúng ta sẽ xem xét lý do của cả hai bên để đối đầu với nhau và sau
đó đi đến một thỏa thuận nào đó, đồng thời xem tại sao không có nỗ lực mạnh mẽ để đạt được thỏa thuận
nhằm trung hòa vấn đề Senkaku/Diaoyu sau hậu quả của cuộc khủng hoảng.
*Lý do đối đầu:
-Nhật Bản:
Mùa hè năm 1996, nhận thức của Nhật Bản về động cơ và ý định của Trung Quốc ngày càng trở
nên tiêu cực do một loạt động thái của Trung Quốc trong những năm trước đó. Điều này bao gồm:
 Việc ban hành "Luật Biển lãnh thổ và Vùng tiếp giáp" vào năm 1992, tuyên bố yêu sách của Trung Quốc
đối với đảo Senkaku/Diaoyu và ngầm ý rằng có thể sử dụng vũ lực để bảo vệ yêu sách đó.
 Hoạt động của các tàu nghiên cứu Trung Quốc trong vùng Đặc quyền Kinh tế do Nhật Bản tuyên bố - các
cuộc xâm nhập thường xuyên diễn ra vào đầu đến giữa những năm 1990.
 Sự gia tăng nhanh chóng chi tiêu quốc phòng của Trung Quốc và thiếu minh bạch trong ngân sách quân
sự.
 Các cuộc thử hạt nhân do Trung Quốc tiến hành vào năm 1995 trước khi gia nhập Hiệp ước Không phổ
biến vũ khí hạt nhân.
 Việc chiếm giữ Đá Vành Khăn (Mischief Reef) trên Biển Đông cùng năm, một thực thể cũng được
Philippines tuyên bố chủ quyền.
 Các cuộc tập trận quân sự và thử tên lửa được tiến hành ở eo biển Đài Loan vào cuối năm 1995 và đầu
năm 1996 để thể hiện sự bất mãn của Trung Quốc đối với việc Đài Loan hướng tới dân chủ (đi kèm với sự
ủng hộ công khai lớn hơn cho độc lập), các hành động ủng hộ độc lập của Tổng thống Lee Teng-hui và
những dấu hiệu ngày càng tăng của Mỹ trong việc tiếp tay cho những hành động đó.

Tất cả các động thái của Trung Quốc kể trên khiến Nhật Bản cảm nhận rằng nước láng giềng này có thể
trở thành mối đe dọa. Năm 1992, lần đầu tiên Sách trắng quốc phòng của Nhật Bản bày tỏ lo ngại về việc
Trung Quốc mở rộng phạm vi hoạt động hàng hải (đặc biệt là ở Biển Đông) và mua sắm thiết bị của Nga,
đồng thời chỉ ra mối liên hệ giữa các động thái đó với việc thông qua Luật Biển lãnh thổ và Vùng tiếp
giáp. Trong những năm tiếp theo, Sách trắng quốc phòng tiếp tục nêu chi tiết những lo ngại đó, và các
tuyên bố chính thức về lo ngại gia tăng liên quan đến chi tiêu quân sự, thử hạt nhân và các cuộc tập trận
ném bom của Trung Quốc ở eo biển Đài Loan. Cuộc khủng hoảng eo biển Đài Loan có tác động đặc biệt
sâu sắc đến suy nghĩ của Nhật Bản, đáng chú ý là vì một số tên lửa của Trung Quốc rơi rất gần các đảo
cực nam của Nhật Bản. Sự phô trương sức mạnh của Trung Quốc đặt ra khả năng họ có thể làm điều gì đó
tương tự để thúc đẩy yêu sách của mình đối với đảo Senkaku/Diaoyu - một khả năng mà chính phủ Nhật
Bản đang nghiêm túc cân nhắc.
Vì vậy, vào mùa hè năm 1996, Nhật Bản nhận thấy ý định của Trung Quốc ngày càng hung hăng, điều
này làm gia tăng lợi ích của việc áp dụng lập trường cứng rắn trong tranh chấp các đảo để gửi tín hiệu tới
nước láng giềng rằng họ sẽ không bị bắt nạt.
Bên cạnh đó, những yếu tố trong nước cũng khiến Nhật Bản có thêm lý do để đối đầu với Trung Quốc.
Một số diễn biến từ đầu đến giữa những năm 1990 đã dẫn đến việc thái độ đối với Trung Quốc xấu đi và
hệ thống chính trị nghiêng về hữu. Xét về thái độ của công chúng trước tiên. Trong Chiến tranh Lạnh,
người dân Nhật Bản phần lớn có cái nhìn tích cực về Trung Quốc, nhưng sự kiện Thiên An Môn đã gây
chấn động nhiều người và khiến “tình cảm thân thiện” của công chúng đối với Trung Quốc giảm mạnh,
chỉ còn khoảng 50% số người tham gia khảo sát vào năm 1990 thể hiện điều này. Các cuộc thử hạt nhân
năm 1995 và cuộc khủng hoảng eo biển Đài Loan sau đó khiến con số này giảm xuống dưới mức 50%, đó
là tình trạng diễn ra ngay từ đầu cuộc tranh chấp về đảo Senkaku/Diaoyu vào năm 1996.
Sự thay đổi trong dư luận này đi kèm với các diễn biến chính trị không liên quan đến quan hệ với Cộng
hòa Nhân dân Trung Hoa, nhưng làm giảm số lượng tiếng nói ủng hộ Trung Quốc trong hệ thống chính
trị. Đảng Xã hội Nhật Bản (JSP) là đảng đối lập chính trong Chiến tranh Lạnh và là tiếng nói đáng tin cậy
ủng hộ quan hệ gần gũi hơn với Trung Quốc. Sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh đã giáng một đòn mạnh
vào lập trường ý thức hệ của đảng, nhưng trớ trêu thay, chính quyết định tham gia liên minh cầm quyền
với LDP vào năm 1994 (sau khi LDP lần đầu tiên mất quyền lực kể từ khi thành lập vào năm 1955) đã
đẩy nhanh sự sụp đổ của đảng. JSP mất phần lớn sự ủng hộ của công chúng, chia rẽ và sau đó chỉ còn
đóng vai trò nhỏ. Với sự sụp đổ này, Trung Quốc đã mất đi một trong những cách chính để tác động đến
diễn ngôn công cộng, vốn ngày càng do LDP hồi sinh và các chính trị gia bảo thủ thống trị, được thúc đẩy
bởi những tờ báo có lập trường cứng rắn và có ảnh hưởng như Sankei Shimbun và Yomiuri Shimbun.
Ngay cả trong nội bộ LDP, Trung Quốc cũng đang mất đi đồng minh. Thủ tướng Hashimoto Ryutaro là
người đứng đầu phe do Tanaka Kakuei thành lập, kiến trúc sư của việc bình thường hóa quan hệ ngoại
giao Trung-Nhật vào những năm 1970, nhưng đồng thời cũng là Chủ tịch Hiệp hội Gia đình Thương binh
Chiến tranh Thế giới thứ II (Izokukai), tổ chức mà Trung Quốc cho là có liên quan đến việc xuyên tạc lịch
sử. Ông thiếu mối quan hệ cá nhân với giới tinh hoa Trung Quốc như những người tiền nhiệm của mình.
Các nhân vật chủ chốt khác ủng hộ Trung Quốc có quan điểm cứng rắn, và ngay cả những người không
có quan điểm cứng rắn cũng không có cam kết mạnh mẽ về quan hệ tốt đẹp như nhiều chính trị gia thuộc
thế hệ trước. Đối với Ozawa Ichiro, một cựu thành viên của phe Tanaka được biết đến với quan điểm tích
cực về Trung Quốc và là chính trị gia có ảnh hưởng nhất những năm 1990, ông quá bận rộn với việc thành
lập và giải tán các đảng phái mới nhằm thay thế LDP cầm quyền để dành nhiều năng lượng cho chính
sách đối với Trung Quốc.
Do đó, bầu không khí chính trị vào năm 1996 không thuận lợi cho lập trường hòa giải với Trung
Quốc. Kết quả là, do cả nhận thức tiêu cực về Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và những cân nhắc
trong nước, chính phủ Nhật Bản có xu hướng đối đầu với Trung Quốc về vấn đề Senkaku/Diaoyu.
Dấu hiệu đầu tiên của điều đó là việc khi Nhật Bản nộp văn kiện phê chuẩn Công ước của Liên hợp
quốc về Luật Biển (UNCLOS) lên Liên hợp quốc vào tháng 6 năm 1996, nước này đã bao gồm định
nghĩa về Vùng Đặc quyền Kinh tế (EEZ) mở rộng ra 200 hải lý và ngầm bao gồm cả quần đảo
Senkaku/Diaoyu. Điều này khiến những người theo chủ nghĩa dân tộc Nhật Bản mạnh dạn tự mình
giải quyết vấn đề và xây dựng một ngọn hải đăng trên một trong những hòn đảo. Ngay cả khi hành
động của họ không được chấp nhận bởi giới chính thống Nhật Bản, họ vẫn nhận được sự ủng hộ
ngầm từ nhiều thành viên trong LDP và được thực hiện dễ dàng hơn do chính phủ quyết tâm không
can thiệp vào những gì họ coi là vấn đề nội bộ. Điều này càng khuyến khích những người theo chủ
nghĩa dân tộc thực hiện các chuyến đi mới đến các đảo trong khi chính phủ Nhật Bản vẫn kiên
quyết trước các yêu cầu của Trung Quốc về sự can thiệp, do đó mở đường cho leo thang căng thẳng.
-Trung Quốc:
Trung Quốc cũng nghi ngờ ý định của Nhật Bản giống như Nhật Bản nghi ngờ ý định của Trung Quốc.
Thực tế, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (PRC) có lý do để coi hành động của những người theo chủ
nghĩa dân tộc Nhật Bản là sự kiện mới nhất trong một loạt diễn biến đáng lo ngại gần đây, bao gồm:
 Những người theo chủ nghĩa dân tộc Nhật Bản đã hai lần (năm 1978 và 1990) sử dụng ngọn hải đăng để
củng cố tuyên bố chủ quyền của nước họ đối với quần đảo Senkaku/Điếu Ngư.
 Quyết định của chính phủ Nhật Bản đưa các đảo này vào định nghĩa về vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của
nước này trình lên Liên Hợp Quốc.
 "Tuyên bố An ninh Nhật Bản-Hoa Kỳ" gần đây, bao gồm cam kết khám phá "hợp tác song phương trong
việc giải quyết các tình huống có thể xảy ra ở các khu vực xung quanh Nhật Bản và sẽ có ảnh hưởng quan
trọng đến hòa bình và an ninh của Nhật Bản" - điều này nghe rất đáng ngờ đối với Trung Quốc, đặc biệt là
khi căng thẳng về vấn đề Đài Loan leo thang gần đây.
  Sự lan rộng của những lập luận về "mối đe dọa Trung Quốc" trong nội bộ Nhật Bản, được thể hiện bằng
những lo ngại về hiện đại hóa quân đội của Trung Quốc được nêu trong các sách trắng quốc phòng của
nước này.
 Kiên trì với chủ nghĩa xét lại lịch sử trong giới tinh hoa Nhật Bản, một dấu hiệu rõ ràng trong mắt Trung
Quốc là chuyến thăm của Thủ tướng Hashimoto đến Đền Yasukuni ở Tokyo (nơi thờ phụng linh hồn của
một số tội phạm chiến tranh hạng A từ Thế chiến thứ hai cùng với linh hồn của tất cả những người Nhật
Bản hy sinh trong chiến tranh kể từ thời Minh Trị Duy tân) ngay sau chuyến đi đầu tiên của những người
theo chủ nghĩa dân tộc đến Senkaku/Điếu Ngư.

Tất cả những yếu tố này được truyền thông nhà nước Trung Quốc đề cập đến trong thời kỳ khủng hoảng
quần đảo như những dấu hiệu cho thấy Nhật Bản đang trở nên bảo thủ hơn và quyết đoán hơn ở nước
ngoài, có ý định ngăn cản sự trỗi dậy của Trung Quốc và do đó cần phải đối đầu.
Tình hình trong nước của Trung Quốc cũng đang đẩy nước này tới một tư thế quyết đoán hơn. Thứ nhất,
sự oán giận phổ biến đối với Nhật Bản tồn tại ở Trung Quốc những năm 1990, sự oán giận bắt nguồn từ
những ký ức đau buồn về Thế chiến thứ hai, vẫn tồn tại trong suốt Chiến tranh Lạnh bởi tình hình quốc tế
không thuận lợi cho sự hòa giải Trung-Nhật và đã quay trở lại tình trạng hòa giải giữa Trung Quốc và
Nhật Bản lên hàng đầu sau năm 1989. Trên thực tế, cảm xúc bài Nhật của quần chúng đã được chế độ
ĐCSTQ thúc đẩy như một tác dụng phụ của cái gọi là chiến dịch “giáo dục lòng yêu nước” được phát
động vào giữa những năm 1990 nhằm củng cố hình ảnh của Đảng với tư cách là nhà giải phóng nhân dân
Trung Quốc trước mặt sự xâm lược của Nhật Bản trong Thế chiến thứ hai. Mục đích chính là tạo ra một
nguồn chính đáng mới cho thế giới hậu Chiến tranh Lạnh, hậu cộng sản, nhưng chiến dịch này lại mang
âm hưởng chống Nhật mạnh mẽ. Vào năm 1996, những chiến dịch đó đã diễn ra sôi nổi và Đảng khó có
thể áp dụng đường lối mềm mỏng chống lại Nhật Bản mà không gặp rủi ro bị cáo buộc là không nhất
quán và cảm giác chống Nhật của quần chúng quay lưng lại với Nhật Bản. Thật vậy, Nhân dân Nhật báo
và các tờ báo khác đã nhận được vô số thư và kiến nghị với hơn 150.000 chữ ký kêu gọi chính phủ tích
cực bảo vệ tuyên bố của mình trong cuộc khủng hoảng.
Tình hình nội bộ của Trung Quốc cũng đẩy nước này hướng tới một lập trường cứng rắn hơn. Thứ nhất,
làn sóng phẫn nộ dân chúng đối với Nhật Bản vẫn tồn tại trong những năm 1990, nguồn gốc của nó bắt
nguồn từ những ký ức đau thương về Chiến tranh Thế giới thứ II, được duy trì trong suốt Chiến tranh
Lạnh bởi tình hình quốc tế bất lợi cho việc hòa giải Trung-Nhật và bùng phát trở lại sau năm 1989. Thực
tế, cảm xúc bài Nhật Bản trong dân chúng được chính quyền Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) thúc
đẩy như một tác dụng phụ của các chiến dịch “giáo dục yêu nước” được phát động vào giữa những năm
1990 nhằm củng cố hình ảnh của Đảng là giải phóng quân cho nhân dân Trung Quốc trước sự xâm lược
của Nhật Bản trong Thế chiến thứ II. Mục đích chính là tạo ra một nguồn hợp pháp mới cho thế giới hậu
Chiến tranh Lạnh, hậu cộng sản, nhưng chiến dịch này mang đậm màu sắc bài Nhật. Đến năm 1996, các
chiến dịch đó đang diễn ra sôi nổi, và Đảng khó có thể áp dụng đường lối mềm mỏng với Nhật Bản mà
không mạo hiểm bị buộc tội thiếu nhất quán và khiến cho làn sóng bài Nhật Bản trong dân chúng quay lại
chống lại mình. Thực tế, Nhân dân Nhật báo và các tờ báo khác đã nhận được vô số thư và kiến nghị với
hơn 150.000 chữ ký kêu gọi chính phủ bảo vệ mạnh mẽ tuyên bố của mình trong cuộc khủng hoảng.
Sau biến cố Thiên An Môn, phe bảo thủ trong ĐCSTQ (tức là phe cánh tả ở Trung Quốc) đã quay trở lại
sau nhiều năm thua cuộc trong cuộc tranh luận chung về cải cách và mở cửa, và nó đã lấy đi tất cả quyền
lực và sự kiên quyết của Đặng Tiểu Bình để tái khởi động tiến trình cải cách kinh tế vào đầu những năm
1990. Ngay cả khi ông đã thành công trong việc đó, chủ nghĩa bảo thủ của ĐCSTQ đã được hồi sinh, điều
này chuyển thành một làn sóng tư tưởng có ảnh hưởng như “cố thủ”, “nền chuyên chế mới” và “chủ nghĩa
dân tộc lấy nhà nước làm trung tâm” lan rộng trong các giới chính trị Trung Quốc những năm 1990. Khi
Tập Cận Bình ủng hộ chương trình cải cách của Đặng Tiểu Bình, ông ngày càng bị phe cánh tả chỉ trích,
và Khủng hoảng eo biển Đài Loan năm 1995-1996 càng khiến phe bảo thủ mạnh dạn yêu cầu chấm dứt
chính sách mở cửa của Trung Quốc và quay trở lại với sự trong sạch về tư tưởng. Do đó, giới lãnh đạo
Trung Quốc không thể cung cấp thêm vũ khí cho những lời chỉ trích của mình bằng cách hòa giải với
Nhật Bản về vấn đề Senkaku / Điếu Ngư. Hơn nữa, Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) cũng
chứng kiến tầm quan trọng về chính trị của mình tăng lên đáng kể do Khủng hoảng eo biển Đài Loan.
Vào mùa hè năm 1996, PLA không ngần ngại lên tiếng mạnh mẽ rằng Nhật Bản nên bị đối đầu bằng cả
hành động và lời nói, đồng thời tuyên bố sẵn sàng “bảo vệ tổ quốc”. Do đó, các nhà lãnh đạo Trung Quốc
cũng chịu áp lực không kém gì các nhà lãnh đạo Nhật Bản trong việc áp dụng lập trường đối đầu về ngọn
hải đăng. Tuy nhiên, chi phí của cuộc khủng hoảng cuối cùng đã trở nên rõ ràng, buộc hai bên phải thay
đổi hướng đi.
*Lý do để thỏa hiệp:
-Nhật Bản: Ban đầu, cuộc đối đầu với Trung Quốc không thực sự gây ra hậu quả đối với lợi ích của Nhật
Bản. Việc xây dựng ngọn hải đăng đã kích động các tuyên bố lên án không chỉ từ Trung Quốc mà còn từ
cả Đài Loan và Hồng Kông (khi đó chưa được trao trả lại cho Trung Quốc), nhưng những tuyên bố đó
không chuyển thành các hành động phản đối thực tế cho đến đầu tháng 9. Chính chuyến thăm dân tộc chủ
nghĩa thứ hai và thứ ba của Nhật Bản đến hòn đảo đã khiến làn sóng giận dữ của người dân ở Hồng Kông,
Đài Loan và Trung Quốc Đại lục dâng cao và chuyển thành hành động. Cuộc tẩy chay hàng tiêu dùng ở
Hồng Kông và Đài Loan đe dọa các lợi ích kinh doanh của Nhật Bản ở nước ngoài và các chuyến thăm
của các nhà hoạt động đến Senkaku / Điếu Ngư đồng nghĩa với việc Lực lượng Tuần duyên Nhật Bản
(JCG) phải luôn trong tình trạng báo động cao. Tình hình chỉ trở nên tồi tệ hơn sau cái chết của nhà hoạt
động Hồng Kông mà chúng tôi đã đề cập ở trên. Do đó, chi phí của việc đối đầu liên tục tăng nhanh,
thuyết phục chính phủ Nhật Bản cần phải giảm leo thang căng thẳng. Việc cần phải xoa dịu cảm xúc của
người dân Trung Quốc đã được nêu rõ ràng là lý do cho quyết định thực tế là bác bỏ đơn xin công nhận
ngọn hải đăng Senkaku / Điếu Ngư.
-Trung Quốc: Như chúng ta đã thấy ở trên, làn sóng dân chúng đang thúc đẩy Trung Quốc hướng tới lập
trường cứng rắn về vấn đề Senkaku / Điếu Ngư. Tuy nhiên, chính những cảm xúc đó cũng được coi là
mối đe dọa đối với sự ổn định chính trị nội bộ, mối quan tâm hàng đầu của Đảng Cộng sản Trung Quốc
trong mọi tình huống và thậm chí còn hơn thế nữa trong những năm sau sự kiện Thiên An Môn. Do đó,
chính phủ rất muốn ngăn chặn các cuộc biểu tình công khai ở Bắc Kinh và các thành phố khác. Khi sinh
viên bắt đầu huy động tại các trường đại học của thủ đô, chính quyền đã thực hiện một trong những hành
động kiểm duyệt internet đầu tiên và đóng cửa các bảng thảo luận trực tuyến; Khi kỷ niệm sự kiện Mãn
Châu Quốc đến gần, hàng nghìn cảnh sát mặc đồng phục và thường phục được huy động trên khắp đất
nước để ngăn chặn các cuộc biểu tình chống Nhật, và các nhà hoạt động nổi tiếng đã bị đưa ra khỏi thủ
đô. Mối lo ngại về sự ổn định chỉ gia tăng khi phong trào quần chúng tập hợp lại ở Hồng Kông và Đài
Loan. ĐCSTQ đã cố gắng ngăn chặn tin tức về các cuộc biểu tình ở đó lan sang đại lục và đảm bảo các
chuyến thám hiểm đến các đảo từ Hồng Kông và Đài Loan không được bắt chước ở Trung Quốc. Giống
như Nhật Bản, mối đe dọa về việc gia tăng huy động quần chúng đã thúc đẩy Trung Quốc tìm kiếm sự
hòa giải về vấn đề Senkaku / Điếu Ngư.
*Sự thiếu vắng giải pháp hoặc trung lập:
-Cuộc tranh chấp năm 1996 kết thúc mà không có bất kỳ thỏa thuận nào về quy chế của các đảo, hoặc về
khai thác tài nguyên chung. Tuy nhiên, trong những tháng tiếp theo, cả hai bên đều mong muốn tránh một
kịch tính mới. Chẳng hạn, khi bốn người Nhật Bản, trong đó có hai thành viên Quốc hội, đặt chân lên một
trong những hòn đảo vào tháng 5 năm 1997, Thủ tướng Hashimoto đã đưa ra một bình luận không tán
thành và Trung Quốc chỉ giới hạn ở một sự lên án qua loa.
Tuy nhiên, điều này là không đủ để thúc đẩy một thỏa thuận có thể ngăn chặn các cuộc đụng độ mới trong
tương lai. Trung Quốc và Nhật Bản thậm chí còn có cơ hội để giải quyết vấn đề này trong khuôn khổ các
cuộc đàm phán rộng lớn hơn về quyền đánh bắt cá ở Biển Đông Trung Quốc, vốn đã được thống nhất
trước khi bắt đầu khủng hoảng Senkaku / Điếu Ngư để dự đoán việc UNCLOS có hiệu lực. Khi hai bên
ký kết thỏa thuận đánh bắt cá vào mùa thu năm 1997, họ đã rõ ràng loại trừ khu vực xung quanh
Senkaku / Điếu Ngư khỏi phạm vi áp dụng. Sau đó, họ đã trao đổi công hàm ngoại giao bày tỏ thiện chí
“không áp dụng các luật và quy định đánh cá có liên quan” cho công dân của bên kia trong khu vực tranh
chấp xung quanh các đảo, nhưng chỉ với điều kiện là “Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và Nhật Bản đang
trong quan hệ hợp tác”. Điều này gần như đảm bảo rằng thỏa thuận sẽ không ngăn chặn căng thẳng vì nó
phụ thuộc vào việc giải thích của hai bên xem quan hệ song phương có đủ tốt để áp dụng hay không.
Hơn nữa, thỏa thuận đánh bắt cá không giải quyết được vấn đề nhạy cảm và rất quan trọng đối với Trung
Quốc - các mỏ dầu được cho là nằm trong vùng biển xung quanh Senkaku / Điếu Ngư. Trung Quốc đã lặp
lại yêu cầu lâu đời về khai thác chung vào cuối cuộc khủng hoảng năm 1996, nhưng Nhật Bản đã từ chối,
tuyên bố rằng không có ích gì cho các liên doanh vì các đảo là lãnh thổ không thể tranh cãi của Nhật Bản.
Chính trường nội bộ Nhật Bản không tạo ra động lực nào để Hashimoto và Nội các của ông thỏa hiệp.
Thực tế, việc chấm dứt tranh cãi về ngọn hải đăng đã trùng hợp với các cuộc bầu cử vào Hạ viện của
Quốc hội Nhật Bản. Trong thời gian chạy đua bầu cử, và ngay khi Nội các Nhật Bản chuẩn bị bác bỏ đơn
xin công nhận chính thức ngọn hải đăng, LDP đã công bố bản tuyên ngôn của đảng, trong đó kêu gọi bảo
vệ chủ quyền của Nhật Bản đối với Senkaku / Điếu Ngư.
-Sau khi phe bảo thủ Nhật Bản trỗi dậy trong thời gian dẫn đến tranh chấp ngọn hải đăng, họ càng hùng
mạnh hơn sau cuộc bầu cử, khi LDP tăng tổng số ghế thêm 28 và giành được đa số phiếu, trong khi JSP
(đã đổi tên thành Đảng Dân chủ Xã hội) mất một nửa trong số 30 ghế vốn đã thấp. Mặc dù hai đảng vẫn
liên minh trong một liên minh cầm quyền (cùng với Đảng Tân Thời chỉ có 2 ghế), cán cân quyền lực đã
nghiêng mạnh về phía LDP. Điều này càng trở nên rõ ràng hơn một năm sau khi một số thành viên phe
đối lập đào tẩu và gia nhập LDP, do đó, LDP có khả năng tự cai trị một lần nữa kể từ thất bại năm 1993.
Do đó, một LDP thắng lợi không có tâm trạng thỏa hiệp về các vấn đề chính sách đối ngoại, và đặc biệt là
không phải khi liên quan đến Trung Quốc, vì cuộc tranh chấp ngọn hải đăng đã khuyến khích những
người có quan điểm diều hâu về Trung Quốc lên tiếng nhiều hơn. Họ được cổ vũ trong những năm tiếp
theo bởi các tranh chấp mới với Trung Quốc nổ ra về việc củng cố liên minh Mỹ-Nhật và về vấn đề lịch
sử.
Ngay cả ở Trung Quốc, Giang Trạch Dân cũng không có động lực để tham gia với Nhật Bản về vấn đề
Senkaku / Điếu Ngư. Vào cuối cuộc khủng hoảng năm 1996, ông và Ngoại trưởng Kiến đã bị chỉ trích vì
quá mềm mỏng với Nhật Bản và bỏ rơi yêu cầu gỡ bỏ ngọn hải đăng. Đặc biệt, Quân Giải phóng Nhân
dân Trung Quốc (PLA) không ngại can thiệp vào tranh chấp, như chúng tôi đã nói ở trên, và tiếp tục ủng
hộ việc gây sức ép lên Nhật Bản về tranh chấp quần đảo. Vì Nhật Bản cũng tỏ ra không sẵn sàng xem xét
phát triển tài nguyên chung, nên các nhà lãnh đạo Trung Quốc hoàn toàn không có động lực để ngừng
phái các tàu nghiên cứu đến các đảo, một số thậm chí còn đi vào vùng lãnh hải Senkaku / Điếu Ngư.
Vì vậy, sân khấu đã được thiết lập cho các cuộc đối đầu trong tương lai về các hòn đảo. Tuy nhiên, trên
thực tế, như chúng ta sẽ thấy ngay bây giờ, lần tiếp theo xảy ra sự cố có thể gây ra một cuộc đối đầu như
vậy, các nhà lãnh đạo của cả hai nước đã xoay sở để tránh leo thang. Tuy nhiên, điều đó không ngăn cản
việc nhận thức lẫn nhau tiếp tục xấu đi và sự lên ngôi của những ý kiến diều hâu ở cả hai phía.
5. 2004-2008: Ngăn chặn khủng hoảng trong bối cảnh ngờ vực gia tăng
Vào ngày 24 tháng 3 năm 2004, bảy nhà hoạt động Trung Quốc, những người rời Trung Quốc mà không
báo cho chính quyền, đã lên một trong những hòn đảo và bị Lực lượng Tuần duyên Nhật Bản (JCG) bắt
giữ vì vi phạm luật nhập cư. Đây là lần đầu tiên các nhà hoạt động Trung Quốc đại lục can thiệp trực tiếp
vào tranh chấp lãnh thổ. Nó cũng là dấu hiệu cho thấy sự huy động của công chúng ngày càng tăng ở
Trung Quốc. Bộ Ngoại giao Trung Quốc yêu cầu “thả vô điều kiện” các nhà hoạt động bị “giam giữ bất
hợp pháp”, và một cuộc biểu tình, trong đó quốc kỳ Nhật Bản bị đốt cháy, được phép diễn ra trước Đại sứ
quán Nhật Bản tại Bắc Kinh.
Các quan chức Nhật Bản phụ trách xử lý vụ việc ban đầu tuyên bố ý định buộc tội các nhà hoạt động
Trung Quốc tội nhập cư bất hợp pháp và đưa họ ra tòa. Tuy nhiên, Thủ tướng Koizumi Junichiro đã can
thiệp và yêu cầu các quan chức phụ trách vấn đề này xem xét tác động của việc đó đối với quan hệ Trung-
Nhật. Điều này gây ra một sự thay đổi đột ngột và các nhà hoạt động đã được đưa trở lại Trung Quốc.
Với việc đó, cuộc tranh chấp đã chấm dứt và mặc dù cả hai bên đều hủy bỏ cuộc đối thoại sắp tới về
UNCLOS, các quan chức Trung Quốc đã đưa ra những bình luận trấn an về Senkaku / Điếu Ngư và thậm
chí còn cảm ơn chính quyền Nhật Bản vì đã nhanh chóng trả lại các nhà hoạt động. Điều này không ngăn
cản ủy ban quốc phòng thuộc hạ viện của Quốc hội Nhật Bản thông qua một nghị quyết kêu gọi chính phủ
cảnh giác và bảo vệ mạnh mẽ toàn vẹn lãnh thổ của Nhật Bản. Họ phản ứng không chỉ về việc các nhà
hoạt động Trung Quốc đổ bộ, mà còn cả về việc gia tăng các hoạt động của tàu nghiên cứu hàng hải
Trung Quốc trong vùng EEZ do Nhật Bản tuyên bố. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã phản
ứng bằng cách nói rằng những nỗ lực của Tokyo nhằm “nâng cao kiểm soát” đối với các đảo mà Trung
Quốc có “chủ quyền không thể tranh cãi” là “bất hợp pháp và vô hiệu”, và quyết tâm của Trung Quốc
“bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ tổ quốc [là] kiên định và không lay chuyển”. Tuy nhiên, Nội các Koizumi đã từ
chối cho phép toàn thể Quốc hội thông qua nghị quyết để tránh chọc giận Trung Quốc. Tuy nhiên, vài
ngày sau, Bộ trưởng Đất đai Ishihara Nobuteru kêu gọi chính phủ xây dựng ngọn hải đăng hoặc sân bay
trực thăng ở Senkaku để thể hiện chủ quyền của Nhật Bản.
-Sự cố năm 2004 một lần nữa do các nhà dân tộc chủ nghĩa gây ra, lần này là từ phía Trung Quốc. Tình
hình dường như sẽ leo thang khi các quan chức Nhật Bản quyết định truy tố các nhà hoạt động Trung
Quốc đã lên đảo Senkaku / Điếu Ngư và Trung Quốc trả lời bằng cách yêu cầu thả họ ngay lập tức và vô
điều kiện, nhưng sự can thiệp của Koizumi đã ngăn chặn điều đó và khiến cuộc khủng hoảng kết thúc
trước khi bắt đầu. Tuy nhiên, chuỗi sự kiện vẫn cho thấy những động lực xung đột tiềm ẩn đang diễn ra.
Chúng ta sẽ xem xét tại sao chính phủ Nhật Bản sẵn sàng truy tố các nhà hoạt động (họ chưa bao giờ thực
hiện điều gì đó tương tự với các nhà hoạt động từ Hồng Kông và Đài Loan đã đổ bộ lên các đảo trong
những năm trước) và Trung Quốc phản ứng mạnh mẽ. Sau đó, chúng ta sẽ xem tại sao Koizumi can thiệp
và xoay sở để tránh khủng hoảng. Cuối cùng, chúng ta sẽ thảo luận về hậu quả của vụ việc, tính đến giai
đoạn nới lỏng căng thẳng Trung-Nhật sau khi Koizumi từ chức.
*Lý do đối đầu và lý do thỏa hiệp:
-Nhật Bản:
+Nhận thức của Nhật Bản về Trung Quốc đã xấu đi từ năm 1996, nhưng xu hướng này càng tăng mạnh
trong những năm tiếp theo. Năm 1998, sách trắng quốc phòng Nhật Bản lần đầu tiên đề cập đến hoạt động
của tàu nghiên cứu Trung Quốc ở vùng biển xung quanh Senkaku / Điếu Ngư. Trong những năm tiếp
theo, phần trong sách trắng hàng năm dành riêng cho Trung Quốc tăng lên, và số lượng các mối quan ngại
được nêu bật cũng vậy. Năm 2000, bên cạnh việc bày tỏ lo ngại về các hoạt động của tàu nghiên cứu xung
quanh Senkaku / Điếu Ngư và những nỗ lực đổ bộ lên đảo của các nhà hoạt động từ Đài Loan và Hồng
Kông, sách trắng ghi nhận nỗ lực của Trung Quốc nhằm tăng số lượng và hiệu quả của tên lửa đạn đạo
tầm trung và liên lục địa, có thể vươn tới Nhật Bản, và bày tỏ nghi ngờ về việc liệu tốc độ tăng trưởng cao
của ngân sách quốc phòng Trung Quốc có được hợp lý hay không. Những lo ngại đó được lặp lại và mở
rộng trong những năm sau. Đặc biệt đáng lo ngại là các hoạt động gia tăng của Hải quân Quân Giải phóng
Nhân dân Trung Quốc (PLA) trên vùng biển xung quanh Senkaku / Điếu Ngư. Mặc dù các tàu chiến của
Trung Quốc không bao giờ đi quá gần các đảo, nhưng Trung Quốc đã tiến hành các cuộc tập trận quân sự
trong khu vực. Vào tháng 5 năm 1999, các tàu chiến Trung Quốc đã tiến hành một cuộc tập trận ở vùng
biển phía bắc Senkaku / Điếu Ngư - lần đầu tiên Trung Quốc thực hiện điều này trong khu vực - và lặp lại
điều này vài tháng sau đó và đầu năm sau. Các nhà hoạch định chiến lược Nhật Bản đã ghi nhận những
động thái đó một cách báo động.
Tình hình nội bộ của Nhật Bản cũng ngày càng thù địch với Trung Quốc. Xu hướng giảm sút trong thái
độ của công chúng đối với Trung Quốc vẫn tiếp tục vào đầu những năm 2000, phần lớn được thúc đẩy bởi
những lời chỉ trích liên tục của Trung Quốc về các chuyến thăm lặp lại của Thủ tướng Koizumi tới Đền
Yasukuni và cảnh tượng về làn sóng tình cảm chống Nhật Bản gia tăng trong dư luận Trung Quốc. Năm
2004, cảm xúc phổ biến về "sự gần gũi" đối với Trung Quốc chỉ ở mức dưới 40%. Trong hệ thống chính
trị, những người theo đường lối cứng rắn với Trung Quốc ngày càng chiếm ưu thế. Đảng Dân chủ Xã hội
(SDP) và các đảng phái cánh tả khác đã bị giảm xuống vai trò không đáng kể, và Nhật Bản dần dần
chuyển sang một hệ thống hai đảng thống nhất. Đảng đối lập chính kể từ đầu những năm 2000, Đảng Dân
chủ Nhật Bản, bảo thủ không kém LDP và cũng chỉ trích Trung Quốc gay gắt. Các chính trị gia từ mọi
phía ngày càng lên tiếng lên án các hoạt động của Trung Quốc ở Biển Đông và kêu gọi hành động nhiều
hơn để bảo vệ an ninh quốc gia. Các lập luận về "mối đe dọa từ Trung Quốc" đã trở nên phổ biến và gay
gắt hơn. Cơ quan Phòng vệ Nhật Bản (JDA, tương đương với Bộ Quốc phòng Nhật Bản tại thời điểm đó),
có vai trò trong chính sách đối ngoại ngày càng tăng do những nỗ lực của Koizumi nhằm mở rộng hợp tác
với Hoa Kỳ và mong muốn đóng góp quân sự vào các chiến dịch Afghanistan và Iraq, sẵn sàng công bố
chi tiết về các cuộc xâm nhập của Trung Quốc vào vùng biển và không phận của Nhật Bản. Với tất cả
những diễn ngôn diều hâu này, không có gì ngạc nhiên khi Lực lượng Tuần duyên Nhật Bản (JCG), đã bắt
giữ các nhà hoạt động Trung Quốc đổ bộ lên Senkaku / Điếu Ngư, sẵn sàng truy tố họ, nghị quyết ủy ban
quốc phòng Hạ viện được thông qua sau vụ việc với sự ủng hộ nhất trí, và các thành viên Nội các ủng hộ
lập trường cứng rắn. Chỉ có sự can thiệp của chính Thủ tướng Koizumi mới ngăn chặn được toàn bộ sự
việc leo thang.
+ Sự can thiệp của Koizumi: Có một số lý do khiến Thủ tướng Koizumi sẵn lòng và có khả năng can
thiệp để ngăn chặn khủng hoảng. Thứ nhất, quan điểm cá nhân của ông về Trung Quốc thực sự đi
ngược lại xu hướng chung của thế giới chính trị Nhật Bản. Trên thực tế, ông có một cái nhìn tích cực,
gần như lý tưởng về sự trỗi dậy của Trung Quốc và cơ hội mà nó đại diện cho toàn châu Á. Thứ hai, ông
nhận thức được những hậu quả tai hại mà một cuộc tranh chấp về Senkaku / Điếu Ngư sẽ gây ra đối
với quan hệ Trung-Nhật vốn đã rất mong manh. Thật vậy, sự cố năm 2004 cần được đặt trong bối cảnh
của cuộc tranh chấp kéo dài giữa Koizumi và các nhà lãnh đạo Trung Quốc về các chuyến thăm Đền
Yasukuni của Thủ tướng. Tranh chấp đó ngày càng tồi tệ hơn kể từ năm 2001 và các nhà lãnh đạo Trung
Quốc từ chối gặp Koizumi ở Trung Quốc hoặc Nhật Bản, và bắt đầu đặt câu hỏi ngay cả về khả năng tiến
hành các cuộc hội 담 trong các bối cảnh quốc tế (điều này cũng sẽ trở thành điều không thể chỉ một năm
sau). Trong bối cảnh căng thẳng đó, một cuộc đối đầu về Senkaku / Điếu Ngư sẽ rất khó khăn để quản lý
và giải quyết, và có thể chứng minh là cực kỳ tốn kém. Koizumi đã gián tiếp tham khảo chi phí tiềm ẩn
cao này khi ông yêu cầu các quan chức phụ trách vụ việc xem xét tác động của quyết định của họ đối với
quan hệ Trung-Nhật.
Điều quan trọng cần lưu ý là lý do tại sao Koizumi có thể can thiệp dứt khoát và tại sao các quan
chức lại tuân thủ yêu cầu của ông nhanh chóng là do chính sự nổi tiếng của Koizumi trong cả công
chúng và trong bộ máy quan liêu. Nếu không có sự nổi tiếng đó, ông đã không thể đi ngược lại xu thế
của dư luận và ý kiến của giới tinh hoa. Koizumi thực sự đã được bầu làm Chủ tịch LDP (và do đó là Thủ
tướng) với tư cách là ứng cử viên chống LDP, chống đối thủ, và đã nhận được sự ủng hộ lớn của công
chúng về điều đó. Ông cũng có biệt tài đặc biệt về quan hệ công chúng và biết cách sử dụng các phương
tiện truyền thông để kết nối trực tiếp với cử tri Nhật Bản. Vì lý do đó, ông vẫn nổi tiếng hơn nhiều so với
đảng của mình trong suốt thời gian tại nhiệm.
Ngoài ra, Koizumi cũng duy trì mối quan hệ hòa thuận với bộ máy quan liêu quyền lực của Nhật Bản.
Ông hầu như không cố gắng tăng cường giám sát chính trị đối với nó và thay vào đó, ông tin rằng cách tốt
nhất để thực hiện các cải cách mà ông nhắm tới là thông qua hợp tác với các bộ ngành và khuyến khích
họ đưa ra các sáng kiến táo bạo của riêng mình. Lòng tin được trao do đó được đáp lại và các quan chức
vẫn giữ một hình ảnh rất tốt về Thủ tướng ngay cả khi họ phản đối cải cách cụ thể mà ông đề xuất. Do đó,
chỉ cần một sự can thiệp vào năm 2004 là đủ để buộc họ thay đổi hướng đi, và không mang lại chi phí
chính trị đáng kể cho bản thân Koizumi. Các nhà lãnh đạo Trung Quốc bày tỏ lòng biết ơn về sự giải
quyết nhanh chóng này, có lẽ vì họ biết rằng tình hình nội bộ của họ sẽ buộc họ phải đối đầu gay gắt nếu
tranh chấp leo thang.
-Trung Quốc:
+Hoàn cảnh ở Trung Quốc năm 2004 rất dễ dẫn đến căng thẳng Trung-Nhật. Thứ nhất, phong trào quần
chúng chống Nhật Bản đã gia tăng nhanh chóng trong những năm trước đó. Tuyên truyền nhà nước
mạnh mẽ đã góp phần vào tình cảm tiêu cực của công chúng về Nhật Bản, nhưng chính các nhà hoạt động
chính trị trong công chúng và các phương tiện truyền thông đại chúng ưa thích những câu chuyện giật gân
mà kiểm duyệt có thể chấp nhận được là những người đã đóng vai trò quan trọng nhất trong việc lan
truyền những tình cảm đó bằng cách trình bày Nhật Bản dưới một ánh sáng rất tiêu cực. Sự bùng nổ của
việc sử dụng Internet ở Trung Quốc trong cùng thời kỳ đó đã giúp huy động dân chúng và biến sự giận dữ
đối với Nhật Bản thành hành động, như đã được thể hiện bởi chuyến đi của các nhà hoạt động Trung
Quốc tới Senkaku / Điếu Ngư, và sẽ được thể hiện rõ ràng hơn nhiều vào một năm sau với các cuộc biểu
tình đường phố lớn vào tháng 4 năm 2005. Vào năm 2004, chính quyền Trung Quốc đã cho phép tổ chức
một cuộc biểu tình nhỏ với việc đốt cháy quốc kỳ Nhật Bản bên ngoài Đại sứ quán Nhật Bản tại Bắc
Kinh, nhưng mặt khác đã cố gắng ngăn chặn thông tin về vụ việc. Họ biết rằng nếu vụ việc không được
giải quyết nhanh chóng, việc ngăn chặn công chúng Trung Quốc huy động về vấn đề này sẽ gần như bất
khả thi.
Tình hình chính trị ở Trung Quốc cũng sẽ đẩy các nhà lãnh đạo đi đến đối đầu với Nhật Bản. Đội ngũ
lãnh đạo mới do Tập Cận Bình đứng đầu vừa mới nhậm chức và quyền lực của họ vẫn chưa được củng
cố. Giang Trạch Dân vẫn nắm quyền Ủy ban Quân sự Trung ương (cơ quan quan trọng áp đặt sự kiểm
soát của đảng đối với Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc) và đã bố trí đồng minh vào nhiều vị trí
quan trọng. Ông ta được biết đến với việc ủng hộ lập trường cứng rắn đối với những hành động khiêu
khích của Nhật Bản. Ngược lại, Tập Cận Bình, giống như Koizumi, có cái nhìn tích cực hơn nhiều về
người láng giềng so với giới tinh hoa chính thống, và rất mong muốn cải thiện quan hệ với Nhật Bản
nhưng lại bị ngăn cản bởi những chuyến thăm Đền Yasukuni liên tục của Koizumi và bởi bầu không khí
chống Nhật Bản đang thịnh hành ở Trung Quốc thời điểm đó. Như một dấu hiệu của bầu không khí tiêu
cực đó, cái gọi là "suy nghĩ mới" về Nhật Bản mà một vài học giả bắt đầu ủng hộ vào cuối năm 2002, và
điều mà lãnh đạo mới sẵn sàng chấp nhận (điều mà họ thực sự sẽ thực hiện bốn năm sau khi điều kiện trở
nên thuận lợi hơn), đã bị nhấn chìm trong một biển chỉ trích từ cư dân mạng và từ những người diều hâu
trong giới tinh hoa.
Vì tất cả những lý do đó, Hồ Cẩm Đào và các nhà tư vấn của ông ta có lẽ đã rất nhẹ nhõm khi cuộc khủng
hoảng Senkaku / Điếu Ngư kết thúc trước khi nó thực sự bắt đầu, và do đó sẵn sàng bày tỏ lòng biết ơn
đối với người đồng cấp Nhật Bản. Tuy nhiên, kết quả tích cực của vụ việc không thể ngăn chặn xu hướng
đi xuống trong cuộc xung đột về các đảo.
*Thiếu giải pháp hoặc trung lập
-Thái độ xấu đi
+Trong năm sau vụ các nhà hoạt động đổ bộ, có một số dấu hiệu ở Nhật Bản về việc nghi ngờ ngày càng
gia tăng về ý định của Trung Quốc và phẫn nộ về hành vi của họ. Thứ nhất, thái độ của công chúng đối
với Trung Quốc tiếp tục xấu đi, đáng chú ý là phản ứng trước cảnh tượng quốc kỳ Nhật Bản bị đốt cháy
trong một số dịp (bao gồm cả trong sự cố Senkaku / Điếu Ngư). Các tổ chức dân tộc chủ nghĩa cũng trở
nên tích cực hơn để đáp lại chủ nghĩa dân tộc phổ biến của Trung Quốc. Vào tháng 4 năm 2004, các nhà
hoạt động cánh hữu nhằm thực hiện chuyến đi riêng của họ đến các đảo để đáp lại việc đổ bộ của Trung
Quốc và chỉ bị thời tiết xấu ngăn cản. Hai tuần sau, một nhóm khác lái xe tải lao vào lãnh sự quán Trung
Quốc ở Osaka, châm ngòi thêm các cuộc biểu tình của Trung Quốc.
Trong khi đó, trong những tháng sau vụ việc Senkaku / Điếu Ngư, các quan chức Nhật Bản bắt đầu gây
sức ép nhiều hơn với các đối tác Trung Quốc về các vấn đề Biển Đông bao gồm tranh chấp về các đảo và
hoạt động của tàu nghiên cứu Trung Quốc. Truyền thông bảo thủ Nhật Bản cũng lên tiếng nhiều hơn để
yêu cầu hành động cụ thể hơn nhằm bảo vệ chủ quyền của Nhật Bản. Lực lượng Tuần duyên Nhật Bản
(JCG) cũng quyết định triển khai các tàu lớn hơn để tuần tra vùng biển xung quanh Senkaku / Điếu Ngư
và tăng cường sự hiện diện tổng thể ở đó.
Vào tháng 11 năm 2004, một tàu ngầm Trung Quốc được phát hiện ở vùng biển lãnh thổ Nhật Bản gần
một hòn đảo cách Senkaku / Điếu Ngư 120km về phía nam. Vụ việc được báo chí tường thuật rầm rộ, dẫn
đến nghi ngờ rộng rãi về Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) và kêu gọi đáp trả mạnh mẽ. Nội
các Koizumi buộc phải gây sức ép mạnh mẽ lên các nhà lãnh đạo Trung Quốc về vấn đề này vì, theo
Chánh Thư ký Nội các Hosoda Hiroyuki tuyên bố, "mọi người đều tức giận". Chương trình Phòng vệ
Quốc gia (National Defense Program Guidelines - NPDG) được công bố một tháng sau đó nêu rõ Nhật
Bản nên "giữ thái độ thận trọng" đối với các hành động trong tương lai của Trung Quốc do hiện đại hóa
quân đội và tác động của Trung Quốc đối với các vấn đề khu vực, một cách diễn đạt khá nhẹ nhàng,
nhưng cũng lưu ý rằng Lực lượng Phòng vệ Nhật Bản (JSDF) sẽ tăng cường khả năng để đối phó với các
mối đe dọa mới như tấn công tên lửa đạn đạo, xâm lược các đảo ngoài khơi của Nhật Bản và vi phạm lãnh
hải và không phận của Nhật Bản - tất cả đều là những tham chiếu gián tiếp đến các hoạt động quân sự của
Trung Quốc. Trong quá trình dẫn đến việc ban hành các Chỉ Nam, có thông tin cho rằng JDA đã nghiên
cứu các kịch bản mà Trung Quốc có thể tấn công Nhật Bản, bao gồm cả một kịch bản liên quan đến
Senkaku / Điếu Ngư.
Năm tiếp theo, để đáp ứng yêu cầu của chính quyền tỉnh Okinawa, Tokyo đã kiểm soát một ngọn hải
đăng, khác với ngọn hải đăng trung tâm của vụ việc năm 1996, được các nhà hoạt động xây dựng trên
một trong những đảo Senkaku / Điếu Ngư từ nhiều thập kỷ trước. Lực lượng Tuần duyên Nhật Bản (JCG)
hứa sẽ bảo vệ các đảo chống lại "những cuộc xâm nhập bất hợp pháp" và Thứ trưởng Ngoại giao tuyên bố
rằng chính phủ Nhật Bản sẽ "bảo vệ những gì cần bảo vệ". Sau đó trong năm, cả Ngoại trưởng Aso Taro
của LDP và Chủ tịch DPJ Maehara Seiji đều đưa ra những tuyên bố công khai khẳng định họ coi Trung
Quốc là mối đe dọa. Đây là lần đầu tiên lập luận về "mối đe dọa từ Trung Quốc" được đưa ra công khai
bởi những nhân vật cấp cao như vậy.
+Cũng có thể thấy xu hướng nghi ngờ và cứng rắn hơn ở Trung Quốc. Trong mắt họ, nghị quyết của Quốc
hội Nhật Bản vào tháng 3 năm 2004 là một phần trong xu hướng nỗ lực của Nhật Bản nhằm tăng cường
kiểm soát các đảo thông qua các phương tiện pháp lý. Một năm trước đó, chính phủ Nhật Bản đã thuê ba
hòn đảo tư nhân và cho rằng hành động này là cách tốt hơn để ngăn chặn các hoạt động đổ bộ bất hợp
pháp. Hành động này đã bị Trung Quốc lên án là "bất hợp pháp và vô hiệu lực". Công thức tương tự cũng
được sử dụng vào năm 2004 sau khi nghị quyết của Quốc hội được thông qua, nhưng những lời lên án của
Trung Quốc gay gắt hơn. Hơn nữa, các nhà phân tích Trung Quốc bắt đầu lo ngại rằng Nhật Bản sẽ sớm
xây dựng các cơ sở quân sự trên các đảo, điều có thể trở thành một thành trì quan trọng để ngăn Hải quân
Trung Quốc tiến vào Thái Bình Dương.
Sau đó, sách trắng quốc phòng do Trung Quốc công bố vào tháng 12 năm 2004 lo ngại rằng Nhật Bản
đang "điều chỉnh các chính sách quân sự và an ninh". Sách trắng cũng nhấn mạnh quyết tâm bảo vệ toàn
vẹn lãnh thổ của Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) và lưu ý rằng họ đã "mở rộng không gian
và tăng cường chiều sâu cho các hoạt động phòng thủ ngoài khơi" (Chương III). Đây chủ yếu là một tham
chiếu đến vấn đề Đài Loan, gây lo ngại lớn vào thời điểm đó, nhưng cũng có liên quan đến tranh chấp
Senkaku / Điếu Ngư, nơi mà theo như chúng tôi đã thảo luận về khủng hoảng năm 1996, Quân Giải
phóng Nhân dân Trung Quốc cũng tham gia khá nhiều. Sự tham gia này chắc chắn là một yếu tố thúc đẩy
lãnh đạo Trung Quốc hướng tới lập trường kiên quyết hơn.
Cuối cùng, phản ứng của Trung Quốc đối với việc chuyển giao ngọn hải đăng Senkaku / Điếu Ngư cho
chính phủ Nhật Bản kiểm soát vào năm 2005 gay gắt hơn về mặt ngôn từ so với phản ứng của họ đối với
các sự kiện tương tự trước đó. Trung Quốc lại lên án hành động này là "bất hợp pháp và vô hiệu lực",
nhưng cũng đưa ra "biểu thị nghiêm trọng" đối với Nhật Bản và coi hành động này là "một hành động
khiêu khích nghiêm trọng và xâm phạm lãnh thổ và chủ quyền của Trung Quốc" mà "Chính phủ và nhân
dân Trung Quốc kiên quyết không chấp nhận". Trong khi đó, công dân Trung Quốc bày tỏ phẫn nộ trên
các bảng tin trực tuyến, đề xuất tổ chức các cuộc thám hiểm để phá hủy ngọn hải đăng và chỉ trích chính
phủ Trung Quốc vì không có hành động cụ thể. Các bình luận trên báo chí bày tỏ nghi ngờ rằng động thái
của Nhật Bản nhằm mục đích làm suy yếu vị thế của Trung Quốc trong vấn đề Đài Loan, thay đổi hiện
trạng và đưa Senkaku / Điếu Ngư dưới sự kiểm soát thực tế của Nhật Bản.
Do đó, thái độ đối với tranh chấp đảo leo thang ở cả hai phía. Trong tình hình đó, không có gì ngạc
nhiên khi Trung Quốc và Nhật Bản không thể tận dụng cơ hội để giải quyết vấn đề Senkaku / Điếu
Ngư trong thời kỳ tan băng quan hệ bắt đầu từ năm 2006 sau khi Koizumi từ chức. Vào lâu trước
khi từ chức, những người ôn hòa ở cả hai phía đã kêu gọi hòa giải, nhưng chuyến thăm Đền Yasukuni liên
tục của Thủ tướng đã ngăn cản việc thực hiện điều đó. Ở phía Trung Quốc, chúng tôi đã lưu ý rằng Tập
Cận Bình là người ủng hộ quan hệ tốt đẹp hơn với Nhật Bản. Khi việc từ chức của Koizumi đến gần (ông
đã hứa sẽ rời đi vào mùa hè năm 1996), các nhà lãnh đạo Trung Quốc bắt đầu tích cực theo đuổi những
người kế nhiệm tiềm năng của ông để chuẩn bị cho quá trình chuyển giao lãnh đạo Nhật Bản. Sau các
cuộc biểu tình dân chúng chống Nhật Bản năm 2005, họ cũng phát động một chiến dịch tuyên truyền
quyết liệt để cải thiện hình ảnh của đất nước ở Trung Quốc, và thực sự khá thành công trong việc ngăn
chặn xu hướng đi xuống trong thái độ của công chúng.
Ở phía Nhật Bản, cộng đồng doanh nghiệp ngay từ năm 2005 đã bắt đầu bày tỏ lo ngại rằng quan hệ
chính trị xấu đi đang ảnh hưởng đến quan hệ kinh tế. Khi rõ ràng Abe Shinzo - một người diều hâu nổi
tiếng - là ứng cử viên được yêu thích để kế nhiệm Koizumi, cộng đồng doanh nghiệp đã gây sức ép buộc
ông phải giảm nhẹ lập trường của mình. Bất chấp nhận thức tiêu cực về Trung Quốc, công chúng cũng
mong muốn thủ tướng Nhật Bản tiếp theo ngừng đến thăm Đền Yasukuni và xây dựng quan hệ hòa giải
với Trung Quốc. Abe hiểu tâm trạng chung và thực sự đã cải thiện quan hệ, nhờ sự nhiệt tình ngang nhau
của các nhà lãnh đạo Trung Quốc muốn bắt đầu lại sau nhiều năm căng thẳng leo thang.
Tuy nhiên, dưới bề mặt của tình bạn mới được nối lại và bất chấp việc các nhà lãnh đạo hàng đầu có
nhiều chuyến thăm qua lại, những nhận thức tiêu cực và nghi ngờ lẫn nhau vẫn không thay đổi.
Thứ nhất, bất chấp việc nói về “mối quan hệ chiến lược và cùng có lợi” với Trung Quốc, Abe trong
thâm tâm vẫn rất chỉ trích Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Việc ông từ chức sau chưa đầy một năm tại
nhiệm và được thay thế bởi Fukuda Yasuo, người có quan điểm cho rằng Trung Quốc ôn hòa, không làm
thay đổi nhiều tình hình, vì phe cánh hữu của LDP vẫn đang gây sức ép đáng kể lên Nội các. không "lùi
bước" trong các cuộc giao dịch với Trung Quốc. Hơn nữa, hầu hết các sĩ quan trong Lực lượng Phòng vệ
Nhật Bản (JSDF) vẫn tin rằng Trung Quốc là mối đe dọa lớn nhất đối với an ninh của Nhật Bản ngay cả
khi các nhà lãnh đạo đang cố gắng khuyến khích các cuộc trao đổi quân sự giữa hai quân đội. Trong một
cuộc khảo sát ý kiến của giới tinh hoa Nhật Bản được thực hiện vào năm 2009, rõ ràng rằng nhận thức về
một người hàng xóm có hành vi khó đoán và có ý định rất đáng ngờ là rất phổ biến.
Chẩn đoán cũng bi quan không kém ở Bắc Kinh, nơi hầu hết các nhà phân tích đều đồng ý rằng tồn tại
những mâu thuẫn cơ bản giữa Trung Quốc và Nhật Bản, và sự hòa giải trong những năm gần đây chỉ thay
đổi mọi thứ trên bề mặt. Hơn nữa, những người diều hâu trong nhà nước Trung Quốc ngày càng công
khai ủng hộ lập trường cứng rắn chống lại Nhật Bản. Vào tháng 3 năm 2006, Tôn Chí Huy, Giám đốc
Tổng cục Hải dương Nhà nước Trung Quốc (cơ quan phụ trách lực lượng hải cảnh), tuyên bố rằng "Trung
Quốc [sẵn sàng] đối đầu với Nhật Bản trên biển" nếu cần thiết và "không thể thỏa hiệp hoặc đầu hàng" về
các vấn đề lãnh thổ. Vào năm 2007, khi Nhật Bản phản đối các hoạt động của một tàu nghiên cứu Trung
Quốc trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) được tuyên bố xung quanh Senkaku / Điếu Ngư, Người phát
ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc trả lời rằng vì các đảo là lãnh thổ không tranh chấp của Trung Quốc, nên
không cần phải cảnh báo Nhật Bản về các hoạt động trong khu vực, và lưu ý rằng Trung Quốc sẽ đưa ra
phản đối chính thức về cách xử lý sự cố của Nhật Bản.
Chính trong bầu không khí tiêu cực này, hai bên đã nhất trí khởi động các cuộc đàm phán về việc
khai thác chung các mỏ dầu khí ở Biển Đông. Đây có thể là một dịp để giải quyết vấn đề Senkaku /
Điếu Ngư, và nếu đạt được thỏa thuận về khai thác chung dầu mỏ ở đó, thì tranh chấp có thể được gác lại
vĩnh viễn và tránh được nhữn ma sát thêm. Tuy nhiên, Nhật Bản vẫn kiên quyết trước yêu cầu của Trung
Quốc về việc đưa các đảo vào đàm phán, và duy trì lập trường rằng sẽ không thể thảo luận về hợp tác
kinh tế trước khi Trung Quốc công nhận tuyên bố chủ quyền của Nhật Bản. Đáp lại, Trung Quốc từ chối
thảo luận về việc phát triển chung thực sự tại mỏ dầu khí Xuân Hiểu (Chunxiao) ở phía bắc Senkaku /
Điếu Ngư, vốn là tâm điểm của một tranh chấp song song về khai thác tài nguyên ở khu vực đó, và nhấn
mạnh rằng hợp tác ở đó phải được thực hiện theo luật pháp Trung Quốc. Bất chấp những khó khăn đó,
Fukuda và Hồ đều quyết tâm thúc đẩy hợp tác Trung-Nhật, và vẫn ký kết thỏa thuận vào tháng 6
năm 2008.
Phản ứng trong nước ở cả hai phía cho thấy sự thiếu ủng hộ đối với bất kỳ hình thức thỏa hiệp thực
sự nào với bên kia. Ở Nhật Bản, tờ Sankei Shimbun chỉ trích thỏa thuận này vì không thực sự có tính
tương hỗ do tình trạng của mỏ Chunxiao, và tuyên bố rằng "Nhật Bản không nên cảm thấy nhẹ nhõm về
thỏa thuận này". Các tiếng nói bảo thủ khác lo ngại về việc Nhật Bản có thể bị bán rẻ. Ở Trung Quốc,
công dân trên mạng xã hội Trung Quốc chỉ trích gay gắt Đảng Cộng sản Trung Quốc (CCP) vì đã "bán
nước" và nhượng bộ việc đưa Senkaku / Điếu Ngư vào đàm phán, đồng thời tổ chức biểu tình trước Đại
sứ quán Nhật Bản để phản đối thỏa thuận. Một nguồn tin chính phủ nói với một nhà báo Nhật Bản khác
rằng Hu dự định " đàn áp những người bảo thủ về vấn đề này". Nếu đó thực sự là ý định của lãnh đạo, thì
nó đã phản tác và gây ra phản ứng cứng rắn khiến tình hình với Nhật Bản trở nên tồi tệ hơn và mở đường
cho chu kỳ xung đột tiếp theo. Phản ứng đó đến vào tháng 12 năm 2008, khi Lực lượng Giám sát Hàng
hải (MSF) (thuộc Tổng cục Hải dương Nhà nước mà giám đốc của họ được chúng tôi trích dẫn ở trên)
tiến hành một cuộc thám hiểm tới Senkaku / Điếu Ngư, điều này đã làm suy yếu những nỗ lực cải thiện
quan hệ với Nhật Bản của Hu. Hai tàu rời khỏi các cảng khác nhau của Trung Quốc, gặp nhau ở Biển
Đông, đi vào vùng lãnh hải của các đảo, ở lại đó trong chín giờ và di chuyển chậm rãi xung quanh bất
chấp những cảnh báo rời đi nhiều lần từ Lực lượng Tuần duyên Nhật Bản (JCG). Như chúng tôi đã lưu ý
trước đó, các tàu Trung Quốc đã từng đi vào vùng lãnh hải của Senkaku / Điếu Ngư trước đây. Tuy nhiên,
họ luôn chỉ ở lại trong một thời gian ngắn và nhanh chóng rời đi khi Lực lượng Tuần duyên Nhật Bản đến
gần.
Sau khi trở về, Lực lượng Giám sát Hàng hải (MSF) đã tự hào tuyên bố thành công và hứa hẹn những
chuyến đi tiếp theo, nhận được nhiều lời khen ngợi từ người dùng internet. Phó giám đốc cơ quan này
tuyên bố rằng "ở những vùng biển có tranh chấp lãnh thổ theo luật pháp quốc tế, điều quan trọng là phải
thể hiện sự hiện diện trên vùng biển thuộc thẩm quyền và tiếp tục tích lũy hồ sơ kiểm soát hiệu quả". Do
đó, những người diều hâu Trung Quốc đã sẵn sàng đẩy mạnh thách thức của nước mình đối với Nhật Bản
về Senkaku/Diaoyu, và đã xoay sở để thúc đẩy Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa hướng tới lập trường kiên
quyết hơn trong tranh chấp về các đảo. Thật vậy, sau này chính Hồ Cẩm Đào cũng không còn lựa chọn
nào khác ngoài việc bảo vệ hành động của Lực lượng Giám sát Hàng hải (MSF) và áp dụng lập trường
cứng rắn tương tự. Khi Thủ tướng Nhật Bản Taro Aso nêu vấn đề này với ông trong một hội nghị thượng
đỉnh sau đó, ông đã gặp phải "thái độ cứng rắn", cuộc thảo luận trở nên "gay gắt" và phía Trung Quốc
tuyên bố rõ ràng ý định thực hiện thêm nhiều hoạt động như vậy trong tương lai. Sự kiện này càng làm
cứng rắn lập trường của Nhật Bản trong tranh chấp lãnh thổ, và giúp giải thích cách họ phản ứng với sự
cố lớn tiếp theo xung quanh các đảo vào năm 2010.
6. 2010-2013: Căng thẳng trầm trọng
*Năm 2010: Sự cố tàu cá
Vào ngày 7 tháng 9 năm 2010, một tàu cá Trung Quốc đã đâm vào một, sau đó là hai tàu tuần duyên Nhật
Bản (JCG) trong vùng lãnh hải của Senkaku / Điếu Ngư. Thuyền trưởng tàu và 14 thuyền viên đã bị bắt
giữ, thuyền trưởng bị buộc tội "cản trở công vụ” trong quá trình thực hiện nhiệm vụ". Chính phủ Trung
Quốc và Nhật Bản đều đưa ra phản đối với nhau về vụ việc. Ban đầu, Trung Quốc chỉ bày tỏ "quan ngại
lớn" và yêu cầu Nhật Bản ngừng các hoạt động (chấp pháp - thực thi pháp luật) bất hợp pháp. Nhưng khi
rõ ràng rằng thủy thủ đoàn của tàu cá sẽ không được thả ngay lập tức và thuyền trưởng sẽ bị truy tố,
Trung Quốc đã leo thang các biện pháp trả đũa. Đầu tiên, họ cử một tàu tuần tra đánh cá của riêng mình
đến các đảo để khẳng định tuyên bố chủ quyền và hoãn một cuộc họp theo kế hoạch về các mỏ khí đốt ở
Biển Đông.
Vào ngày 13 tháng 9, một tuần sau vụ va chạm, Nhật Bản đã trả lại 14 thuyền viên và chính tàu cá cho
Trung Quốc, nhưng vẫn giam giữ thuyền trưởng. Đáp lại, chính phủ Trung Quốc dần dần dừng tất cả các
hoạt động trao đổi Trung-Nhật: các cuộc họp cấp cao bị hủy bỏ, và Hồ Cẩm Đào thậm chí còn từ chối gặp
Thủ tướng Nhật Bản Kan Naoto tại Đại hội đồng Liên hợp quốc; các nhóm du lịch được yêu cầu từ bỏ các
chuyến đi đến Nhật Bản. Ôn Gia Bảo đe dọa sẽ có thêm hành động nếu thuyền trưởng tàu cá không được
"thả ngay lập tức và vô điều kiện", ngay cả khi Nhật Bản đang kêu gọi các cuộc hội đàm cấp cao.
Ngày 24 tháng 9 là một ngày có nhiều sự kiện mâu thuẫn, đồng thời làm trầm trọng thêm và chấm
dứt khủng hoảng. Về phía leo thang căng thẳng, có thông báo rằng Nhật Bản đã bắt đầu phải đối mặt với
nhiều biện pháp trừng phạt kinh tế hơn, trong đó quan trọng nhất là lệnh cấm vận xuất khẩu đất hiếm
được nhiều công ty báo cáo. Cùng ngày, Trung Quốc thông báo đã bắt giữ 4 công dân Nhật Bản với cáo
buộc gián điệp vì đã cố gắng xâm nhập vào khu vực quân sự. Trong khi đó, Ngoại trưởng Nhật Bản
Maehara Seiji gặp Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton và hai bên xác nhận rằng Hiệp ước An ninh Nhật
Bản - Hoa Kỳ bao gồm các đảo Senkaku / Điếu Ngư. Tuy nhiên, cùng ngày, thuyền trưởng tàu Trung
Quốc được thả và trở về Trung Quốc. Thẩm phán phụ trách hồ sơ đã viện dẫn việc cân nhắc cho tương lai
của quan hệ Trung-Nhật là lý do cho quyết định của mình.
Sau khi được thả, Trung Quốc và Nhật Bản trao đổi (và bác bỏ) các yêu cầu xin lỗi và bồi thường. Ở
Trung Quốc, thuyền trưởng được chào đón trở về như một anh hùng, và sự trở lại của ông được coi là một
chiến thắng ngoại giao vĩ đại. Ở Nhật Bản, chính phủ tuyên thệ rằng các thẩm phán đã đưa ra quyết định
một mình và không bị can thiệp, nhưng việc thả thuyền trưởng tàu vẫn bị chỉ trích nặng nề trong các đảng
cầm quyền và đối lập cũng như trên báo chí như một "bài học cay đắng" và là dấu hiệu của sự yếu kém sẽ
khiến Trung Quốc kiêu căng hơn trong tương lai.
Trong cuộc khủng hoảng năm 2010, Nhật Bản đã quyết định đối đầu với Trung Quốc, trái ngược
hẳn với tình huống tương tự vào năm 2004 (mặc dù khi đó không có thiệt hại nào đối với tài sản của
Nhật Bản). Lý do cho sự lựa chọn này khá rõ ràng. Thứ nhất, như đã đề cập ở trên, sự cố tháng 12
năm 2008 đã làm gia tăng nhận thức của Nhật Bản về một Trung Quốc hung hăng. Thứ hai, chính trị nội
bộ Nhật Bản cũng đóng một vai trò. Cuộc khủng hoảng tàu cá xảy ra một năm sau khi đảng DPJ giành
chiến thắng trong cuộc bầu cử lịch sử và thay thế LDP cầm quyền. Thủ tướng đầu tiên của DPJ,
Hatoyama Yukio, đã từng nói về việc đưa Nhật Bản quay trở lại châu Á và cải thiện quan hệ với Trung
Quốc, nhưng cuối cùng lại bị mất uy tín vì xử lý kém cỏi liên minh Mỹ-Nhật (đặc biệt là về vấn đề căn cứ
quân sự Mỹ ở Okinawa), nghiêm trọng xói mòn sự ủng hộ dành cho đảng của ông và trao cho LDP, giờ là
phe đối lập, rất nhiều lý do để chỉ trích DPJ vì đã làm suy yếu an ninh quốc gia. Thực tế, đằng sau sự thay
đổi về ngôn từ, chính sách đối với Trung Quốc của DPJ vẫn rất phù hợp với LDP. Người kế nhiệm
Hatoyama, Kan Naoto, cũng được biết đến với quan điểm tương đối tích cực về Trung Quốc nhưng khi vụ
việc tàu cá xảy ra, ông đang trong thời gian đấu tranh lãnh đạo và đã ủy quyền xử lý vụ việc cho Chánh
văn phòng Nội các Sengoku Yoshito và Maehara Seiji, bấy giờ là Bộ trưởng Đất đai, Cơ sở hạ tầng và Du
lịch. Maehara, có lẽ chúng ta còn nhớ, là một người diều hâu đối với Trung Quốc, người công khai tán
thành luận điệu “mối đe dọa từ Trung Quốc”. Do đó, có lẽ không có gì ngạc nhiên khi ông chọn nhấn
mạnh lập luận về pháp quyền để truy tố thuyền trưởng Trung Quốc và khăng khăng rằng không có tranh
chấp lãnh thổ nào trên đảo Senkaku / Điếu Ngư và chính phủ Nhật Bản phải áp dụng luật pháp trong nước
và tuân theo chúng.
Lãnh đạo Trung Quốc coi việc áp dụng luật pháp trong nước của Nhật Bản là một thách thức không thể
chấp nhận được, đặc biệt là vì đây là sự thể hiện trắng trợn nhất về quyền kiểm soát hành chính của Nhật
Bản cho đến nay và vì nó cho công chúng Trung Quốc thấy rằng ĐCSTQ thực tế có rất ít quyền chỉ huy
trực tiếp đối với vấn đề này. Do đó, họ nhận thấy cần phải phản ứng dứt khoát để vừa thỏa mãn công
chúng trong nước, những người đang kêu gào đòi một phản ứng cứng rắn, vừa để cho phía Nhật Bản biết
rằng những hành động khiêu khích như vậy sẽ không được chấp nhận. Cuối cùng, họ đã thành công,
thông qua các mối đe dọa, sức ép ngoại giao và các lệnh trừng phạt kinh tế, trong việc nâng cao chi phí
thực tế và tương lai của cuộc đối đầu với Nhật Bản và buộc Nhật Bản phải tuân theo yêu cầu thả thuyền
trưởng tàu cá.
Tuy nhiên, chiến thắng đó cũng đi kèm với cái giá. Như đã nói ở trên, chính phủ Nhật Bản bị chỉ trích
gay gắt vì khuất phục trước áp lực của Trung Quốc. Thất bại được nhìn nhận này đã góp phần củng cố
quan điểm cho rằng ngoại giao của Nhật Bản nên cứng rắn hơn và ít dễ dàng thỏa hiệp hơn, điều đó có
nghĩa là đất nước này có nhiều khả năng từ chối thỏa hiệp với Trung Quốc trong tương lai. Nguồn gốc của
cuộc khủng hoảng 2012-2013 về việc quốc hữu hóa đảo Senkaku / Điếu Ngư cũng có thể bắt nguồn từ sự
cố năm 2010. Ishihara Shintaro, một nhân vật theo chủ nghĩa dân tộc được biết đến, người đã châm ngòi
cho cuộc đối đầu năm 2012 bằng tuyên bố mua lại các đảo, thực sự đã đồng ý vào tháng 7 năm 2009 rằng
vấn đề chủ quyền nên được gác lại để không cần thiết leo thang căng thẳng, nhưng đã thay đổi suy nghĩ vì
vụ việc tàu cá và vì Trung Quốc liên tục xâm nhập vùng biển quanh Senkaku / Điếu Ngư. Ông không phải
là người duy nhất trong giới chính trị Nhật Bản kết luận rằng phản ứng của Trung Quốc đối với vụ việc
tàu cá là dấu hiệu rõ ràng nhất cho đến nay về ý định hung hăng và mong muốn giành giật các đảo từ tay
Nhật Bản bằng vũ lực nếu cần thiết. Trong khi đó, dư luận Nhật Bản về Trung Quốc cũng giảm mạnh trở
lại, chỉ có khoảng 20% số người tham gia khảo sát bày tỏ quan điểm tích cực về người hàng xóm của họ.
Chiến thắng của Trung Quốc vào năm 2010 do đó đã khiến nhận thức của Nhật Bản xấu đi hơn nữa, bối
cảnh trong nước trở nên gay gắt hơn và mở đường cho cuộc đối đầu nghiêm trọng hơn bắt đầu hai năm
sau đó.
*2012-2013: Quốc hữu hóa đảo Senkaku/Diaoyu của Nhật Bản
Tháng 4 năm 2012, Thống đốc Tokyo lúc bấy giờ là Ishihara Shintaro đã có bài phát biểu tại Washington,
DC, tuyên bố ý định mua lại các đảo Senkaku/Diaoyu tư nhân để tăng cường quyền kiểm soát của Nhật
Bản đối với chúng.Để ngăn chặn động thái đó và tránh chọc giận Trung Quốc, chính phủ của Thủ tướng
Noda Yoshihiko quyết định quốc hữu hóa các đảo. Trung Quốc từ chối chấp nhận lý do chính đáng cho
động thái này và liên tục cảnh báo Nhật Bản về những hậu quả khôn lường của việc quốc hữu hóa. Khi
các đảo được mua vào ngày 11 tháng 9 năm 2012, Trung Quốc đã lên án mạnh mẽ và tiến hành một số
hình thức trả đũa:
 Trung Quốc nộp đơn lên Liên Hợp Quốc yêu cầu một Đặc Quyền Kinh Tế Thường Độc (EEZ) bao gồm cả
đảo Senkaku/Diaoyu - điều mà họ chưa từng làm trước đây.
 Báo chí chính thức Trung Quốc đăng tải hàng loạt bài báo và bình luận chỉ trích gay gắt Nhật Bản vì cố
gắng thay đổi hiện trạng tranh chấp đảo, gây thiệt hại cho quan hệ Trung-Nhật và vô cớ chọc giận Trung
Quốc.
 Một số cuộc họp cấp cao được lên kế hoạch và các trao đổi song phương khác đã bị hủy bỏ.
 Nhiều cuộc biểu tình quy mô lớn của công chúng diễn ra tại các thành phố lớn của Trung Quốc, và được
cho là chính phủ Trung Quốc đóng vai trò tích cực trong việc tổ chức chúng.
 Một số rào cản ngầm đối với thương mại Trung-Nhật được thiết lập và giống như năm 2010, ngành du lịch
bị ảnh hưởng nặng nề (cộng đồng mạng Trung Quốc cũng kêu gọi tẩy chay hàng hóa Nhật Bản).

Cuối cùng và quan trọng nhất, Trung Quốc gần như hàng ngày cử các tàu giám sát hàng hải đến
các đảo Senkaku/Diaoyu, thường xuyên đi vào vùng lãnh hải của các đảo. Hải quân Giải phóng Nhân
dân Trung Quốc (PLAN) cũng bắt đầu hoạt động thường xuyên hơn trong khu vực mà không tiến đến quá
gần các đảo. Họ phải đối mặt với sự hiện diện gia tăng tương tự của Lực lượng Tuần duyên Nhật Bản
(JCG) và Lực lượng Phòng vệ Biển Nhật Bản (MSDF). Tháng 12 năm 2012, Trung Quốc điều một máy
bay trinh sát bay qua các đảo, đây là lần xâm nhập đầu tiên của Trung Quốc theo kiểu đó. Sau đó, Nhật
Bản đã điều động một số lượng kỷ lục máy bay tiêm kích để đối phó với các cuộc xâm nhập ngày càng
thường xuyên của Trung Quốc vào vùng nhận định là không phận của mình. Tháng 1 năm 2013, để phản
ứng với thách thức ngày càng gia tăng của Trung Quốc đối với tranh chấp đảo, Nhật Bản tuyên bố sẽ tăng
ngân sách quân sự lần đầu tiên sau 11 năm và mua thêm tàu thuyền và nhân lực cho JCG. Ngoài ra, Nhật
Bản một lần nữa yêu cầu Mỹ xác nhận Hiệp ước An ninh Nhật Bản-Hoa Kỳ bao gồm cả đảo
Senkaku/Diaoyu.
Vào ngày 30 tháng 1, một tàu khu trục của hải quân Trung Quốc bị cáo buộc khóa radar kiểm soát hỏa lực
vào một tàu của Lực lượng Phòng vệ Biển Nhật Bản (MSDF), làm dấy lên lo ngại về căng thẳng gia tăng
và khả năng xảy ra xung đột quân sự. Tuy nhiên, trên thực tế không rõ ai ra lệnh cho hành động này và
nhiều người nghi ngờ giới lãnh đạo Trung Quốc không trực tiếp tham gia. Kể từ đó, tình hình trên vùng
biển quanh đảo vẫn tương đối ổn định. Tàu giám sát biển Trung Quốc vẫn thường xuyên xuất hiện, đôi
khi theo nhóm, trong vùng lãnh hải của đảo Senkaku/Điếu Ngư và Nhật Bản phản đối các cuộc xâm nhập
như vậy và duy trì hoạt động tuần tra mạnh mẽ. Trong khi đó, Trung Quốc và Nhật Bản đã có những bước
tiến triển khác nhau mặc dù vẫn chưa có cuộc gặp cấp cao quan trọng nào giữa hai nước. Các hoạt động
trao đổi kinh tế đã phục hồi sau sự gián đoạn nặng nề ban đầu, và hai nước thậm chí còn đồng ý khởi
động các cuộc đàm phán cho Hiệp định Thương mại Tự do ba bên với Hàn Quốc. Ít có dấu hiệu cho thấy
Trung Quốc và Nhật Bản sẵn sàng đi đến một thỏa thuận để chấm dứt các cuộc đối đầu thường xuyên trên
vùng biển quanh đảo Senkaku/Điếu Ngư.
Đáp lại việc quốc hữu hóa của Nhật Bản, Trung Quốc đã thực hiện các bước kiên quyết để thách
thức tính hợp pháp của việc kiểm soát hành chính của Nhật Bản đối với quần đảo Senkaku/Diaoyu.
Thông qua sự hiện diện thường trực trên vùng biển xung quanh và trên bầu trời phía trên, Trung Quốc đã
bác bỏ một cách cụ thể và thực tế tuyên bố của chính phủ Nhật Bản rằng không có tranh chấp lãnh thổ
nào tồn tại. Mục đích của chiến lược này tất nhiên là buộc Nhật Bản thừa nhận rằng thực sự có một tranh
chấp, đồng thời tạo ra một tình hình mới thuận lợi hơn cho lợi ích của Trung Quốc và củng cố vị thế mặc
cả của họ trong các cuộc đàm phán tương lai về các hòn đảo. Nhật Bản đã đáp trả mạnh mẽ thách thức
của Trung Quốc, đồng thời tăng cường đáng kể sự hiện diện xung quanh Senkaku/Diaoyu, và không cho
thấy bất kỳ dấu hiệu sẵn sàng thỏa hiệp hoặc lùi bước. Bây giờ chúng ta sẽ xem xét lý do tại sao hai bên
lại kiên quyết đối đầu với nhau, và sau đó thảo luận về khả năng giảm leo thang căng thẳng trong cuộc
xung đột.
*Lý do Đối đầu:
Toàn bộ cuộc khủng hoảng quốc hữu hóa bắt nguồn từ những nhận thức mâu thuẫn về hành động
này của Nhật Bản. Đối với chính phủ Nhật Bản, việc mua đảo nhằm đảm bảo "quản lý yên ổn và ổn
định" các đảo, theo lời của Thủ tướng Noda. Dĩ nhiên, đây không phải là sự nhượng bộ đối với Trung
Quốc (chính phủ Nhật Bản vẫn khăng khăng rằng việc chuyển giao tài sản hoàn toàn là vấn đề nội bộ mà
Trung Quốc không có quyền phản đối), nhưng được coi là một tín hiệu cho thấy Nhật Bản muốn tránh
những khiêu khích mới từ những người theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan ở phía mình và duy trì hiện
trạng, mà không thay đổi chính sách cơ bản.
Tuy nhiên, Trung Quốc nhìn nhận động thái này rất khác. Người ta có thể thấy sự tương đồng với sự
kiện xây dựng hải đăng năm 1996. Theo quan điểm này, chính phủ Nhật Bản hiện đang sẵn sàng sử dụng
những người theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan như một cái cớ để can thiệp và cuối cùng là củng cố quyền
kiểm soát các đảo. Vì vậy, trong mắt người Trung Quốc, chính phủ Noda đang hợp tác với Ishihara và
những người theo đường lối cứng rắn khác. Hơn nữa, việc quốc hữu hóa được coi là bước đi mới nhất
trong một loạt các động thái nhằm dần dần phá hoại hiện trạng, bao gồm các sự kiện từ năm 2003 đến
2005, được mô tả trước đó trong bài báo này, và đặc biệt là sự cố tàu cá năm 2010. Sau đó, vào năm 2012,
Nhật Bản cuối cùng đã bộc lộ bản chất thật sự của mình và giờ đây đã từ bỏ không thể đảo ngược sự hiểu
ngầm ngầm đã thống trị kể từ bình thường hóa quan hệ ngoại giao những năm 1970. Do đó, Trung Quốc
kết luận rằng vì hiện trạng đã bị phá vỡ, họ không thể tiếp tục thụ động và phản ứng nữa, và phải đảm bảo
rằng tình hình mới nổi lên từ cuộc khủng hoảng này khiến họ ở vị thế mạnh hơn trước.
Bên cạnh đó, chính trị nội bộ cũng đóng vai trò quan trọng ở cả hai phía dẫn đến kết cục đối đầu
này. Ở Nhật Bản, lý do Ishihara tuyên bố sẽ tự mình giải quyết vấn đề cũng là do ông có cái nhìn phê
phán đối với đảng DPJ, coi họ là yếu kém và không hiệu quả trước Trung Quốc. Ông có sự ủng hộ của
những người theo đường lối cứng rắn với Trung Quốc khác, những người tin rằng nếu Nhật Bản không
hành động trước và thiết lập sự hiện diện vật lý trên các đảo, Trung Quốc sẽ sớm cố gắng chiếm lấy
chúng. Thực tế, LDP đã tuyên bố một tháng sau bài phát biểu của Ishihara tại Washington vào tháng 4
năm 2012 rằng họ sẽ quốc hữu hóa các đảo nếu thắng cử tiếp theo, và sẽ khám phá các cách thức để
chiếm đóng và khai thác các vùng biển xung quanh. Về phía Noda, ông biết rằng một cuộc tổng tuyển cử
sẽ sớm được tổ chức và đảng của ông cần được nhìn nhận là có khả năng giải quyết các vấn đề an ninh
quốc gia một cách hiệu quả thay vì chỉ phản ứng với các sự kiện. Trên thực tế, bản thân ông cũng đang
phải đối mặt với cuộc bầu chọn lãnh đạo vào tháng 9 trong nội bộ DPJ. Sau khi việc mua đảo định mệnh
được thực hiện và cuộc đối đầu thực sự với Trung Quốc bắt đầu, bất chấp sự thiếu ủng hộ sâu sắc của
DPJ, công chúng, tất cả các đảng phái chính trị và tất cả các phương tiện truyền thông quốc gia - ngay cả
những phương tiện truyền thông vốn có thiện cảm với CHND Trung Hoa - đều đoàn kết ủng hộ chính phủ
Noda và ủng hộ một phản ứng cứng rắn và không khoan nhượng. Sự đồng thuận này hiếm khi được tìm
thấy trong nền chính trị Nhật Bản.
Mặc dù nhận được sự ủng hộ áp đảo, điều đó không ngăn cản DPJ bị loại khỏi vị trí trong cuộc tổng tuyển
cử tháng 12 năm 2012. LDP quay trở lại nắm quyền dưới sự lãnh đạo của Abe Shinzo, người đã có màn
tái xuất ngoạn mục vào mùa hè một phần nhờ vào tranh chấp với Trung Quốc. Nhiều người theo đường
lối cứng rắn khác đã gia nhập (hoặc quay trở lại) Quốc hội trong cùng cuộc bầu cử đó, bao gồm cả chính
Ishihara Shintaro. Sự chuyển hướng mạnh mẽ sang phe cánh hữu này không phải là dấu hiệu cho thấy
công chúng quan tâm đến các vấn đề an ninh quốc gia. Thực tế, trong các cuộc thăm dò dư luận được
thực hiện trước cuộc bầu cử, chỉ có 6% người được hỏi đề cập đến chính sách đối ngoại là mối lo ngại
chính, trong khi 55% đề cập đến các chủ đề kinh tế. Tuy nhiên, cuộc đối đầu với Trung Quốc đã tiếp thêm
năng lượng cho những người theo đường lối cứng rắn và mang lại cho họ vị trí nổi bật trong các hoạt
động nội bộ của đảng, dẫn đến việc họ có nhiều đại diện hơn trong Quốc hội và trong chính quyền dưới
Nội các Abe mới.
Ở Trung Quốc, chính trị nội bộ cũng mang lại cho các nhà lãnh đạo lý do chính đáng để đối đầu với
Nhật Bản. Thứ nhất, vào thời điểm diễn ra quốc hữu hóa, ĐCSTQ đang trong quá trình chuyển giao lãnh
đạo một thập kỷ một lần, với thế hệ lãnh đạo mới sắp sửa lên nắm quyền. Trong một thời điểm nhạy cảm
như vậy, chính phủ Trung Quốc không thể tỏ ra yếu kém trước công chúng và các nhóm lợi ích khác nhau
trong Đảng và nhà nước, những người mà sự hợp tác là cần thiết để quá trình chuyển giao diễn ra suôn sẻ.
Thực tế, Tổng Bí thư sắp tới, Tập Cận Bình, đã được giao phụ trách phản ứng của Trung Quốc đối với
việc quốc hữu hóa ngay cả trước khi ông chính thức nhậm chức, và đứng đầu một lực lượng đặc nhiệm về
vấn đề này, bao gồm cả một số sĩ quan quân đội cao cấp. Các nguồn tin Trung Quốc cho biết Quân Giải
phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) và những người theo đường lối cứng rắn khác, vốn đã bị kích động
bởi cuộc đối đầu năm 2010, đang hối thúc Tập Cận Bình cứng rắn với Nhật Bản. Họ được hỗ trợ bởi thực
tế là các quy tắc chi phối cộng đồng quốc phòng và sự tham gia của các diễn viên khác vào tranh luận
công khai đã được nới lỏng hơn trong những năm trước, cho phép họ bày tỏ ý kiến và thúc đẩy quan điểm
của mình về cách Trung Quốc nên hành xử nhiều hơn bao giờ hết. Hơn nữa, mặc dù không có gì cho thấy
PLA và các cơ quan thực thi luật hàng hải như Cục Hải dương Nhà nước hoạt động mà không có sự đồng
ý từ cấp cao của Đảng, họ đã có rất nhiều tự do để thực thi các chỉ thị của mình, và họ biết rằng các nhà
lãnh đạo cấp cao sẽ rất do dự chỉ trích hoặc lên án các hành động được thực hiện để bảo vệ lợi ích quốc
gia của Trung Quốc, điều này khiến họ mạnh dạn hành động quyết đoán trên vùng biển xung quanh quần
đảo Senkaku/Diaoyu và trên bầu trời phía trên chúng.
Có lý do để tin rằng Tập Cận Bình và ban lãnh đạo mới của Đảng cũng đang lợi dụng cuộc đối đầu
với Nhật Bản như một dịp để củng cố quyền lực và nâng cao hình ảnh của ĐCSTQ trong mắt công
chúng Trung Quốc. Tất nhiên, việc quốc hữu hóa của Nhật Bản đã gây ra sự tức giận thực sự và lan rộng
trong dân chúng, và chính phủ Trung Quốc không thể phớt lờ những lời kêu gọi mạnh mẽ để bảo vệ lợi
ích quốc gia. Nhưng Tập Cận Bình cũng có thể đã sử dụng cuộc khủng hoảng để chuyển hướng chú ý
khỏi các vấn đề kinh tế nội bộ đang gia tăng. Quỹ đạo kinh tế của Trung Quốc thực sự đã bắt đầu gây ra
bất mãn trong dân chúng mặc dù tốc độ tăng trưởng nhanh chóng vẫn tiếp tục.
Tỷ lệ thất nghiệp gia tăng, đặc biệt là trong giới thanh niên mới ra trường, bất bình đẳng được cho là cao
nhất thế giới, tham nhũng gây ra nhiều phẫn nộ hơn vào năm 2012 so với 30 năm trước, và những rạn nứt
mới đã xuất hiện trong xã hội, giữa những người nhập cư đô thị và cư dân, giữa thành phố và nông thôn,
v.v. Đối mặt với sự bất mãn gia tăng trong nước, các nhà lãnh đạo Trung Quốc một lần nữa hướng đến
chủ nghĩa dân tộc để đoàn kết nhân dân đằng sau Đảng.
Tập Cận Bình thường xuyên tuyên bố mục tiêu của mình là "sự hồi sinh vĩ đại của dân tộc Trung Hoa"
trong các bài phát biểu công khai. Thuật ngữ hồi sinh (fuxing) có nguồn gốc lâu đời và mang ý nghĩa lịch
sử nặng nề. Được Tôn Trung Sơn sử dụng cách đây một trăm năm, thuật ngữ này đã được đưa trở lại
trong từ vựng hiện đại của ĐCSTQ và thường được sử dụng bởi Giang Trạch Dân vào những năm 1990.
Thuật ngữ này gợi nhớ đến sự vĩ đại trong quá khứ của Trung Quốc với tư cách là Trung tâm của thế giới
đã biết, và nhằm huy động sự ủng hộ của nhân dân để lấy lại sự vĩ đại đó. Đối với Tập Cận Bình, hồi sinh
là "giấc mơ Trung Hoa" (zhongguo meng) mà tất cả người Trung Quốc có thể đoàn kết. Với phương thức
này, Đảng có thể nhằm mục đích đánh lạc hướng sự chú ý của người dân Trung Quốc khỏi các vấn đề nội
bộ và sự biến mất của "giấc mơ Trung Quốc" (zhongguoren meng), hy vọng mà mọi công dân từng có để
có được cuộc sống tốt đẹp hơn và tiến bộ xã hội thông qua lao động chăm chỉ. Giấc mơ đó đã bị hủy hoại,
và thay vào đó, Đảng yêu cầu mọi người đồng nhất với nhà nước, nơi vẫn có thể trở nên hùng mạnh và
được tôn trọng trên thế giới. Do đó, việc kiên quyết khẳng định tuyên bố chủ quyền của Trung Quốc đối
với quần đảo Senkaku/Diaoyu cũng là một cách để báo hiệu cho công chúng rằng những ngày Trung
Quốc phải cúi đầu trước các quốc gia hùng mạnh hơn đã qua, và rằng ĐCSTQ vẫn có quyết tâm trở thành
nhà vô địch cho khát vọng dân tộc của Trung Quốc.
Cả ở Trung Quốc và Nhật Bản, nhận thức gay gắt về nhau như một mối đe dọa và sự thống trị của
quan điểm cứng rắn trong nước đã tạo ra sự kiên quyết mạnh mẽ trong việc áp dụng lập trường đối
đầu và không khoan nhượng đối với quần đảo Senkaku/Diaoyu. Tuy nhiên, hai bên cũng cho thấy
thiện chí kiềm chế không để tranh chấp leo thang vượt quá một điểm nhất định. LDP, trong tuyên ngôn
tranh cử của mình, đã cam kết thiết lập sự hiện diện không ngừng của các công chức (có thể bao gồm Lực
lượng Phòng vệ Nhật Bản (JSDF) vì binh lính được coi là "công chức quốc gia đặc biệt") trên các đảo.
Tuy nhiên, Nội các Abe không đề cập đến ý tưởng này sau khi nhậm chức. Về phía Trung Quốc, chính
phủ nước này chưa bao giờ tổ chức một cuộc thám hiểm nào nhằm đổ bộ lên chính các đảo, và cũng
không tuyên bố bất kỳ kế hoạch nào để làm như vậy. Thực tế, cuộc đối đầu đã đạt đến đỉnh điểm vào
tháng 12 năm 2012 khi Trung Quốc bắt đầu thường xuyên điều động máy bay đến các đảo ngoài các tàu
giám sát hàng hải vốn đã thường xuyên được cử đến. Sau đó, tình hình không leo thang nhiều hơn. Sự cố
vào tháng 1 năm 2013 liên quan đến việc radar của một tàu PLAN khóa mục tiêu được coi là một sự kiện
cá biệt, có thể không phản ánh bất kỳ mệnh lệnh nào từ cấp trên. Do đó, tình hình kéo dài từ tháng 12
năm 2012 thực sự trông giống như một trạng thái ổn định tương đối mới, mặc dù ở mức đối đầu liên tục.
Sự không muốn leo thang căng thẳng của Trung Quốc và Nhật Bản vượt ra ngoài những tuyên bố
gay gắt và các cuộc chạm trán trên biển và trên không thường xuyên có thể được giải thích bởi sự
cần thiết luôn thường trực là phải duy trì hợp tác kinh tế và ổn định khu vực. Quyết định hạ nhiệt
tranh chấp về ngọn hải đăng vào mùa hè năm 1996 và sự sẵn sàng của Koizumi để ngăn chặn một cuộc
tranh cãi khác vào năm 2004 đã xuất phát từ lý do này, và nó vẫn tồn tại sau khi quốc hữu hóa các đảo.
Thật vậy, nguồn chính đáng chính của các nhà lãnh đạo ở cả hai phía vẫn là khả năng thúc đẩy tăng
trưởng kinh tế trong biên giới của họ và cải thiện đời sống của người dân. Như đã đề cập ở trên về những
vấn đề kinh tế mà Tập Cận Bình và đội ngũ sắp tới của ông phải giải quyết. Đối với Abe Shinzo, các biện
pháp để vực dậy nền kinh tế trì trệ của Nhật Bản cũng rất quan trọng nếu ông muốn duy trì sự ủng hộ của
cử tri. Tuy nhiên, để thúc đẩy tăng trưởng, cả Trung Quốc và Nhật Bản vẫn dựa vào thương mại và đầu tư
- đòi hỏi sự ổn định khu vực. Hơn nữa, họ vẫn là đối tác quan trọng của nhau. Nhìn nhận dưới góc độ đó,
việc leo thang tranh chấp đảo có thể trở nên cực kỳ phá vỡ nếu nó bắt đầu khiến hợp tác kinh tế không thể
thực hiện được hoặc độc chiếm sự chú ý của các nhà lãnh đạo. Do đó, Trung Quốc và Nhật Bản không
muốn mạo hiểm đối đầu căng thẳng hơn. Điều này nhấn mạnh rằng sự phụ thuộc và kết nối kinh tế lẫn
nhau, đặc biệt là giữa Trung Quốc và Nhật Bản, sẽ làm giảm nhẹ đến một mức độ nhất định những tác
động tiêu cực của leo thang xung đột và vòng xoáy đi xuống.
Mặc dù tình trạng hiện tại của tranh chấp đảo không gây ra thiệt hại đáng kể cho cả hai nước, nó
cũng tiềm ẩn những rủi ro đáng kể. Bất chấp việc thiếu các cuộc tiếp xúc cấp cao và sự đối đầu vật lý
liên tục xung quanh Senkaku/Diaoyu, các mối liên kết thương mại đã phục hồi sau sự suy giảm ban đầu.
Trung Quốc và Nhật Bản đến một mức độ nào đó đã quản lý để cô lập tranh chấp đảo và ngăn chặn nó
gây nguy hiểm cho các sáng kiến khác như hiệp định thương mại tự do ba bên với Hàn Quốc. Hơn nữa,
công chúng Trung Quốc không còn tích cực huy động vượt ra ngoài phản ứng mạnh mẽ ban đầu đối với
việc quốc hữu hóa. Do đó, mặc dù hai bên có động lực để ngăn chặn leo thang hơn nữa, họ cũng có rất ít
lý do để tìm kiếm một hình thức hòa giải nào đó. Điều này có nghĩa là các cuộc chạm trán thường xuyên
xung quanh Senkaku/Diaoyu có khả năng sẽ tiếp tục, và việc xảy ra một sự cố bạo lực trên biển (ví dụ
như va chạm giữa hai tàu di chuyển quá gần nhau) vẫn có thể xảy ra.
Một tai nạn như vậy, đặc biệt nếu nó liên quan đến thương vong ở một hoặc cả hai bên, sẽ đặt ra cho
Trung Quốc và Nhật Bản một phép tính rất tế nhị. Nguy cơ bị lôi kéo vào một cuộc đối đầu vũ trang với
hậu quả rất tai hại sẽ rõ ràng hơn bao giờ hết, nhưng các nhà lãnh đạo cũng sẽ phải đối mặt với áp lực nội
bộ mạnh mẽ để trả đũa. Không chắc chắn rằng họ có thể thỏa mãn công chúng trong nước và thể hiện sức
mạnh quyết tâm của mình trong khi ngăn chặn xung đột leo thang nguy hiểm. Nhận thức được rằng hậu
quả của một tình huống khủng hoảng như vậy có thể thảm khốc, Trung Quốc và Nhật Bản đã tổ chức,
trước và sau khi bắt đầu cuộc đối đầu hiện tại, một số cuộc họp giữa các quan chức quốc phòng để khám
phá các cách cải thiện "cơ chế thông tin hàng hải" và ngăn chặn các tai nạn không mong muốn. Nếu một
tai nạn như vậy xảy ra và hai nước ngăn chặn được nó biến thành một cuộc đụng độ nghiêm trọng, thì họ
có thể sẵn sàng ngăn chặn sự lặp lại bằng cách giảm số lượng cuộc chạm trán trên biển. Về bản chất, việc
đến gần một cuộc đối đầu vũ trang có thể tạo ra động lực cho Trung Quốc và Nhật Bản giảm leo thang
căng thẳng.
Ngoài kịch bản như vậy, khó có thể thấy họ có thể đồng ý để xoa dịu tình hình theo cách riêng của
mình. Chừng nào chưa xảy ra sự cố chết người thì khả năng thỏa hiệp giữa Trung Quốc và Nhật
Bản về Senkaku/Diaoyu vẫn là mong manh.
7. Kết Luận
Vào năm 2012, cả Trung Quốc và Nhật Bản đều nhìn thấy trong hành vi của nhau sự xác nhận về một
điều đã trở nên ngày càng rõ ràng trong những năm qua. Đối với Trung Quốc, Nhật Bản đã thực hiện
bước đi cuối cùng và quyết định nhất quán trong những nỗ lực lâu dài nhằm kiểm soát âm thầm quần đảo
Senkaku/Diaoyu thông qua các phương tiện pháp lý với lý do ngăn chặn các hành động dân tộc chủ nghĩa.
Đối với Nhật Bản, Trung Quốc cuối cùng đã phơi bày cho tất cả mọi người thấy những ý định hung hăng
mà đã có những gợi ý kể từ sau Chiến tranh Lạnh. Do đó, cuộc đối đầu hiện tại chỉ là bước mới nhất trong
một quá trình xây dựng chậm chạp và lâu dài.
Trong con mắt của Nhật Bản, quá trình này đã bắt đầu từ năm 1992 khi Trung Quốc thông qua Luật
Biển lãnh thổ. Điều này và các động thái khác như các cuộc thử tên lửa được tiến hành ở eo biển Đài
Loan vào năm 1996 đã thuyết phục Nhật Bản về sự cần thiết phải chống lại các yêu cầu của Trung Quốc
trong cuộc khủng hoảng ngọn hải đăng vào mùa hè năm 1996, để cho thấy họ sẽ kiên quyết bảo vệ tuyên
bố chủ quyền đối với các đảo. Trong những năm sau đó, Nhật Bản ngày càng lo ngại về sự xâm nhập của
Trung Quốc vào vùng biển xung quanh quần đảo Senkaku/Diaoyu. Những lo ngại đó có thể đã dẫn đến
một cuộc đối đầu khác vào năm 2004 sau khi các nhà hoạt động Trung Quốc đổ bộ lên đảo nếu không có
quan điểm cá nhân và mong muốn tránh leo thang căng thẳng vốn đang diễn ra vào thời điểm đó của
Koizumi. Nhận thức của Nhật Bản về sự hung hăng của Trung Quốc được củng cố hơn nữa bởi chuyến đi
của tàu giám sát hàng hải tới các đảo vào năm 2008 và phản ứng của Trung Quốc đối với vụ việc tàu cá
năm 2010. Do đó, vào năm 2012, quyết định mua lại các đảo của Ishihara Shintaro theo quan điểm của
ông (và nhiều người Nhật Bản khác) là một động thái phòng thủ trước mối đe dọa ngày càng tăng của
Trung Quốc. Ngay cả khi chính phủ Noda sẵn sàng tránh các hành động khiêu khích bằng cách quốc hữu
hóa các đảo trước, thì họ chắc chắn không sẵn sàng đáp ứng các yêu cầu của Trung Quốc sau khi cuộc
khủng hoảng bắt đầu.
Trong khi nhận thức của Nhật Bản về Trung Quốc đang xấu đi, bối cảnh nội bộ của nước này ngày
càng trở nên bất lợi cho thỏa hiệp. Thứ nhất, thái độ của công chúng ngày càng trở nên tiêu cực. Thứ
hai, việc công khai ủng hộ lập trường hòa dịu trong chính sách đối ngoại với Trung Quốc của Nhật Bản
gần như trở thành điều không thể. Quá trình này đã bắt đầu vào giữa những năm 1990 vì những lý do
không liên quan đến xung đột Trung-Nhật (chính xác là những biến đổi trong hệ thống chính trị), nhưng
được thúc đẩy bởi các sự kiện được mô tả trong bài báo này, các lập luận về "mối đe dọa từ Trung Quốc"
lan rộng hơn nữa vào cuối những năm 1990 và 2000, trở thành xu hướng chính và cuối cùng thống trị trên
chính trường. Vào mùa thu năm 2012, có sự nhất trí về việc cần phải kiên định trước áp lực của Trung
Quốc và tránh thỏa hiệp. Sau cuộc bầu cử tháng 12 năm 2012, những người theo đường lối cứng rắn với
Trung Quốc thống trị trên chính trường hơn bao giờ hết.
Trong con mắt của Trung Quốc, câu chuyện về 20 năm qua lại rất khác. Bất chấp sự kiềm chế và
mong muốn công khai gác lại bất đồng với Nhật Bản để theo đuổi hợp tác, Nhật Bản đã bác bỏ những yêu
cầu hợp lý để cùng khai thác tài nguyên kinh tế, và thay vào đó, kiên định kiểm soát Senkaku/Diaoyu, đầu
tiên là bằng cách cho phép những người theo chủ nghĩa dân tộc xây dựng các công trình ở đó (vào năm
1996 và hai lần trước đó) và từ chối kiềm chế hành động của họ, sau đó là trực tiếp tăng cường quyền hạn
pháp lý của chính phủ để quản lý các đảo. Việc nhanh chóng giải quyết sự cố năm 2004 không thay đổi gì
đối với xu hướng cơ bản, ngay cả khi Trung Quốc lúc đó biết ơn vì đã tránh được một cuộc khủng hoảng
không mong muốn. Vào năm 2010, Nhật Bản thậm chí còn sẵn sàng hơn để làm suy yếu tuyên bố chủ
quyền của Trung Quốc bằng cách công khai khẳng định quyền hạn pháp lý của mình, prompting a first
stern warning (nhắc nhở nghiêm khắc lần đầu tiên) rằng sẽ không cho phép bất kỳ hành động khiêu khích
nào nữa. Việc quốc hữu hóa các đảo là giọt nước tràn ly, cho thấy Nhật Bản sẽ không bao giờ sẵn sàng
giải quyết các mối quan ngại của Trung Quốc, và Trung Quốc không thể thụ động hơn nữa và phải tích
cực bảo vệ lợi ích của mình.
Cũng giống như ở Nhật Bản, những tương tác lặp đi lặp lại trên quần đảo Senkaku/Diaoyu cũng
khiến các nhà lãnh đạo Trung Quốc ngày càng khó khăn trong việc đưa ra các thỏa hiệp với Nhật
Bản vì công chúng trong nước ngày càng theo đường lối cứng rắn. Thứ nhất, đối với công chúng
Trung Quốc, tranh chấp đảo là một trong những vấn đề có khả năng kích động tình cảm chống Nhật Bản
nhất, vốn đã được chính ĐCSTQ nuôi dưỡng. Khi người dân trở nên năng động hơn và đòi hỏi nhiều hơn
từ các nhà lãnh đạo của họ, đặc biệt là vào đầu những năm 2000, những động thái lặp đi lặp lại của Nhật
Bản liên quan đến các đảo chỉ củng cố thêm phẫn nộ và quyết tâm kêu gọi các nhà lãnh đạo của họ ít nhân
nhượng hơn. Những " hành động khiêu khích " lặp đi lặp lại của Nhật Bản cũng củng cố vị thế của các
nhóm lợi ích theo đường lối cứng rắn như Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA), các cơ quan
thực thi luật hàng hải và đồng minh của họ trong Đảng, những người ủng hộ lập trường cứng rắn với Nhật
Bản. Theo tất cả các báo cáo, ảnh hưởng của họ trong cuộc tranh cãi hiện tại về việc quốc hữu hóa các
đảo là rất đáng kể.
Vòng xoáy nhận thức xấu đi và cực đoan hóa nội bộ được phép diễn ra mà không được kiềm chế vì hai cơ
hội tốt nhất mà hai nước có để trung hòa vấn đề Senkaku/Diaoyu, sau hậu quả của cuộc khủng hoảng năm
1996 và sau khi Koizumi từ chức, đã không được nắm bắt, đáng chú ý là vì Nhật Bản từ chối thay đổi lập
trường của mình rằng không có tranh chấp lãnh thổ nào liên quan đến các đảo. Sau khi chi phí cho các
cuộc đối đầu trước đó giảm đi, các nhà lãnh đạo Nhật Bản có rất ít động lực để thỏa hiệp và mạo hiểm đối
mặt với cơn thịnh nộ của giới báo chí bảo thủ hùng mạnh và gay gắt và những người theo đường lối cứng
rắn trong nội bộ đảng của họ. Do đó, không có thỏa thuận nào về khai thác dầu mỏ vào năm 1997 trong
khi thỏa thuận đánh bắt cá cố tình tránh đề cập đến vấn đề Senkaku/Diaoyu và tùy thuộc vào đánh giá của
các bên nếu tình hình cần có thái độ nhân nhượng. Thỏa thuận năm 2008 về thăm dò dầu khí chung cũng
bỏ qua hòn đảo nhưng vẫn gây ra những chỉ trích dai dẳng ở Nhật Bản, trong khi ở Trung Quốc, nó buộc
những người theo đường lối cứng rắn phải đáp trả bằng một cuộc thám hiểm đến Senkaku/Diaoyu, điều
này cuối cùng mở đường cho việc bắt đầu chu kỳ tiếp theo.
Khả năng đạt được một thỏa thuận sau khi cuộc đối đầu hiện tại kết thúc là bao nhiêu - giả sử rằng tình
trạng đối đầu hiện tại cuối cùng sẽ kết thúc - điều mà như chúng tôi đã lập luận ở trên, có vẻ xa vời vào
thời điểm hiện tại. Có thể presume (giả sử) bất kỳ kịch bản giảm leo thang nào cũng sẽ yêu cầu Nhật Bản
công nhận rằng có tồn tại tranh chấp lãnh thổ giữa nước này và Trung Quốc. Điều này không hoàn toàn
bất khả thi.
Thứ nhất, nhiều người trong Bộ Ngoại giao Nhật Bản nhận ra bế tắc mà Nhật Bản đang mắc phải, và kêu
gọi thay đổi lặng lẽ vị trí chính thức. Thứ hai, Trung Quốc và Nhật Bản đã từng tổ chức "tham vấn" về
Senkaku / Diaoyu, đây là một sự thừa nhận ngầm rằng có điều gì đó cần thảo luận. Thứ ba, một số quan
chức Nhật Bản đã đưa ra những tuyên bố gợi ý về sự thỏa hiệp. Chẳng hạn, Phó Thủ tướng Nhật Bản lúc
đó là Katsuya Okada đã nói ngay sau khi quốc hữu hóa rằng "vấn đề Senkaku không phải là vấn đề lãnh
thổ, nhưng trên thực tế, có một tranh chấp giữa Trung Quốc và Nhật Bản". Từ đó đến việc thừa nhận
chính thức về quy chế tranh chấp của các đảo, khoảng cách là không đáng kể. Trung Quốc và Nhật Bản
có thể đồng ý không đồng ý, và Nhật Bản có thể công nhận rằng quyền sở hữu các đảo thực sự đã được
thảo luận vào những năm 1970 và vấn đề bị trì hoãn, trong khi vẫn duy trì quan điểm rằng theo họ, tuyên
bố chủ quyền của họ là không thể nghi ngờ.
Sau khi bước đó được thực hiện, việc đi đến một thỏa thuận chia sẻ tài nguyên sẽ trở nên dễ dàng hơn
nhiều, vì cho đến nay, việc Nhật Bản từ chối thay đổi quan điểm cơ bản về Senkaku / Diaoyu là trở ngại
chính cho việc thảo luận về khai thác chung. Nếu Nhật Bản đề xuất một thỏa thuận như vậy, Trung Quốc
sẽ phải chịu trách nhiệm ngừng điều động tàu thuyền và máy bay đến hòn đảo vì họ vẫn cho rằng cả hai
nước nên quay trở lại với sự hiểu biết năm 1972 - cụ thể là vấn đề nên được gác lại và theo đuổi phát triển
chung. Mặt khác, Trung Quốc sẽ phải thừa nhận rằng các yêu cầu của họ đã thay đổi và họ sẽ không chấp
nhận bất cứ điều gì khác ngoài việc tuần tra luân phiên khu vực, đây là lập trường khó có thể duy trì nếu
Nhật Bản đưa ra các nhượng bộ trước. Do đó, kết quả hợp tác có thể trở nên khả thi.
Tuy nhiên, kịch bản vừa được mô tả dựa trên giả định rằng Nhật Bản sẵn sàng thỏa hiệp, điều này có vẻ
khó xảy ra ít nhất là cho đến khi những người theo đường lối cứng rắn thống trị Quốc hội và Abe Shinzo
còn tại nhiệm. Thủ tướng Shinzo Abe đã tuyên bố sẵn sàng gặp gỡ các nhà lãnh đạo Trung Quốc và thảo
luận về các vấn đề của hai nước, nhưng mặt khác, ông đã đưa ra một số tuyên bố thách thức tại Quốc hội,
thậm chí có lần dường như nghi ngờ liệu việc Nhật Bản mở rộng ở châu Á có phải là một cuộc chiến
tranh xâm lược hay không - một bình luận sẽ không được lòng các nhà quan sát Trung Quốc. Sự khăng
khăng của ông rằng mục tiêu quan trọng nhất của đảng ông là sửa đổi Hiến pháp Nhật Bản để trong số
những việc khác là tăng cường "an ninh của Nhật Bản" cũng không báo trước những cơ hội để ông tìm ra
tiếng nói chung với các đối tác Trung Quốc.
Tuy nhiên, những người đồng cấp đó chưa chắc đã quan tâm nhiều. Tập Cận Bình và các đồng nghiệp
đang trong quá trình củng cố quyền lực của lãnh đạo mới, và quá trình đó có khả năng sẽ chiếm phần lớn
thời gian và năng lượng của họ trong những tháng và có lẽ cả những năm tới. Tập Cận Bình đặc biệt
mong muốn có được sự ủng hộ của quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA), lực lượng mà ông
đã dành nhiều sự chú ý trong những tháng gần đây. Ông đã nói về "giấc mơ Trung Hoa" của mình là một
"giấc mơ quân đội hùng mạnh" và ra lệnh cho quân đội mà ông kiểm tra về việc bảo vệ kiên quyết Tổ
quốc. Những lời nói và hành động như vậy không cho thấy một nhà lãnh đạo sẵn sàng thỏa hiệp và mạo
hiểm bị diều hâu phản ứng dữ dội. Trong khi đó, gần đây, một phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc
đã gọi Senkaku/Diaoyu là "lợi ích cốt lõi", đặt vấn đề này ngang hàng với Đài Loan và do đó ngầm cho
rằng Trung Quốc sẵn sàng đi đến chiến tranh vì chúng.
Do đó, quá trình cực đoan hóa nội bộ dường như sẽ tiếp tục, điều này cho thấy rằng ngay cả khi cuộc đối
đầu hiện tại cuối cùng cũng kết thúc, bất kỳ cơ hội nào để đạt được thỏa thuận cho phép gác lại vấn đề
thực sự cũng sẽ không được tận dụng. Những sự cố tiếp theo trên các đảo sau đó có thể dẫn đến một cuộc
đối đầu thậm chí còn nghiêm trọng hơn. Điều này có thể theo nhiều hình thức. Thứ nhất, cả hai bên đều
có thể từ bỏ thỏa thuận ngầm về việc không đụng chạm đến chính các hòn đảo. Ngoài ra, Quân Giải
phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) có thể tham gia nhiều hơn vào tranh chấp và buộc Lực lượng Phòng
vệ Biển Nhật Bản (MSDF) phải tiếp quản việc bảo vệ các đảo từ Lực lượng Bảo vệ Bờ biển Nhật Bản
(JCG). Cả hai bên có thể sẵn sàng vượt qua ngưỡng bạo lực vật chất hơn. Điều này có nghĩa là họ đã sẵn
sàng bất chấp những lợi ích to lớn mà họ có được từ trao đổi kinh tế, điều mà chúng tôi đã nhấn mạnh
trước đây như một yếu tố giảm thiểu trong vòng xoáy xung đột. Chỉ khi Trung Quốc và Nhật Bản kết luận
rằng bên kia đang đặt ra mối đe dọa cấp bách và hiện hữu đối với an ninh của họ thì tình huống như vậy
mới có thể xảy ra.
Tuy nhiên, ngay cả trong một sự kiện không mong đợi như vậy, vẫn tồn tại một giới hạn quan trọng thứ
hai đối với việc leo thang tranh chấp lãnh thổ Trung-Nhật, đó là sự hiện diện của Hoa Kỳ ở hậu trường.
Siêu cường này sẽ phải can thiệp vào một cuộc đụng độ quân sự giữa Trung Quốc và Nhật Bản về
Senkaku/Diaoyu vì, như đã được đề cập ngắn gọn trong luận văn này, Hiệp ước An ninh Mỹ-Nhật bao
gồm cả các đảo này vì chúng nằm dưới sự kiểm soát hành chính của Nhật Bản - một thực tế đã được phía
Mỹ xác nhận nhiều lần.
Luận văn này bỏ qua câu hỏi về sự can thiệp của Mỹ vào tranh chấp lãnh thổ Trung-Nhật vì cho đến nay,
sự can thiệp đó chỉ là gián tiếp. Thứ nhất, Mỹ rất do dự tham gia vượt quá những gì nghĩa vụ theo hiệp
ước của họ yêu cầu. Họ đã nhiều lần tuyên bố trung lập về vấn đề chủ quyền, chỉ hạn chế nhấn mạnh phản
đối việc sử dụng vũ lực để giải quyết vấn đề. Việc Mỹ xác nhận nhiều lần cam kết bảo vệ lãnh thổ của
Nhật Bản bao gồm cả Senkaku/Diaoyu không làm thay đổi tiến trình của cuộc đối đầu Trung-Nhật, cũng
không thay đổi động lực của cuộc xung đột. Trung Quốc đã nhiều lần chỉ trích Mỹ can thiệp vào tranh
chấp, nhưng sự can thiệp đó không mang lại sự thay đổi chiến lược, hay ngăn cản Trung Quốc thách thức
Nhật Bản. Cho đến nay, sự do dự leo thang tranh chấp vượt quá một điểm nhất định không phải do mối đe
dọa can thiệp của Mỹ mà là do bản thân Trung Quốc không mong muốn gây ra một cuộc đối đầu vũ trang
với Nhật Bản (dĩ nhiên Nhật Bản cũng không mong muốn như vậy). Tuy nhiên, nếu tranh chấp
Senkaku/Diaoyu tiếp tục đi xuống, thì sự sẵn sàng của cả hai bên để chịu đựng chi phí nặng nề của chiến
tranh trên đảo một ngày nào đó có thể tăng lên. Trong kịch bản như vậy, sức mạnh răn đe của Mỹ vẫn
khiến một cuộc đối đầu vũ trang trở nên khó xảy ra. Thứ nhất, bản thân nước Mỹ có lẽ sẽ cực kỳ do dự
tham gia vào một cuộc đụng độ không cần thiết với Trung Quốc và do đó sẽ gây sức ép mạnh mẽ lên Nhật
Bản để không kích động một cuộc đối đầu như vậy.
Thứ hai, Trung Quốc sẽ vẫn không thể thách thức toàn bộ sức mạnh quân sự của Mỹ và Nhật Bản kết hợp
trong nhiều thập kỷ tới, và họ biết rằng việc chủ động gây ra một cuộc đụng độ với hai nước này sẽ chỉ
rước họa vào thân.
Trong mọi trường hợp, khả năng Trung Quốc và Nhật Bản đạt đến trạng thái thù địch lẫn nhau
như vậy là thấp. Khả năng xảy ra hơn là một kịch bản mà Trung Quốc và Nhật Bản vẫn không thể
giải quyết vấn đề Senkaku/Diaoyu nhưng cũng không sẵn sàng để tranh chấp này gây ra một cuộc
đối đầu thực sự gây thiệt hại cho ổn định khu vực và tăng trưởng kinh tế. Trong trường hợp đó,
tranh chấp lãnh thổ sẽ tiếp tục gây ra những bùng phát thường xuyên và ngăn cản việc xây dựng
lòng tin lẫn nhau, nhưng sẽ không leo thang nhiều so với mức đối đầu hiện tại. Thật khó để dự đoán
một sự kiện có thể phá vỡ mô hình đó ngoại trừ một sự thay đổi đáng kể trong cấu trúc quan hệ
quốc tế ở Đông Á (ví dụ như Mỹ theo đuổi chủ nghĩa biệt lập và rời khỏi khu vực) hoặc trong tình
hình nội bộ của một hoặc cả hai nước (ví dụ như dân chủ hóa Trung Quốc). Một sự thay đổi tình
hình như vậy chắc chắn sẽ có những hậu quả đáng kể và khó lường. Tuy nhiên, nếu không có
những điều đó, vấn đề Senkaku/Diaoyu sẽ đơn giản chỉ là sự khó chịu lớn nhất trong quan hệ
Trung-Nhật trong nhiều năm và có lẽ là nhiều thập kỷ tới.