Professional Documents
Culture Documents
डीएमकी-03
लनक्ट्रॉवनक मीवडया
ववषय कयची
काई 1 : रन वडयो - एक पररचय
3
काई 2 : टन लीववजन - एक पररचय
काई 3 : फोटोग्राफी
काई 4 : न्यय मीवडया
काई 5 : जनकंचार और कंप्ययटर
काई 6 : वफल्म - एक पररचय
वीएमओयू Page 1
DMC-03
वीएमओयू Page 2
DMC-03
काई – 1
रनवडयो – एक पररचय
काई की रूपरनखा
1.5य उद्देश्य
1.2 ्रसस्िाविा
1.3य रे तडयोयकी यअवर्ारणाय
1.4 रे तडयोयकी यतवशेषिाएं
1.5 रे तडयोय्रससारणयकायइतिहास
1.6 एफएमयऔरयसामदु ातयकयरे तडयो
1.7 रे तडयोयकंटेंट
1.8 रे तडयोयरचिायकाय्रसारंतभकयज्ञाि
1.9 साराश ं
1.10 अभ्यासाथधय्रसश्न
5.55य उपयोगीयपस्ु िकें
1.1 उद्दनमय
इसयईकाईयके यअध्ययियके यबादयहमययहयसमझयपािेयमेंयकामयाबयहोंगे:-
जिसंचारयके यएकयसशक्तयमाध्यमयके यरूपयमेंयरे तडयोयकी यमहत्ता के यबारे यमेंयजािकारीय्रसाप्तयकरें गे.
रे तडयोयऔरयअन्ययदृश्य-श्रव्ययमाध्यमोंयके यबीचयआर्ारभिू यअिं रयकोयजािेग.े
तवश्वभरयमेंयरे तडयोयकायउद्भवयवयतवकासयसेयपररतचियहोंगे.य
तवतवर्यरे तडयोयकायधक्रमयऔरयउिकी यउपयोतगिायकोयजािेग.े
समाचारयऔरयअन्ययसबं ंतर्ियगतितवतर्योंयकोयपररभातषियकरें गे.
समाचारयसंवादयकी यकलायकी यजािकारीय्रसाप्तयकरें ग.े
1.2 प्रस्तावना
आजयके यसमययमेंयसदं ेशयस्रसं ेषकयके यरूपयमेंयरे तडयेायबहुसख्ं ययलोगोंयके यतलययएकयसावधभौतमकयमाध्यमयबियचक
ु ायह.यलोगोंय
की यबहुियबडीयसंख्यायकोयरे तडयोयके यमाफध िययोंयसंदश े यसं्रसतषियकरिाय्रससारणयकहलािायह. यहयइकाईयहमेंय रे तडयोयकी य
पररभाषा, इसके यस्वरूप, संचारयमाध्यमयके यरूपयमेंय इसकी यमहत्ता,इतिहासयऔरयआमजियके यबीचयतवशेषकरयभारियमेंय
इसकाय तवस्िार, सामातजकय िािेबािेय परय इसकाय ्रसभाव, ऑलय इतं डयाय रे तडयोय के य रूपय मेंय इसकाय तवकास, लक्ष्य,
सामदु ातयकयरे तडयोयकी यअवर्ारणायिथायएफएमयरे तडयोयइत्यातदयसेयरूबरूयकरािीयह.
1.3 रनवडयो की अवर्ारणा
वीएमओयू Page 3
DMC-03
वीएमओयू Page 4
DMC-03
वीएमओयू Page 5
DMC-03
वीएमओयू Page 6
DMC-03
ह.घरे लयू ्रससारणयसेवाओयं मेंय आकाशवाणीय24यभाषाओयं औरय146यउपभाषाओयं मेंय श्रोिायसेय रूबरूयहोिायह.देशयसेय बाहरय
17यदेशोंयमेंय27यस्थािीययिथाय10यतवदेषीयभाषाओयं के यसहारे यहमारायरे तडयोयश्रोिाओयं सेयसवं ादयकायमयकरिायह.य
आका वाणी का प्रकारण तंत्र
आकाशवाणीयसेय्रससाररियकायधक्रमयिीिय्रसकारयके यहोिेयहैंययथाय-यराष्ट्ीयय, क्षेत्रीययिथायस्थािीय.
राष्ट्रीय कायधक्रम
पहलेय चरणयमेंय आकाशवाणीयकायराष्ट्ीययचिलयराष्ट्ीययकायधक्रमोंयकाय्रससारणयकरिायह.य 18यमईयसिय् 1988यसेय यहय
व्यवस्थायशरूु यहुई.यहरयघटं ेय तहन्दीयऔरयअग्रं ेजीयसमाचारय्रससाररियतकएयजािेय हैं.यइसके यअलावायसंसदयकाय्रसश्नकालयिथाय
सामतयकयवयतशक्षा्रसदयमद्दु ायआर्ाररियकायधक्रमयदेशयके यलोगोंयवयउिके यजीवियमकु यों, जीवियआदशोंयकोयइतं गियकरिेय
कायधक्रमय्रससाररियतकएयजािेयहैं.
क्षनत्रीय कायधक्रम
आकाशवाणीयके यक्षेत्रीययके न्रयमख्ु यियायराज्योंयकी यराजर्ािीयमेंयस्थातपियतकएयजािेयहैंय.य्रसत्येकयराज्ययमेंयअिेकयभाषायवय
सस्ं कृ तियोंयकायसमावेशयहोिायह.ययेय के न्रयहमारे य देशयकी यक्षेत्रीययसस्ं कृ तियकोयउभारिेय कायलक्ष्ययध्याियमेंय रखकरयक्षेत्रीयय
भाषाओयं मेंयहीयअपिेयकायधक्रमय्रससाररियकरिेयहैं.य
स् ानीय कायधक्रम
श्रोिाओयं की यतभन्ि-यतभन्ियजरूरिोंयवयअतभरूतचयोंयके यअितु दशयआकाशवाणीयिेयदेशयके यतवतभन्ियतहस्सोंयके यछोटेयकस्बोंय
िकयमेंय बड़ीयसंख्यायमेंय एफएमयमोडयपरयरे तडयोयस्टेशियस्थातपियतकएयहैं.यअके लेय सिय् 2008यमेंय ऐसेय 170यस्टेशियस्थातपिय
तकएयगए.ऐसाय्रसत्येकयस्टेशियअमक ु यछोटेय सेय तहस्सेय की यआबादीयकी यजरूरिोंयकोयध्याियमेंय रखकरयकायधक्रमय्रससाररिय
करिायह.यएफएमयस्टेशियतिहायियस्थािीययजरूरिोंयके यअिसु ारयअपिीयसेवाऐयं ्रससाररियकरिेयहैंयऔरयअपिेयकायधक्रमोयमेंय
स्थािीययश्रोिाओयं की यभागीदारीयबढािेय कोयलेकरयभीयसििय्रसयत्िशीलयरहिेय हैं.यमद्दु ायआर्ाररियकायधक्रमोंयके यतिमाधणयवय
्रससारणयमेंययवु ाओयं की यभीयअहमयभतू मकायहोिीयह.यय
ववववर् भारती
मिोरंजियऔरयव्यावसातयकय सेवाओयं कोयध्याियमेंय रखकरय षय् तवतवर्य भारिीषय् िामकययहयसेवायआकाशवाणीयिेय सिय्
1957यमेंयशरू
ु यकी यथीयजोयपरू े यदेशयमेंयबहुियजकदय्रसतसद्धयहोयगई.यतकसीयसमययतवतवर्यभारिीयके यदेशभरयमेंय 40यके न्रयथेयजोय
समाियिरंगदध्यधय वालेय क्षेत्रोंयमेंयकहहयभीयसिु ेय जायसकिेय थे.यके न्रीयकृ ियरूपयसेय कायधक्रमयमबंु ईयके न्रयपरयरखेय जािेय थेय जहांय
सेय आकाशवाणीय के य अन्यय ्रससारणय के न्रोंय के य माफध िय इन्हेंय ररलेय तकयाय जािाय था.य इसके य अलावाय क्षेत्रीयय के न्रय ;
उदाहरणस्वरूपयजयपरु यके न्रयआतदयद्धयक्षेत्रयतवशेषयकी यभाषायमेंय अवसरयतवशेषयके यतलएयचतु िंदायकायधक्रमोंयकायतिमाधणयवय
संपादियकरिेयथे
तवतवर्यभारिीयके ययेय40यके न्रयव्यावसातयकय्रससारणयसेवायके न्रयके यरूपयमेंयजािेयजािेयथेयऔरयदेशयकी यकरीबय97य्रसतिशिय
आबादीयकोयअपिीयपहुचं यमेंय लेिेय हुएयइन्हेंय िकरीबियसभीयबड़ेय शहरोंयमेंय स्थातपियतकयायगयायथा.यसिय् 1967यमेंय तवतवर्य
भारिीयकोयपणू िध यायव्यावसातयकयसेवायघोतषियकरयतवज्ञापिोंयके यतलएयइसके यद्वारयखोलयतदएयगए.
जसे-जसेय िईयिकिीकयकी यखोजयहोिीयगईयवसेय हीयर्ीरे -र्ीरे य कायधक्रमोंयकाय्रससारणयमीतडयमयवेवयट्ांसमीशियके यबजायय
उच्चयगणु वत्तायक्त
ु यतडतजटलयस्टीररयोयएफएमयके यरूपयमेंयहोिेयलगा.
तवतवर्यभारिीय्रसतितदिय15यसेय 17यघटं ेय मिोरंजियसेवाऐयं उपलब्र्यकरवािायह.ययहयतफकमीयसगं ीि,व्यग्ं ययरचिाऐ,ं चचाध-
पररचचाध,साक्षात्कार,लघयु िातटकायऔरयपारस्पररकयसंबंर्ोंयकोयबढावायदेिेय वालेय कायधक्रमय्रसस्ििु यकरिायह.यकुछयपरु ािेय
वीएमओयू Page 9
DMC-03
लोकत्रसयय कायधक्रमोंय मेंय संगीिय सररिा, भलू े-तबसरे य गीि, हवामहल, जयमाला, इिसेय तमतलएयऔरयछायागीियके यिामय
उकलेखिीययहैं.
कईय िामचीिय अतभिेिा,पाश्वधगायक,जािे-मािेय लेखक,पटकथाकार, तिदेशकय औरय संगीिय तिदेशकय अपिेय अिभु वय वय
तवचारयतवतवर्यभारिीयके यमचं यपरयलोगोंयके यसाथयसाझायकरिेयहैं.यतवतवर्यभारिीयकायतवशेषयकायधक्रमयउजालेयअपिीययादोंय
के यजबय्रससाररियहोिायहयिोयमािोयअमक ु यकलाकारयके यपरु ािेय तदिोंयकी ययादोंयके यसमदं रयमेंय कहहयगहरे य िकयश्रोिायकोयगोिेय
लगवायरहायहो.ययय
आका वाणी की व्यावकावयक प्रकारण कनवा ; कीबीएक
भारियमेंयरे तडयोयके यव्यावसातयकय्रससारणयसेवायकायइतिहासयजाििेयके यतलएयहमेंयसिय् 1927यमेंयलौटिायहोगायजबयभारिीयय
्रससारणयकंपिीयिेय इसकी यशरू ु आियकी .यकंपिीयिेय उसयसमययशरूु आिीयिौरयपरयअपिीयतवत्तीययतस्थतियमजबिू यकरिेय के य
तलएयसाियवषोंयके यतलएयस्थािीययतवज्ञापियऔरय्रससाररियकायधक्रमोंयकोयस्पांसरयकरिायशरू ु यतकया.य
तफरयभी, रे तडयोयके यआकाशवाणीयके यरूपयमेंयपहचाियबििेयके यदौरािययहयतवचारयपिपायतकययहय्रससारणयसेवायिोय्रसारंतभकय
िौरयपरयदेशयसेवायकी यतदशायमेंयएकयसामातजकयसेवायह.यअिःयइसके यतलएयव्यावसातयकय्रससारणयकी यसोचयकोयत्यागिायहीय
श्रेयस्करयहोगा.यइसयतवचारयके यचलिेयशरू ु आियमेंयिोयतवतवर्यभारिीयमेंयभीयव्यावसातयकयसेवायसेयपरहेजयतकयायगया.य
यबादयमेंयसिय् 1966यमेंयरे तडयोयऔरयटेलीतवजियके यतलएयबिीयचदं ायसतमतियिेयतवतवर्यभारिीयचिलयके यतलएयतवज्ञापियतलएय
जािेयके य्रसस्िावयकोयअपिीयतसफाररशोंयमेंयशातमलयतकया.यिबयसिय् 1967यमेंयतवतवर्यभारिीयिेयचंदायसतमतियकी यतसफररशोंय
के यअिरूु पयअपिीय्रससारणयसेवाओयं कोयव्यावसातयकयरूपयतदया.
आका भारती
यसिय् 1975यमेंयभारियमेंयजबयआपािकालयकी यघोषणायहुईयिोयसमस्ियतवपक्षीयदलोंयिेयएकजटु यहोकरयइसके यतखलाफयएकय
चिु ावीयव्यहू रचिायियारयकी , तजसके यपररणास्वरूपयसिय् 1977यमेंय देशयसेय आपािकालयहटायऔरयतिवाधतचियसरकारयके य
साथयिईयलोकसभायअतस्ित्वयमेंयआई.य
िईयसरकारयिेय्रसायोतगकयिौरयपरयएकयकायधसतमतियकायगठियतकयायतजसिेयरे तडयोयऔरयदरू दशधियकोयस्वायत्तशासीयतिकायय
काय दजाधय देिेय की य तसफररशयकी .य इसयकायधसतमतियिेय राष्ट्ीयय्रससारणयतिकायय के यरूपयमेंय आकाशयभारिीय िामयसेय एकय
स्वायत्तशासीयतिकाययबिािेयके यतलएयएकयकायधयोजिायियारयकी यजोयरे तडयोयवयदरू दशधियकोयतबिाय्रसशासतिकयहस्िक्षेपयके य
स्विंत्रयतिकाययके यरूपयमेंयकामयकरिेयकी यसहूतलयियदे.यसिय् 1978यमेंयसंसदयमेंयआकाशयभारिीयतबलयलायायगया.यबादयमेंय
इसीयकोय्रससारयभारिीयके यिामयसेयआतं शकयपररविधिोंयके यसाथयसंसदयके यपटलयपरयरखायगया.यकईयवषोंयबादयसिय् 1990यमेंय
यहयतबलयससं दयमेंयपासयहोयसकायऔरयइसेयअतर्तियमयकायदजाधयतमला.यइसके यबादयइसेय्रससारयभारिीयअतर्तियम-य1990य
के यिामयसेयजािायजािेयलगा.
प्रकार भारती
आजयभारिीयय्रससारणयतिगमय्रससारयभारिीयके यिामयसेयभारियकायसबसेयबड़ायसावधजतिकयक्षेत्रयकाय्रससारणयतिकाययह .यहय
भारियसरकारयके यसचू िायऔरय्रससारणयमत्रं ालययके यअर्ीियएकयस्वायत्तयतिकाययजोयदरू दशधियऔरयआकाशवाणीयदोिोंयकाय
संचालियकरिायह.यतवश्वयके यदसू रे य अन्ययदेशोंयकी यभांतियभारियमेंय भीयजबयइलक्ट्ोतिकयमीतडयायपरयसरकारीयएकातर्कारय
हटाकरयइसेयस्वायत्तयरूपयदेिेय की यमांगयउठीयिबयसरकारयिेय23यिवबं रय1997यकोय्रससारयभारिीयकायगठियतकया.यहालांतकय
संसदय िेय सिय् 1990य मेंय हीय इसेय स्वायत्तय तवत्तीयय वय ्रसशासतिकय अतर्कारय देिेय हुएय एकय अतर्तियमय पाररिय करय तदयाय
था,बावजदू यइसके ययहय15यतसिंबरय1997यकोयहीयअतस्ित्वयमेंयआयसका.य
वीएमओयू Page 10
DMC-03
वीएमओयू Page 11
DMC-03
सामदु ातयकय रे तडयोय भीय रे तडयोय सेवाय काय एकय ्रसकारय हय जोय सीतमिय दायरे य मेंय स्थािीयय श्रोिाओयं की य अतभरूतचयोंय के य
अितु दशयकायधक्रमय्रससाररियकरिायह.यय्रससारणयकायदायरायसीतमियहोिेयके यबावजदू यतकसीयबड़ेय्रससारणयसमहू यकी यिल ु िायमेंय
लोकत्रसयिायवयसंदश े यसं्रसेषणयके यमामलेयमेंययहयकहहयभीयकमयिहहयहोिा.य
भारियमेंय िब्बेय के यदशकयके यमध्ययमेंय वर्ातिकयरूपयसेय सामदु ातयकयरे तडयोयकाय्रसादभु ाधवयहुआयजबयउच्चिमयन्यायालययिेय
वायिु रंगोंयकोयसावधजतिकयसपं तत्तयघोतषियतकया.यहालातं कयदेशयसेय बाहरयभीयकईय्रससारणयसमहू ोंयिेय इसमेंय रूतचयतदखाईय
लेतकियशरू ु आियमेंय के वलयशक्षतणकयपररसरोंयमेंय हीयऐसेय रे तडयोयस्टेशिोंयकोयअिमु तियदीयगई, वहयभीयकुछयबंतदशोंयके य
साथ.यसामदु ातयकयरे तडयोयिीतियके यिहियअन्िायरे तडयोयलाईसेन्सयपािेय वालायपहलायकम्पसयरे तडयोयबिा.यइसेय 1यफरवरीय
2004यकोयलॉन्चयतकयायगयाय.यइसेयअन्िायतवश्वतव्ालययके यशक्षतणकयऔरयमकटीमीतडयायअिसु ंर्ाियके न्रयिेयशरू ु यतकयाय
तजसके यसारे य कायधक्रमयतवतवयके यसंचारयतवज्ञाियके यछात्रोंयिेय ियारयतकए.यसीतमियदायरे य मेंय राजस्थाियमेंय भीयसामदु ातयकय
रे तडयोयपरयकामकाजयहुआ,लेतकियअभीययहायं इसकी यउपयोतगिायतसद्धयहोिीयशेषयह.
लगभगय12यवगधतकलोमीटरयक्षेत्रयमेंय्रससारणयके यतलएय100यवॉटयक्षमिायके यरे तडयोयस्टेशिोंयके यतलएय्रसारंभयमेंयलाईसेन्सयतदएय
गए.यइसके यतलएयअतर्किमय30यमीटरयऊंचाईयके यएतं टिायलगािेय की यअिमु तियदीयगई.यसामदु ातयकयरे तडयोयसेय करीबय50य
फी सदीय स्थािीयय मद्दु ोंय वय रूतचयोंय के य कायधक्रमय ्रससाररिय करिेय की य उम्मीदय की य जािीय ह.य इिमेंय भीयजहांय िकय संभवय होय
स्थािीययभाषा-यउपभाषायकोयिरजीहयतदएयजािेय की यआशायकी यजािीयहणय् हालांतकयतवकासात्मकयकायधक्रमोंयके य्रससारणय
काय आग्रहय िोय रहिाय हय लेतकिय मिोरंजिात्मकय कायधकमोंय परय भीय ्रसतिबर्ं य जसीय भीय कोईय बािय िहहय ह.य वसेय भारिय मेंय
सामदु ातयकयरे तडयोयऔरयव्यावसातयकयएफएमयरे तडयोयपरयसमाचारयआर्ाररियकायधक्रमोंयके य्रससारणयपरयरोकयह.ययहांयिकय
तकय्रसत्येकयघटं ेयमेंयके वलय5यतमिटयके यतवज्ञापिोंयकी यअिमु तियह.यउसयतस्थतियमेंय्रसायोतजियकायधक्रमोंयकोयअिुमतियिहहयदीय
जािीयजबयइन्हेंयके न्रययायराज्ययसरकारयद्वाराय्रसायोतजियतकयायजािायह यआकाशवाणीयकायअपिायसामदु ातयकयरे तडयोयके न्रय
ह.य्रसारंभयमेंयदेशयके यउत्तर-यपवू ीययथायिागालैंड, तमजोरमयवयमेघालययमेंयजिजािीययआबादीयके यतलएय्रसायोतगकयिौरयपरय5य
स्थािोंयपरयऐसेयके न्रयखोलेयगएयथे.
एफएमयस्टेशिोंयकी यमातिन्दयछोटेयसमहू ोंयके यतलएयतवकासात्मकयकायधक्रमोंयके यसचु ारूय्रससारणयहेियु कईयराज्योंयमेंयलाईसेन्सय
तदएय गएय तजसके य उत्साहजिकय पररणामय भीय सामिेय आए.य इिमेंय सेय आंध्रय ्रसदेशय के य मेडकय मेंय संगमय रे तडयो, रे तडयोय
बदंु ल
े खडं , मध्यय्रसदेशयकायध्वतििामायसतहियितमलिाडुयमेंयमदरु ाईयके यपासयसामदु ातयकयरे तडयोयकायधक्रमोंयसेय्रसेररियहोकरय
ग्रामीणयक्षेत्रोंयमेंय लोगोंयिेय तवकासयके यउकलेखिीययकामयकरके यइसकी यसाथधकिायतसद्धयकी .यइसके यबादयिोयसामदु ातयकय
रे तडयोयकायलाईसेन्सयलेिेयवालोंयकी यकिारयर्ीरे -र्ीरे यबढिेयलगीयह.य
1.7 रनवडयो दृविकोण
रे तडयोय दृतष्टकोणय सेय िात्पयधय सामान्यियाय इसके य कायधक्रमों,उिके य तिमाधणय औरय उिसेय संबद्धय गतितवतर्योंय के य आपसीय
समन्वययसेय ह.यजसेय यहायं रे तडयोयके यगहियअध्ययियके यतलएयतसलतसलेवारयदृतष्टकोणयअपिायायगयायह.यहमययहयभीयकहय
सकिेयहेंयतकयसमाचार, संगीियऔरयअन्ययशातब्दकयकायधक्रमयतिमाधणकिाधयतकसीयभीयरे तडयोयकायधक्रमयके यतिमाधणयमेंयसबसेय
मजबिू यस्िंभयहैं.य
1.7.1 कायधक्रमों का वगीकरण
यहयसामान्ययसीयअिभु वजन्ययबाियहयतकयरे तडयोयकायधक्रमोंयकोयदोयशीषधकोंयके यअिं गधियवगीकृ ियतकयायजािायह.यवेय हैं-य
बोलेयगएयशब्दयऔरयसंगीियपक्ष.यशातब्दकयअथधयवालेयकायधक्रमोंयकी यश्रेणीयमेंयसभीयसंगीिरतहियकायधक्रमययथायवािाधलाप,
पररचचाध, शक्षतणकय ्रससारण, मतहलाऐ,ं बच्चेय औरय ग्रामीणय श्रोिाओयं के य तितमत्तय तवशेषय कायधक्रम, िाटक,वृत्ततचत्र,
वीएमओयू Page 12
DMC-03
वीएमओयू Page 13
DMC-03
वीएमओयू Page 14
DMC-03
वीएमओयू Page 16
DMC-03
वीएमओयू Page 17
DMC-03
1. अतिलघयु उत्तरीयय्रसश्न
रे तडयोयजॉकी यकोयपररभातषियकी तजए?
कंपेयररंगयसेयक्यायिात्पयधयह?
पररचचाधयक्यायह?
तजगं लयसेयक्यायअतभ्रसाययह?
लघु उत्तरीय प्रश्न
2. सामदु ातयकयरे तडयोयपरयसतं क्षप्तयतटप्पणीयतलतखए.
3. तिजीयएफएमयचिलयसेयआपयक्यायसमझिेयह?
4. ्रससारयभारिीयपरयसंतक्षप्तयतटप्पणीयलतखए.
5. आकाशयभारिीयसेयआपयक्यायसमझिेयह?
दीघध उत्तरीय प्रश्न
6. रे तडयोयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यरे तडयोयऔरयअन्ययदृश्य-श्रव्ययमाध्यमोंयके यबीचयआर्ारभिू यअिं रयस्पष्टयकी तजए.
7. तवश्वभरयमेंयरे तडयोयके यउद्भवयवयतवकासयकी यसंतक्षप्तयमेंयव्याख्यायकी तजए.
8. रे तडयोयकायधक्रमयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यतवतवर्यरे तडयोयकायधक्रमयके यबारे यमेंयतलतखए.
1.10 उपयोगी पुस्तकें
1. Radio Programme production - a manual for training, by Richard Aspinall published
by UNESCO ,paris.1973
2. A manual for broadcasters,by,Robert McLeish,Focal Press ,Linacre House, Jordan
Hill, Burlington MA 01803,USA
3. The Radio production by Michael C.Keit ,Focal press
वीएमओयू Page 20
DMC-03
काई 2
टनलीववजन – एक पररचय
काई की रुपरन खा
2.1 उद्देश्य
2.2 ्रसस्िाविा
2.3 टेलीतवजियमाध्यमयकायपररचय
2.4 भारियमेंयटेलीतवजियकायइतिहास
2.5 दरू दशधिय
2.6 टेलीतवजियकायधक्रम
2.7 कायधक्रमयतिमाधण
2.8 साराश ं
2.9 अभ्यासाथधय्रसश्न
0.50य उपयोगीयपस्ु िकें
2.1 उद्दनमय
इसयईकाईयके यअध्ययियके यबादयहमययहयसमझयपाऐगं ये तकय-
एकयमाध्यमयके यरूपयमेंयटेलीतवजियपरयचचाध.
भारियमेंयटेलीतवजियकायइतिहास.
तभन्िय्रसकारयके यटेलीतवजियकायधक्रमोंयकी यपहचाि.य
टेलीतवजियकायधक्रमयतिमाधणयके यतवतवर्यचरण.
2.2 प्रस्तावना
तपछलीयईकाईयमेंयहमिेयरे तडयोयके यबारे यमेंयजािा.यइसयईकाईयमेंयहमयएकयदसू रे यमाध्यमयटेलीतवजियके यबारे यमेंयचचाधयकरें ग.े य
टेलीतवजियएकयतचत्ताकषधकयऔरयशतक्तशालीयमाध्यमयह.ययहयअध्याययहमेंय टेलीतवजियके यदृश्य-श्रव्ययमाध्यमयके यरूपयमेंय
इसकी य्रसकृ ति, भारियमेंयटेलीतवजियकायइतिहासयऔरयतवकासयऔरयदेशयके यसावधजतिकयब्रॉडकास्टरयके यरूपयमेंयदरू दशधियसेय
रूबरूयकराऐगा.यसमाचारयऔरयसमसामतयकयकायधक्रमोंयके यतवशेषयसदं भधय मेंय हमयटीवीयकायधक्रमोंयके यतवतभन्िय्रसकारोंयके य
बारे य मेंय भीयचचाधय करें ग.े यइसके यबादयइसयबाियपरयभीयमथं ियहोगायतकयटीवीयकायधक्रमोंयके यतत्रस्िरीयय्रसारूपयके यबीचयकसेय
सामजं स्ययबठायायजािायह.
अिःयहमेंयइसयईकाईयकोयटेलीतवजियके यपररचययके यसाथयतवस्िारयदेिायचातहए.
2.3 टनलीववजन माध्यम का पररचय
हमारीय तदिचयाधय मेंय आजय टेलीतवजिय मिोरंजिय औरय सचू िाय सार्िय के य रूपय मेंय एकय सहजय सल
ु भय सार्िय ह.य तफरय भीय
जिसंचारयकायतव्ाथीयहोिेयके यिािेयहमारे यतलएयइसकी यआर्ारभिू य्रसकृ तियभीयजाििायजरूरीयहयजोयइसेयअन्ययमाध्यमोंयसेय
अलगयकरिायह.टेलीतवजियकी यभीयकुछयअपिीयमल ू भिू यतवशेषिाऐयं हैं.य
वीएमओयू Page 21
DMC-03
1.यटेलीतवजियएकयदृश्य-यश्रव्ययमाध्यमयह.ययहयबोलिीयछतवयांयपेशयकरिायह.यदशधकय
ियके वलयकहायहुआयसिु यसकिेयहेंयबतककयघतटियकोयसाथ-साथयदेखयभीयसकिेयहैं.
2.य कहाय जािाय हय तकय एकय िस्वीरय हजारोंय शब्दोंय के य समािय ह.य इससेय इसकी य
्रसभावशीलिायकायपिायचलिायह.यइसके यअलावायइसकी यआवाज, रंगोंयकायसंयोजिय
, दृश्योंयमेंयगत्यात्मकिायऐसेयदसू रे यकारकयहैंयजोयइसेयदसू रे यजिसचं ारयमाध्यमोंयसेयएकय
कदमयआगेयखड़ायकरिेयहैं.य
3.यटेलीतवजियकायबहुियबड़ा, तवतवर्िाभरा, तवषमिाभरायऔरयअतियतमियदशधकवगधयह.यलोगयजोयतभन्ियरूतचयों, तभन्िय
आयवु गधय ,संस्कृ तिय औरय र्मधय कोय माििेय वालेय हैंय वेय एकय साथय टेलीतवजिय काय आिंदय लेय सकिेय हैं.य य्तपय यहय थोड़ाय
कतठिाईभरायिोयहययहयमापिायतकयतकसीयतवशेषयचिलयपरयतकसीयतवशेषयकायधक्रमयकोयतकसीयतवशेषयसमययपरयतकििेय
दशधकोंयिेयदेखा, लेतकिययहयअसभं वयभीयिहहयह.
4.यटेलीतवजियके यसंचालियके यतलएयतबजलीयकी यजरूरियपड़िीयह.यइसकी यसचु ारूयआपतू िधय होयिोययहयतवकासशीलयऔरय
तवकतसियदेशोंयमेंयअबार्यरूपयसेयजिसमहू यके यअतं िमयकोिेयिकयभीयअपिीयपहुचं यरखिायह.यटेलीतवजियकोयतफरयभीयबटरीय
के यसहारे यचलायायजायसकिायह.य
5.यअन्ययसंचारयमाध्यमययथायसमाचारपत्रयऔरयरे तडयोयके यबतिस्पियटेलीतवजियथेड़ायमहगं ायमाध्यमयह.
6.यतकसीयतवद्वाियव्यतक्तयके यतलएयतियतमियटीवीयदेखिायकिईयआवश्यकयिहहयह.
7.यरे तडयोयऔरयटेलीतवजियसेयइिरयटेलीतवजियसटयतवशालकाययहोिेयहैं.
8.य टेलीतवजिय एकय आकषधकय माध्यमय ह.इसके य बोलिेय दृश्य, रंगोंय काय अद्भुिय संयोजि, आवाजय काय जादयू औरय
गत्यात्मकिायहीयइसेयलोगोंयके यमिोरंजियऔरयज्ञािवर्धियकायआकषधकयमाध्यमयबिािेयहैं.
9.य टेलीतवजिय अपिेय दशधकवगधय कोय तकसीय घटिाय याय गतितवतर्य कोय तियिय समयय परय तदखािेय काय माद्दाय रखिाय
ह.समाचारपत्रोंयमेंयपढिेयके यतलएयहमेंयएकयतदियकायइिं जारयकरिायपड़िायहयलेतकियटीवीयसीर्ेय्रससारणयके यरूपयमेंयइसेयिरु ं िय
हमारे यसामिेयपरोसयदेिायहयऔरयहमारीयजाििेयकी यभख ू यशांियकरिायह.
10.यटेलीतवजियएकयतिरातश्रियमाध्यमयकहलािायहयक्योंतकयतकसीयअरूतचकरयसमाचारपत्रययायइटं रिेटयपरयध्याियके तन्रिय
करिेयकी यजरूरियिहहयपड़िीयलेतकियटेलीतवजियदेखिेयके यतलएयसजगयरहिायपड़िायह.
11.यसचू िायसंसारयसेय रूबरूयहोिेय कायटेलीतवजियएकयसशक्तयमाध्यमयह.यियके वलयसमाचारययायसमसामतयकयकायधक्रमोंय
के यमाफध ियबतककयटेलीतवजियकायधक्रमोंयके यढेरयसारे य ्रसारूपोंयके यसहारे य हमयवस्िओ ु ,ं गतितवतर्योंययायससं ारभरयके यसदु रू य
देशोंयके यस्थािोंयवयलोगोंयके यबारे यमेंयजाियसकिेयहेंयजोयहमेंयअन्ययतकसीयिरीके यसेयइििीयआसािीयसेयसल ु भयिहहयहैं.यय
50.यटेलीतवजियलोगोंयके यमिोरंजियकायसार्ियह.यतदिभरयहाड़िोड़यमेहिियकरिेयवालायकातमधकयभीयटेलीतवजियकायधक्रमय
देखकरयसक ु ू ियमहससू यकरिायह.य
2.4 भारत में टनलीववजन का वतहाक
सिय् 1959यमेंय भारियमेंय पहलीयबारयटेलीतवजिय्रससारणयकी यशरू
ु आिययिू ेस्कोयके यसहयोगयसेय एकयशक्षतणकय्रसोजेक्टयके य
िहियबहुियथेाड़ेय समययके यतलएयहुईयजोयसिय् 1960यिकयचला.यलंबेय अिं रालयके यबादय70यके यदशकयके यमध्ययमेंय एकयबारय
तफरयटेलीतवजियदेखयपािायसंभवयहोयपायायजबयछःयराज्योंय के य2400यगांवोंयमेंय ्रसायोतगकयिौरयपरयसाइटयके यिहिय्रससारणय
शरू
ु यहुआ.यग्रामीणयभारियमेंय तवकासयकी यकवायदयके यिहियशक्षतणकयकायधक्रमोंयके य्रससारणयके यतलएयएटीएस-6यिामयके य
वीएमओयू Page 22
DMC-03
वीएमओयू Page 23
DMC-03
स्टूतडयोयऔरयट्ांसमीटरयकी यसंख्यायके यमामलेय मेंय संसारयके यसबसेय बड़ेय ब्रॉडकातस्टंगयसंगठिोंयमेंय सेय एकयह.यविधमाियमेंय
दरू दशधियकी यकरीबय1400यट्ासं मीटरोंयके यसाथय46यदरू दशधियकायधक्रमयतिमाधणयके न्रोंयके यतवशालकाययिेटवकध यकी यबदौलिय
देशयकी यलगभगयिब्बेयफी सदीयआबादीयिकयपहुचं यह.यआजयदरू दशधियकुलय19यचिलोंयकायसचं ालियकरिायहयतजिमेंयसेयदोय
राष्ट्ीयय चिल, 11य क्षेत्रीयय चिल, 4य ्रसांिीय,एकय अिं राधष्ट्ीय, एकय खेलय चिलय िथाय दोय चिलय सीर्ेय ्रससारणय जसीय
गतितवतर्योंयके यतलएयतिर्ाधररियहैं.
दरू दशधिय के य राष्ट्ीयय चिलय परय समयािसु ारय क्षेत्रीयय िथाय स्थािीयय कायधक्रमय भीय ्रससाररिय तकएय जािेय हैं.य चौबीसोंय घटं ेय
समाचारयचिलयकी यमागं यआिेय परयदरू दशधियिेय अपिेय डीडीयमट्ोयचिलयकोय3यिवबं रय2003यकोयडीडीयन्यजू यके यरूपयमेंय
पररवतिधियकरयतदया.यक्षेत्रीययभाषायके यसेटेलाईटयचिलोंयके यदोयमख्ु ययघटकयहोिेय हैं-यअमक ु य्रसांियके यतलएयउसके यसभीय
ट्ांसमीटरोंय के य माफध िय क्षेत्रीयय सेवाओयं काय ्रससारणय औरय स्थािीयय भाषाओयं मेंय अन्यय सहयोगीय कायधक्रमय जोय के बलय
ऑपरे टरोंयके यमाध्यमयसेय ्रसाइमयऔरयिॉिय्रसाइमयटाइमयमेंय तदखाएयजािेय हैं.यखेलयचिलयकायतवकासयमख्ु यियायराष्ट्ीययवय
अिं राधष्ट्ीययखेलयगतितवतर्योंयकी यबेहिरयवयत्वररियकवरे जयके यतलएयतकयायगयायह.यदरू दशधियकायडीडीयस्पोटधसयएकमात्रय
चिलयहयजोयग्रामीणयखेलोंययथायखो-खोयवयकबड्डीयकाय्रससारणयभीयकरिायह.यइसेय अिेकयतिजीयब्रॉडकास्टरयआकषधकय
आययियहोिेयसेय्रससाररियहीयिहहयकरिेयहैं.यसेटेलाईटयके यमाफध ियडीडीयइतं डयायअबयअिं राधष्ट्ीययस्िरयपरयभीय्रससारणयकरिाय
ह.ययहयसंसारयके य146यदेशोंयमेंय उपलब्र्यह, तफरयभीयइसयचिलयके यतलएयदसु रे य देशोंयमेंय समाचारयजटु ायलेिायइििायआसािय
भीयिहीयहणइ् सके यअलावायसयं क्त ु यराज्ययअमरीकायमेंयडीडीयइतं डयायचिलय833यपरययरू ोतब्रडयसेटेलाईटयके यसहारे यउपलब्र्य
ह.हालांतकयएकयकरारयके यमिु ातबकयइसकायलोगोयरयियटीवीयदशाधयायजािायह.यडीडीयइतं डयायइटं रिेशिलयकायसमययऔरय
कायधक्रमयभारियमेंय्रससाररियकायधक्रमोंयसेयतबककुलयअलगयहैं.य
दरू दशधियके यसभीयक्षेत्रीययचिलयअपिेय क्षेत्रयकी यभाषायमेंय क्षेत्रीययदशधकोंयके यतलएयकायधक्रमय्रससाररियकरिेय हैं.यक्षेत्रीययभाषाय
उपग्रहयसेवायऔरय्रसांिीययिेटवकध य्रससारणयसेवायदोिोंयकायहीयकायधक्रमयकवरे जयऔरय्रससारणयकायतवशालयदायरायह.यजसेय
समाचार,र्ारावातहक,वृत्ततचत्रयऔरयसमसामतयकयमद्दु ोंयपरयआर्ाररियकायधक्रमयक्षेत्रीययदशधकोंयकोयइियसेवाओयं सेय स्वयंय
उिकी यभाषायमेंयजोड़ेयरखिेयहैं.यअलग-अलगयराज्ययअपिीयजिभाषायमेंयकायधक्रमय्रसाप्तयकरिेयहैं.ययेयकायधक्रमयडीडीयिेशिलय
के यस्थािीयय्रसभागय्रससाररियकरिेय हैंय तजन्हेंय बादयमेंय क्षेत्रीययभाषायउपग्रहयसेवायके यमाफध ियदेशभरयमेंय तदखायायजािायह .य
राजस्थाियमेंयभीयदरू दशधियसेवाऐयं दरू दराजयके यगावं ोंयिकयमेंयउपलब्र्यहैं.
2.6 टनलीववजन कायधक्रम
आजययतदयहमयटेलीतवजियकायधक्रमोंयके यतवतभन्िय्रसकारोंयपरयतवचारयकरें य िोयपािेय हेंय तकयइन्हेंय वृहियरूपयमेंय दोयभागोंयमेंय
तवभातजियतकयायजायसकिायहय-यसमाचारयआर्ाररियऔरयसमाचारयइिरयकायधक्रम.यसमाचारयआर्ाररियकायधक्रमोंयमेंयहमय
समाचारयबल ु ेतटियसमसामतयकयघटिाक्रमयसेय जड़ु ेय कायधक्रमोंयकोयशातमलयकरयसकिेय हैं.यतमसालयके यिौरयपरयसमाचारय
पतत्रका, साक्षात्कार, वािाध, तकसीयसामतयकयमद्दु ये परयसमहू यपररचचाध, समाचारयफी चरयआतदयकोयशातमलयकरयसकिेय हैं.य
समाचारय रतहिय कायधक्रमोंय की य भीय अितगििय तवर्ाऐयं हैंय जसे-य कथा-कहातियोंय आर्ाररि, संगीिय आर्ाररि, तफकमय
आर्ाररियकायधक्रम,कॉमेडीयशो, खेलयगतितवतर्यायं औरययहायं िकयतकयआजयसवाधतर्कयलोकत्रसययररयतलटीयशो.यतकस्से-य
कहातियोंय मेंय हमय ड्रामा-य सॉपय ओपेराय वय र्ारावातहक, टेलीतफकमय इत्यातदय कोय शातमलय करय सकिेय हैं.य िईय पीढीय के य
कायधक्रमोंयमेंय कथायआर्ाररिययायइसके यतवपरीियकायधक्रमोंयमेंय बहुियथोड़ायसायहीयअिं रयह.यअिेकोंयकायधक्रमयिोयइियदोिोंय
के यबीचयहीयझल ू िेय रहिेय हैं.यटेलीतवजियकी यइसयएकमात्रयईकाईयमेंय टीवीयकायधक्रमोंयके य्रसत्येकय्रसकारयपरयिोयचचाधय करिाय
वीएमओयू Page 24
DMC-03
तवचारय तबन्दयु औरयसमयावतर्यकोय ध्यािय मेंय रखकरयग्रेबरय 1994य िेय समाचारोंय कोय तिम्िांतकिय चारय ्रसकारय सेय वगीकृ िय
तकया.य
अतियिाटकी ययकहािी
रोजमराधयकी यकहािी
तिबर्ं ात्मकयफी चर
खडं रूपयमेंयत्वररियकहािी
अतियिाटकी ययकहािीयके यरूपयमेंय समाचारोंयकायपहलाय्रसकारयआकतस्मकयघटिाक्रमयपरयके तन्रियहोिायहयजसेय कोईयबड़ीय
दघु टध िा, बाढय याय आिक ं ी य हमलाय इत्यातद.य रोजमराधय के य समाचारोंय मेंय राजिीतिय वय कूटिीतिय के य उच्चस्िरय के य िाटकी यय
घटिाक्रम,समातजकयऔरयतवतर्कयमामले,अथधव्यवस्था, राजितिकयसंकटयऔरयर्ातमधकयगतितवतर्योंयकोयसमेटायजािायह.य
इसमेंय कईयबारयआकतस्मकयघटिाचक्रयकोयभीयशातमलयतकयायजािायहयलेतकियतफरयभीयिाटकी यिायकोयहावीयिहहयहोिेय
तदयायजािायह.यतिबर्ं ात्मकयफी चरयमेंयसामातजकयमद्दु े, सास्ं कृ तिकयगतितवतर्यां,खेलयऔरय्रसकृ ति्रसदत्तयमामलोंयकोयस्थािय
तदयायजािायह.यग्रेबरयके यद्वारायवगीकृ ियअतं िमय्रसकारयमेंयत्वररियकहािीयरूपयमतु श्कलयसेय 20यसेकंडयकायहोिायह.ययहयबहुिय
सक्ष
ं ेपयमेंयतकसीयघटिाक्रमयकायब्यौरायपेशयकरिायहयजोयअतियिाटकी ययभीयहोयसकिायहयिोयरोजमराधयके यसमाचारयकी यभातं िय
भीयहोयसकिायह.य
2.6.2 कमकामवयक कायधक्रम
ऐसायकोईयकायधक्रमयजोयसमसामतयकयगतितवतर्योंययायतवचारोंयकी यचचाधय वयतवश्लेषणयकरिायह, तजसमेंय कोईयराजिीतिकय
यायऔ्ोतगकयतववादययायसावधजतिकयतहियकायकोईयमद्दु ायभीयशातमलयह, समसामतयकयकायधक्रमयकहलािायह.ययहयकोईय
समकालीियअन्वेषणात्मकयकायधक्रमयभीयहोयसकिायह.यययसमसामतयकयकायधक्रमयतिम्ितलखीिय्रसकारोंयमेंयसेयकोईयएकयहोय
सकिायह.
अद्धयसमाचारयमगजीिय-जहांयिकयसमाचारयकी यपहुचं यहयउसके यपारयजाकरयदशधकयकी यजाििेयकी यभखू यकोयशांियकरिेयकाय
कामयसमाचारयमगजीियकायह.ययेयकायधक्रमयियके वलयउसयगतितवतर्यकोयकवरयकरिेयहेंयबतककयउसकायिथ्यपरकयतवश्ले षणय
भीयकरिेयहैं.य
वाद वववादय
तकसीय िाजािरीिय गतितवतर्य परय चचाधय के य तलएय वादतववादय काय भीय सहाराय तलयाय जािाय ह .य आमिौरय परय तकसीय बड़ेय
घटिाक्रमयपरयवादतववादयउसयतवषययके यजािकारयख्याििामयलोगोंयसेय हीयकरवाकरयमद्दु ये की यिहयिकयजािेय काय्रसयासय
तकयायजािायह.यऐसायहीयएिडीटीवीयपरय्रससाररियतबगयफाइटयकायधक्रमयहयतजसमेंय तकसीयत्वररियमद्दु ये कोयआर्ारयबिाकरय
वादतववादयआर्ाररियपररचचाधयउियलोगोंयके यमाफध ियकी यजािीयहयजोयतकसीयियतकसीय्रसकारयसेयअमक ु यमद्दु ये सेय जड़ु ेयहोिेयहैंय
यायउसकी यगहियजािकारीयरखिेयहैं.
कमयह पररचचाध
जबय कोईय मद्दु ाय तकसीय एकय व्यतक्तय के य तलएय जतटलिाभराय ्रसिीिय होय िोय उसय तस्थतिय मेंय तवषयय तवशेषज्ञोंय काय एकय समहू य
बिायायजािायहयजोयअपिीयरे य रखिायह.ययायतफरययउसयतस्थतियमेंय भीयसमहू यपररचचाधय करवाईयजािीयहयजबयतकसीयबािययाय
गतितवतर्यके यपक्षययायतवपक्षयमेंय माहौलयबिािायहो.ययउसयतस्थतियमेंय अलग-अलगयक्षेत्रोंयसेय लागोंयके यतवचारयपररचचाधय के य
रूपयमेंयएकयजगहयरखेयजािेयहैं.यिकिीतकयरूपयसेय समहू यपररचचाधय्रसश्नोिरीयसरीखायह.इसमेंयकायधक्रमयसंयोजकयसमययऔरय
वीएमओयू Page 26
DMC-03
तिमाधणयपिाि
वनमाधण पवय ध का चरण
तिमाधणयपवू यध के यइसयचरणयकोयसवाधतर्कयमहत्वपणू यध अमािायजािायह.यआर्ारभिू यतवचारयऔरययोजिायइसीयचरणयमेंय बिय
जािायह.इसीयचरणयमेंय कायधक्रमयकायसहीय्रसारूपयबिायतलयायजािायह.यसाथयहीयबेशकी मिीयसमय,योग्यिायकायसदपु योगय
औरयतवशेषज्ञयसंपादियजसीयबािेंयपहलेयहीयिययकरके यकायधक्रमयकोयियशदु ायसमययपरयपरू ायतकयायजायसकिायह.यइसयदौरािय
ियके वलयजरूरियके यमिु ातबकययोग्यजियऔरयतिमाधणयसहायकयिययकरयतलएयजािेय हैं,बतककयबड़ेय कारकयभीययोजिायमेंय
शातमलयकरयतलएयजािेयहैं.यआवश्यकयशोर्,पटकथायऔरयशतू टंगयलोके शियऐसेयहीयकुछयबड़ेय कारकयहैं.यतिमाधणयके यदौरािय
होिेयवालीययतू िटयकी यबठकोंयमेंयदृश्ययसंयोजि, ्रसकाश-व्यवस्थायऔरयसंबंतर्ियआवाजयके यिमिू ेयजसीयव्यवस्थाऐयं भीयकरय
लीयजािीयहैं.
वनमाधण प्रवकया कन दौरान का चरण
इसय चरणय मेंय ्रसत्येकय तिमाधणीय घटकय साझाय रूपय सेय अतं िमय ्रसस्ितू िय के य तलएय ियारय होिाय ह.य यहय वहय चरणय हय तजसमेंय
वास्ितवकयशतू टंगयचाहेयवहयररकॉतडिंगयहोययायसीर्ाय्रससारण, की यजािीयहयतजसकी यरूपरे खायपहलेयहीयबियचक ु ी यहोिीयह.
वनमाधण पश्चात का चरण
यहयतिमाधणय्रसतकयायकायअतं िमयचरणयहयतजसमेंयकायधक्रमयकोयसंपातदियऔरयसिियसंकतलियकरके य्रससारणयवयतविरणयके य
तलएयियारयतकयायजािायह.यतकसीयतफकम, संगीियएलबमययायटीवीयशोयकोययतदय्रसमोशियकी य जरूरियहोयिोययहयभीयइसीय
चरणयके यअिं गधियसंचातलियतकयायजािायह.य
2.8 कारां
दृश्य-श्रव्ययमाध्यमयमेंय आवाजयऔरयदृश्ययदोिोंय कायहीय समावेशयहोिाय ह. िईयतदकलीयके यआकाशवाणीयभवियमेंय बिेय
स्टूतडयोय सेय ऑलय इतं डयाय रे तडयोय के य एकय भागय के य रूपय मेंय भारिय मेंय टेलीतवजिय की य शरूु आिय 15य तसिंबरय 1959य कोय
्रसायोतगकय िौरय परय की य गईय थी. सिय् 1975य मेंय पहलीय बारय सरकारय साइटय कायधक्रमय के य िहिय जांचय के य बिौरय उपग्रहय
आर्ाररियटेलीतवजियलेकरयआई.यसाइटयकोयसामातजक-यआतथधकयतवकासयके यतलएयतवकतसियतकयायगयायथा. सिय् 1976य
भारिीययटेलीतवजियके यइतिहासयमेंय दरू दशधियऔरयआकाशवाणीयके यपृथकयअतस्ित्वयकायगवाहयबिा. सिय् 1976यमेंय हीय
पहलीयबारयदरू दशधियपरयतवज्ञापियिजरयआए.यभारियमेंयरंगीियटेलीतवजियकायआगाजयसि्य 1982यमेंयहुआ. भारियमेंयटीवीय
परय पहलाय र्ारावातहकय सिय् 1984य मेंय हमय लोगय तदखायाय गयाय था. सिय् 1991य मेंय पहलीय बारय खाड़ीय यद्ध ु य के य दौरािय
सीएिएियचिलयके यमाफध ियभारिीययदशधकयभीयतवदेशीयचिलोंयसेयरूबरूयहुए. टेलीतवजियसमाचारयकईय्रसकारयके यहोयसकिेय
हैं, यथाय-यतवदेशीयवयघरे लू, मौतखकयऔरयपतठि, दृश्य-यश्रव्ययसमाचार, साझा, तवस्िाररि, तटप्पणीकारकययायव्यतक्तगि,
रोजमराधयके यसमाचार, ररपोिाधज,फी चरययायतफरयकहािीयरूपक.यसमाचारयबल ु ेतटियटीवीयके यतियतमियकायधक्रमोंयमेंयसेयएकयहय
जोयसमसामतयकयगतितवतर्योंयसेयलगािारयरूबरूयकरवािायरहिायह.
टेलीतवजियकायधक्रमयकायतिमाधणयएकयजतटलयऔरयसमययलगिेय वालीय्रसतक्रयायहयतजसमेंय तवतवर्यक्षेत्रोंयसेय बड़ीयसंख्यायमेंय
संबंतर्ियलोगोंयके यआपसरयसहयोगयकी यजरूरियहोिीयह.यइसमेंयसतु ियोतजियकायधयोजिा, पयाधप्तयतिपणु िा,समययऔरयबड़ीय
सोचयकी यजरूरियहोिीयह. तकसीयभीयपेशवे रयकायधक्रमयतिमाधणयके यिीियचरणयहोिेय हैं- अ.यययतिमाधणयपवू ,ध ब.यययतिमाधणयके य
दौराि यस.यययतिमाधणयके यबाद.
वीएमओयू Page 28
DMC-03
वीएमओयू Page 29
DMC-03
काई 3
फोटोग्राफी
काई की रुपरनखा
3.1 उद्देश्य
3.2 ्रसस्िाविाय
3.3 फोटोग्राफी यकी यअवर्ारणाय
3.4 कमरोंयके य्रसकार
3.5 शीषधकयलेखियऔरयसंपादिय
3.6 शॉट्सयऔरयकमरायपररचालिय
3.7 साराश ं यय
3.8 अभ्यासाथधय्रसश्न
1.9य उपयोगीयपस्ु िकें
3.1 उद्दनमय
इसयईकाईयके यअध्ययियके यबादयहमययहयसमझयपािेयमेंयकामयाबयहोंगेयतकय-य
फोटोग्राफी यकी यअवर्ारणायपरयचचाधय
कमरे यके यतवतवर्य्रसकारोंयकी यपहचािय
तस्थरयऔरयचलयफोटोग्राफी यमेंयअिं रय
अच्छीयसरं चिायकी यसमझय
तस्थरयफोटोग्राफी यके यतलएयिेखियवयसंपादिय
तकसीयमवू ीयके यतलएयशॉटयऔरयकमरायपररचालियकी यसमझय
3.2 प्रस्तावना
अक्सरयतकसीयअच्छे य फोटोग्राफयकोयदेखकरयहमयभौंचक्कयरहयजािेय हैं.यजबयकभीयहमारायबच्चायखेलयरहायहोिायहययाय
तकसीयशादीयसमारोहयके यरोचकयफोटोग्राफयदेखकरयहमयउसकी य्रसशसं ायतकएयबगरयिहहयरहयपािे.यएकयफे ाटोग्राफयहमारे य
अिीियकी ययादयिाजायकरािायह.यहयहमेंयभावक ु यकरयदेिायह.यक्यायहमयजाििेयहैंयतकयकमरायकसेयकामयकरिायह? कमरे यके य
तवतभन्िय्रसकारयकौिसेयहैं? इसयईकाईयमेंयहमयकमरे यकी यआर्ारभिू यअवर्ारणायके यबारे यमेंयअध्ययियकरें ग.े य
इसयइरकाईयके यअध्ययिय के यबादय हममेंय फोटोग्राफी य की य अवर्ारणायकोय लेकरयअच्छीय समझयतवकतसियहोय पाएगी.य हमय
कमरोंयके यतवतवर्य्रसकारयऔरयतस्थरयवयचलयफोटोग्राफी यके यबारे य मेंय यहांय चचाधय करें ग.े यइसके यअलावायहमयइसके यतवतभन्िय
घटक, इसकी यतवशेषिाऐयं औरयफोटोग्रातफकयदृतष्टकोणयके यबारे यमेंयभीयचचाधयकरें ग.े ययहमयआशायकरिेयहैंयतकययहयईकाईयियेय
दृतष्टकोणयके यसाथयफोटोग्राफी यके यरोचकयसंसारयसेय रूबरूयकरवाऐगी.यअिःयहमेंय इसयसंसारयकोयसमझिेय के यतलएयऔरयइसय
रोचकयसंसारयकी ययात्रायपरयचलिेय सेय पहलेय एकयपेशवे रयसंचारकयकी यिरहयफोटोग्राफी यकायअथधय जाियलेिायचातहए.यइसय
वीएमओयू Page 30
DMC-03
ईकाईयकोयपढिेय समययहमेंय मल
ू भिू यिथ्योंयपरयध्याियदेिायचातहएयिातकयएकयियेय िजररयेय सेय हमयफोटोग्राफी यकोयजाियवय
समझयसकें .य
हमें भी तो जावनए
फोटोग्राफी यशब्दयवस्ििु ःयग्रीकयभाषायके यशब्दयफोटोजयतजसकायअथधय ्रसकाशयहयऔरयग्राफोसययायग्रातफियतजसकायअथधय
खहचिायहोिायह, सेय बिायह.यसामान्यियायइसयपदयमेंय तकसीयदृश्यमाियछतवयकोय्रसकातशकयतक्रयायसेय उके रयलेिेय सेय अथधय
तलयायजािायह.यफोटोग्राफी यशब्दयकायतजक्रयसबसेयपहलेयवज्ञातिकयसरयजॉियफ्रेडररकयतवतलयमयरसेलय; 1792-1871ययद्धय
िेयतवतलयमयहेिरीयफॉक्सयटालबोटय; 1800-1877यद्धययकोय28यफरवरीय1839यमेंयतलखेयएकयपत्रयमेंयतकया.य
आमिौरयपरयफोटोग्राफी यसेय िात्पयधय तकसीय्रसकातशकयछतवयकायकमरे य मेंय लगेय लैंसयके यमाफध ियतफकमयपरयउिारिेय सेय तलयाय
जािायहययायतफरयतसकवरयआयोडाइडयकी यपरियके यसहारे य ऐसीयछतवयकी य्रसतिकृ तियऔरयपिु तिधमाणय्रसकातशकयतक्रयाययाय
त्रसंतटंगयसेय तितमधियकरिेय सेय ह.यइसयपरू ीय्रसतकंयायमेंय अिेकयअन्ययसंवदे ीयसामतग्रयोंयके यमेलयसेय रासायतिकयऔरयभौतिकय
्रसतक्रयायअपिाईयजािीयह.य
वीएमओयू Page 31
DMC-03
वीएमओयू Page 32
DMC-03
कंघटन
जबयकोईयफोटोग्राफरयअपिीयिस्वीरयके यतलएयसारे य ित्वोंयकी यव्यवस्थायकरिायहयिोययहीयसंघटियउसके यतलएयतक्रयेतटवय
औरयकलात्मकयबियजािायह.
अबय एकय अच्छे य संघटिय के य तलएय क्याय जरूरीय हय यहय जािाय भीय समीचीिय होगा.य ‘Photography for the
Beginners’,िामकयपस्ु िकयमेंयलेखकयआलोकयचंरयरे यतलखिेयहैंयतकयशरू ु आियमेंयहरयकोईयफोटोग्राफी यके यकलात्मकयवय
िकिीकी यपहलओ ु यं सेय अिजाियहोिायह.यउसेय अिेकयजतटलिाओयं सेय जझू िायपड़िायह, लेतकियअपिीयरूतचयोंयके यचलिेय
वहयइियसबसेयपारयपायलेिायह.
यरे यिेयइसयपस्ु िकयमेंयकुछयसझु ावयतदएयजोयफोटोग्राफी यके यतवथाभीयकी यजािकारीयके यतलहाजयसेयकाफी यउपयोगीयहोयसकिेयहैं.य
1.यअपिीयिस्वीरयकोयरोचकयबिािेयके यतलएयइसके यकोिोंयसेयदरू यके न्रयमेंयअपिायतवषययरतखए.य
2.यअपिीयिस्वीरयकोयभागौतलकयके न्रयसेयभीयदरू यरतखए, अन्यथाययहयएकदमयिीरसयऔरयकमय्रसभावकारीयतसद्धयहोगी.य
3.यफोटोग्राफी यके यदौराियतवषयगियिस्वीरयके यबीचयपयाधप्तयजगहयरखिीयचातहए.यजसेयतकसीयपोट्ेटयमेंयचेहरेयके यसामिेयपयाधप्तय
दरू ीयहो.यतकसीयगतिशीलयतवषययकोयउसीयरूपयमेंयतदखािेयकाय्रसयासयहोिायचातहए.यकमरे यकायकोणयसहीयरखकरयअवांतछिय
दृश्योंयसेयबचिायचातहएयिातकयिस्वीरयतवषययसेयभटके यिहहयऔरयइसकी यगणु वत्तायभीयअच्छीयहो
4.यहमेंयहमेशाययहयध्याियरखिायचातहएयतकयतकसीयकी यरूतचयइसमेंयिहहयतकयअमक ु यिस्वीरयकसेयबिीयहयबतककयइसमेंयहोिीय
हयतकययहयकसीयबिीयह.
दृमयमानता
फोटोग्राफी यके यगतिशीलयभागयसंघटियपरयहमयदृतष्टपाियकरयचुकेयहैं.यअबयहमेंयदृश्यमाििायकोयदेखिायसमझिायह.यसामान्यय
सीयबाियहयतफकमयमेंय ्रसकाशयकी यकाफी यमहिायह.यइसमेंय भीयमहत्वपणू यध यहयहयतकय्रसकाशयकी यतकििीयजरूरियहमेंय हयऔरय
अतिररक्तय्रसकाशयकोयतियंतत्रियकसेय तकयायजाए.यएकयसर्ायहुआयफोटोग्राफरय्रसकाशयसंयोजियकोयबखबू ीय जाििायह.य
इसके यतलएयकमरे य कायशटरयकामयकरिायह.यफोटोग्राफरयइसकी यगतियकोयतियंतत्रियकरय्रसकाशयसंयोतजियकरिायह.यअिःय
शटरयकायतियंत्रणयएकयसंवदे ीयमामलायह.य
3.4 कै मरन कन प्रकार
कमरायशब्दयलेतटियभाषायसेय तलयायगयायहयतजसकायअथधय एकय्रसकाशहीियअर्ं ेरेय कमरे य सेय होिायह.यवास्िवयमेंय कमरायएकय
हककायसायकसायहुआयबॉक्सयहोिायहयतजसमेंय एकयछोटायसायतछरयहोिायह.यसार्ारणियायइसेय गत्तेय के यबॉक्सयकी यभांतिय
बिायायजािायह,कुछयकालेय टेपयऔरयकुछयचमकी लेय कागजययायएकयएकयतू मतियमयकायटुकड़ा.यकमरायतफकमयआर्ाररिय
भीयहोयसकिायहयिोयतडतजटलयभी.यजसायतकयिामयसेयस्पष्टयहययतफकमयआर्ाररियकमरायतफकमयपरयतचत्रयकायअक ं ियकरिायहय
वहहय तडतजटलय कमराय अपिेय स्टोरे जय मेंय तचत्रय संग्रहणय करिाय ह.य आजकलय चलिय मेंय आय रहेय तडतजटलय कमरो.य काय
पररचालियऔरयरखरखावयकाफी यआसाियह.
3.4.1 प्रकार
कमरोंयकोयकईय्रसकारयसेयवगीकृ ियतकयायजािायह, यथाय
फंक्ट् न कन आर्ार पर कै मरों कन प्रकार
1.यतस्थरयय
0.यचलय
वीएमओयू Page 33
DMC-03
3.4.3 चल कै मरा
वीएमओयू Page 36
DMC-03
वीएमओयू Page 38
DMC-03
काई-4
न्यय मीवडया
काई की रूपरनखा
4.1य उद्देश्य
4.2य ्रसस्िाविा
4.3य न्ययू मीतडयायकी यअवर्ारणाय
4.4 भारियमेंयकंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयक्रातं िय
4.5य न्ययू मीतडयायऔरयसचू िायक्रांतियके य्रसभावय
4.6य सारांशय
4.7य अभ्यासाथधय्रसश्न
2.0य उपयोगीयपस्ु िकें
4.1 उद्दनमय
यइसयईकाईयके यबादयहमययहयसमझयपाऐगं -े यय
न्ययू मीतडयायकी यअवर्ारणाय
उपलब्र्यन्ययू मीतडयायके यतवतवर्य्रसकारय
भारियमेंयकंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयकायइतिहासयऔरयतवकासय
संचारयक्षेत्रयमेंयन्ययू मीतडयायके य्रसभावोंयकायअध्ययिय
4.2 प्रस्तावना
हालांतकयतपछलीयईकाईयोंयमेंयहमयमीतडयायके यतवतवर्य्रसकारोंयकी यसिहीयजािकारीयकरयचक ु े यहैं.यअबययहांयहमयजियके यतलएय
उपलब्र्य मीतडयाय के य तवतवर्य ्रसकारोंय की य तवस्िृिय जािकारीय करें ग.े य मीतडयाय के य येय ्रसकारय समाचारपत्र, टेलीतवजि,
रे तडयो,पस्ु िकें , जिधकसयआतदयहैं.यमीतडयायके यइिय्रसकारोंयके यअलावायकईय्रसकारयके यपारंपररकयऔरयलोकयमीतडयायभीय
भिू कालयऔरयवत्तधमाियमेंयभीयहैंयजोयतवशेषकरयग्रामीणयक्षेत्रयके यलोगोंयकी यजरूरिोंयवयअपेक्षाओयं परयखरे यउिरे यहैं.यियके वलय
खरे य बतककयसचं ारयके यक्षेत्रयमेंय एकय्रसभावीयभतू मकायभीयतिभाईयह.यइसके यबादयहमेंय इसयसमययदसू रे य ियेय सच ं ारयचिलोंयकी य
ओरयदेखिेय की यजरूरियहयजोयकुछयहीयसमययतवशेषकरयकंप्यूटरयके यआतवष्कारयके यबादयचलियमेंय आएयहैंय औरयआजयिोय
इिके यतबिायजीवियकी यककपिायकरिायभीयमािोयअसंभवयसायह.यकंप्यटू रयके यसाथयआईयिईयसंचारयिकिीकयिेय सचू िाय
एकत्रीकरण, ्रससारणयऔरयलोगोंयके यबीचयपहुचं िेयके यिौरिरीके यहीयबदलयतदएयहैं.य
4.3 न्यय मीवडया की अवर्ारणा
आजय हमय सचू िाय ससं ारय औरय टेलीसचं ारय की य दतु ियाय मेंय तवचरिेय हैं.य ससं ारय तजसमेंय आजय हमय रहय रहेय हैं, वहय कंप्यटू र,
इटं रिेट, वतश्वकय वेबय औरय तडतजटलीकरणय सेय संचातलिय तदखिाय ह.य येय िईय िकिीकय पयाधवरणय परय भीय दरू गामीय ्रसभावय
डालिीय हैं.य समकालीिय पररतस्थतियोंय मेंय जािकारीपरकय सचू िाय बहुिय बड़ीय िाकिय ह,तजसिेय हमारे य हाथय मेंय एकय इसके य
माफध ियएकय शतक्तशालीयउपकरणयथमायतदयायह.य आजय के यसचू िाय समाजय मेंय मीतडयाय की य महिीय भतू मकाय हय औरय ियीय
वीएमओयू Page 39
DMC-03
वीएमओयू Page 40
DMC-03
हमारे य रहिेय के य कमरे य मेंय समाय गयाय ह.य औरय िोय औरय अबय िोय खरददारीय भीय
ऑिलाइियऑियइटं रिेटयबैंतकंगयसतु वर्ायभीयर्ड़कलेय सेय उपयोगयमेंय आयरहीयह.य
हमयअपिायव्यवसाययऔरयसभीय्रसकारयके यट्ांजक्े शियऑिलाइियकरयसकिेय हैं,
अपिेय तकसीयत्रसययऔरयिजदीकी यके यसंपकध यमेंय सेकयल ू रयफोियसेय रहयसकिेय हैंय
तजसेय कहहयभीयलेय जािायआसाियह, तमत्रोंयसेय चटयकरयसकिेय हैंय औरयऐसीयहीय
अिेकयगतितवतर्यांयइसयआभासीयसंसारयमेंयकरयसकिेयहैं.य
मीतडयायऔरयमिोरंजियउ्ोगयआजयिकिीकयकी यबदौलियएकयदसू रे यसेयइििायअतर्कयजड़ु यचक ु े यहैंयतकयइससेयउपयोगकिाधय
के य तलएय िईय संभाविाऐयं बिीय हैंय औरय ियेय अवसरय पदाय हुएय हैं.य िईय अवर्ारणाय जसेय सचू िाय संचारय िकिीक, आपसीय
सतम्मलि, सचू िायआतर्क्य,सचू िायउच्चपथ, सचू िायतवस्फोट, मीतडयायक्रांतियऐसीयहीयआकषधकयसंचारयगतितवतर्यांय हैं.य
मीतडयायअबयइससेय अलगयिहहयहोयसकिा.यमीतडयायऔरयिकिीकयिेय एकयसाझायअवर्ारणायदीयतजसेय हमयआईसीटीयके य
िामय सेय जाििेय हैं.य दसू रे य माध्यमोंय के य बारे य मेंय हमारीय जािकारीय कमय होय सकिीय ह.य तफरय भीय येय तभन्िय माध्यमय तभन्िय
तवशेषिाओयं के यसाथयियेय माध्यमयहमारे य तलएयअसीतमियसंभाविाओयं के यिएयद्वारयखोलिेय हैं.यइसयईकाईयमेंय हमयइियसबय
अवर्ारणाओयं सेयरूबरूयहोंगे.यअबयहमेंयन्ययू मीतडयायकी यकुछयचतु िंदायतवशेषिाओयं की यचचाधयकरिीयचातहए.य
4.3.2 न्यय मीवडया कन चाररवत्रक गुण / वव नषताएं
न्ययू मीतडयायकी यभीयअन्ययपारंपररकयमीतडयायकी यभातं ियकुछयतवतशष्टयचाररतत्रकयगणु यवयतवशेषिाऐयं हैं, तजिके यचलिेय यहय
अिं रवयतक्तकयवयजिसंचारयके यक्षेत्रयमेंय सम्माियकायहकदारयह.यइिमेंय सेय भीयकुछयगणु यिोयऐसेय हैंय तजिकायदसू रे य माध्यमोंयमेंय
सवधथायअभावयह.य
4.3.2.1 न्यय मीवडया बनाम अंतरवैयवक्तक और जनकंचार
अिं रवयतक्तकयसंचारयकोईयदोयस्विंत्रयलोगोंयके यबीचयहोिेय वालायआमिे-सामिेय कायसंचारयहयतजसमेंय उिके यबीचयसंदश े ोंय
कायआदाि-्रसदाियहोिायह.यइसकाय्रसत्यिू रयभीयसामीप्ययके यचलिेयिरु ं ियतमलयजािायहयऔरयअन्ययतकसीयसंचारय्रसतक्रयायकी य
िल ु िायमेंययहयफी डबकयभीययथेष्टयहोिायह.ययेयसंदश े यभीयसामातजक-यभाविात्मकयदृतष्टयसेयिजदीतकयांयबढािेयहैं.य
दसू रीयओरयजिसचं ारयएकयतचन्ििशीलयसचं ारयहयऔरयइसीतलएययहयकईयमाध्यमोंययथायसमाचारपत्र, रे तडयो, टेलीतवजिय
औरयतफकमयके यमाफध ियसंचाररियहोिायह.यइसकाय्रसत्यिू रयभीयअक्सरयदेरयसेय तमलिायहयऔरयकईयबारयिोय्रसत्यिू रयिहीयभीय
तमलयपािायहण्संचारयस्रोियसदवयएकयजतटलयिंत्रयके यअर्ीियकामयकरिायह,जोयसंस्थातिकयहोिायह.यइसके यअलावायखपिय
औरयसच ं ारयतविरणय्रसतक्रयायभीयजतटलयऔरयचरणबद्धयहोिीयह.
तफरयभीयन्ययू मीतडयायअिं रवयतक्तकयऔरयजिसंचारयदोिोंयकी य हीयचाररतत्रकयतवशेषिाऐयं अपिेय मेंय समेटेय ह.यजबयसंचारय
इटं रिेटयके यमाफध ियहोिायहयिोययहयस्रोियजोयअक्सरयकोईयसंस्थाियहोिायह, औरय्रसाप्तकिाधयजोयएकययायदोयलोगोंयकायसमहू य
होिायह, के यबीचयसंवादयहोिायह.यययहयऐसायव्यतक्तगियसंबंर्यहोिायहयजोयसंचारकयऔरय्रसापकयपरयतिभधरयकरिायहयजहायं
्रसत्यिू रयभीयदेरयसेय तमलिायसंभवयह.यउदाहरणाथधय इटं रिेटयके यआभासीयकक्षयमेंय चतटंग, ईमेलयऔरयस्क्रेतपंगयआतदणय् यइिय
अथोंयमेंय देखयें िोयन्ययू मीतडयायअिं रवयतक्तकयसचं रणयसरीखायलगिायहयक्योंतकयइसमेंय सदं श े यतकसीयतवशेषयके यपासयसीर्ेय
संचररियहोिेय हैं.ययन्ययू मीतडयायके यमाफध ियसचू िाओयं कायआदाि-्रसदाियइसयरूपयमेंय पारस्पररकय्रसभावकारीयऔरयअथधवािय
होिायहयतकय्रसतिभागीयइसयपरयतियंत्रणयकरयसकिायहयऔरयआवष्यकयबदलावोंयके यसाथयभीयइसेयग्रहणयकरयसकिायह.यऐसीय
पारस्पररकिायआमिे-यसािेयहोिेयवालेयसंचारयकायएकयमहत्वपणू धयचाररतत्रकयगणु यह.य
वीएमओयू Page 41
DMC-03
वीएमओयू Page 42
DMC-03
वीएमओयू Page 44
DMC-03
वतश्वकयग्रामयकी यबाियसबसेय पहलेय सिय् 1960यमेंय किाडायके यमीतडयायगरू ु यमाशधलयमकयलहु ाियिेय की यथीयजबयइटं रिेटयकाय
आगमियहुआयहीयथा.यउसिेय ससं ारयकोयइटं रिेटयके यमाफध ियजोड़िेय कायएकयसपिायदेखायथा.यठीकयउसीय्रसकारयजसेय हाइवेय
सदु रू यस्थािोंयकोयआपसयमेंय जोड़िेय हैं,यठीकयउसीय्रसकारयइटं रिेटयभीयदेशोंयकोयजोड़िेय कायकामयकरे गायऔरयवहयभीयइिकी य
भौगौतलकयसीमाओयं सेय पारयजाकर.यइसयपदयकोयउन्होिेय सचू िायकायसपु रयहाइवेय कहकरयपक ु ारायक्योंतकयलोगयइटं रिेटयपरय
यािायाियकी यिरहयसचू िाओयं कायआदाि-्रसदाियकरें ग.े ययायतफरयदसू रे यशब्दोंयमेंयकहेंयिोयलोगयइटं रिेटयपरयअपिीयसचू िाओयं
की ययात्रायके यमाफध ियएकयदसू रे य सेय जड़ु ेंग.े यइियसबके यचलिेय मकयलहु ाियकायतवश्वासयथायतकयसचू िाओयं कायइटं रिेटयिामकय
यहयसपु रहाइवेय परू े य तवश्वयकोयएकयवतश्वकयग्रामयमेंय बदलयदेगा.लहु ाियकी यसोचयआजयसचयमेंय बदलिीयतदखयरहीयहयक्योंतकय
आजयहमयऐसेयहीयवतश्वकयग्रामयकायतहस्सायहैं.य
4.4.5 न्यय मीवडया और कवयमलन
सतम्मलियएकय्रसतक्रयायहयतजससेय तभन्िय्रसकारयके यसंचारयमाध्यमयएकयदसू रे य सेय जड़ु िेय हैं.यन्ययू मीतडयाययायइटं रिेटयभीयइसय
्रसतक्रयायमेंय शातमलयह.यन्ययू मीतडयायमेंय हमयपढयसकिेय हें,फोटोग्राफयदेखयसकिेय हैं,संगीियवयअन्ययश्रव्ययसामग्रीयसिु यसकिेय
हैंयऔरययहायं िकयतकयतपक्चरयभीयदेखयसकिेयहैंणय् क्हायजािायहयतकयइटं रिेटयसभीयसच ं ारय्रसकारोंयकोयअपिेयमेंयसमेटयलेिायहय
औरयएकयऐसेयसंचारयमाध्यमयके यरूपयमेंयसामिेयआिायहयतजसमेंयहरय्रसकारयके यडाटायऔरयसचू िाऐयं हरयकहहयऔरयतकसीयभीय
समययत्वररियउपलब्र्यहैं.ययहीयबाियन्ययू मीतडयायकोयअन्योंयसेयअलगयऔरयतवतशष्टयतदखािीयह.य
वल्डध वा ड वनब --्रसारंभयमेंयइसेयतटमयबिधरयिेयउच्चयभौतिकयशतक्तयके यक्षेत्रयमेंयवतश्वकयसचं ारयके यतलएयतवकतसियतकयायथा.य
लेतकियबादयहाइपरतलक ं यअवर्ारणायके यचलिेयकंप्यटू रयपरयWWWयकाफी यलोकत्रसययहोयगया.ययहयइििायआसाियथायतकय
तबिायतकसीयजतटलयकमांडयके यउपयोगकिाधयिरु ं ियएकयपेजयसेयदसू रे यपेजयपरयजायसकिेयहैं.य
यतदयआपके यपासयअपिायमॉडेमयसतहियकंप्यटू रयहयिोयआपयटेलीफोियलाईियके यसहारे य इटं रिेटयसेय औरयतफरयवेबयसेय जड़ु य
सकिेयहैं.यएकयब्रॉसरयके यसहारे ययहयआपके यकंप्यटू रयपरयअपलोडयहोयजाएगा.ययहयएकय्रसकारयकायसॉफ्टवेयरयहयजोयआपकोय
वेबयपरयजाकरयइसके यकंटेंटयलेिेयकी यसहूतलयियदेिायह.यइटं रिेटयसेवाय्रसदािायके यरूपयमेंयआपयसाइिअपयभीयहोयसकिेयहैं.ययेय
आईएसपीयहुकयआपकी यपहुचयइसयपरू े य िंत्रयऔरयसचू िायउपलब्र्िायक्षेत्रयिकयकरयदेगा.यवेबयसूचिाऐयं अक्सरयवेबसाइट्सय
परयहीयरखीयजािीयहैं.ययहयइसेयएकयसामान्ययक्षेत्रयके यरूपयमेंयपररभातषियकरिायह.य
टं रननट और WWW में अंतर
यइटं रिेटयके वलयमात्रयWWWयिकयहीयसीतमियिहहयह.ययहयिोयएकयऐसायआर्ारभिू यढांचायहयजोयकंप्यटू रयपरयवतश्वकय
सीमाओयं के य पारय भीय एकय दसू रे य सेय बािय करिेय की य अिुमतिय देिाय ह.य वेबय एकय आिं ररकय सेवाय हय तजसमेंय इटं रिेटय परय
डाटा,टक्स्ट,िस्वीरें ,ग्रातफक्सयऔरयऑतडयो-यवीतडयोयकायएकयदसू रे य सेय आदाि-्रसदाियकरयसकिेय हैं.यWWWयकी यिरहय
इटं रिेटयपरयईमेलयजसीयसेवाऐयं भीयहैंयजोयउपरोक्तयसभीयकुछयएकयसेयदसू रे यउपयोगकिाधयकोयिरु ं ियउपलब्र्यकरवािीयहैं.य
4.5 न्यय मीवडया और कयचना क्रांवत कन प्रभाव
इटं रिेटयन्ययू मीतडयायके यरूपयमेंय आजयसचं ारयमाध्यमयकायऐसाय्रसभावीयऔरय्रसतिस्पर्ीयमाध्यमयहयतकयअबयिोययहयकंटेंटय
बदलिेयकायभीयमाद्दायरखिायह.आजयकी यिारीखयमेंयइटं रिेटयसचू िाय्रसातप्तयकायसबसेयबड़ायसार्ियबियचक ु ायह.यउपयोगकिाधय
के यतलएयिोययहयसचू िायवयडाटायसंग्रहयके यसंसारयमेंयगोिेयलगािेयसरीखायह.य
त्रसंटयमीतडया, टेलीतवजियऔरयरे तडयोयसेयअलगयइटं रिेटयउपयोगकिाधयकोयतकसीयतस्थतिययायपररतस्थतियकोयअलगयिजररयेय
सेयदेखिेयकी यसामथ्यधयदेिायह.इसिेयएकयअलगयऔरयबड़ेयउपभोक्तावगधयकोयजन्मयतदयायहयतजसमेंयजाििेयसमझिेयकी यअपारय
भख ू यह.यययहयबदलावयउिके यहावभावयमेंयिजरयआिायह,तजससेयदसू रे यमाध्यमयभीयअपिेयिौरिरीके यबदलिेयकोयमजबरू यहुएय
वीएमओयू Page 45
DMC-03
वीएमओयू Page 46
DMC-03
वीएमओयू Page 47
DMC-03
काई -5
जनकंचार और कंप्ययटर
काई की रूपरनखा
5.1य उद्देश्यय
5.2य ्रसस्िाविा
5.3 संचारयमाध्यमोंयमेंयकंप्यटू रयकायउपयोगय
5.2यय ऑिलाइियसमाचार-यपत्रयय
5.5यय दसू रे यमाध्यमोंयसेयिल
ु िाय
5.6यय न्ययू मीतडयायकायदशधकयवगध
5.7यय साराश ं य
5.8य अभ्यासाथधय्रसश्न
1.9य उपयोगीयपस्ु िकें
5.1 उद्दनमय
क काई कन अध्ययन कन पमचात हम यह कमझ पाऐगनं -
जिमाध्यमोंयमेंयकंप्यटू रयकायउपयोगय
ऑिलाइियसमाचार-पत्रयकी यतवश्लेषणात्मकयअवर्ारणाय
ऑिलाइियसमाचार-यपत्रयकी यतवशेषिाऐ ं
दसू रे यमाध्यमोंयके यसाथयिल
ु िात्मकयअध्ययि:यअिं रयऔरयसाम्यिाऐयं
5.2 प्रस्तावना
तपछलीयईकाईयमेंय हमिेय कंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयके यआतवष्कारयके यसाथयकसेय येय मािवयके यजीवियपरयगहराय्रसभावयडालयरहेय
हैं, इसयबाियपरयचचाधयकी यथी.
इसयईकाईयमेंयहमयकंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयके यदसू रे य्रसभावोंयकी यचचाधयकरें ग.े यजिसंचारयऔरयपत्रकाररिायके यक्षेत्रयमेंयतकसय्रसकारय
कंप्यटू रयवयइटं रिेटय्रसभावीयहुएयहैं,ऑिलाइियपत्रकाररिायक्यायह? यायतफरयसमाचारयपत्रोंयके यइटं रिेटयसस्ं करणोंयकी यचचाधय
िकयहमारायअध्ययियतवस्िाररियहोगा.ययेयऐसेयतबन्दयू हैंयतजिके यबारे यमेंयजाििेयकी यसभीयकोयकाफी यतजज्ञासायह.य
5.3 जनमाध्यमों में कंप्यटय र का उपयोग
कंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयमिष्ु ययद्वारायखोजेय गएयदोयमहत्वपणू यध आतवष्कारयहैं.यइियपररविधिोंयिेय सचू िाय्रसातप्तयकी यएकयऐसीय
चाबीयथमायदीयहयतजससेय आजयिईयपीढीयपरु ािीयपीढीयसेय एकयकदमयआगेय ह.यवकडधय वाइडयवेबयके यसाथयकंप्यटू रयऔरय
इटं रिेटयदोिोंय21वहयसदीयकी यअतद्विीययकृ तियायं हैंयतजन्होिेंयपरू ीयमािवीयिायकायचेहरायबदलकरयरखयतदयायह.य
न्ययू मीतडयायकायइििायदरू गामीय्रसभावयपड़ायहयतजसके यबारे यमेंयहमयतपछलीयईकाईयमेंयअध्ययियकरयचक ु े यहैं.्रसभावोंयकोयलेकरय
िोयमीतडयायभीयअछूिायिहहयरहायह.यजसेयहीयकंप्यटू रयकायउपयोगयबढायमीतडयायकी यपहुचं यभीयिेजीयसेयदेशयकी यसीमाओयं सेय
वीएमओयू Page 48
DMC-03
वीएमओयू Page 49
DMC-03
वीएमओयू Page 50
DMC-03
वीएमओयू Page 51
DMC-03
सहीय मायिोंय मेंय गभं ीरय ्रसयासय शरू ु य हुएय औरय अबय िोय समाचारपत्रय अपिाय छपेय अखबारय के य समािांिरय हीय ऑिलाइिय
समाचारपत्रयतिकालिेय लगे.यसौभाग्ययसेय उसयसमययभारियमेंय पावं यपसारयरहेय इलक्ट्ोतिकयमीतडयायचिलोंयिेय भीयअपिेय
ऑिलाइियसंस्करणयशरू ु यतकए.यलगािारयिथ्यात्मकयऔरयउजाधवाियवेबयपेजयिेय इसकी यलोकत्रसयिायमेंय इजाफायहीयतकयाय
औरयइसकी य उपयोतगिाय तसद्धय की .य तफरयभीय ऑिलाइिय मीतडयायके यकाफी य लाभयहैं.भारिीययमीतडयाय िेय िोयतित्य्रसतिय
गतितवतर्यायं सचं ातलियकरके यहीयसचं ारयकी यइसयिईयिकिीकयकोयतवकतसियतकया,तजससेय अबयिकयभारिीययपाठकयिोय
लगभगय अिजािय हीय था.य इसिेय डाटाय एकत्रीकरण,्रससरणय औरय तविरणय के य पारंपररकय िरीके य हीय बदलय तदए.य अबय िोय
ररपोटधरोंयिेय के वलयकुछयकंप्यटू रोंयके यटतमधिलयके यसहारे य हीयसारे य कामयकोयअजं ामयदेिायशरू ु यकरयतदया,ियके वलयसमाचारय
तविरणयबतककयसंपादियऔरयत्वररिय्रसकाशिययायऑिलाइियअखबारयतिकालिेयिकयकायहरे कयकाम.य
दरू दराजयके यक्षेत्रोंयमेंय बठे य संवाददिायजोयइटं रिेटयकाय्रसयोगयजाििेय थे,उन्होिेय ईमेलयसेय ्रसकाशियसामग्रीयभेजिायशरू
ु यकरय
तदया.यतडतजटलीकरणयकी य्रसतक्रयायिेय िोयफोटोग्राफयलेि,े उसेय गणु वत्तापणू यध िरीके यसेय ियारयकरिेय औरयछपिेय िकयके यहरय
कामयकोयकंप्यटू रयपरयलाकरयकाफी यसहुतलयियदेय दी.कंप्यटू रोंयमेंय तिियिईयसतु वर्ाओयं कायसमावेशयहोिेय लगायऔरयइससेय
मीतडयायकवरे जयकायदायरायभीयबढा.यइससेय बीचयकी यसारीयश्रमशतक्तयहटयजािेय सेय ियके वलयलागियघटीयबतककयसमययकी य
भीयबचिय होिेय लगी.य अबय िोय इसय ियेय माध्यमय िेय अपिीय उजाधय के य सहारे य समाचारय औरय मिोरंजिय उ्ोगय कोय एकय िईय
संजीविीयदेकरयपिु जीवियतदयायह.यियेयतवकासयऔरयसमाचारपत्रोंयके यइटं रिेटयसंस्करणयबढिेयजािेयसेयइसमेंयर्ियकाय्रसवाहय
भीयबढायह.यआभासीयससं ारयमेंय समाचारयऔरयमिारं ं जियकाययहयकायधय औरयव्यापारयअबयतदियदिू ीयराियचौगिु ीयगतियसेय
बढिायहीयजायरहायह.य
5.4.3 का बर कमाचारपत्रों की वव नषताऐ ं
साइबरयसमाचारपत्रयउपयोगकिाधय कोय अितगिियतवककपय देिेय हैं.य क्योंतकय इसके य एकय दसू रे य सेय सवधथाय तभन्िय फी चसधय के य
चलिेय यहयिेजीयसेय लोकत्रसयिायके यियेय सोपािय िययकरिायजायरहायह.यसाइबरयसमाचारपत्रोंयकायसिु हरायभतवष्ययऔरय
दशधकयसख्ं यायमेंयलगािारयगणु ात्मकयवृतद्धयदेखकरयअबयिोयमीतडयायतदग्गजोंयिेयभीयअपिेयपारंपररकयमाध्यमयके यसाथयइसमेंय
अपिेय तलएयअवसरयिलाशिायशरू ु यकरयतदयायह.यऑिलाइियसमाचारपत्रोंयकी यकुछयतवतशष्टयतवशेषिाऐयं हैंय तजिकी ययहांय
चचाधयकरिायसमीचीियहोगा.य
मल्टीमीवडया -य न्ययू मीतडयाय मेंय जोय मकटीमीतडयाय सतु वर्ाय हय उसकाय अन्यय
तकसीयपारंपररकययाय्रसतिस्पर्ीयमीतडयायित्रं यमेंय सवधथायअभावयह.इसकायिात्पयधय
आवाज,श्रव्ययसामग्री,िस्वीरें ,तलतखियसामग्रीयऔरयवीतडयोयइत्यातदयसभीयकोय
एकयमाध्यमयमेंयसहेजिेयसेयह.यतडतजटलीकरणय्रसतक्रयायिेयपारंपररकयमीतडयायजोय
तबककुलयअलगयतवर्ायके यरूपयमेंय थायउसेय भीयएकयतितिियक्रमयमेंय सच ं ाररियकरय
एकयसामान्ययकंप्यटू रयभाषायमेंयलािेयकायकायधयकरिेयमेंयखासाययोगदाियतदयायह.य
हा परटै क्ट्स्ट -शरू ु आिय मेंय त्रसंटेडय टक्स्टय कोय अन्यय तकसीयटक्स्टय सेय जोड़िाय
काफी यकतठिाईयभरायथा,लेतकियवचधअ ु लयटक्स्टयकी यमख्ु ययतवशेषिायअिेकयअलग-अलगयटक्स्टयकोयएकयसाथय
जोड़िेय की यकलायिेय इसयसमस्यायकोयभीयसहजिायसेय सल ु झायतदया.इसयपररदृश्ययकोयहाइपरटक्स्टयिामयसेय पक
ु ाराय
जािेयलगा.यगौरिलबयहयतकययहांयटक्स्टयसेयिात्पयधयके वलयश्ज्ञब्दोंयसेयहीयिहहयबतककयइसमेंयतपक्चरयऔरयआवाजय
इत्यातदयभीयशातमलयहैं.य
वीएमओयू Page 52
DMC-03
अंतरवक्रया ीलता -यहय ऑिलाइिय मीतडयाय काय यतू िकय फी चरय ह.य यहय उपयोगकिाधय कोय एकय दसू रे य सेय
अिं रतक्रयायकी यअिमु तियदेिायह.यक्योंतकयअबयन्ययू मीतडयायके यउपभोक्तायइसमेंय अिेकय्रसकारयसेय भागीदारीयकरके य
इसयमाध्यमयकोयऔरयभीयअतर्कयउपयोगीयबिायसकिेय हैं.यइसयमीतडयायके यआगमियसेय पवू यध लोगयइसयिरफयसेय
काफी यतितष्क्रययसेयथे, जोयअबयसतक्रयिायमेंयबदलयसकिायह.
ययिेटयपरययहयअिं रतक्रयाशीलिायतिम्िािसु ारयदृतष्टगोचरयहोयसकिीयहय-य
उपभोक्तायसेवाय्रसदािायके यसाथय:यजबयउपभोक्तायतिमाधिाययायसेवाय्रसदािायकोयअपिेय उपयोगयकी यगईयसामग्रीयके य
संबंर्यमेंयफी डबकयदेकरयतटप्पणीयकरें .य
उपभोक्तायके यसाथयउपभोक्ताय:यजबयउपभोक्तायअपिेयतवचारयदसू रे यसाथीयउपभोक्ताओयं के यसाथयसाझायकरें .
उपभोक्तायकायसेवाय्रसदािायसरीखायव्यवहार:यउपभोक्तायस्वययं अपिायकंटेंटयअपिीयवेबसाइटयपरयपेशयकरें .
अतभलेखय
इसकायिात्पयधयतवतवर्यडाटाबेसयऔरयअतभलेखोंयकी यउपलब्र्िायसेयह.यजसायतकयहमयपहलेयभीयकहयचक ु े यहयतकय
ऑिलाइिय मीतडयाय डाटाय औरय सचू िाओयं काय संग्रहणय के न्रय ह.य यहय तकसीय भीय तवषयय परय कोईय भीय सचू िाय
आसािीयसेयसल ु भयकरवायसकिायह, तजसेयलोगयउपयोगयकरिायचाहें.ययहायं ऐसेयअिेकयसचधइजं ियहैंयजोयउपभोक्ताय
कोययहयडाटायढूंढिेय औरयसहेजिेय की यअिमु तियदेिेय हैं.ययहयसारीयकवायदयपत्रकारयकोयतकसीयसमाचारयतवशेषयके य
तलएयबहुियसारीयपवू वध िीयसचू िाऐयं एकत्रयकरिेय मेंय मददयकरिायह.यआकाधइवययजू सधय तकसीयतवशेषयमद्दु ये परयसचधय
इजं ियकी यमददयसेयआलेखयभीयदेखयसकिेयहैं.य
ित्क्षणयफी डबकय
त्रसंटयवयदृश्य-यश्रव्ययसमाचारपत्रयकायसतम्मलिय
लचीलायतविरणयप्लेटफॉमधय
ऑिलाइियमीतडयायलचीलायतविरणयप्लेटफॉमधयउपलब्र्यकरवािायह.यएकयहीयसचू िायकोयअिेकािेकयिरीकोंयसेय
वेबयपरयडालायजायसकिायह.यइसकायमिलबयहुआयतकयएकयसमाचारयसेवाय्रसदािायसचू िायकायकोईयएकयतहस्साय
लेकरयउसेय वेबयसमाचारयपेजयपरयरखयसकिायह,इसकोयखोजेय जायसकिेय वालेय डाटाबेसयमेंय सहेजयसकिायहययाय
तफरयइसेय मोबाईलयफोियकी यतडस्प्लेय स्क्री ियपरयभीयभेजयसकिायह.यइसय्रसकारयबेशकी मिीयसचू िाओयं कोयअिेकय
लोगोंयकोयअिेकय्रसकारयसेयउपलब्र्यकरवायायजायसकिायह.य
5.5 दयकरन माध्यमों कन तुलना
5.5.1 अंतर
जसाय तकय ्रसारंभय मेंय हीय दशाधयाय गयाय थाय तकय ऑिलाइिय मीतडयाय अन्यय माध्यमोंय यथाय समाचारपत्र,य मगजीि,य रे तडयो,य
टेलीतवजियइत्यातदयसेयसवधथायतभन्ियह.इिमेंयसेयकुछयतभन्ििाऐयं तिम्िािसु ारयहैं:-य
दयकरन कयचना स्रोतों कन जुड़ाव --िेटयपरयएकयपेजयदसू रेय हजारोंयपेजोंयसेय जड़ु यहोयसकिायह.यउपयोगकिाधय जरूरियके य
अिसु ारयतकसीयएकयपेजयमेंयघसु िायहयिोयदसू रे यअिेकयपेजोंयके यडाटा, आवाज,तपक्चरयइत्यातदयभीयउसेयसहजयहीयतमलयजािेय
हैं.ययहयअिेकयपेजोंयकायजड़ु ावयवेबयमीतडयायकी यअिोखीयतवशेषिायह.य
वीएमओयू Page 53
DMC-03
ऑनला न मीवडया का उपयोग करनन वाली कमयह चचाध --वेबयमीतडयायकी यदसू रीयतवशेषिायचचाधरियसमहू य
बिािायह.चचाधरियसमहू यउसयतस्थतियमेंयबििेयहैंयजबयउपयोगकिाधयतकसीयसंबंतर्ियमद्दु ये परयचचाधयमेंयभागयलेिेयहैंयऔरयअपिीय
रे य रखिेय हैं.ययहयबाियइसेय दसू रे य माध्यमोंयकी यबतिस्पियअतर्कयव्यावहाररकयबिािीयह.यन्ययू मीतडयायके यइिरयतकसीयअन्यय
मीतडयायमेंयऐसायसंभवयिहहयह.यय
पत्रकारों और कंपादकों का फीडबैक --दसू रे य मीतडयाय सेय अलगय न्ययू मीतडयाय अपिेय दशधकय समहू य कोय
संपादक,ररपोटधरयऔरयतिमाधिायके यतलएयफी डबकयकी यसतु वर्ायदेिायह.यऔरययहयफी डबकयकाफी यमायिेयरखिायह.ययहयईमेलय
के यमाफध ियसीर्ेय संबंतर्ियव्यतक्तयिकयपहुचं यजािायह. दसू रीयओरयचतअगं यजसीयसतु वर्ायके यसाथयदशधकयसीर्ायसंबंतर्िय
व्यतक्तयसेय जड़ु यसकिायह.ययहयबाियन्ययू मीतडयायकोयरे तडयो,टेलीतवजि,समाचारपत्रयआतदयकी यपांियसेय तिकालकरयअलगय
खड़ायकरिीयह,जहांयऐसीयसतु वर्ाओयं कायतबककुलयअभावयह.यय
अवभलनखी पहच ं --इसकायदसू रायफी चरययहयहयतकयइसमेंयदसू रे यमीतडयायसेयहटकरयअतभलेखीययायआकाधइवयसतु वर्ायह.य
बहुपेजय याय हाइपरतलंकय सतु वर्ाय के य चलिेय ऑिलाइिय मीतडयाय डाटाय उपलतब्र्य की य अंिहीिय सतु वर्ाय देिाय हय औरय
उपभोक्तायकोयसचू िायऔरयडाटायस्रोियके यतवतवर्यस्रोिोंयसेयजोड़यदेिायह.य
मल्टीमीवडया प्रका न--ऑिलाइियमीतडयायकी यएकयऔरयतवशेषिायइसमेंय मकटीमीतडयायसतु वर्ायकायहोिायहयजोय
इसेयदसू रे यमीतडयायसेयआगेयखड़ायकरिीयह.यइसयसतु वर्ायके यचलिेयदशधकयसमाचारपत्र,पस्ु िकें ,जिधलययायअन्ययछपीयसामग्रीय
पढयसकिाय ह, िस्वीरें ,वीतडयोय याय मवू ीय य देखय सकिाय ह,संगीिय याय ऐसीय हीय कोईय श्रव्यय सामग्रीय सिु य सकिाय ह.य तभन्िय
मीतडयायके यबीचयआपसीयसतम्मलियकी यऐसीयसतु वर्ायदसू रे यमीतडयायमेंयदेखिेयमेंयिहहयआिीयह.य
वास्तववक कमय में कमाचार प्रका न और अग्रनषण --ऑिलाइियमीतडयायसमाचारयकोयित्कालय्रसकाशिय
औरयअग्रेषणयकी यसतु वर्ायदेिायह.यऐसायके वलयटेलीतवजियजसेयमाध्यमयमेंयहीयसंभवयह.ययहयबाियऑिलाइियमीतडयायकोय
काफी य्रसभावीयतसद्धयकरिायह.य
कंटें ट की पैकनवजगं --टीवीयऔरयरे तडयोयएकरूपयमाध्यमयहैंयतजियपरयएकरूपयमेंयहीयटक्स्टय्रससाररियतकएयजािेयहैं,जसेय
टॉपयस्टोरीयकोयहडलाईियबिायायजािायहयतजसकी यएक ं ररंगय्रसस्िोिायकरिायह, िबयएकयछोटायसमाचारय्रससाररियतकयाय
जािाय ह.ित्पिािय मौसमय काय हालय औरय हकके -फुकके य समाचारय आतद.य लेतकिय ऑिलाइिय माध्यमय के य मामलेय मेंय
उपयोगकिाधयके यसामिेयतवककपयहोिायहयतकयवहयचाहेयतजसयसमाचारयकोयपहलेयदेखयसकिायहयजोयउसयसमययउपलब्र्यह.य
ऑनला न पैकनवजगं --परु ािेय मीतडयाय की य ्रसकाशिय ्रसतक्रयाय काफी य जतटलय ह.बड़ेय पमािेय परय रोजय छपिेय वालेय
समाचारपत्रयकाय ्रसकाशियपेचीदगीभरायकामयह,तजसमेंय तवतभन्िय गतितवतर्योंय के य तलएय बड़ीय संख्याय मेंय लोगोंय कोय साथय
तमलकरयकामयकरिायहोिायह. सचू िाय्रसचारयउपकरणयके यरूपयमेंय अभीयपरु ािेय माध्यमयअपररपक्वयहैं.यजबयइसके यअिेकय
संस्करणयतिकलिेय हैंय िोयअगलेय 24यघटं ेय बादयहीययहयतफरयसेय कुछयकरयपािेय की य तस्थतियमेंय होिायह.यिबयिकययायिोयआपय
इसेयस्वीकारें ययायतफरयइसेयछोड़यदें.य
लेतकियऑिलाइियमीतडयायइियअथोंयमेंयकुछयअलगयहयतकय-य
अतर्कयबड़ीयसंख्यायमेंयलोगयअभीययहांयसमाचारय्रसकातशियऔरय्रससाररियिहहयकरिे.य
यतदयपाठकयजोयतदयायहयउससेय भीयअतर्कयजाििेय की यइच्छायरखिेय हैंय िोयवेय िरु ं ियवहायं जड़ु यसकिेय हैंय जहायं ऐसाय
कंटेंटयउपलब्र्यह.यय
आकषधक रूवचकर माध्यम
वीएमओयू Page 54
DMC-03
ऑिलाइियमाध्यमयएकयआकषधकयऔरयपाठकयवयदशधकयकोयअपिेयमोहपाशयमेंयबांर्िेयवालायमाध्यमयह.ययहयउपयोगकिाधय
िकयआिायिहहयबतककयमाउसयके यसाथ-साथययतवतवर्यकंटेंटयके यसहारे यअपिेयमोहपाशयमेंयबार्ं िायचलायजािायह.यइसय्रसकारयय
पहलेय सेय अतर्कयतमत्रवियमाध्यमयह, क्योंतकययहयउपयोगकिाधय कोयअपिीयजरूरियके यअिसु ारयकंटेंटयचिु िेय की यआजादीय
देिायह.यदसू रे यतकसीयमाध्यमयमेंयऐसायउदाहरणयिहहयतमलिायतकयउपयोगकिाधयकी यइच्छािसु ारयतभन्ियकंटेंटयिकयपहुचं यजाऐ.ं
24X7 मीवडया -इटं रिेटय के यमाफध ियिेजयगतिय सेय डाटाय औरयसचू िायसंचारय्रसतक्रयायके यिहियऑिलाइियउपलब्र्य
करवायदीयजािीयह.यसमाचारोंयके यमामलेय मेंय िोयचौबीसोंयघटं ेय तमिटोंयमेंय बदलावयकी ययहय्रसतक्रयायदोहराईयजािीयह.यइसकाय
मिलबयहुआयतकयअबयपाठकयकोयअगलेयतदियके यअखबारयकायइिं जारयिहहयकरिायपड़िायतकयवहयतकसीयघटिायतवशेषयकी य
जािकारीयपायसके गा.यिबयिकयिोयवहयखबरयउसके यतलएयबासीयहोयचक ु ी यहोिीयह.यदसू रीयओरय्रससारकयमीतडयायमेंयभीयकमय
सेयकमयकुछयघटं ेयकायहीयसहीय्रससारणय्रसतक्रयायमेंयसमययजायायहोयसकिायहयलेतकियवेबयसमाचारपत्रयकायत्वररििायमेंयकोईय
मकु ाबलाय िहहय ह.य यहय माध्यमय घटिाय के य घतटिय होिेय के य तमिटोंय बादय हीय कंप्यटू रय स्क्री िय परय उसके य बारे य मेंय िवीििमय
जािकारीयदेकरयअपडेटयकरिायजािायह.य
5.5.2 काययताएं
तफरयभीयऑिलाइियमीतडयायकुछयमायिोंयमेंयदसू रे यमाध्यमोंयकायसमािाथीयभीयहय-य
जनमाध्यम --दसू रे य पारंपररकयमाध्यमोंयकी यभातं ियऑिलाइियमीतडयायभीयएकयजिमाध्यमयहयजोयलोगोंयकोयसदं शे यदेिये
औरयउिके यसंदश े यअन्ययलोगोंयिकयपहुचं ािेय कायकामयकरिायह.यइसमेंय वेय सारयतवशेषिाऐयं हैंय जोयएकयजिमाध्यमयमेंय मािीय
जािीयहैं.य
कयचनापरक माध्यम -ऑिलाइियमीतडयायभीयएकयशतक्तशालीयसचू िापरकयमाध्यमयह.ययहयपरंपरागियरूपयसेय त्रसंटय
मीतडया, रे तडयोय वय टेलीतवजिय की य मातिन्दय सचू िाऐयं उपलब्र्य करवािाय ह,साथय हीय अपिेय दशधकय वगधय काय सभीय संभवय
िरीकोंयसेय मिोरंजियकायसार्ियभीयकरिायह.यमकटीमीतडयायसुतवर्ायके यचलिेय यइसकायकंटेंटयज्यादायअपीलयकरिेय वालाय
होिायह.यदशधकयदसू रे य माध्यमोंयके यबतिस्पियइसयमाध्यमयसेय अतर्कयमिोरंजकयऔरयरूतचकरयिरीके यसेय टक्स्ट, आवाजय
औरयचलयसामग्रीयसंग्रतहियकरयसकिेयहैं.
लोकतांवत्रक माध्यम -ऑिलाइियमीतडयायएकयलोकिांतत्रकयमकू योंयकोयबढावायदेिये वालायमाध्यमयह.इसमेंय दशधकय
वगधयअिेकािेकयिरीकोंयसेयस्रोियकोयतकसीयमद्दु ये परयफी डबकयदेयसकिायह.यहयभीयध्याियदेिेययोग्ययहयतकयअन्ययमाध्यमोंयकी य
बतिस्पियऑिलाइियमीतडयायमेंयलोकिातं त्रकयमकू योंयकी यपरोकारीयऔरयफी डबकयअतर्कय्रसभावीयह.य
वप्रंट कन काययता --त्रसंटयमीतडयायशब्दोंयऔरयटक्स्टयकायमाध्यमयह.यऑिलाइियमीतडयायइसयमामलेय मेंय त्रसंटयमीतडयाय
कायअिगु ामीयह.यरे तडयोयऔरयटेलीतवजियसंदतभधियसामग्रीयकोयउपयोगयकरिेय हैं.यछपीयसामग्रीयजसेय समाचारपत्र,मगजीि,
जिधलयआतदयकोयभतवष्ययमेंयउपयोगयतकयायजायसकिायहयऔरयवेयसंदभधयसामग्रीयके यरूपयमेंयउपयोगयहोयसकिेयहैं.यइसीय्रसकारय
ऑिलाइिय मीतडयाय भीय एकय शतक्तशालीय सामग्रीय काय वाहकय बिय सकिाय हय तजसेय उपयोगकिाधय कहहय भी, तकसीय भीय
समय,तकसीयभीयरूपयमेंयसंदभधयसामग्रीयके यस्पयमेंयउपयोगयकरयसकिायह.य
रन वडयो कन काययता --यरे तडयोयएकयश्रव्ययमाध्यमयह.यऑिलाइियमीतडयायकी य्रसकृ तियभीयआवाज,श्रव्ययरूप,संगीिययाय
अन्ययतकसीयभीयऑतडयोयरूपयमेंयढालिायसंभवयह.यऑिलाइियमीतडयायश्रव्ययमाध्यमयके यरूपयमेंयरे तडयोयसेयमेलयखािायह.य
टन लीववजन कन काययता--ऑिलाइियमीतडयायअिेकयतवशेषिाऐयं टेलीतवजियसेय भीयसाझायकरिायह.यटेलीतवजियकी य
भांतिययहयभीयएकयदृश्य-श्रव्ययमाध्यमयह.यअग्रगामीयिकिीकयके यचलिेय टेलीतवजियतकसीयघटिायकोयहूबहूय ्रससाररियकरय
वीएमओयू Page 55
DMC-03
सकिाय ह.य आजय के य संदभधय मेंय ब्रेतकंगय न्यजू य समाचारोंय काय सवाधतर्कय लोकत्रसयय औरय पसदं ीदाय ्रसकारय ह.य इसीय ्रसकारय
ऑिलाइियमीतडयायभीयित्कालयतकसीयघटिायसेयहमेंयरूबरूयकरवायसकिायह.य
5.6 न्यय मीवडया का द धक वगध
यन्ययू मीतडयायबड़ीयसंख्यायमेंय अपिेय दशधकयवगधय के यतलएयसंजीविीयकायकामयकरिायह, िभीयउिकायइससेय जड़ु ावयह.यइसय
माध्यमयमेंय संदेशयअतर्कयबड़ेय िहहयहोिेय औरयउपयोगकिाधय कोयइिमेंय जरूरियके यअिुसारयउपयोगयकरिेय की यसतु वर्ायभीय
होिीयह.ययेय संदशे यतिहायियव्यतक्तगियरूतचयके यहोिेय हैं.यअिःयइन्हेंय जिरूतचयके यसंदश े यभीयिहहयकहायजायसकिा.यअिःय
परंपरागिय अथोंय मेंय न्ययू मीतडयाय जिमाध्यमय िहहय ह, क्योंतकय अतर्काश ं य सदं श
े य सजािीयय जिरूतचय के य होिेय हैं.य वेबय िेय
समाचारयकी यशालीििायऔरयपेशवे रोंयकी ययोग्यिायकोयहीयएकयिरहयसेयचिु ौिीयदेयडालीयह.यआजयदशधकयजबयमीतडयायकाय
उपयोगय करिाय हय िोय वहय औरय अतर्कय मांगय करिेय औरय तवतशष्टय होिेय मेंय काफी य मख ु रय होय गयाय ह.य आजय उिकी य मांगय
समाचारय सेय समाचारय तजसेय वेय उपयोगय करय सकें , सचू िाय समझदारीभरीय सचू िा, िथ्यय उपयोगीय िथ्यय िथाय समाचारय
सावधजतिकयसेयव्यतक्तगियसामचारयके यरूपयमेंयिब्दीलयहोयगयायह. इसयतस्थतियमेंयपत्रकारोंयके यतलएयभीयतकसीयसमाचारयकी य
गहराईयमेंय जाकरयिथ्यात्मकयजािकारीयजटु ािायइििायमफ ु ी दयिहहयरहयगयायह.यइससेय तमत्रवियसमाचारयतिमाधणयकी य्रसवृतिय
आिेय सेय समाचारयछोटेय होिेय जायरहेय हैं.यिथ्यात्मकयसमाचारोंयकी यपररभाषायबदलयगईयऔरयपत्रकारयकी यभतू मकायके वलय
अपिेय तियोक्तायकोयसंिष्टु यकरिेय िकयसीतमियहोकरयरहयगईयह, क्योंतकयआजयहरयकोईयइटं रिेटयपरयछािेय कोयउिावलायह.य
इसतलएयआजयमागं यिथ्योंयकी यिहहयबतककयइसयबाियकी यहोयगईयहयतकयकोईयसमाचारयतकसयिरीके यसेय चतचधियहो.यइसके य
तलएयसमाचारयके यिथ्ययजटु ािेय सेय अतर्कयउसकाय्रसस्ितु िकरणयरोचकयहोयचाहेय िथ्ययकुछयकमजोरयहीयक्योंयियहों.यअबय
पत्रकाररिायकायआग्रहयऔरयपत्रकाररिायित्वयकहहयखोयसायगयायह.य
5.7 कारां
कंप्यटू र,इटं रिेटयऔरयवडधयवाइडयवेबयजसीयकुछयतगिीचिु ीयमािवतितमधिययतु क्तयांयहैंयतजन्होिेयइसयदतु ियायकी यसरू ियबदलकरय
रखयदीयह.ययेयजीवियजीिेयकायएकयअलगयढंगयलेकरयआएयऔरयमािवयजीवियके यहरयपहलयू कोयआजयछूयरहेयहैं.य
कंप्यटू रय औरय इटं रिेटय के य ्रसभावोंय सेय आजय मीतडयाय जगिय भीय अछूिाय िहहय ह.य यतदययहय कहेंय तकय इन्होिेय मीतडयाय औरय
मिोरंजियकी यपरू ीयसरू ियऔरयसीरियबदलयदीयिोयकोईयअतिश्योतक्तयिहहयहोगी.यआजयकोईयभीयस्थातपियमीतडयायपरू ीयिरहय
कंप्यटू रीकृ ियह.यकंप्यटू रयिोयअबयमीतडयायके यखिू यमेंय इसयकदरयरच-बसयगयायतकयइसके यतबिायकोईयतकसीयभीयऑपरे शिय
कोयअजं ामयतदयायजािायसंभवयिहहयतदखिायह.यचाहेय ररपोतटिंगयकरिीयहो,संपातदियकरिायहोययायसमाचारपत्रयकायलेआउटय
ियारय करिाय होय ,सबमेंय कंप्यटू रय काय ्रसयोगय अवश्यभं ावीय ह.य तघचतपचय औरय अरूतचकारकय पेपरवकध य आजय परू ीय िरहय
साफसथु रे य वािावरणयक्त ु यमशीिीयकायधय मेंय िब्दीलयहोयगयायह.आजयपत्रकारयकोईयसमाचारयतलखिेय औरयतलखेय की यकोपीय
करिेय के यतलएयकंप्यटू रयकायउपयोगयकरिेय हैं.यसंपादकी ययकायधय भीयआजयतवतवर्यकंप्यटू रययतु क्तयोंयके यसहारे य तबिायपरे शािीय
के यसहजयहीयपरू ायकरयतलयायजािायह.यहरयकहहयआजयतचंिामक्त ु यऔरयबेतफक्री यकायमाहौलयह.यहयसबयकंप्यटू रयकी यबदौलिय
संभवयहुआयह.यफोटोयसपं ादियभीयकाफी यसहुतलयि भरायहोयगयायह.यअबयिोयआकषधकयलेआउटयियारयकरिेय मेंय कंप्यटू रय
की यसहायिायसेय कामगारयइििेय तसद्धस्थयहोयगएयहैंय तकयउिकायकामयसमाचारपत्रयके यसन्ु दरयवयरूतचकरयआवरणयमेंय साफय
तदखिायह.आजय मीतडयाकतमधयोंय काय कामय िय के वलय सहूतलयिभराय हुआय हय बतककय कंप्यटू रय िेय उिकाय समय,श्रमयऔरय
अिावश्यकयर्ियकायव्यययभीयघटायायह. इसीयके यसमािाथीयइटं रिेटयभीयमीतडयायकायसभीयऑपरे शिोंयमेंय सहोदरयसरीखाय
सहयोगीयहोयगयायह.यआजयिोयईमेलयके यमाफध ियदरू दराजयमेंयबठे यररपोटधरयसेयकोईयररपोटधययायस्टोरीयतबिायसमययगवं ाऐयमगं वाय
लेिायपलकय झपकिेय होय जािायह. न्ययू मीतडयाय हीयसाइबरय समाचारपत्रय औरयसाइबरयपत्रकाररिाय की य अवर्रणायलेकरय
वीएमओयू Page 56
DMC-03
वीएमओयू Page 57
DMC-03
काई-6
वफल्म – एक पररचय
काई की रूपरनखा
6.1 उद्देश्यय
6.2य ्रसस्िाविाय
6.3य जिमाध्यमयके यरूपयमेंयतफकमेंय
6.4य भारियमेंयतफकमेंय
6.5य के न्रीययतफकमय्रसमाणियबोडधय
6.6य वृत्ततचत्रोंयकी यअवर्ारणाय
6.7य साराश ं य
6.8 अभ्यासाथधय्रसश्न
6.9य उपयोगीयपस्ु िकें
6.0 उद्दनमय
क काई कन अध्ययन कन पश्चात हम यह कमझ पानन में कामयाब होंगन-
तफकमोंयकोयजिमाध्यमयके यरूपयमेंयपररभातषियकरिायऔरयउसकी यतवशेषिाऐयं
तफकमोंयकायदशधकयवगधयपरय्रसभावयऔरयतफकमयतिमाधणयमेंयउिकी यमहत्ताय
भारिीययतफकमोंयकायइतिहासय
कलायऔरयलोकत्रसययतसिेमायके यबीचयअिं रयिथायवृत्ततचत्रोंयकी यअवर्ारणाय
6.2 प्रस्तावना
तपछलेय अध्याययमेंय हमयन्ययू मीतडयायऔरयउसके यसंबंतर्िय्रसभावोंयकायअध्ययियकरयचक ु े यहैं.यइसयईकाईयमेंय हमयआजयके य
महत्वपूणयध जिमाध्यमयतफकमोंयके यबारे य मेंय चचाधय करें ग.ें यजिसंचारयमाध्यमोंयके यरूपयमेंय तफकमोंयकी यमहत्तायआजयतकसीयसेय
तछपीयिहहयहैं.यअिःयइसयपरययहांयचचाधयकरिाय्रसासंतगकयऔरयसमीचीियहोगा.
यआर्तु िकयससं ारयके यरोचकयआियोंयमेंयसेयएकयतसिेमायअपिेयशशवकालयसेयहीयसभीयकोयलभु ािायरहायह.यमक ू यतफकमोंयके य
दौरयसेयआजययतडतजटलयडोकबीयऔरयटेक्िोयसेवीयतफकमोंयके यदौरयिकयआिे-यआिेयभीयतसिेमायकी यलोकत्रसयिायअसंतदग्र्य
रहीय ह.वास्िवय मेंय आजय िोय वतश्वकय दशधकय वगधय औरय वतश्वकय बाजारय के य बीचय भारिीयय तसिेमाय भीय इिय वषोंय मेंय अपिीय
रचिात्मकिा,तक्रयाशीलिा, िकिीकयऔरयउत्कृ ष्टिायकी यबदौलियसफलिायके यिएय्रसतिमाियगढयरहायह.मिोरंजि,अपीलय
औरयलोकत्रसयिायके यमामलेयमेंयआजयतसिेमायके यसमािांिरयकोईयदसू रायमाध्यमयढूंढयपािायकाफी यकतठियह.य
6.3 जनमाध्यम कन रूप में वफल्में
तफकमेंय आजयसवाधतर्कयलोकत्रसययजिसंचारयमाध्यमोंयमेंय सेय एकयहैं.यटेलीतवजियके यआतवष्कारयसेय पवू यध दृश्य-श्रव्ययमाध्यमय
के यरूपयमेंय के वलयकुछयतहलिीयडुलिीयर्ंर्ु लीयसीयछतवयांय लोगोंयकें यकौिक
ु यकायतवषययथी.यइियतहलिीयसीयछतवयोंयकाय
सम्मोहियपरू े यसंसारयमेंयहरयिबके यपरयथा.यइसिेयआगेयजाकरयएकयियेय्रसकारयके यमिांरंजियकी यिहवयडाली.यतफकमोंयकायसंदश े य
वीएमओयू Page 58
DMC-03
वीएमओयू Page 61
DMC-03
वीएमओयू Page 62
DMC-03
वीएमओयू Page 63
DMC-03
यसिय 1969य मेंय आईय मृणालय सेिय की य तफकमय भवु िय सोमय औरय मतणकौलय की य उसकी य रोटीय दोिोंय कोय राज्यय सरकारय के य
स्वातमत्वय वालेय तफकमय फाइिेंसय कॉपोरे शिय िेय ्रसायोतजिय तकयाय था.य इन्हेंय फ्रासं ीसीय तफकमय महोत्सवय के य दौरािय काफी य
सराहिायतमलीयऔरयभारियकी यिईयसमझयवालीयऔरयभारिीययजिमािसयकी यआवाजयकहायगया.यइसीयआदं ोलियकोयियाय
भारिीययतसिेमाययायिईयर्ारायकायभारिीययतसिेमायकहकरयतसरयआख ं ोंयपरयबठायायगया. इियतफकमोंयके यदृश्यय्रसभावयऔरय
सगं ीिय पात्रोंय के य हावभावय के य अिसु ारय तवकतसिय तकएय गए.य य तफकमय ्रसतशक्षणय सस्ं थािय सेय ्रसतशतक्षिय तशतक्षिय कुमारय
साहिी,मतणकौल,सईदयतमजाध,श्यामयबेिेगलयऔरयके िियमेहिायिईयर्ारायके यभारिीययतहन्दीयतसिेमायके यसशक्तयहस्िाक्षरय
थे.यमतणकौलयकी यआषाढयकायएकयतदिय1971यऔरयदतु वर्ाय1973, कुमारयसाहिीयकी यमायायदपधणय1972यऔरयश्यामय
बेिेगलयकी यअक ं ु रय1973यिेय 1970यके यदशकयके यइसयिईयर्ारायके यतसिेमायकोयमख ु ररियहोिेय मेंय बड़ीयभतू मकायतिभाई.य
एमएसयसत्ययू की य1973यमेंयआईयगरमयहवायभीयइसयश्रेणीयकी यउकलेखिीययतफकमयथी.यगोतवन्दयतिहलािीयतजन्होिेयभारिीयय
तफकमय उ्ोगय मेंय श्यामय बेिेगलय के य कमरामिय के य रूपय मेंय ्रसवेशय तकयाय था, उन्होिेय 1980य मेंय आक्रोशय बिाकरय अपिीय
तिदेशकी ययदक्षिायकायलोहायमिवाया.यउन्होिेयइसीयकड़ीयमेंयसामातजक-यराजितिकयमद्दु ोंयपरयआर्ाररियपाटी1984, िमसय
1987यऔरयदृतष्टय1990यजसीयतफकमेंय बिाई.यसईदयतमजाधय िेय भीयराजितिकयिािेबािेय की यतवसंगतियोंयसेय जझू िीयअरतवन्दय
देसाईयकी यअजीबयदास्िािय1978, अलबटधय तपन्टोयकोयगस्ु सायक्योंयआिायहय1980, मोहियजोशीयहातजरयहोंय1984यऔरय
सलीमयलंगड़ेयपरयमियरोय1989यजसीयतफकमेंयबिाकरयअपिायिामयभारिीययतसिेमायके यस्वणाधक्षरोंयमेंयतलखवायतलया.
िईयर्ारायके यतसिेमायकी ययहयसफलिाय1970यवय1980यके यदशकयमेंय श्यामयबेिेगलयकी यअक ं ु रय1973, तिशािं य1975,
मथं िय 1976य औरय भतू मकाय 1977य मेंय ऐसेय हीय दोहराईय जािीय रही.य येय तफकमेंय व्यावसातयकय रूपय सेय भीय काफी य सफलय
रही.तफकमय ्रसतशक्षणय संस्थािय औरय िेशिलय स्कूलय ऑफय ड्रामाय सेय तिकलीय ्रसतिभाशालीय शबािाय आजमी,िसीरूदीिय
शाह,ओमपरु ी, तस्मिाय पातटल, कुलभषू णय खरबंदा, अमरीशय परु ीय औरय बेिेगलय जसेय तफकमीय महारतथयोंय िेय अिेकय
संवदे िशीलयतफकमेंयबिाकरयभारिीययतफकमयउ्ोगयकोयपकलतवि-यपतु ष्पियतकया.यय
नई र्ारा और वफल्मी कमाज व कस्ं ान ---मबंु ईयमेंयपहलीयतफकमयसोसायटीयकायशभु ारंभयसिय् 1943यमेंयहुआय
औरयसिय् 1947यमेंय सत्यजीियरे य िेय कोलकािायमेंय तफकमयसोसायटीयकायगठियतकया.सिय् 1970यके य्रसारंभयमेंय आियधजिकय
रूपय सेय देशभरय मेंय करीबय 150य तफकमय सोसायतटयोंय काय गठिय होय चक ु ाय था.य इिय सोसायतटयोंय के य माफध िय लोगय उत्कृ ष्टय
भारिीययऔरयतवदेशीयतफकमोंयकायलत्ु फयउठायसकिेय थे.भारियमेंय पहलेय तफकमोत्सवयकायआगाजयसिय् 1952यमेंय तफकमय
्रसभागयकी यओरयसेय मबंु ई,चेन्िईयऔरयकोलकािायमेंय हुआ.यइियतफकमोत्सवोंयमेंय पतिमीयकलात्मकयDe Sica’s Bicycle
Thieves जसीयतफकमेंय तदखाईयगईयतजससेय यवु ायतफकमकारोंयकोयकाफी य्रसेरणायतमलीयऔरयउन्होिेंय ियेय ्रसयोगयतकए.पणु ये मेंय
सिय् 1961यमेंय तफकमय्रसतशक्षणयसंस्थाियकी यस्थापिायहुईयऔरयसिय् 1964यमेंय भारिीययतफकमयअतभलेखागारयकी यस्थापिाय
हुई.यसिय् 1960यमेंय भारियसरकारयिेय उियतिदेशकोंय के यतवत्तयपोषणयके यतलएयतफकमयफाइिेंसयकाफपोरे शियकी यस्थापिायकी य
जोयव्यावसातयकयतसिेमायके यइिरयकोईयअन्ययकलात्मकययायरचिात्मकयतफकमयबिािायचाहिेयहों.ययसिय् 1960यसेय1980यके य
दौरयमेंयकलाययायसमािांिरयतसिेमायकमोबेशयसरकारीयपोषणयसेयहीयसंचातलियहोिायरहा.यइिमेंयराज्ययसरकारें यतिदेशकोंयकोय
तकसीयभारिीययथीमयपरयआर्ाररियतफकमयबिािेय के यतलएयफंडयमहु यायकरवािीयथी.येय तफकमेंय ्रसांिीययतफकमोत्सवोंयऔरय
सरकारीयटीवीयपरय्रससाररियकी यजािीयथी.यइियसारे यघटकोंयिेयभारिीययतसिेमायकायकलेवरयपरू ीयिरहयबदलयतदयायऔरयकलय
कायकतथियिईयर्ारायकायतसिेमायआजयियेयरूपयऔरयियेयिेवरोंयके यसाथयसामिेयआया.य
हावलया वकननमाई अतीत ---सिय् 1980यमेंय मबंु ईयमेंय भारिीययतसिेमायकायपिु रावलोकियहुआ.यएकयओरयिोयइसिेय
राजिीतियऔरयअपरार्यके यगठजोड़यपरयबिीयगोतवन्दयतिहलािीयकी यअर्धसत्ययकोयतदखायायिोयदसू रीयओरय महेशयभट्टय
वीएमओयू Page 64
DMC-03
वीएमओयू Page 65
DMC-03
वीएमओयू Page 66
DMC-03
वीएमओयू Page 68