You are on page 1of 68

DMC-03

वर्धमान महावीर खुला ववश्वववद्यालय


रावतभाटा रोड , कोटा

वडप्लोमा न माक कयययवनकन न

डीएमकी-03
लनक्ट्रॉवनक मीवडया
ववषय कयची
काई 1 : रन वडयो - एक पररचय

3
काई 2 : टन लीववजन - एक पररचय
काई 3 : फोटोग्राफी
काई 4 : न्यय मीवडया
काई 5 : जनकंचार और कंप्ययटर
काई 6 : वफल्म - एक पररचय

वीएमओयू Page 1
DMC-03

पाठ्यक्रम अवभकल्प कवमवत


प्रो ववनय कुमार पाठक प्रो एलआर गुजधर प्रो एचबी नंदवाना
कुलपति अध्ययक्षय तिदेशक,यसिियतशक्षायतवभाग
वर्धमाियमहावीरयखलु ायतवश्यवतव्ालय,यकोटाय वमखतु व,यकोटाय वमखतु व,यकोटा
कंयोजक एवं कदस्य
सयं ोजकय 3. डॉ वगररजा क ं र माध 6. श्री कनी कनबनवस्टयन
डॉ कबु ोर् कुमार तवभागाध्यक्ष, पत्रकाररिायएवंय कुलपति, हररदेवयजोशीयपत्रकाररिाय
पत्रकाररिायएवंयजिसचं ारयतवभाग जिसंचारयतवभाग, के यएिआईडी एवं जिसंचारयतवश्वतव्ालय,
वर्धमाियमहावीरयखलु ाय भीमरावयअबं ेडकरयतवतव सवाईयरामतसंहयरोड, जयपरु
तवश्यवतव्ालय,यकोटाय आगरा- 000002 7. प्रो एचबी नंदवाना
सदस्ययय 4. श्री अवखलन कुमार वकहं तिदेशक,यसिियतशक्षायतवभाग
1. प्रो रमन जैन वररष्ठयपत्रकार, टाइम्सयआफयइतं डया वर्धमाियमहावीरयखल ु ाय
505, श्रीयअपाटधमेंट, सी- 521, तवश्यवतव्ालय, राविभाटायरोड,
ई- 15, तचिरंजियमागध
दयािंदयमागध, तिलकयिगर,यजयपरु य कोटाय
सी-स्यकी मय जयपरु - 100005 8. डॉ रवमम बोरा
2. य प्रो राम मोहन पाठक (राजस्यथाि)
5. श्री राजीव वतवारी क्षेत्रीययतिदेशक, वर्धमािय
पवू धयतिदेशक, महामिायमदियमोहिय महावीरयखल ु ायतवश्यवतव्ालयय
मालवीययतहन्दी पत्रकाररिायसंस्थाि, स्टेटयहेड, राजस्थाियपतत्रका
प्लाटयिंबरय–य2यतचिरंजियलेि, उदयपरु यक्षेत्रीययके न्यर,यउदयपरु
महात्मायगांर्ी काशीयतव्ापीठ
पृथ्वीराजयरोड,यसीयस्यकी म,यजयपरु
वाराणसी- 005000
कंपादन एवं पाठ लनखन
पाठयलेखकय संपादक
ववजन कैनी डॉ कबु ोर् कुमार
ररसचधयस्कालर,यपत्रकाररिायतवभाग संयोजक,यपत्रकाररिायतवभाग
वमखतु व,यकोटा वमखतु व,यकोटा
अकादवमक एवं प्र ाकवनक व्यवस् ा
प्रो ववनय कुमार पाठक प्रो एलआर गुजधर प्रो करन वकहं डॉ कबु ोर् कुमार
कुलपति तिदेशकयअकादतमकय तिदेशक, एमपीडीय यययअतिररक्यियतिदेशक, एमपीडी
वमखतु व, कोटा वमखतु व, कोटाययययययय वमखतु व, कोटा वमखतु व, कोटाय
उतपादन – मुद्रण जनवरी 5102 ISBN -978-81-8496-492-9
इसयसामग्रीयके यतकसीयभीयअश ं यकी य वमखतु व,यकोटाययकी यतलतखियअिमु तियके यतबिायतकसीयभीयरूपयमेंय तमतमयोग्राफी य(चक्रमरु ण)यद्वाराय
अन्ययत्रय्रसस्यििु यकरिेयकी यअिमु तियिहहयह य
वमखुवव, कोटा कन वलए कुलकवचव वमखवु व, कोटा द्वारा मुवद्रत एवं प्रकाव त।

वीएमओयू Page 2
DMC-03

काई – 1
रनवडयो – एक पररचय
काई की रूपरनखा
1.5य उद्देश्य
1.2 ्रसस्िाविा
1.3य रे तडयोयकी यअवर्ारणाय
1.4 रे तडयोयकी यतवशेषिाएं
1.5 रे तडयोय्रससारणयकायइतिहास
1.6 एफएमयऔरयसामदु ातयकयरे तडयो
1.7 रे तडयोयकंटेंट
1.8 रे तडयोयरचिायकाय्रसारंतभकयज्ञाि
1.9 साराश ं
1.10 अभ्यासाथधय्रसश्न
5.55य उपयोगीयपस्ु िकें

1.1 उद्दनमय
इसयईकाईयके यअध्ययियके यबादयहमययहयसमझयपािेयमेंयकामयाबयहोंगे:-
 जिसंचारयके यएकयसशक्तयमाध्यमयके यरूपयमेंयरे तडयोयकी यमहत्ता के यबारे यमेंयजािकारीय्रसाप्तयकरें गे.
 रे तडयोयऔरयअन्ययदृश्य-श्रव्ययमाध्यमोंयके यबीचयआर्ारभिू यअिं रयकोयजािेग.े
 तवश्वभरयमेंयरे तडयोयकायउद्भवयवयतवकासयसेयपररतचियहोंगे.य
 तवतवर्यरे तडयोयकायधक्रमयऔरयउिकी यउपयोतगिायकोयजािेग.े
 समाचारयऔरयअन्ययसबं ंतर्ियगतितवतर्योंयकोयपररभातषियकरें गे.
 समाचारयसंवादयकी यकलायकी यजािकारीय्रसाप्तयकरें ग.े
1.2 प्रस्तावना
आजयके यसमययमेंयसदं ेशयस्रसं ेषकयके यरूपयमेंयरे तडयेायबहुसख्ं ययलोगोंयके यतलययएकयसावधभौतमकयमाध्यमयबियचक
ु ायह.यलोगोंय
की यबहुियबडीयसंख्यायकोयरे तडयोयके यमाफध िययोंयसंदश े यसं्रसतषियकरिाय्रससारणयकहलािायह. यहयइकाईयहमेंय रे तडयोयकी य
पररभाषा, इसके यस्वरूप, संचारयमाध्यमयके यरूपयमेंय इसकी यमहत्ता,इतिहासयऔरयआमजियके यबीचयतवशेषकरयभारियमेंय
इसकाय तवस्िार, सामातजकय िािेबािेय परय इसकाय ्रसभाव, ऑलय इतं डयाय रे तडयोय के य रूपय मेंय इसकाय तवकास, लक्ष्य,
सामदु ातयकयरे तडयोयकी यअवर्ारणायिथायएफएमयरे तडयोयइत्यातदयसेयरूबरूयकरािीयह.
1.3 रनवडयो की अवर्ारणा

वीएमओयू Page 3
DMC-03

जिसच ं ारयमाध्यमयके यरूपयमेंय रे तडयोयएकयऐसायसार्ियहयतजसके यमाफध ियएकयहीय


समययमेंय कोईयसदं श े यलोगोंयकी यबहुियबड़ीयसंख्यायिकयस्रसं ेतषियतकयायजायसकिाय
ह.यइटातलयियआतवष्कारकयमाकोिीयिेय एकयमशीियकायआतवष्कारयतकया, तजसेय
बादयमेंयसिय् 1896यमेंयरे तडयोयिामयतदयायगया.यहयअिोखीयमशीियतबिायतकसीयिारय
के यआवाजयकोय एकय जगहयसेय दसू रीय जगहय ्रससाररिय करय सकिीय थी य िरंगयें िीिय
्रसकारयकी यहोिीयहैंय-यलघयु िरंगे, मध्यमयिरंगयें औरयपररवतिधियआवृतत्तयवालीयिरंगें यय
हमयसबयजाििेय हैंय तकयरे तडयोयसामान्यियायवहयउपकरणयहयजोयरे तडयोयस्टेशियसेय भेजये गएयकायधक्रमयिथायसदं श े यसिु िेय मेंय
हमारायमददगारयह.यय्तपयहमयइसयरूपयमेंयभीयरे तडयोयकोयपररभातषियकरयसकिेयहैंयतकययहयवस्ििु ःयतसग्िलोंयकाय्रससारणयहयय
जोयउतचियसामजं स्ययके यसाथयतव्िु यचंबु की ययिरंगोंयकी यआवृतत्तयके यरूपयमेंय ्रसवातहियहोिायह.; इन्हेंय हमयरे तडयोयिरंगोंयके य
रूपयमेंय जाििेय हयतव्िु यचबंु की ययिरंगयें तव्िु यचबंु की ययदोलियक्षेत्रयमेंय गमियकरिीयहैंय जोयहवायऔरयतिवाधियमेंय भीयहोय
सकिाय हय य सचू िाएयं व्यवतस्थिय पररविधिोंय वय सामजं स्यय के य सहारे य हीय आगेय बढिीय ह.य तवस्िाररि, आवृतत्तसचू कय याय
पररवतिधियकलाययेय तवकररियतकरणोंयकी यतवशेषिायहयजबयरे तडयोयिरंगयें तव्िु यचालकयके यसहारे य गजु रिीयहैंय िोयदोलियक्षेत्रय
चालकयसेय होकरय्रसत्याविीयर्ारायकायसंचारयकरिायह.यइससेययेय िरंगयें आवाजययायअन्ययसंकेिकोंयमेंय पररवतिधियहोयसकिीय
हैंयतजिके यसहारे यसचू िाओयं कोयरे तडयोयसटयिकयलेयजायायजायसकिायहे.यय
रन वडयो ब्द का अ ध और उपयोवगता ; ावब्दक वतहाक
्रसारंभयमेंयरे तडयोयकोयवस्ििु ःयबेिारयटेलीग्राफी यके यिामयसेयजािायजािायथा.यउसयसमययटेलीग्रातफकयसंदश े यतबिायतकसीयिारय
सेयजोड़ेयवाययु के यसहारे यसमरु यसेयहोकरयतव्िु चंबु की ययिरंगोंयके यरूपयमेंयभेजये जािेयथे.यररसीवरययायसंग्राहकयकी यमददयसेययेय
संदश े यहूबहूयजमीियपरय्रसाप्तयकरयतलएयजािेयथे.रे तडयोय्रसारंभयमेंयसहीयअथोंयमेंयररसीतवंगयसटयिकयबेिारय्रससारणयके यसंवाहकय
के यरूपयमेंयतिमाधिायके यद्वारायउपयोगयतकयायगयायथा.यतक्रयायशब्दयरे तडऐटयके यआर्ारयपरयसज्ञं ायशब्दयरे तडयोयचलियमेंयआया.य
श्रव्ययसंकेिोंयके यतविरणयकायिामयब्रॉडकातस्टंगयहयजोयबहुि बड़ेय श्रोिायसमहू यिकयकायधक्रमोंयकाय्रससारणयकरिायह.यश्रोिाय
आमजियहोयसकिायहययायतफरयतकसीयअन्ययश्रोिायसमहू यसेयसंबद्धयहोयसकिायहयजसेयबच्चे, यवु ाययायतकशोरयइत्यातद.
मल ू यरूपयसेयब्रॉडकास्टयशब्दयबहुियबड़ेयक्षेत्रयमेंय्रसकी णधियके यद्वारायबीजयबोिेयसेयतलयायगयायहणय् ्रसारंभयमेंयमध्ययपतिमीयदेशोंय
के यरे तडयोयइजं ीतियरोंयद्वारायरे तडयोयसंकेिोंयकोय्रसाप्तयकरिेय की य्रसतक्रयायके यतलएयइसयशब्दयकोयअगं ीकारयतकयायगया.यसंचारय
माध्यमोंय के य बीचय ब्रॉडकातस्टंगय याय वृहत्तय ्रससारणय एकय बहुिय बड़ाय खडं य ह.जबय श्रोिाओयं काय बहुिय छोटाय समहू य
लाउडस्पीकरयइत्यातदयके यमाफध ियकायधक्रमयसिु िायहयिोयइसेयिेरोकातस्टंगययायलघयु ्रससारणयके यिामयसेयजािायजािायह.य
1.4 रनवडयो की वव नषताएं
अन्ययसच ं ारयमाध्यमोंयकी यिरहयरे तडयोयकी यभीयअपिीयतवशेषिाऐयं हैंय .यठीकयइसीय्रसकारयइसकायअपिाय्रससारयऔरयसीमाऐयं
हैं.यरे तडयोयकी यउपयोतगिायऔरय्रसभावीयबिािेय के यतलएयइियतवशेषिाओयं ,्रससारयवयसीमाओयं कोयसमझिायकाफी यमहत्वय
रखिायह.य
यहयएकयअर्ं यमाध्यमयह.ययहयश्रोिावगधय की यछतवयअपिेय तदमागयमेंय बिािेय कोय्रसेररियकरिायह.यजबयकोईयकायधक्रमयसिु ाय
जािायह, िोयश्रोिायजोयकुछयभीयसिु िायहयउसेय दृश्यमाियरूपयमेंय सोचिायहयऔरयतदमागयकी यआख ं ोंयके य
सहारे यआवाजयपहचाििायह.यरे तडयोयलेखकयऔरयकमेंटेटरयऐसेयशब्दोंयकायचयियकरिायहयिातकयश्रोिाय
उियशब्दोंयके यसहारे यअमक ु यकायधक्रमययायकहीयगईयबाियकी यछतवयगढयसके .यशब्दोंयकायसहीयचयियहीय
तकसीयतवषययकोयसमझिेयऔरयअवसरयतवशेषयकोययादगारयबिायसकिायह.

वीएमओयू Page 4
DMC-03

 रे तडयोयके यलाखोंयबोलयहैं.यट्ांसमीटरयकी यपहुचं यमेंय्रसत्येकयघरय, गांवय, कस्बेय, शहरयऔरयदेशयमेंयएकयहीयसमययपरय


रे तडयोयसंकेियपहुचं यसकिेयहैं.
 त्रसंटयमीतडयायमेंयजहांयस्थाियकी यबाध्यिायहयवहहयरे तडयोयमेंयके वलयसमययकी यबाध्यिायह.
 रे तडयोय्रससारणयकी यगतियबहुियिेजयह.यअपिीयश्रेणीयके यअन्ययतकसीयभीयमाध्यमयकी यिल ु िायमेंय रे तडयोयअतर्कय
िीव्रयह.ययहयियके वलयहमेंय िीव्रयगतियसेय सचू िायससं ारयसेय रूबरूयकरवािायहयबतककयतकसीयघटिाक्रमयसेय बहुिय
िेजीयसेयजडु िेयकोयभीय्रसेररियकरिायह.य
 रे तडयोयकोयअपिेय सामान्यीकरणयके यतलएयजािायजािायह.तकसीयभीयअन्ययसंचारयमाध्यमयकी यिल ु िायमेंय यरे तडयोय
बहुियसामान्ययसीययतु क्तयहयजोयहरयजगहयऔरयहरयतकसीयके यतलएयसहजिायसेयउपलब्र्यह.
 रे तडयोयकी यकोईयसीमायिहहयह.यइसेय तभन्ियभौगोतलकयपररवेशयऔरयदेशोंयमेंय भीयलेय गयायजायसकिायह.यसाथयहीय
यहयतभन्ि.यतभन्ियवािावरणयसेय सहजिायसेय ्रससाररियभीयहोयसकिायहयइसकी यकोईय्रसादेतशकयसीमायिहहयह .ययहय
माध्यमयिोयइििायसल ु भयहयतकयतिरक्षरिायकी यबाध्यिायकोयभीयसहजयहीयपारयकरयलेिायह.
 तकसीयभीयअन्ययसंचारयमाध्यमयकी यिल ु िायमेंयरे तडयोयकी यकी मियकाफी यकमयहयतजसके यचलिेययहयलोगोंयकी यजेबय
परयभीयभारीयिहहयपडिा.
 रे तडयोयसिु िेयके यसाथ-साथयकोईयदसू रायकामयभीयअिवरियतकयायजायसकिायह.
 रे तडयोयश्रोिायसेयएकलयरूबरूयहोिायहयअथाधिययहयएकयव्यतक्तगियसार्ियहयजोयसीर्ायश्रोिायकोयलक्ष्ययकरिायह.
 रे तडयोयकी य्रसकृ तियअकपकातलकयह.
 रे तडयोयके वलयआवाजयपरयतिभधरयकरिायह.य
ववस्तार
 टेलीतवजियसेयइिरयरे तडयोयश्रोिायके यतदमागयमेंयछतवयायं गढिायह.य
 रे तडयोयएकयसावधभौतमकयसंचारयमाध्यमयह.ययहयदरू रयोंयकोयपाटयसकिायहयिोयतिरक्षरिायकी यबार्ायकोयपरे यर्के लय
सकिायह
 अपिीयश्रेणीयके यतकसीयदसू रे यसचं ारयमाध्यमयकी यबतिस्पियरे तडयोयकहहयअतर्कयिीव्रयह.
 अन्ययतकसीयमाध्यमयकी यिल ु िायमेंयरे तडयोयकहहयअतर्कयलचीलायह.यकोईयियशदु ायकायधक्रमयछोटीयसीयसचू िायपरय
भीयस्थतगियकरके यउससेयअतर्कयमहत्वपणू यध स्थािापन्ियसिु ायायजायसकिायह.
 रे तडयोयकी यकी मिेंयबहुियव्यावहाररकयहैं.यइसकायलागियमकू ययऔरयपररचालिगियखचेयबहुियसीतमियहैं.
 रे तडयोयकायसवाधतर्कयसकारात्मकयपहलयू यहयहयतकयइसेय सिु िेय के यतलएयतकसीयपरतमटययायलाइसेन्सयकी यजरूरिय
िहहयपडिी.
 रे तडयोयकोयइसके यसामान्यीकरणयके यतलएयजािायजािायह.यतकसीयअन्ययसच ं ारयमाध्यमयके यबतिस्पियरे तडयोयएकय
सामान्ययसायसार्ियहयजोयहरयकहहयहरयतकसीयके यतलएयसहजयरूपयमेंयउपलब्र्यह.

वीएमओयू Page 5
DMC-03

 रे तडयोयतकसीय्रसकारयकी यसीमाओयं सेय परे य ह.यऐसीयगतितवतर्यांय जोयभौगोतलकयऔरय्रसादेतशकयरूपयसेय पृथक-


पृथकयहैंय वेय भीयरे तडयोयपरयसाथयलाईयजायसकिीयहैं.यरे तडयोयतिरक्षरिायकी यबार्ायके यपारयझांकिेय कायमाद्दायरखिाय
ह.य
कवमयां / कीमाऐ ं
 रे तडयोयकी य्रसकृ तियअकपकातलकयहयजोयइसयमाध्यमयकी यसबसेय बड़ीययकमीयह.ययतदयहमयपहलीयबारयमेंय रे तडयोय
संदश े य्रसाप्तयकरयपािेयमेंयिाकामयरहेयिोयसमययकी यबाध्यिाओयं के यचलिेयहोयसकिायहयबादयमेंयहमयइससेयवतं चियहीय
रहयजाऐ.ं य
 रे तडयोय्रससारणयकी यकमजोरयगणु वत्तायभीयइसेयअरूतचकरयबिािीयह.
 रे तडयोयके वलयआवाजयपरयतिभधरयकरिायह.इसके यचलिेयकईयबारयदृश्योंयके यअभावयमेंय इसकी य्रसभावशीलिायकमय
होयजािीयह.
कंचार माध्यम कन रूप में रनवडयो
रे तडयोय्रससारणयके यमाफध ियएकयहीयसमययमेंय बहुियबडीयसंख्यायमेंय लोगोंयकोयसदं ेशयमहु यायकराऐयजायसकिेय हैं.यसचं ारयकाय
यहय िरीकाय जिसंचारय की य श्रेणीय मेंय आिाय हय औरय रे तडयो, टेलीतवजि, तसिेमाय िथाय समाचार-पत्रय ऐसेय हीय जिसंचारय
माध्यमोंयके यरूपय मेंय जािेय जािेय हैं.य आर्तु िकय सामातजकय िाि-बािेय मेंय जिसंचारय माध्यमोंय की य काफी य अहतमयिय ह.य वेय
जितहियके यमद्दु ये व्यापकयरूपयमेंय सामिेय लािेय हैं.ययेय माध्यमयहमारे य जीवियकोयआिंददायकयबिािेय औरयइसके यइिरयहमाराय
ज्ञािवर्धियकरिे, हमारे यआसपासयके यपररवेशयकोयसमझिेयिथायसचू िाओयं काय्रसवाहयव्यतक्तगियरूपयसेयउपलब्र्यकरवािेयहैंय
जबतकयइिकी य्रसतितक्रयायसामतु हकयहोिीयह.सामातजकयपररविधिोंयकी यतदशायमेंय तवशेषकरयक्षेत्रीययतवकासयमेंय येय माध्यमय
महत्वपूणयध भतू मकाय तिभािेय हैं.य सामान्यय रूपय मेंय सहजय उपलब्र्िाय के य चलिेय जिसंचारय के य क्षेत्रय मेंय रे तडयोय एकय अगआ
ु य
माध्यमयह.
रनवडयो कन प्रभाव
सच
ं ारयमाध्यमयके यरूपयमेंय रे तडयोयके य्रसभावोंयकोयदोयभागोंयमेंय बांटायजायसकिायह.यय5.ययहयव्यतक्तगियसंचारयसचू िायवाहकय
ह.य0.यसपं णू यध रूपयसेययहयसामातजकय्रसतितितर्यके यवाहकयके यरूपयमेंयकायधयकरिायह.
वनजी कार्न कन रूप में रनवडयो
रे तडयोयमिोरंजियके यसाथयआरामदायकयतस्थतियउपलब्र्यकरवािायह.ययहयलोगोंयकोयउिकी यसमस्याओयं औरयअतििययकी य
तस्थतियसेयध्याियहटािायह.
यहय्रसत्येकयके यतलएयस्थािीय, राष्ट्ीययऔायअिं राधष्ट्ीययखबरें यउपलब्र्यकरवािायह.यसाथयहीयहमारे यचारोंयओरयघतटियहोिेय
वालेयतकयाकलापोंयकोयलेकरयहमारीयतजज्ञासाऐयं शांियकरिायह.य
सलाहयऔरयसचू िायस्रोियके यरूपय् मेंययहयसमस्यायसमार्ाियमेंयभीयमददयकरिायह.
यहयज्ञाियऔरयजागरूकिायबढािायह.
यहयवतं चियऔरयउत्पीतड़ियिबके यके यतलएय्रसेरणादायीयह.
यहयव्यतक्तगियअिभु वयकोयबढावायदेिायह.यसाथयहीयरचिात्मकिायकोय्रसोत्सातहियकरिायह.
यहयसामातजकयव्यवहारयकायमागधदशधकयह.

वीएमओयू Page 6
DMC-03

अपिेय व्यतक्तगियअिभु वयके यसहारे य बािचीियके यसाथययहयआपसीयसंबंर्ोंयकोयबढावायदेिायह.यथायक्यायआपिेय तपछलीय


रािययहयकायधक्रमयसिु ा?
कमाज कन वलए रन वडयो
सामातजकयमद्दु ोंयकोयलेकरयरे तडयोयजागरूकिायलािेयमेंयउत््रसेरकयकायकामयकरिायह.
यहयिौकरी,काम-र्ंर्े, आमयजरूरियकी यवस्िऐु यं िथायउपलब्र्यसेवाओयं की यजािकारीयदेिायह.
यहय्रसहरीयके यमातफकयसचेियकरिायह.
यहयतवतवर्यकलाओयं मेंयपारंगिय्रसतिभासंपन्ियकलाकारोंयकोयअवसरयवयमचं यउपलब्र्यकरवािायह.य
यहयििू ियतवचारोंयकायवाहकयहयऔरयतवतवर्िायवयबदलाओयं कोय्रसोत्सातहियकरिायह.यसाथयहीयसामातजकयक्रमबद्धिायवय
तिरंिरिायकोयबिाएयरखिेयमेंयमददगारयह.
यहयएकयदसू रे यकोयव्यतक्तगियऔरयसमहू यमेंयबोलिेयमेंयसक्षमयबिािायह.यसाथयहीयजिसामान्ययमेंयजागरूकिायतवकतसियकरिेय
मेंयरे तडयोयकायकोईयसािीयिहहयह.
यहयलोकतवचारयकोयलामबद्धयकरिायह.
1.5 रनवडयो प्रकारण का वतहाक
आजयरे तडयोयऔरयरे तडयोय्रससारणयशब्दयसेय हमयसबयसपु ररतचियहैं.यसहीयमायिोंयमेंय रे तडयोयएकयसावधभौतमकययवयवतश्वकयय
जिसंचारयमाध्यमयह, लेतकियउिय्रसारंतभकयतदिोंयमेंयजबयरे तडयोयकायआतवष्कारयिहहयहुआयथायउसयसमययबेिारयटेलीग्राफय
हीयपररचालियके यरूपयमेंयउपयोगयतकयायजािायथा.यय्तपयबेिारयटेलीग्राफी यिेयहीयआजयरे तडयोयकी यिहवयडाली.
1.5.1 रनवडयो का ुभारंभ
इसय बािय कोय लेकरय थोड़ाय साय संशयय हय तकय सबसेय पहलेय रे तडयोय काय आतवष्कारय तकसिेय तकया? वास्िवय मेंय वज्ञातिकय
आतवष्कारोंयकी यकड़ीयमेंययहयएकयक्रतमकयतवकासयथायतजसेयवज्ञातिकोंयकी यएकयबड़ीयसंख्यायिेयतमलकरयअजं ामयतदयायथा.य
लंबीयचलीयकवायदयके यबादयरे तडयोयईजादयहुआयथा.कालांिरयमेंय अबयसामान्ययरूपयसेय मारकोिीयकोयरे तडयोयकायजिकय
स्वीकारयतलयायगया.यसिय् 1896यमेंय इटातलयियमल ू यके यआतवष्कारकयमारकोिीयिेय सवध्रसथमयबेिारयटेलीग्राफी यकी यखोजय
की .यउसिेय ्रसदतशधियतकयायतकयरे तडयोयिरंगयें लंबीयदरू ीयिकयसंदश
े यभेजिेय मेंय तकसयकदरयउपयोगीयहैं.यअबयचंतू कयमारकोिीय
पृथ्वीय परय रे तडयोय िरंगोंय काय उपयोगयकरिेय वालायपहलाय शख्सय थाय ; लंबीय दरू ीय िकय संदश
े य भेजिेय मेंय िारय सेय किक्शिय
अतर्कयउपयोगीयऔरयव्यावहाररकयिहहयह.अिःयउसेयरे तडयोयकायआतवष्कारकययायजिकयस्वीकारयतलयायगया.
यसिय् 1907यमेंयअमरीकी यऔरयजमधियअन्वेषकोंयिेयदशाधयायतकयरे तडयोयिरंगोंयके यमाफध ियभाषणयऔरयऐसीयहीयअन्ययआवाजय
भेजयपािायइििायसतु वर्ाजिकयिहहयह,िबयजाकरयरे तडयोयटेलीफोिीयकायरास्िायखल ु ा.
अब हमें भी तो जावनए
सिय् 1909यमेंयमारकोिीयकोयभौतिकी यमेंयबेिारयटेलीग्राफी यके यतवकासयमेंयउकलेखिीयययोगदाियके यतलएयिोबलयपरु स्कारयसेय
िवाजायगया.ययहमयसबयजाििेयहैंयतकययद्ध ु यके यदौराियसंदश
े यऔरयआवश्यकयसचू िाऐयं भेजिायएकयचिु ौिीपणू यध कायधयथा.यउसय
समयय्रसथमयतवश्वययद्ध
ु यके य्रसारंभयसिय् 1914यसेयहीयरे तडयोयटेलीफोियकायकाफी यउपयोगयतकयायगया.य
यद्ध
ु यके यदौरािय्रससारणयके यतलएयबेिारयकायकाफी यचतचधियउपयोगयहुआ.इसयदौराियलोगोंयकोयबहुियबड़ीयसंख्यायमेंय बेिारय
संकेिोंयकोयसमझिेय वयभेजिेय की यकलायमेंय पारंगियतकयायगया.यइसके यचलिेय रे तडयोयटेलीफोिीययद्ध ु यके यदौराियसबसेय बड़ीय
जरूरियबिकरयसामिेय आया.यतवश्वययद्ध ु यकी यसमातप्तयके यबादययेय बेिारयऑपरे टरयबेरोजगारयहोयगए.यिबयउन्होिेय अपिीय
अतभरूतचयके यअिसु ारयघरयपरयहीयअपिायउपकरणयबिाया.यसुचारूयवयिीव्रयगतियसेय्रससारणयिकिीकयकी यखोजयअिायासय
वीएमओयू Page 7
DMC-03

हीयहोयगई.यसिय् 1961यमेंयसंयक्त ु यराज्ययअमरीकायके यतपट्सबगधयमेंयएकयतिमाधणयकंपिीयके यइजं ीतियरयआवाजयके य्रससारणयपरय


्रसयोगयकरयरहेय थेय िोयउन्होिेय ग्रामोफोियररकॉडधय सेय सगं ीियके यसाथयवकतकपकयबािचीियकायतिणधययतकया.ययहयदेखकरय
उिके यआियधय कायकोईयतठकािायिहहयरहायतकयअ्रसत्यातशियरूपयसेय उन्हेंय अिेकयश्रोिायतमलयगएय, के वलयशौतकयायजोयघरय
मेंय बिेय उपकरणयउपयोगयकरयरहेय थे.ययेय शौतकयायश्रोिायइसय्रसकारयके यसंगीियसेय इसयकदरयखश ु यहुएयतकयउन्होियबाकायदाय
इसके यऔरयअतर्कय्रससारणयके यतलएयतलखा.यइसके यबादयभीयलबं ेय समययिकयरे तडयोयकायतियतमिय्रससारणयशश ु य् िहहयहोय
सका.यबादयमेंयसंयक्त
ु यराज्ययअमरीकायके यतपट्सबगधयमेंयतवश्वयमेंयपहलीयबारयएकयरे तडयोयस्टेशियकोयलाईसेन्सयतदयायगया, जोय
अिेकयवषोंयिकयतवश्वयकायएकमात्रयरे तडयोय्रससारणयके न्रयबिायरहा.अबयिकयभीयरे तडयोय्रससारणयकोयहवाईयतवचारयहीयमािाय
जायरहायथा.यबहुियजकद, तवश्वभरयके यअिेकयपवू यध बेिारयऑपरे टरोंयिेयअपिे-यअपिेयदेशोंयमेंय्रससारणयसेवाओयं के यतलएयदबावय
बिाया.यसरकारोंयिेय र्ीरे .र्ीरे य उिकी यउपतस्थतियकोयमािायऔरयिबयजाकरयर्ीरे -यर्ीरे य अिेकयदेशोंयमेंय रे तडयोय्रससारणयशरू ु य
होयपाया.यरे तडयोयके य्रसारंतभकयतदिोंयमेंय अमरीकायमेंय क्रतमकयरूपयसेय ऐसेय रे तडयोयस्टेशिोंयकी यसख्ं यायबढीयतजिके यकायधक्रमय
चाहेयजहांयिहहयसिु ये जायसकिेयथे.यिबयवाययु िरंगोंयपरयन्यातयकयतियंत्रणयवयतियमियकी यकवायदयके यिहियअमरीकी यकांग्रेसय
िेय संचारयअतर्तियमय-34यपररियतकयायिातकयएकयदसू रे य रे तडयोयस्टेशिोंयके यबीचयअिाश्यकयहस्िक्षेपयकी यतशकायिोंयकाय
समार्ाियहोयसके .यअन्ययदेशोंयिेय भीयइसेय अंगीकारयतकया.यइसके यबादयसहीयमायिोंयमेंय संसारभरयमेंय रे तडयोयके यसिु हरे य तदिोंय
की यशरू ु आियहुई.य
1.5.2 भारत में रनवडयो का ववकाक
पृष्ठभतू म---य भारियमेंय पहलायरे तडयोयकायधक्रमयमबंु ईयरे तडयोयक्लबयकी यओरयसेय जिू य-य1923यमेंय ्रससाररियतकयायगयायथा.य
इसीयकड़ीयमेंय्रसायोतगकयिौरयपरयमबंु ईयऔरयकोलकािायक्षेत्रोंयमेंयजल
ु ाईय-य1927यमेंय्रससारणयसेवायकायशभु ारंभयहुआयतजसके य
तलएयभारियसरकारयऔरयभारिीयय्रससारणयकंपिीयतलतमटेडयिामयकी यतिजीयकंपिीयके यबीचयबाकायदायकरारयहुआ.यसिय्
1930यमेंय इसयकंपिीयकायराष्ट्ीयकरणयकरयतदयायगयायऔरयइसके यबादयइसेय भारिीययगणराज्यय्रससारणयसेवायकायिामयदेय
तदयायगया.यइसय्रसयोगयकी यसफलिायसेयसरकारयइििीयउत्सातहियथीयतकयसिय् 1935यमेंयइसयसेवायकोयस्थाईयकरयतदयायगयाय
औरयइसके यतलएयअलगयतवभागयभीयगतठियकरयतदयायगया.यजिू य-य1936यमेंय आईएसबीएसय; भारिीययगणराज्यय्रससारणय
सेवाद्धयकायिामयबदलकरयऑलयइतं डयायरे तडयोयकरयतदयायगया.यसिय् 1957यसेय इसेय आकाशवाणीयके यिामयसेय जािायजािेय
लगाय.यअग्रं ेजीयमेंय ऑलयइतं डयायरे तडयोयिामययथावियरहिेय तदयायगया.य्रसारंभयमेंय ्रससारणयपरय्रसशासतिकयतियंत्रणयभारिय
सरकारयके यउ्ोगयऔरयश्रमयमत्रं ालययके यअर्ीियतकयायगयायथा.यसिय् 1937यमेंय इसेय सच ं ारयतवभागयके यअर्ीियकरयतदयाय
गया.यित्पिािय1941यमेंय यहयसचू िायऔरय्रससारणयतवभागय के यअर्ीियआयगया.यबादयमेंय आकाशवाणीयऔरयउसीयके य
अितु दशयदरू दशधियकोयभीय्रससारयभारिीयके यिामयसेयसचू िायऔरय्रससारणयमत्रं ालययके यअर्ीियएकयस्वायत्तशासीयतिकाययकाय
दजाधयदेयतदयायगया.य
आजादी कन बाद आका वाणी
यसिय् 1947यमेंय देशयकी यआजादीयके यसमययआकाशवाणीयकायछःय्रससारणयके न्रयिथाय18यट्ासं मीटरयकायअपिायिेटवकध य
था.यलेतकियइसयतस्थतियकी यदयिीयिायकायअदं ाजायइसीयसेय लगायायजायसकिायहयतकययहयसारायिामझामयके वलयदेशयके य
ढाईयफी सदीयभभू ागयिथायमात्रय11यफी सदीयआबादीयकोयहीयअपिीयपहुचं यमेंयलेयपािायथा.यआजादीयके यबादयइसयिेटवकध यकोय
बढािेय के यपरु जोरय्रसयासयतकएयगए.यउसीयके यपररणामस्वरूपयआजयकरीबय373यट्ांसमीटरोंयसतहियआकाशवाणीयके यअपिेय
231यरे तडयोयस्टेशियहैंय तजसमेंय 149यमीतडयमयवेवय, 54यशॉटधववे यिथाय170यएफएमयट्ासं मीटरयशातमलयहैंय .यइसके यचलिेय
दतु ियायके यइसयसबसेयबड़ेयलोकिंत्रयमेंयरे तडयोयकी यपहुचं य91.92य्रसतिशियभभू ागयकी य99.16य्रसतिशियआबादीयिकयहोयगईय
वीएमओयू Page 8
DMC-03

ह.घरे लयू ्रससारणयसेवाओयं मेंय आकाशवाणीय24यभाषाओयं औरय146यउपभाषाओयं मेंय श्रोिायसेय रूबरूयहोिायह.देशयसेय बाहरय
17यदेशोंयमेंय27यस्थािीययिथाय10यतवदेषीयभाषाओयं के यसहारे यहमारायरे तडयोयश्रोिाओयं सेयसवं ादयकायमयकरिायह.य
आका वाणी का प्रकारण तंत्र
आकाशवाणीयसेय्रससाररियकायधक्रमयिीिय्रसकारयके यहोिेयहैंययथाय-यराष्ट्ीयय, क्षेत्रीययिथायस्थािीय.
राष्ट्रीय कायधक्रम
पहलेय चरणयमेंय आकाशवाणीयकायराष्ट्ीययचिलयराष्ट्ीययकायधक्रमोंयकाय्रससारणयकरिायह.य 18यमईयसिय् 1988यसेय यहय
व्यवस्थायशरूु यहुई.यहरयघटं ेय तहन्दीयऔरयअग्रं ेजीयसमाचारय्रससाररियतकएयजािेय हैं.यइसके यअलावायसंसदयकाय्रसश्नकालयिथाय
सामतयकयवयतशक्षा्रसदयमद्दु ायआर्ाररियकायधक्रमयदेशयके यलोगोंयवयउिके यजीवियमकु यों, जीवियआदशोंयकोयइतं गियकरिेय
कायधक्रमय्रससाररियतकएयजािेयहैं.
क्षनत्रीय कायधक्रम
आकाशवाणीयके यक्षेत्रीययके न्रयमख्ु यियायराज्योंयकी यराजर्ािीयमेंयस्थातपियतकएयजािेयहैंय.य्रसत्येकयराज्ययमेंयअिेकयभाषायवय
सस्ं कृ तियोंयकायसमावेशयहोिायह.ययेय के न्रयहमारे य देशयकी यक्षेत्रीययसस्ं कृ तियकोयउभारिेय कायलक्ष्ययध्याियमेंय रखकरयक्षेत्रीयय
भाषाओयं मेंयहीयअपिेयकायधक्रमय्रससाररियकरिेयहैं.य
स् ानीय कायधक्रम
श्रोिाओयं की यतभन्ि-यतभन्ियजरूरिोंयवयअतभरूतचयोंयके यअितु दशयआकाशवाणीयिेयदेशयके यतवतभन्ियतहस्सोंयके यछोटेयकस्बोंय
िकयमेंय बड़ीयसंख्यायमेंय एफएमयमोडयपरयरे तडयोयस्टेशियस्थातपियतकएयहैं.यअके लेय सिय् 2008यमेंय ऐसेय 170यस्टेशियस्थातपिय
तकएयगए.ऐसाय्रसत्येकयस्टेशियअमक ु यछोटेय सेय तहस्सेय की यआबादीयकी यजरूरिोंयकोयध्याियमेंय रखकरयकायधक्रमय्रससाररिय
करिायह.यएफएमयस्टेशियतिहायियस्थािीययजरूरिोंयके यअिसु ारयअपिीयसेवाऐयं ्रससाररियकरिेयहैंयऔरयअपिेयकायधक्रमोयमेंय
स्थािीययश्रोिाओयं की यभागीदारीयबढािेय कोयलेकरयभीयसििय्रसयत्िशीलयरहिेय हैं.यमद्दु ायआर्ाररियकायधक्रमोंयके यतिमाधणयवय
्रससारणयमेंययवु ाओयं की यभीयअहमयभतू मकायहोिीयह.यय
ववववर् भारती
मिोरंजियऔरयव्यावसातयकय सेवाओयं कोयध्याियमेंय रखकरय षय् तवतवर्य भारिीषय् िामकययहयसेवायआकाशवाणीयिेय सिय्
1957यमेंयशरू
ु यकी यथीयजोयपरू े यदेशयमेंयबहुियजकदय्रसतसद्धयहोयगई.यतकसीयसमययतवतवर्यभारिीयके यदेशभरयमेंय 40यके न्रयथेयजोय
समाियिरंगदध्यधय वालेय क्षेत्रोंयमेंयकहहयभीयसिु ेय जायसकिेय थे.यके न्रीयकृ ियरूपयसेय कायधक्रमयमबंु ईयके न्रयपरयरखेय जािेय थेय जहांय
सेय आकाशवाणीय के य अन्यय ्रससारणय के न्रोंय के य माफध िय इन्हेंय ररलेय तकयाय जािाय था.य इसके य अलावाय क्षेत्रीयय के न्रय ;
उदाहरणस्वरूपयजयपरु यके न्रयआतदयद्धयक्षेत्रयतवशेषयकी यभाषायमेंय अवसरयतवशेषयके यतलएयचतु िंदायकायधक्रमोंयकायतिमाधणयवय
संपादियकरिेयथे
तवतवर्यभारिीयके ययेय40यके न्रयव्यावसातयकय्रससारणयसेवायके न्रयके यरूपयमेंयजािेयजािेयथेयऔरयदेशयकी यकरीबय97य्रसतिशिय
आबादीयकोयअपिीयपहुचं यमेंय लेिेय हुएयइन्हेंय िकरीबियसभीयबड़ेय शहरोंयमेंय स्थातपियतकयायगयायथा.यसिय् 1967यमेंय तवतवर्य
भारिीयकोयपणू िध यायव्यावसातयकयसेवायघोतषियकरयतवज्ञापिोंयके यतलएयइसके यद्वारयखोलयतदएयगए.
जसे-जसेय िईयिकिीकयकी यखोजयहोिीयगईयवसेय हीयर्ीरे -र्ीरे य कायधक्रमोंयकाय्रससारणयमीतडयमयवेवयट्ांसमीशियके यबजायय
उच्चयगणु वत्तायक्त
ु यतडतजटलयस्टीररयोयएफएमयके यरूपयमेंयहोिेयलगा.
तवतवर्यभारिीय्रसतितदिय15यसेय 17यघटं ेय मिोरंजियसेवाऐयं उपलब्र्यकरवािायह.ययहयतफकमीयसगं ीि,व्यग्ं ययरचिाऐ,ं चचाध-
पररचचाध,साक्षात्कार,लघयु िातटकायऔरयपारस्पररकयसंबंर्ोंयकोयबढावायदेिेय वालेय कायधक्रमय्रसस्ििु यकरिायह.यकुछयपरु ािेय

वीएमओयू Page 9
DMC-03

लोकत्रसयय कायधक्रमोंय मेंय संगीिय सररिा, भलू े-तबसरे य गीि, हवामहल, जयमाला, इिसेय तमतलएयऔरयछायागीियके यिामय
उकलेखिीययहैं.
कईय िामचीिय अतभिेिा,पाश्वधगायक,जािे-मािेय लेखक,पटकथाकार, तिदेशकय औरय संगीिय तिदेशकय अपिेय अिभु वय वय
तवचारयतवतवर्यभारिीयके यमचं यपरयलोगोंयके यसाथयसाझायकरिेयहैं.यतवतवर्यभारिीयकायतवशेषयकायधक्रमयउजालेयअपिीययादोंय
के यजबय्रससाररियहोिायहयिोयमािोयअमक ु यकलाकारयके यपरु ािेय तदिोंयकी ययादोंयके यसमदं रयमेंय कहहयगहरे य िकयश्रोिायकोयगोिेय
लगवायरहायहो.ययय
आका वाणी की व्यावकावयक प्रकारण कनवा ; कीबीएक
भारियमेंयरे तडयोयके यव्यावसातयकय्रससारणयसेवायकायइतिहासयजाििेयके यतलएयहमेंयसिय् 1927यमेंयलौटिायहोगायजबयभारिीयय
्रससारणयकंपिीयिेय इसकी यशरू ु आियकी .यकंपिीयिेय उसयसमययशरूु आिीयिौरयपरयअपिीयतवत्तीययतस्थतियमजबिू यकरिेय के य
तलएयसाियवषोंयके यतलएयस्थािीययतवज्ञापियऔरय्रससाररियकायधक्रमोंयकोयस्पांसरयकरिायशरू ु यतकया.य
तफरयभी, रे तडयोयके यआकाशवाणीयके यरूपयमेंयपहचाियबििेयके यदौरािययहयतवचारयपिपायतकययहय्रससारणयसेवायिोय्रसारंतभकय
िौरयपरयदेशयसेवायकी यतदशायमेंयएकयसामातजकयसेवायह.यअिःयइसके यतलएयव्यावसातयकय्रससारणयकी यसोचयकोयत्यागिायहीय
श्रेयस्करयहोगा.यइसयतवचारयके यचलिेयशरू ु आियमेंयिोयतवतवर्यभारिीयमेंयभीयव्यावसातयकयसेवायसेयपरहेजयतकयायगया.य
यबादयमेंयसिय् 1966यमेंयरे तडयोयऔरयटेलीतवजियके यतलएयबिीयचदं ायसतमतियिेयतवतवर्यभारिीयचिलयके यतलएयतवज्ञापियतलएय
जािेयके य्रसस्िावयकोयअपिीयतसफाररशोंयमेंयशातमलयतकया.यिबयसिय् 1967यमेंयतवतवर्यभारिीयिेयचंदायसतमतियकी यतसफररशोंय
के यअिरूु पयअपिीय्रससारणयसेवाओयं कोयव्यावसातयकयरूपयतदया.
आका भारती
यसिय् 1975यमेंयभारियमेंयजबयआपािकालयकी यघोषणायहुईयिोयसमस्ियतवपक्षीयदलोंयिेयएकजटु यहोकरयइसके यतखलाफयएकय
चिु ावीयव्यहू रचिायियारयकी , तजसके यपररणास्वरूपयसिय् 1977यमेंय देशयसेय आपािकालयहटायऔरयतिवाधतचियसरकारयके य
साथयिईयलोकसभायअतस्ित्वयमेंयआई.य
िईयसरकारयिेय्रसायोतगकयिौरयपरयएकयकायधसतमतियकायगठियतकयायतजसिेयरे तडयोयऔरयदरू दशधियकोयस्वायत्तशासीयतिकायय
काय दजाधय देिेय की य तसफररशयकी .य इसयकायधसतमतियिेय राष्ट्ीयय्रससारणयतिकायय के यरूपयमेंय आकाशयभारिीय िामयसेय एकय
स्वायत्तशासीयतिकाययबिािेयके यतलएयएकयकायधयोजिायियारयकी यजोयरे तडयोयवयदरू दशधियकोयतबिाय्रसशासतिकयहस्िक्षेपयके य
स्विंत्रयतिकाययके यरूपयमेंयकामयकरिेयकी यसहूतलयियदे.यसिय् 1978यमेंयसंसदयमेंयआकाशयभारिीयतबलयलायायगया.यबादयमेंय
इसीयकोय्रससारयभारिीयके यिामयसेयआतं शकयपररविधिोंयके यसाथयसंसदयके यपटलयपरयरखायगया.यकईयवषोंयबादयसिय् 1990यमेंय
यहयतबलयससं दयमेंयपासयहोयसकायऔरयइसेयअतर्तियमयकायदजाधयतमला.यइसके यबादयइसेय्रससारयभारिीयअतर्तियम-य1990य
के यिामयसेयजािायजािेयलगा.
प्रकार भारती
आजयभारिीयय्रससारणयतिगमय्रससारयभारिीयके यिामयसेयभारियकायसबसेयबड़ायसावधजतिकयक्षेत्रयकाय्रससारणयतिकाययह .यहय
भारियसरकारयके यसचू िायऔरय्रससारणयमत्रं ालययके यअर्ीियएकयस्वायत्तयतिकाययजोयदरू दशधियऔरयआकाशवाणीयदोिोंयकाय
संचालियकरिायह.यतवश्वयके यदसू रे य अन्ययदेशोंयकी यभांतियभारियमेंय भीयजबयइलक्ट्ोतिकयमीतडयायपरयसरकारीयएकातर्कारय
हटाकरयइसेयस्वायत्तयरूपयदेिेय की यमांगयउठीयिबयसरकारयिेय23यिवबं रय1997यकोय्रससारयभारिीयकायगठियतकया.यहालांतकय
संसदय िेय सिय् 1990य मेंय हीय इसेय स्वायत्तय तवत्तीयय वय ्रसशासतिकय अतर्कारय देिेय हुएय एकय अतर्तियमय पाररिय करय तदयाय
था,बावजदू यइसके ययहय15यतसिंबरय1997यकोयहीयअतस्ित्वयमेंयआयसका.य

वीएमओयू Page 10
DMC-03

एकयतिगमयके यरूपयमेंय्रससारयभारिीयकायसंचालिय्रससारयभारिीयबोडधयकरिायहयतजसकायमतु खयाय्रसबंर्यतिदेशक; सीईओद्धय


के य िामय सेय जािाय जािाय ह.य इसके य अलावाय तियत्रं णय मडं लय मेंय कुछय अन्यय सदस्य, आकाशवाणीय वय दरू दशधिय के य वररष्ठय
अतर्कारीयिथायसचू िायएवयं ्रससारणयमत्रं ालययके य्रसतितितर्यशातमलयहोिेयहैं.य
1.6 एफएम और कामुदावयक रनवडयो
यय्तपयसवाधतर्कयलोकत्रसययइलक्ट्ोतिकयमाध्यमयके यरूपयमेंय रे तडयोयअिेकयवषोंयिकयअपिीयमहत्तायबरकरारयरखयपाया,
तफरयभीयसिय् 1959यमेंय जबयभारियमेंय दरू दशधियकायआगमियहुआयिोयबड़ेय शहरोंयमेंय इसके यश्रोिावगधय मेंय कमीयहोिीयिजरय
आई.िवीििमय िकिीकय जसेय स्टीररयोफोतिकय साउंडय इत्यातदय कोय पकड़य पािेय मेंय रे तडयोय काफी य सस्ु िय सातबिय हुआ.य
आकाशवाणीयके यसंगीियजसेय कायधक्रमोंयमेंय परोसीयजायरहीयआवाजययवु ावगधय की यआशािुरूपयिहहयथी.यइसयअिं रालयकोय
पाटिेयऔरययवु ावगधयकी यककपिायकोयपकड़यपािेयकी यकवायदयमेंयआकाशवाणीयिेयएफएमयरे तडयोयलॉन्चयतकया.य
एफएमयरे तडयोयआवृतियमॉड्यूलयपरयकामयकरिायह.यइसयिकिीकयके यआगमियसेय रे तडयोयकायधक्रमयऔरयस्पष्टिायसेय सिु ेय
जािेयलगे.यअबययवु ावगधयके यमिमातफकयकायधक्रमोंयके य्रसस्ितु िकरणयमेंय भीयआमल
ू चलू यपररविधियतकयायगया.आजयएफएमय
रे तडयोयइििायअतर्कयलोकत्रसययहयतकयपरु ािेय रे तडयोयकी यशाियकहेय जािेय वालेय कायधक्रमोंयकोयभीयतफरयसेय एफएमयके यके य
माफध ियश्रोिाओयं कोयसिु ायायजायरहायह.
एफएम रन वडयो की उपलवब्र्
 उच्चयगणु वत्तायक्त
ु यआवाज
 सटीकयवयस्पष्टय्रससारण
 अवांतछियआवाजयवयअन्ययखातमयोंयसेयछुटकारा
 तदियऔरयराियदोिोंयसमययसमाियकवरे ज
 मकू यार्ाररियसेवायदेिेयमेंयसक्षम
आका वाणी की एफएम कनवा
आकाशवाणीयकी यएफएमयसेवायके यतलएयमख्ु यियायदोयमख्ु ययचिलयहैंयइन्रर्िषू ीयएफएमयऔरयस्वतर्धमयएफएम.य
विधमाियमेंय स्वतणधमयएफएमयचिलयके वलयमट्ोयशहरोंयमेंय उपलब्र्यहयऔरयइन्रर्िषू ीयचिलयदेशयके यअन्यय15यशहरोंयमेंय
उपलब्र्य ह.य इिय चिलोंय के य कायधक्रमय मख्ु यिःय लोकत्रसयय भारिीयय औरय पतिमीय संगीिय परय आर्ाररिय होिेय हैं.य इन्हेंय
िात्कातलकयिौरयपरयमस्िीभरे यअदं ाजयमेंय्रसस्ििु यतकयायजािायह.यइसके यचलिेययेयतवशेषकरयशहरीययवु ाओयं के यबीचयकाफी य
लोकत्रसययहैं.यइियचिलोंयसेयसमाचारयबल ु ेतटियऔरयसमसामतयकयघटिाचक्रयके यकायधक्रमयभीय्रससाररियतकएयजािेयहैं.य
वनजी एफएम चैनल
यभारिीयय्रससारणयबाजारयमेंयबड़ीयसंख्यायमेंयतिजीयएफएमयभीयहैंय.यराजस्थाियमेंयभीयएफएमयिड़कायऔरय95यएफएमयसरीखेय
अिेकयतिजीयएफएमयतखलाड़ीयहैं, तजिकायलक्ष्ययउत्साहीयऔरयमस्ियतखलंदड़यशहरीययुवायिबकायह.यराज्ययके यकमोबेशय
सभीयबड़ेयशहरयइिकी यजदयमेंयहै़.यययतिजीयएफएमयचिलोंयपरय्रससाररियकायधक्रमोंयकी य्रसकृ तियऔरय्रसकारयआकाशवाणीयकी य
पारंपररकय्रससितु ियोंयसेयतबककुलयइिरय-यसंगीियसेयसजायपरू े यमिोरजियऔरयमौजमस्िीयभरायजॉकी यस्टाईलयमेंयसामान्ययरूपय
सेयदेखिेयकोयतमलिायह.य
कामुदावयक रन वडयो

वीएमओयू Page 11
DMC-03

सामदु ातयकय रे तडयोय भीय रे तडयोय सेवाय काय एकय ्रसकारय हय जोय सीतमिय दायरे य मेंय स्थािीयय श्रोिाओयं की य अतभरूतचयोंय के य
अितु दशयकायधक्रमय्रससाररियकरिायह.यय्रससारणयकायदायरायसीतमियहोिेयके यबावजदू यतकसीयबड़ेय्रससारणयसमहू यकी यिल ु िायमेंय
लोकत्रसयिायवयसंदश े यसं्रसेषणयके यमामलेयमेंययहयकहहयभीयकमयिहहयहोिा.य
भारियमेंय िब्बेय के यदशकयके यमध्ययमेंय वर्ातिकयरूपयसेय सामदु ातयकयरे तडयोयकाय्रसादभु ाधवयहुआयजबयउच्चिमयन्यायालययिेय
वायिु रंगोंयकोयसावधजतिकयसपं तत्तयघोतषियतकया.यहालातं कयदेशयसेय बाहरयभीयकईय्रससारणयसमहू ोंयिेय इसमेंय रूतचयतदखाईय
लेतकियशरू ु आियमेंय के वलयशक्षतणकयपररसरोंयमेंय हीयऐसेय रे तडयोयस्टेशिोंयकोयअिमु तियदीयगई, वहयभीयकुछयबंतदशोंयके य
साथ.यसामदु ातयकयरे तडयोयिीतियके यिहियअन्िायरे तडयोयलाईसेन्सयपािेय वालायपहलायकम्पसयरे तडयोयबिा.यइसेय 1यफरवरीय
2004यकोयलॉन्चयतकयायगयाय.यइसेयअन्िायतवश्वतव्ालययके यशक्षतणकयऔरयमकटीमीतडयायअिसु ंर्ाियके न्रयिेयशरू ु यतकयाय
तजसके यसारे य कायधक्रमयतवतवयके यसंचारयतवज्ञाियके यछात्रोंयिेय ियारयतकए.यसीतमियदायरे य मेंय राजस्थाियमेंय भीयसामदु ातयकय
रे तडयोयपरयकामकाजयहुआ,लेतकियअभीययहायं इसकी यउपयोतगिायतसद्धयहोिीयशेषयह.
लगभगय12यवगधतकलोमीटरयक्षेत्रयमेंय्रससारणयके यतलएय100यवॉटयक्षमिायके यरे तडयोयस्टेशिोंयके यतलएय्रसारंभयमेंयलाईसेन्सयतदएय
गए.यइसके यतलएयअतर्किमय30यमीटरयऊंचाईयके यएतं टिायलगािेय की यअिमु तियदीयगई.यसामदु ातयकयरे तडयोयसेय करीबय50य
फी सदीय स्थािीयय मद्दु ोंय वय रूतचयोंय के य कायधक्रमय ्रससाररिय करिेय की य उम्मीदय की य जािीय ह.य इिमेंय भीयजहांय िकय संभवय होय
स्थािीययभाषा-यउपभाषायकोयिरजीहयतदएयजािेय की यआशायकी यजािीयहणय् हालांतकयतवकासात्मकयकायधक्रमोंयके य्रससारणय
काय आग्रहय िोय रहिाय हय लेतकिय मिोरंजिात्मकय कायधकमोंय परय भीय ्रसतिबर्ं य जसीय भीय कोईय बािय िहहय ह.य वसेय भारिय मेंय
सामदु ातयकयरे तडयोयऔरयव्यावसातयकयएफएमयरे तडयोयपरयसमाचारयआर्ाररियकायधक्रमोंयके य्रससारणयपरयरोकयह.ययहांयिकय
तकय्रसत्येकयघटं ेयमेंयके वलय5यतमिटयके यतवज्ञापिोंयकी यअिमु तियह.यउसयतस्थतियमेंय्रसायोतजियकायधक्रमोंयकोयअिुमतियिहहयदीय
जािीयजबयइन्हेंयके न्रययायराज्ययसरकारयद्वाराय्रसायोतजियतकयायजािायह यआकाशवाणीयकायअपिायसामदु ातयकयरे तडयोयके न्रय
ह.य्रसारंभयमेंयदेशयके यउत्तर-यपवू ीययथायिागालैंड, तमजोरमयवयमेघालययमेंयजिजािीययआबादीयके यतलएय्रसायोतगकयिौरयपरय5य
स्थािोंयपरयऐसेयके न्रयखोलेयगएयथे.
एफएमयस्टेशिोंयकी यमातिन्दयछोटेयसमहू ोंयके यतलएयतवकासात्मकयकायधक्रमोंयके यसचु ारूय्रससारणयहेियु कईयराज्योंयमेंयलाईसेन्सय
तदएय गएय तजसके य उत्साहजिकय पररणामय भीय सामिेय आए.य इिमेंय सेय आंध्रय ्रसदेशय के य मेडकय मेंय संगमय रे तडयो, रे तडयोय
बदंु ल
े खडं , मध्यय्रसदेशयकायध्वतििामायसतहियितमलिाडुयमेंयमदरु ाईयके यपासयसामदु ातयकयरे तडयोयकायधक्रमोंयसेय्रसेररियहोकरय
ग्रामीणयक्षेत्रोंयमेंय लोगोंयिेय तवकासयके यउकलेखिीययकामयकरके यइसकी यसाथधकिायतसद्धयकी .यइसके यबादयिोयसामदु ातयकय
रे तडयोयकायलाईसेन्सयलेिेयवालोंयकी यकिारयर्ीरे -र्ीरे यबढिेयलगीयह.य
1.7 रनवडयो दृविकोण
रे तडयोय दृतष्टकोणय सेय िात्पयधय सामान्यियाय इसके य कायधक्रमों,उिके य तिमाधणय औरय उिसेय संबद्धय गतितवतर्योंय के य आपसीय
समन्वययसेय ह.यजसेय यहायं रे तडयोयके यगहियअध्ययियके यतलएयतसलतसलेवारयदृतष्टकोणयअपिायायगयायह.यहमययहयभीयकहय
सकिेयहेंयतकयसमाचार, संगीियऔरयअन्ययशातब्दकयकायधक्रमयतिमाधणकिाधयतकसीयभीयरे तडयोयकायधक्रमयके यतिमाधणयमेंयसबसेय
मजबिू यस्िंभयहैं.य
1.7.1 कायधक्रमों का वगीकरण
यहयसामान्ययसीयअिभु वजन्ययबाियहयतकयरे तडयोयकायधक्रमोंयकोयदोयशीषधकोंयके यअिं गधियवगीकृ ियतकयायजािायह.यवेय हैं-य
बोलेयगएयशब्दयऔरयसंगीियपक्ष.यशातब्दकयअथधयवालेयकायधक्रमोंयकी यश्रेणीयमेंयसभीयसंगीिरतहियकायधक्रमययथायवािाधलाप,
पररचचाध, शक्षतणकय ्रससारण, मतहलाऐ,ं बच्चेय औरय ग्रामीणय श्रोिाओयं के य तितमत्तय तवशेषय कायधक्रम, िाटक,वृत्ततचत्र,
वीएमओयू Page 12
DMC-03

आख ं ोंदेखायहाल, समाचारयऔरयर्ातमधकयमहत्वयके यकायधक्रमोंयकोयशातमलयतकयायजािायह.यसंगीियआर्ाररियकायधक्रमोंयमेंय


तवतवर्य्रसकारयके यसगं ीियसेय सजेय यथायकलात्मक, लोकगीि, हकके -फुकके ,आध्यातत्मक, तफकमीयिथायपािात्ययसंगीिय
कायधक्रमोंयकोयशातमलयतकयायह.
कायधक्रम रूपरन खा
रे तडयोयकायधक्रमयकभीयभीयबेिरिीबयढंगयसेय ्रससाररियिहहयतकएयजािेय बतककयव्यवतस्थिययोजिायके यिहियहीययेय श्रोिायकोय
परोसेय जािेय ह.यआमिौरयपरययहययोजिायकरीबयिीियमाहयकी यबिाईयजािीयहयतजसेय बादयमेंय सतु वर्ायकी यदृतष्टयसेय दतिकय
कायधयोजिाय मेंय तवभातजियकरयतलयायजािायह.य इसय दतिकय कायधयोजिाय कोय भीय इसय भांतिय संितु लिय रखाय जािाय हय तकय
तवतवर्यश्रेतणयोंयवालेयकायधक्रमोंयकोयपयाधप्तयसमययतमलयसके यऔरयउसीयके यअितु दशयवेय्रससाररियभीयतकएयजायसकें .यइसीयकोय
कायधक्रमयरूपरे खायके यिामयसेय जािायजािायह.यतकसीयभीयरे तडयोयस्टेशियके यकायधक्रमोंयकी यरूपरे खायहीयउसयस्टेशियकी य
चाल, चररत्रय औरयछतवयतिमाधणयकाय कामयकरिीय ह.य अपिेय ्रससारणय मेंय संगीिय कोय तकििाय समयय देिाय ह,इसके य संगीिय
कायधक्रमोंयमेंय तकििीयतवतवर्िायह, समाचारय्रससारणयमेंय समाचारयतवशेषयकी यमहत्तायकायतिर्ाधरणयिथायरोचकयशक्षतणकय
कायधक्रमोंयकायसमय-समययपरय्रससारणय-ययेयसबयवेयघटकयहेंयतजिकायतकसीयभीय्रससारणयके न्रयपरयकायधक्रमयरूपरे खायबिािेय
समययध्याियरखायजािायह.
मनोरंजक प्रकारण
्रससारणयकोयमिोरंजकयहोिायचातहएयक्योंतकयमिोरंजियके यसहारे यहमयअपिीयदश्वु ाररयोंयसेयदरू ीयबिािेयकी यकोतशशयकरिेयहैं.य
यहयतकसीयकायधय मेंय हमारीयरूतचयजगािायह, खश ु ीयदेिायहयऔरययहांय िकयतकयकामयकरिेय की यललकयभीयपदायकरिायह.य
य्तपयपारंपररकयरूपयसेय्रससारणयकायउद्देश्ययसचू िा, तशक्षायऔरयमिोरंजियकाय्रससारयकरिायहयतफरयभीयतकसीयकायधक्रमयके य
सफलय्रससारणयमेंयमिोरंजियघटकयअन्योंयसेयभारीयपड़िायह.य्रसकृ तियसेययहयमिोरंजिय्रससारकयित्रं यके यतलहाजयसेयसवाधतर्कय
्रसभावोत्पादकयऔरयअपीलयकरिेयवालायह.ययतदयऐसायियहोयिोयतकसीयकायधक्रमय्रससारणयके यसीतमियउद्देश्योंयकी यहीयपतू िधयहोय
पािीयह.यतफरयभीयमिोरंजियकी य गणु वत्तायकी यभीयअपिीयमहत्तायह.ययहयश्रोिावगधय की यतभन्ियरूतचयोंयकोयपष्टु यकरिेय के यसाथय
एकयहीयसमययपरयतभन्ियक्षतिजयपररदृश्ययवालीयसंस्कृ तियोंयकोयअपिेय गणु वत्तायक्तु यकायधक्रमयकी यबदौलियसाकारयकरय
सकिायह, साथयहीयश्रोिायकोयदेखिेयकायअहसासयभीयकरायसकिायह.
आका वाणी कन कायधक्रम घटक
आकाशवाणीयसेय्रससाररियकायधक्रमोंयमेंयकरीबय50यफी सदीयसंगीियआर्ाररियकायधक्रमयहोिेयहैं.य
इसके यअलावायवािाधलाप, पररचचाध, साक्षात्कारयइत्यातदयकायधक्रमयतियतमियसिु ािेय के यअलावायतवतवर्यआयामीयराष्ट्ीयय
वयअिं राधष्ट्ीययमद्दु ोंयपरयतवचारगोष्ठीयकायआयोजियभीयसमय-समययपरयआकाशवाणीयअपिेयश्रोिावगधयके यतलएयकरिायह.
आकाशवाणीयके यतवशेषयऔरयसामान्ययदोिोंयहीयश्रेणीयके यकायधक्रमोंयमेंयरे तडयोयिातटकायकी यअपिीयमहत्तायह .रे तडयोयफी चरय
औरय वृत्ततचत्रय की य श्रव्यय ्रसारूपय मेंय एकलय कायधक्रमोंय की य श्रेणीय मेंय समग्रय रें जय होिीय हय जसेय वृिांि, संगीि, िाटक,
साक्षात्कार, काव्यपाठयआतद.य
ग्रामीणयक्षेत्रोंयके यश्रोिाओयं के यतलएयिकरीबियसभीयआकाशवाणीयके न्रोंयसेय तभन्ियभाषाओयं मेंय कायधक्रमय्रससाररियतकएय
जािेय हैं.यऔरयसचू िाय्रसौ्ोतगकी यवयकृ तषगियसहयोगयके यिहियतवकासमल ू कयकायधक्रमयस्थािीययभाषायमेंय हीयउपलब्र्य
करवािेय काय्रसयासयरहिायह.यसभीयके न्रोंयसेय मतहलाओयं के य तलएयभीयतवशेषयकायधक्रमयपेशयतकएयजािेय हैं.ययेय कायधक्रमय
गृतहणीयऔरयकामकाजीयमतहलायदोिोंय के यतलएयहीयसमाियमहत्वयके यहोिेय हैं.ययेय सचू िात्मकयवयशक्षतणकय्रसारूपयके यसाथय

वीएमओयू Page 13
DMC-03

मिोरंजकयभीयहोिेय हैं.यइियसबके यबीचयस्वास्थ्य, पररवारयतियोजि, गृहसज्जा, पोषणयिथायकामकाजीयमतहलाओयं की य


समस्याओयं सेयजड़ु ेयकायधक्रमोंयकोयभीय्रससाररियतकयायजािायह.
14यवषधयिकयके यबालकोंयकोयलक्ष्ययबिाकरयबालयअतभरूतचयके यकायधक्रमयभीयआकाशवाणीय्रससाररियकरिायह.यशक्षतणकय
कड़ीयमेंय ्रसाथतमक, माध्यतमकयऔरयउच्चयतशक्षायमेंय तवश्वत्ालययस्िरयिकयके यकायधक्रमयभीयआकाशवाणीयके य्रससाररिय
कायधक्रमोंयमेंय्रसमख
ु िायसेयस्थाियपािेयहैं.यइसके यसाथयतशक्षकोंयके यतलएयसवतं र्धियकायधक्रमयभीय्रससाररियतकएयजािेयहैं
श्रोिाओयं के यबीचयखेलयआर्ाररियकायधक्रमयभीयकाफी यलोकत्रसययहोिेय हैंय औरयइिके यसहारे य आकाशवाणीयकी यभीयएकय
छतवय बििीय ह.अिं राधष्ट्ीय, राष्ट्ीय,क्षेत्रीयय औरय तिहायिय स्थािीयय स्िरय की य महत्वपणू यध खेलय गतितवतर्योंय कोय रोचकय
आख ं ोंयदेखायहालयवयरे तडयोयररपोटधयके यमाध्यमयसेयश्रोिायिकयपहुचं ायायजािायह.य्रसतितदिय5-5यतमिटयके यदोयखेलयसमाचारय
बल ु ेतटिोंयके यअलावायआकाशवाणीयआर्े-आर्ेयघटं ेयके यदोयखेलयतवश्ले षणयआर्ाररियकायधक्रमयभीयपेशयकरिायहणय्
ययवु वाणीयके यकिाधर्िाधय 15-30यआयवु गधय के ययवु ावगधय की यजरूरिोंयऔरयरूतचयोंयकोयध्याियमेंय रखकरयऐसेय हीयकायधक्रमोंय
काय्रसबंर्यकरिेय हैं.ययेय कायधक्रमयतभन्िय्रसारूपययथा-यवािाध, पररचचाध,साक्षात्कार, खेल, फी चरयऔरयसंगीियसरीखेय होिेय हैंय
औरयइिकायतिमाधणयऔरय्रससारणयिकययवु ाओयं द्वाराययवु ाओयं के यतलएयहोिायह.यआकाशवाणीयके न्रोंयसेय ्रसत्येकयसप्ताहय
वररष्ठयिागररकोंयके यतलएयभीयआर्ेयघटं ेयके यकायधक्रमयपेशयतकएयजािेयहैं.यठीकयइसीय्रसकारयऔ्ोतगकयकामगारोंयके यतलएयभीय
उिकी यक्षेत्रीययभाषायमेंयकरीबयआर्ायघटं ेयके यकायधक्रमय्रससाररियतकएयजािेयहैं.य
फोि-इि-य्रसोग्राम, रे तडयोयतब्रजयिथायवॉइसयमेलयसरीखेयपारस्पररकय्रससारणयहैंयजोयलोगोंयसेयजड़ु ावयकायऐसायििू ियमाध्यमय
हैंय तजन्हेंय हालयहीयमेंय ्रससारणययोजिायमेंय शातमलयतकयायगयायह .यफोि-इि-्रसोग्रामयमेंय ्रससारणयके न्रयकाय्रससारणयके यसमयय
एकयटेलीफोियिंबरयतदयायजािायहयतजससेय श्रोिाय्रसश्नयपछ ू िायह.य्रससारणयके न्रयमेंय बठायतवशेषज्ञयिरु ं ियइसय्रसश्नावलीयकाय
जवाबयदेिायह.यइसय्रसकारयसमग्रयसंचारयसमकालीियह.यवॉइसयमेलयऐसीयहीयदसू रीयसेवायसतु वर्ायहयजहांयलोगयटेलीफोियकरय
सकिेयहैंयऔरयअपिायआग्रह, तशकायि, सझु ावयऔरय्रसशसं ायकोयररकॉडधयभीयकरयसकिेयहैं.यबादयमेंययेयसंदश े यतवशेषयवॉइसय
मेलयकायधक्रमयके यदौराियउिकी य्रसश्नावलीयके यआशािरू ु पयजवाबयके यसाथयतफरयसेय्रससाररियतकएयजािेयहैं.यरे तडयोयतब्रजषय् याय
सेियु तवशेषयअवसरोंयपरय्रससाररियतकयायजािेयवालायऐसायकायधक्रमयहयतजसेयउपग्रहयसेयअपतलंकयतकयायजािायहणय् यहयदेशय
के यतवतभन्ियतहस्सेय सेय ्रसतिभातगयोंयऔरयश्रोिाओयं के यबीचयएकयहीयसमययपरयलाइवयसंवादयकायमयकरिायह.यविधमाियमेंय
करीबय20यरे तडयोयस्टेशिययहयसतु वर्ायदेय रहेय हैं.यआकाशवाणीयिेय उपग्रहयसतु वर्ायकायउपयोगयकरिेय समययके बलयतविरणय
के यतलएय20यरे तडयोयचिलयकाय्रसावर्ाियतकया.यघरे लयू एफएमयररसीवरयके यसहारे यरे तडयोयचिलयकोयसब्सक्राइबयकरयपािाय1य
अ्रसलय1994यसेयसभं वयहोयपाया.य
1.7.2 ववववर् रनवडयो कायधक्रम
कमाचार आर्ाररत कायधक्रम
समाचार:यययहयकोईयिईयसचू िाययायतकसीयभीय्रसकारयके यसामतयकयघटिाचक्रयकी यजािकारीयकायिामयहय.यतकसीयघतटियकोय
तसलतसलेवारयसिु ािेयकायिामयसमाचारयह.
कमाचार दो प्रकार कन होतन हैं.
महत्वपूणयध समाचारय:यतकसीयमहत्वपणू यध घटिाक्रमयकी यररपोतटिंगयइसयश्रेणीयमेंयआिीयहयजोयश्रोिायके यतलएयअतर्कयमहत्वयकी य
ह.यसामान्ययसमाचारय:ययहयसमाचारयकमयमहत्वयके यऔरयसामान्यय्रसकृ तियके यहोिेयहैं.य
आकाशवाणीयपरयसमाचार

वीएमओयू Page 14
DMC-03

आकाशवाणीयकायसमाचारयसेवाय्रसभागयदेशयऔरयउसके यबाहरयभीयअपिेय श्रोिाओयं के यतलएयसमाचारोंयके यसाथयऔरयउिय


परय्रसतितक्रयाओयं कायभीय्रससारणयकरिायह.ययरे तडयोयसमाचारयलोगोंयकोयसमययके यसाथयआयरहेय तिियियेय बदलावोंयऔरय
देशयके यतवतभन्ियतहस्सोंयमेंय तवकासयके यियेय ियेय ्रसतिमािोंयके यबारे य मेंय त्वररियसचू िायदेकरयअपडेटयरखिायह.यआक ं ड़ोंयके य
तलहाजयसेय आकाशवाणीयपरयतदिभरयमेंय घरे लयू , क्षेत्रीययऔरयअन्ययसेवाओयं के यरूपयमेंय कुलय52यघटं ोंयमेंय 82यभाषाओयं मेंय
510यबल ु ेतटिय्रससाररियतकएयजािेयहैं.ययइिमेंयसेयभीयअके लेयतदकलीयस्टेशियसेयरोजय89यबल ु ेतटियअग्रं ेजीय, तहन्दीयऔरयअन्यय
भारिीयय भाषाओयं मेंय ्रससाररिय तकएय जािेय हैं.य 44य क्षेत्रीयय समाचारय ईकाईयोंय के य माफध िय ्रसतितदिय 67य भाषाओयं मेंय 355य
समाचारयबल ु ेतटिय्रससाररियतकएयजािेय हैं.इिमेंय आकाशवाणीयके य22यस्टेशिोंयसेय एफएमयगोकडयचिलयपरय्रससाररियतकएय
जािेय वालेय बल ु ेतटियभीयशातमलयहैं.यसमाचारयबल ु ेतटियके यअलावायतदकलीयतस्थियसमाचारयसेवाय्रसभागयऔरयकुछयअन्यय
क्षेत्रीययसमाचारयईकाईयोंयसेय ्रसतितदियबड़ीयसंख्यायमेंय तवतवर्यतवषयकयसमाचारयआर्ाररियकायधक्रमय्रससाररियतकएयजािेय
है़.य
न्ययजरील:-यसमाचारय्रससारणयकाययहयएकयअलगयिरीकायहयतजसमेंयमहत्वपूणयध समाचारयके य्रसस्ितु िकरणयमेंयकईयसमाचारय
िरीके यअपिाएयजािेयहै़.यजसेयमौजदू यसाक्ष्य, अमक ु यसमाचारयतकसीय्रसतितष्ठियहस्िीयसेयपढवािाययायसमाचारय्रसस्ितु िकरणय
के यदौराियतवशेषयर्िु यबजािाययायहरयअलगयकायधक्रमयके यतलएयअलगयहीयर्िु यबजािायआतद.यय्रसतितदिय15यतमिटययाय
अतर्कयसमययके यतलएयसमाचारयकोय्रसभावीयऔरयलोकत्रसययबिािेयके यतलएयन्यजू रीलयकायसहारायतलयायजािायह.
कमान कायधक्रम प्रारूप-तकसीयभीयदसू रे य मीतडयायकी य िरहयरे तडयोयभीयअपिेय श्रोिाओयं की यसिं तु ष्टयऔरयरोचकिाय
बिाएयरखिेयके यतलएयतवतवर्यकायधक्रमोंयमेंयबदलावयके य्रसयोगयकरिायरहिायह,तजससेययहयसिु िेयवालेयकोयअपीलयकरयसके .य
उद्घोषणा / कयचना --ययहयसीर्ीयसचू िायहोिीयहयजोयतकसीयश्रोिाययायउिके यसमहू यकोयभीयदीयजायसकिीयहययथायरे लवेय
समय,मौसमयकायहालययायतफरययािायाियजामयकी यसचू िा.य
कन्दन -कईयबारयतवशेषयअवसरोंयपरयदेशयके य्रसर्ािमत्रं ीययायराष्ट्पतियदेशयके यलोगोंयकोयरे तडयोयसदं शे यके यमाफध यसबं ोतर्िय
करिेयहैं.
रन वडयो प्रवतवनदन-तकसीयतवशेषयघटिाचक्रयकी यमहत्तायके यमद्देिजरयउसेय रे तडयोय्रसतिवेदियके य्रसारूपयमेंय भीयिेपथ्ययकी य
सबं तं र्ियजािकाररयोंयके यसाथयभीयकवरयतकयायजािायह.य
चममदीद काक्ष्य-्रससारणयके यइसयिरीके यमेंय कोईयचश्मदीदयतकसीयघटिाक्रमयकायब्यौरायहुबहूय ऐसेय बिािायहयजोयउसके य
सामिेयघतटियहुआ.य
कारां -इसय्रसारूपयमेंयतकसीयगतितवर्ीयकायसंतक्षप्तयब्यौरायियारयतकयायजािायह, उदाहरणाथधयसंसदीययररपोटध.
आख ं ों दनखा हाल -खेलययायअन्ययगतितवतर्योंयकोयभीयइसय्रसारूपयमेंय सीर्ेय ्रससारणयके यरूपयमेंय ्रससाररियतकयायजािाय
ह.य
यात्रा कंस्मरण-यहयतकसीयस्थाियतवशेषयपरययात्रीयद्वारायकी यगईययात्रायकायतसलतसलेवारयवृिांियहोिायह.
वजंगल -इसय ्रसारूपय मेंय अतर्कांशियाय व्यावसातयकय तवज्ञापिय ्रससाररिय तकएय जािेय हय तजिमेंय बहुिय थोड़ेय सेय समयय मेंय
तकसीयउत्पादययायसेवायकी यजािकारीयदीयजािीयह.ययहयसावधजतिकयसेवायभीयहोयसकिीयह.
डॉक्ट्ययमेंरी और रूपक -डॉक्यमू ट्ें ीय एकय ्रसकारय काय रचिात्मकय ऐतिहातसकय कायधय ह.य तवकासात्मकय थीम,
ऐतिहातसकयदृतष्टकोण, रीतिररवाज, संस्कार, औरयपवू यध की यमहत्वपणू यध गतितवतर्योंयके यअतभलेखयसामान्यियायडॉक्यमू ट्ें ीय
औरयरूपकय्रसारूपयमेंय्रसस्ििु यतकएयजािेयहैं.यफकध यके वलयइििायहयतकयडॉक्यूमट्ें ीयकोयजहांयदस्िावेजीयररकॉडधयके यरूपयमेंयपेशय
तकयायजािायह, वहहयरूपकयकोयस्वतप्िलयवयभाविात्मकयपटु यके यसाथयिाटकी ययरचिायकी यमातिन्दयपेशयतकयायजािायह.ययहय
वीएमओयू Page 15
DMC-03

रे तडयोयपरय्रससाररियकायधक्रमोंयकायऐसाय्रसारूपयहयतजसमेंय सबयसंभवयरूपयतमलयजािेय हैंय यथायकतविा, संगीिययायऐसेय हीय


अन्ययश्रव्ययरूपयके यकायधक्रम.ययेय ऐसेय कायधक्रमयहोिेय हयजोयसच ू िात्मक, सृजिात्मक,मिोरंजकययायतफरयअन्ययिरीके यसेय
श्रोिायके य्रसशसं ापात्रयहोयसकिेयहैं.ययउपरोक्तयदोिोंयरचिाओयं कायतमतश्रिय्रसारूपयडॉक्यू-यफी चरयकहलािायह.
यकरीबय30यतमिटयकी यसमययसीमायमेंयकुछयरे तडयोयकायधक्रमयऐसेयभीयहोिेयहैंयतजिमेंयतकसीयबड़ेयसमहू यकायजड़ु ावयिहहयहोिाय
जसेय वािाधलाप, साक्षात्कारय , मौकाईय ररपोटध, चश्मदीदय घटिाक्रम, आख ं ोदेखाय हालय याय तफरय सगं ीिय इत्यातद.य ऐसेय
कायधक्रमयमगजीन्सयकहलािेयहैं.यऐसेयकायधक्रमयतवशेषयश्रोिावगधयजसेयमतहलाओयं ,तकसािोंयआतदयके यतलएय्रससाररियहोिेयहैं.
रे तडयोयिाटकयश्रोिायकोयतसलतसलेवारयकथायकहिेय कायएकयलोकत्रसयय्रसारूपयह.यचतंू कयरे तडयोयकोईयदृश्ययमाध्यमयिहहयहय
अिःयिाटकयमेंयबोलेयगएयसंवाद, संगीिययायपाश्वधयआवाजयकी यबदौलियहीयश्रोिायकहािीयके यबारे यमेंयर्ारणायबिािायह.
काक्षातकार:-य साक्षात्कारय एकय ्रसकारय काय औपचाररकय याय अिौपचाररकय सवं ादय हय तजसके य माफध िय साक्षात्कारकिाधय
साक्षात्कारयदेिेयवालेयशख्सयसेयकुछयसचू िाऐ,ं ्रसतितक्रयाययायगतितवतर्योंयकी यजािकारीयलेिेयकी यकोतशशयकरिायह.यरे तडयोय
साक्षात्कारयदोय्रसकारयके यहोिेयहैं.य
व्यतक्तगियसाक्षात्कारयजहांय अमक ु यव्यतक्तयके यआचार-यव्यवहारयकोयदशाधिायहयऔरयउसयशख्सयकी यतजन्दगीयवययतवचारय
संसारय सेय रूबरूय करवािाय ह.य सचू िाय साक्षात्कारय अन्यय गतितवतर्योंय कोय तिकालकरय लािाय हय याय तफरय भतवष्यगिय
योजिाओयं कायखल ु ासायकरिायह.
काक्षातकार कन प्रकार
 औपचाररकय
 अिौपचाररक
 अर्धयऔपचाररक
काक्षातकार की प्रकृवत
 मिभेदभरा
 हकका-फुकका
 तमत्रवि्
 मिोरंजक
सहीय िरीके य सेय सहीय ्रसश्नय पछू िेय मेंय हीय एकय अच्छे य साक्षात्कारय काय ममधय तछपाय ह.य इसके य तलएय बहुिय सारे य शोर्य औरय
कायधयोजिायकी यजरूरियहोिीयह.यपछ ू े यगएय्रसश्नोंयमेंयसाक्षात्कारयकायउद्देश्ययसाफयझलकिायचातहए.य
वाताधलाप-वािाधलापय श्रव्यय ्रससारणय काय शरूु आिीय रूपय था.य रे तडयोयवािाधय िय िोय कोईय संभाषणय हय औरय िय हीय कोईय
सावधजतिकयवक्तव्य.ययहयिोयसीर्ा-यसार्ायसायएकयतवषययपरयआर्ाररियघटकयह.यसीर्ायसायइसकायआरंभ, मध्ययऔरय
उपसंहारयह.ययहयतवषययके यबारे यमेंयजािकारीयदेिायह, इसयबारे यमेंयर्ारणायतवकतसियकरिायहयऔरयिबयजाकरयउसयतवषययपरय
कुछयकहायजािायह.यरे तडयोयवािाधयमेंयजतटलिाओयं मेंयउलझिेयसेयबचिेयकी यहीयकोतशशयरहिीयह.यवािाधयके यदौराियबिाएयगएय
िथ्ययइसेयसमझिेयके यतलहाजयसेयऔरयआसाियबिािेयहैं.
पररचचाध

वीएमओयू Page 16
DMC-03

ययहय्रसारूपयआमिौरयपरयिबयउपयोगयतकयायजािायहयजबयदोययायअतर्कयव्यतक्तयतकसीयमद्दु ये परयतवपरीियतवचारयरखिेय हों.य


इसमेंय मध्यममागीय की य तजम्मेदारीय होिीय हय तकय वहय ियय समयय सीमाय के य भीिरय मिभेदय के य तबन्दओु यं कोय दरतकिारय करय
बािचीियकोयसौहारधपणू यध औरयिातकध कयवयहलकारकयबिािायह.य
यइसय्रसारूपयकी य्रसकृ तियसतम्मलियकी यह.उत्तरदािाययायश्रोिायइससेय फी डबकयलेिेय हैं.यइसके यिहियअिेकयतवकासात्मकय
गतितवतर्यायं आिीयहैंय यथायउद्घाटिययायझडं ाविरणयआतद.यआमयआदमीयके यबीचयसकारात्मकययायिकारात्मकयर्ारणाय
बििीयह.यइसीयतक्रया-य्रसतितक्रयायकोयररकाडधयकरके य्रससाररियतकयायजािायह.
फोन- नयभीयएकयऐसायहीयरूतचकरयकायधक्रमय्रसारूपयहयतजसमेंयश्रोिायसीर्ेयरे तडयोयअतितथययायतवशेषज्ञयसेयसंवादयकरिाय
हयतजसेयसावधजतिकयतहियके यअमक ु यमद्दु ये परयवािाधयके यतलएयआमतं त्रियतकयायजािायह.
इसके यअलावायकईयदसू रे य ्रसारूपयभीयहैंय यथायतवतवर्यमिोरंजकयकायधक्रम, अतितथयश्रोिायआर्ाररियकायधक्रम, समाचारय
आर्ाररि, आउटडोरयकायधक्रम, तवशेषयश्रोिायकायधक्रम, यवु ाओयं वयमतहलाओयं के यकायधक्रमयइत्यातद.
प्रस्तुवतकरण की तकनीक-श्रोिाय काय रे तडयोय के य तवतभन्िय ्रसारूपोंय वालेय कायधक्रमोंय के य बीचय िारिम्यय बठािेय मेंय
्रसस्िोिायकायकामयपरस्परयसंवादयकायमयकरिायह.
उद्घोषणा-उद्घोषकय काय कामय तकसीय कायधक्रमय की य भतू मकाय रोचकय बिाकरय उसके य ्रसस्ितु िकरणय की य जािकारीय देिाय
ह.तकसीयसेवाययायवस्ियु कोयबेचिेयके यतलएयउसके यबारे यमेंयअच्छीयर्ारणायबिािेयकायकामयउद्घोषकयकरिायह.
कंपनयररंग-एकयउद्घोषकयऔरय्रसस्िोिायसेयइिरयकंपेयरयइसयमायिेयमेंयअलगयहयतकययहयउसयकायधक्रमयकायतहस्सायहोिायहय
तजसेय वहयस्वयंय पेशयकरयरहायह.यतकसीयकायधक्रमयकाय्रसस्िोिायअपिायकामयइसयिरीके यसेय आगेय बढािायहयजसेय अलग-
थलगयफूलोंयसेयआपसयमेंयजड़ु करयसदंु रयमालायबििीयचलीयजािीयह.यएकयकंपेयरयकायकामयभीयकुछ-कुछयऐसायहीयह, फकध य
के वलयइििायहयतकयवहयस्वयंयउसयकायधक्रमयकी यएकयअहमयकड़ीयहोिायह.यकायधक्रमयके यसाथयकंपेयरयकायव्यतक्तगियजड़ु ावय
होिायह.य
कंगीत प्रस्तुवत-संगीि कायधक्रमय्रसस्िोिायके यतलएयआवश्यकयहयतकयउसेय तवतवर्यसंगीियके यबारे य मेंय पयाधप्तयज्ञाियऔरय
फकध यपिायहोिायचातहए.्रसस्िोिायहीयअपिेय फियकी यबदौलियसगं ीिय्रसस्ितु ियके यबारे य मेंय रोचकयजािकारीयदेकरयउसेय रोचकय
औरयअपीतलययबिािायहयऔरयश्रोिायकी यउसयकायधक्रमयके य्रसतियतजज्ञासायजगािायह.य
आमंवत्रत श्रोता आर्ाररत कायधक्रम-ऐसेयकायधक्रमय्रसस्िोिायके यतलएयजरूरियइसयबाियकी यहयतकयउसकी यबािचीिय
र्ारा्रसवाहीयहो.यसाथयहीयतजसयतवषययके यकायधक्रमय्रसस्ितु ियकायबीड़ायउसिेयउठायायहयउसके यइतिहासयऔसयसंस्कृ तियसेयवहय
पयाधप्तयवातकफयहो.यउसकायव्यावहाररकयसलीकायभीयसरू ु तचपणू यध औरयहातजरजवाबयहो.यपररतस्थतियोंयकी यमागं यके यअिसु ारय
वहयदायरे यमेंयरहकरयशालीििायसेय्रसतितक्रयायदेिेयमेंयभीयसक्षमयहो.य
आख ं ोंयदेखायहालयसिु ािायतकसीय्रसस्िोिायकायअपिायहुिरयहयतजसकी यबदौलियवहयतकसीयगतितवतर्ययायघटिाक्रमयके य
साथयश्रोिायकायिारिम्ययजोड़यपािायह.यतकसीयतक्रके टयमचयकी यररपोतटिंगयऔायगणिंत्रयतदवसयकी यपरे डयकायसीर्ाय्रससारणय
इसीयश्रेणीयमेंयहैं.
रन वडयो जॉकी-यहयऐसीयकायधक्रमय्रसस्िोिायहयतजसके यतलएयपहलेय सेय तिर्ाधररियकोईयमािकयिहहयहैं.यएकयरे तडयोयजॉकी य
लीकयसेय हटकरयश्रोिायसेय स्विंत्रयरूपयसेय बािचीियकरिायहयलेतकियशालीििायके यदायरे य कोयलांघकरयिहह.यएकयरे तडयोय
जॉकी यपारंपररकयश्रोिावगधय सेयअलगयआर्तु िकयश्रोिाओयं कोयअपीलयकरिायह.ययहीयकारणयहयतकयउसेय अन्ययतकसीयआययु
समहू यके यबजायययवु ाओयं कायसमहू यअतर्कयपसंदयकरिायह.य

वीएमओयू Page 17
DMC-03

कायधक्रम प्रस्तोता-यहयवहयशख्सयहयतजसेय अिेकय्रसकारयके यकायधक्रमय्रसस्ििु यकरिेय होिेय हैं.ययहयिोयठीकयहयतकयएकय


कंपेयरय की य भांतिय वहय उसय कायधक्रमय काय तहस्साय िहहय होिाय लेतकिय तफरय भीय कायधक्रमय की य रोचकिा, तजज्ञासाय औरय
स्वीकायधिायबढािेयमेंयउसकायअहमयरोलयहोिायह.
रन वडयो लनखन -रे तडयोयलेखियअन्ययतकसीयमाध्यमयके यलेखियसेय कुछयमायिोंयमेंय अलगयहय.यरे तडयोयकायधक्रमयके यतलएय
सदायतस्क्रप्टयकायहोिायजरूरीयहय.यरे तडयोयएकमात्रयऐसीयिकिीकी ययतु क्तयहयतजसके यतलएयसमययसीमायएकयआवश्यकयित्वय
ह.यिभीयिोयइसकायअपिायअलगयिौर-िरीकायऔरयअलगय्रसभावयह.यरे तडयोयलेखियसदवयइसयभांतियतकयायजािायहयतजसेय
सिु करयसमझकरयहीयश्रोिायअमक ु यकायधक्रमयके यबारे य मेंय अपिीयर्ारणायबिािायह.यिभीयिोयरे तडयोयलेखियसामान्यियाय
तववरणात्मकययलेखियकी यमांगयकरिायह.
कामान्य वनयम-कायदन
तित्य्रसतियकामयआिेय वालेय शब्दोंयकायअतर्कातर्कय्रसयोगयकरिायचातहएयअथाधियरे तडयोयलेखियमेंय आमयबोलचालयके य
शब्दोंयकायसमतु चकयसमावेशयकरिायचातहएयतजससेयअतर्कातर्कयलोगोंयकायजड़ु ावयहोयसके .
 वाक्ययछोटेयऔरयसटीकयहों.
 आतश्रियआख्याियऔरयभद्देयवाक्यांशोंयसेयबचिायचातहए.
 लेखियवणधिात्मकयहोिायचातहए.
 जबयरे तडयोयलेखियतकयायजाएयउसयदौराियउसकी यररद्मयतदमागयमेंयभीयरखिीयचातहए.य
 वाक्ययआसािीयसेयसमझिेयवालेयहों, लंबेयियहोंयऔरयइिमेंयतकसीय्रसकारयकायपेंचयभीयिहहयहोिायचातहए.
 रे तडयोयआजयऔरयअभीयित्वयकोयतडस्प्लेय करिायहयअिःयजहांय िकयसंभवयहोयतिरंिरयविधमािकातलकयलेखिय
करिायचातहए.य
 छोटी-छोटीयबािोंयके यबजाययसीर्ेयतवचारयकी यबाियकरिीयचातहए.
 एकयतवचारयएकयवाक्यांशयकायअिसु रणयकरिेयकी यकोतशशयकरिीयचातहए.
 दशमलवयतबन्दयू जसेयअक ं ोंयसेयबचिेयहुएयपणू ािंकोंयमेंयआक
ं ड़ेयदेिेयचातहए.
 ऊपर,िीचे,तिम्ितलखीियजसेयशब्दोंयसेयबचिायचातहए.
 सदवय सामान्यय बोलचालय के य शब्दय उपयोगय करिेय चातहए.य जहांय िकय संभवय होय तवशेषय शब्दावलीय सेय बचिाय
चातहएयिातकयआमजियभीयइसेयआसािीयसेयसमझयसके .
1.8 रनवडयो रचना की प्रारंवभक कमझ
रे तडयोयकायधक्रमयतिमाधणयमल ू िःयतिम्िांतकियिीियचरणोंयपरयआर्ाररियहः-य
 कायधक्रमयतिमाधणयपवू यध कायचरण
 तिमाधणयके यदौराियकायचरणय
 तिमाधणयके यप्िाियकायचरण
जेय व्यतक्तयवृहियरूपयमेंय कायधक्रमयकी यसमझयऔरयतजम्मेदारीयरखिायह, उसकायसयं ोजियकरिायहयऔरयअमक ु यकायधक्रमय
स्टूतडयोयिकयलािायहय, तिमाधिायकहलािायह.यसौंपेय गएयकायधक्रमयकी यतस्क्रप्टयके यअिसु ारयसावर्ािीयसेय लेखियकरिाय
वीएमओयू Page 18
DMC-03

चातहए.यएकयबारयतस्क्रप्टयतमलिेय के यबादयइसेय इसयबाियकी यसंितु ष्टयके यतलएयसावर्ािीयवयगहराईयसेय पढिायचातहएयतकययहय


्रससारणयके यअिक ु ू लयबियपड़ीयह.ययहयतिमाधिायके यियारयकायधय के यसपं ादियकायचरणयहोिायह.यजबयिकयइसकायसपं ातदिय
संस्करणयियारयहोयिबयिकयएकयतितिियसमययके यतलएय्रससारणयके न्रयकायस्टूतडयोयबक ु यकरयलेिायचातहए.यएकयसटीकयवय
गणु वत्तायक्त
ु यकायधक्रमयतिमाधणयके यतलएयस्टूतडयोयबक ु यकरिाययायतवशेषयसाउंडय्रसभावयजटु ािायऔरययोग्ययपात्रोंयकायचयिय
आवश्यकयह.यएकयअच्छे य कायधक्रमयतिमाधणयके यतलएयपवू ाधभ्यासयबहुियजरूरीयह.यइसके यबादयकलाकारयके यसाथयस्टूतडयोय
औरयबाहरीयदोिोंयजगहयपरयशतू टंगयशरू ु यकी यजािीयह.
ररकॉतडिंगयकायचरणयपरू ायहोिेयके यबादयकायधक्रमयतिमाधणयकायफाइिलयचरणयशरू ु यहोिायहयतजसेयसंपादियऔरयडतबगं यके यिामय
सेय जािायजािायह.यइसयचरणयमेंय सभीयअवांतछियऔरयमहत्वहीियभागयअतं िमयरूपयसेय ररकॉडेडयभागयसेय हटायतदएयजािेय हैंय
औरयइसेय िययतशड्यूलयके यअिुतदशयिययसमययसीमायमेंय बांर्यतलयायजािायह.यइसीयके यसाथयतिमाधिायके यतदशायतिदेशियमेंय
साउंडय्रसभाव,मडू , सगं ीि, पाश्वधय सगं ीि, इत्यातदयकोयजरूरियके यअिसु ारयररकॉडेडयसस्ं करणयमेंय शातमलयकरयतलयायजािाय
ह.यअबयजाकरयफाइिलयरूपयसेयकायधक्रमय्रससारणयके यतलएयउपयुक्तयकरारयतदयायजािायह.य
्रससारणयके न्रोंयकायअमक ु यकायधक्रमयकायसामान्ययफी डबकयलेिेय कायअपिायतवकतसियिंत्रयहोिायहयजसेय श्रोिाओयं के यपत्रय
इत्यातद.ययेय चरणयतकसीयअच्छे य कायधक्रमयकी यजांचयकी यतदशायमेंय महत्वपूणयध हैं.यसाथयहीयश्रोिायकी यमाितसकिायभीयइसमेंय
एकयमहत्वपूणयध कारकयहय.
1.9 कारां
रे तडयोयएकयजिसंचारयमाध्यमयहयतजसके यमाफध ियकोईयसंदश े यएकयहीयसमययपरयबहुियबड़ीयसंख्यायमेंयलोगोंयिकयपहुचं ायाय
जायसकिायह.यबेिारयटेलीग्राफी यिथायरे तडयोयटेलीफोियरे तडयोयके यदोय्रसारंतभकयरूपयथे.यरे तडयोयकी यअपिीयतवशेषिाऐयं हैं.य
श्रोिाओयं के यबीचयसवेयरे तडयोयसिु िेयवालोंयकी यआवश्यकिायऔरयअतभरूतचयांयजाििेय मेंयमददयकरिायहयतजसके यआर्ारय
परयकायधक्रमयतिमाधणयतकयायजािायह.यश्रव्ययसंकेिोंयके यतविरणयकायिामय्रससारणयहयतजसके यमाफध ियरे तडयोयकायधक्रमयश्रोिाय
िकयपहुचं िायह.यश्रोिायसामान्ययजििायभीयहोयसकिीयहययायकोईयसमहू यभीयजसेयबच्चे, वयस्कयइत्यातद.यसच ं ारयके यक्षेत्रयमेंय
रे तडयोय की य काफी य अहमय भतू मकाय हय औरय यहय श्रोिाय कोय व्यतक्तगिय वय सामातजकय िौरय परय ्रसभातविय करिाय ह.य
आकाशवाणीयपरयराष्ट्ीय, क्षेत्रीययऔरयस्थािीययिामयसेयतत्रस्िरीयय्रससारणयसतु वर्ायह.यआकाशवाणीयके यअपिेयलक्ष्ययहैं.य
तवतवर्यभारिीययआकाशवाणीयकी यमिोरंजकयऔरयव्यावसातयकयसेवायके यरूपयमेंय जािीयजािीयह.यभारियमेंय सावधजतिकय
्रससारणयके यस्वायत्तयस्वरूपयपरयगभं ीरयचचाधय वयमांगयउठी.यइसके यतलएयचंदायसतमति, आकाशयभारिीयिथाय्रससारयभारिीय
के यरूपयमेंय िीियगभं ीरय्रसयासयहुए.यइसयमाध्यमयकी यपरु ािीयशाियकोयियेय आयामोंयमेंय तशद्दियसेय सहेजिेय कायकामयएफएमय
रे तडयोयबखबू ीयकरयरहायह.ययवृहत्तयरूपयमेंय आकाशवाणीयके यकायधक्रमयशातब्दकयऔरयसंगीिीययदोयश्रेतणयोंयमेंय वगीकृ िय
तकएयजािेय हैं.यशातब्दकयकायधक्रमोंयमेंय सभीयसंगीिरतहियघटकयशातमलयहैं.यसंगीियमेंय सभीय्रसकारयकी यसंगीिीयय्रसस्ितु ियायं
शातमलयहैं.य यतित्यय्रससारणयके यअिरू ु पयकायधक्रमय्रससारणोंयकी यरूपरे खायियारयकी यजािीयहयतजसेयकायधक्रमय्रसारूपयके यिामय
सेय जािायजािायह.यहरयवहयघतटियतजसके यबारे य मेंय हमिेय सिु ायभीयियहोयऔरयतजसके यबारे य मेंय हरयिरहयकी यत्वररियसचू िाय
समाचारयकहलािीयहयजोयरे तडयोयजसेयसचं ारयमाध्यमोंयके यमाफध ियहमयिकयपहुचं िीयह. दसू रे यशब्दोंयमेंयकोईयभीयिईयसचू िाय
यायसमसामतयकयसचू िायकोयसमाचारयकी यसंज्ञायदीयजािीयह.यवािाध, साक्षात्कार, फी चरयऔरयपररचचाधय आतदयसामान्यय
रे तडयोयकायधक्रमय्रसारूपयहैं.यवहयव्यतक्तयजोयतकसीयरे तडयोयकायधक्रमयकोय्रससारणयहेियु बिािेय कायकरारयकरिायहयतिमाधिाय
कहलािायह.
0.01 अभ्याका ध प्रश्न
वीएमओयू Page 19
DMC-03

1. अतिलघयु उत्तरीयय्रसश्न
रे तडयोयजॉकी यकोयपररभातषियकी तजए?
कंपेयररंगयसेयक्यायिात्पयधयह?
पररचचाधयक्यायह?
तजगं लयसेयक्यायअतभ्रसाययह?
लघु उत्तरीय प्रश्न
2. सामदु ातयकयरे तडयोयपरयसतं क्षप्तयतटप्पणीयतलतखए.
3. तिजीयएफएमयचिलयसेयआपयक्यायसमझिेयह?
4. ्रससारयभारिीयपरयसंतक्षप्तयतटप्पणीयलतखए.
5. आकाशयभारिीयसेयआपयक्यायसमझिेयह?
दीघध उत्तरीय प्रश्न
6. रे तडयोयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यरे तडयोयऔरयअन्ययदृश्य-श्रव्ययमाध्यमोंयके यबीचयआर्ारभिू यअिं रयस्पष्टयकी तजए.
7. तवश्वभरयमेंयरे तडयोयके यउद्भवयवयतवकासयकी यसंतक्षप्तयमेंयव्याख्यायकी तजए.
8. रे तडयोयकायधक्रमयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यतवतवर्यरे तडयोयकायधक्रमयके यबारे यमेंयतलतखए.
1.10 उपयोगी पुस्तकें
1. Radio Programme production - a manual for training, by Richard Aspinall published
by UNESCO ,paris.1973
2. A manual for broadcasters,by,Robert McLeish,Focal Press ,Linacre House, Jordan
Hill, Burlington MA 01803,USA
3. The Radio production by Michael C.Keit ,Focal press

वीएमओयू Page 20
DMC-03

काई 2
टनलीववजन – एक पररचय
काई की रुपरन खा
2.1 उद्देश्य
2.2 ्रसस्िाविा
2.3 टेलीतवजियमाध्यमयकायपररचय
2.4 भारियमेंयटेलीतवजियकायइतिहास
2.5 दरू दशधिय
2.6 टेलीतवजियकायधक्रम
2.7 कायधक्रमयतिमाधण
2.8 साराश ं
2.9 अभ्यासाथधय्रसश्न
0.50य उपयोगीयपस्ु िकें
2.1 उद्दनमय
इसयईकाईयके यअध्ययियके यबादयहमययहयसमझयपाऐगं ये तकय-
 एकयमाध्यमयके यरूपयमेंयटेलीतवजियपरयचचाध.
 भारियमेंयटेलीतवजियकायइतिहास.
 तभन्िय्रसकारयके यटेलीतवजियकायधक्रमोंयकी यपहचाि.य
 टेलीतवजियकायधक्रमयतिमाधणयके यतवतवर्यचरण.
2.2 प्रस्तावना
तपछलीयईकाईयमेंयहमिेयरे तडयोयके यबारे यमेंयजािा.यइसयईकाईयमेंयहमयएकयदसू रे यमाध्यमयटेलीतवजियके यबारे यमेंयचचाधयकरें ग.े य
टेलीतवजियएकयतचत्ताकषधकयऔरयशतक्तशालीयमाध्यमयह.ययहयअध्याययहमेंय टेलीतवजियके यदृश्य-श्रव्ययमाध्यमयके यरूपयमेंय
इसकी य्रसकृ ति, भारियमेंयटेलीतवजियकायइतिहासयऔरयतवकासयऔरयदेशयके यसावधजतिकयब्रॉडकास्टरयके यरूपयमेंयदरू दशधियसेय
रूबरूयकराऐगा.यसमाचारयऔरयसमसामतयकयकायधक्रमोंयके यतवशेषयसदं भधय मेंय हमयटीवीयकायधक्रमोंयके यतवतभन्िय्रसकारोंयके य
बारे य मेंय भीयचचाधय करें ग.े यइसके यबादयइसयबाियपरयभीयमथं ियहोगायतकयटीवीयकायधक्रमोंयके यतत्रस्िरीयय्रसारूपयके यबीचयकसेय
सामजं स्ययबठायायजािायह.
अिःयहमेंयइसयईकाईयकोयटेलीतवजियके यपररचययके यसाथयतवस्िारयदेिायचातहए.
2.3 टनलीववजन माध्यम का पररचय
हमारीय तदिचयाधय मेंय आजय टेलीतवजिय मिोरंजिय औरय सचू िाय सार्िय के य रूपय मेंय एकय सहजय सल
ु भय सार्िय ह.य तफरय भीय
जिसंचारयकायतव्ाथीयहोिेयके यिािेयहमारे यतलएयइसकी यआर्ारभिू य्रसकृ तियभीयजाििायजरूरीयहयजोयइसेयअन्ययमाध्यमोंयसेय
अलगयकरिायह.टेलीतवजियकी यभीयकुछयअपिीयमल ू भिू यतवशेषिाऐयं हैं.य

वीएमओयू Page 21
DMC-03

1.यटेलीतवजियएकयदृश्य-यश्रव्ययमाध्यमयह.ययहयबोलिीयछतवयांयपेशयकरिायह.यदशधकय
ियके वलयकहायहुआयसिु यसकिेयहेंयबतककयघतटियकोयसाथ-साथयदेखयभीयसकिेयहैं.
2.य कहाय जािाय हय तकय एकय िस्वीरय हजारोंय शब्दोंय के य समािय ह.य इससेय इसकी य
्रसभावशीलिायकायपिायचलिायह.यइसके यअलावायइसकी यआवाज, रंगोंयकायसंयोजिय
, दृश्योंयमेंयगत्यात्मकिायऐसेयदसू रे यकारकयहैंयजोयइसेयदसू रे यजिसचं ारयमाध्यमोंयसेयएकय
कदमयआगेयखड़ायकरिेयहैं.य
3.यटेलीतवजियकायबहुियबड़ा, तवतवर्िाभरा, तवषमिाभरायऔरयअतियतमियदशधकवगधयह.यलोगयजोयतभन्ियरूतचयों, तभन्िय
आयवु गधय ,संस्कृ तिय औरय र्मधय कोय माििेय वालेय हैंय वेय एकय साथय टेलीतवजिय काय आिंदय लेय सकिेय हैं.य य्तपय यहय थोड़ाय
कतठिाईभरायिोयहययहयमापिायतकयतकसीयतवशेषयचिलयपरयतकसीयतवशेषयकायधक्रमयकोयतकसीयतवशेषयसमययपरयतकििेय
दशधकोंयिेयदेखा, लेतकिययहयअसभं वयभीयिहहयह.
4.यटेलीतवजियके यसंचालियके यतलएयतबजलीयकी यजरूरियपड़िीयह.यइसकी यसचु ारूयआपतू िधय होयिोययहयतवकासशीलयऔरय
तवकतसियदेशोंयमेंयअबार्यरूपयसेयजिसमहू यके यअतं िमयकोिेयिकयभीयअपिीयपहुचं यरखिायह.यटेलीतवजियकोयतफरयभीयबटरीय
के यसहारे यचलायायजायसकिायह.य
5.यअन्ययसंचारयमाध्यमययथायसमाचारपत्रयऔरयरे तडयोयके यबतिस्पियटेलीतवजियथेड़ायमहगं ायमाध्यमयह.
6.यतकसीयतवद्वाियव्यतक्तयके यतलएयतियतमियटीवीयदेखिायकिईयआवश्यकयिहहयह.
7.यरे तडयोयऔरयटेलीतवजियसेयइिरयटेलीतवजियसटयतवशालकाययहोिेयहैं.
8.य टेलीतवजिय एकय आकषधकय माध्यमय ह.इसके य बोलिेय दृश्य, रंगोंय काय अद्भुिय संयोजि, आवाजय काय जादयू औरय
गत्यात्मकिायहीयइसेयलोगोंयके यमिोरंजियऔरयज्ञािवर्धियकायआकषधकयमाध्यमयबिािेयहैं.
9.य टेलीतवजिय अपिेय दशधकवगधय कोय तकसीय घटिाय याय गतितवतर्य कोय तियिय समयय परय तदखािेय काय माद्दाय रखिाय
ह.समाचारपत्रोंयमेंयपढिेयके यतलएयहमेंयएकयतदियकायइिं जारयकरिायपड़िायहयलेतकियटीवीयसीर्ेय्रससारणयके यरूपयमेंयइसेयिरु ं िय
हमारे यसामिेयपरोसयदेिायहयऔरयहमारीयजाििेयकी यभख ू यशांियकरिायह.
10.यटेलीतवजियएकयतिरातश्रियमाध्यमयकहलािायहयक्योंतकयतकसीयअरूतचकरयसमाचारपत्रययायइटं रिेटयपरयध्याियके तन्रिय
करिेयकी यजरूरियिहहयपड़िीयलेतकियटेलीतवजियदेखिेयके यतलएयसजगयरहिायपड़िायह.
11.यसचू िायसंसारयसेय रूबरूयहोिेय कायटेलीतवजियएकयसशक्तयमाध्यमयह.यियके वलयसमाचारययायसमसामतयकयकायधक्रमोंय
के यमाफध ियबतककयटेलीतवजियकायधक्रमोंयके यढेरयसारे य ्रसारूपोंयके यसहारे य हमयवस्िओ ु ,ं गतितवतर्योंययायससं ारभरयके यसदु रू य
देशोंयके यस्थािोंयवयलोगोंयके यबारे यमेंयजाियसकिेयहेंयजोयहमेंयअन्ययतकसीयिरीके यसेयइििीयआसािीयसेयसल ु भयिहहयहैं.यय
50.यटेलीतवजियलोगोंयके यमिोरंजियकायसार्ियह.यतदिभरयहाड़िोड़यमेहिियकरिेयवालायकातमधकयभीयटेलीतवजियकायधक्रमय
देखकरयसक ु ू ियमहससू यकरिायह.य
2.4 भारत में टनलीववजन का वतहाक
सिय् 1959यमेंय भारियमेंय पहलीयबारयटेलीतवजिय्रससारणयकी यशरू
ु आिययिू ेस्कोयके यसहयोगयसेय एकयशक्षतणकय्रसोजेक्टयके य
िहियबहुियथेाड़ेय समययके यतलएयहुईयजोयसिय् 1960यिकयचला.यलंबेय अिं रालयके यबादय70यके यदशकयके यमध्ययमेंय एकयबारय
तफरयटेलीतवजियदेखयपािायसंभवयहोयपायायजबयछःयराज्योंय के य2400यगांवोंयमेंय ्रसायोतगकयिौरयपरयसाइटयके यिहिय्रससारणय
शरू
ु यहुआ.यग्रामीणयभारियमेंय तवकासयकी यकवायदयके यिहियशक्षतणकयकायधक्रमोंयके य्रससारणयके यतलएयएटीएस-6यिामयके य

वीएमओयू Page 22
DMC-03

एकयअमरीकी यउपग्रहयसेय इसकाय्रससारणयतकयायगया.यइसय्रससारणयिेय भारिीयय्रससारणयतवशेषज्ञोंयकोयभीयअपिायखदु यकाय


सेटेलाईटयलॉन्चयकरिेयके यतलएय्रसेररियतकया.यकरीबय8यवषधयबादयइसं टयकी यलातं चगं यके यसाथयहीययहयसपिायसाकारयहुआ.य
यआकाशवाणीयके यएकयतहस्सेयके यरूपयमेंयसि्य1965यमेंयदरू दशधियके यकायधक्रमोंयकायतियतमिय्रससारणयशरू ु यहुआ.यबादयमेंयसि्य
1972यमेंयमबंु ईय; ित्कालीियबॉम्बेद्धयिथायअमृिसरयमेंयटेलीतवजियकी यसेवाओयं कायतवस्िारयहुआ.यलंबेयसमययिकयके वलय
दरू दशधियहीयदेशयमेंय एकमात्रयटेलीतवजियसेवा्रसदािायरहा.यययेय सेवाऐयं भीयके वलयदेशयके य7यशहरोंयिकयहीयसीतमियरही.यसिय्
1976यमेंयटेलीतवजियसेवाओयं कोयरे तडयोय्रससारणयसेयअलगयतकयायगया.यइसके यतलएयबेहिरय्रसबंर्यकी यदृतष्टयसेयिईयतदकलीय
मेंयदरू दशधियवयरे तडयोयके यतलएयअलग-अलगयडायरे क्टरयजिरलयकायाधलययखोलेयगएयऔरयबादयमेंयिोयदरू दशधियकोयएकमात्रय
राष्ट्ीयय्रससारणयसेवा्रसदािायघोतषियकरयतदयायगया.
सिय् 1982यमेंय दोयमहत्वपणू यध घटिाक्रमयहुए.यराष्ट्ीययकायधक्रमोंयकाय्रससारणयशरू ु यहुआ, साथयहीयरंगीिय्रससारणयके यतलएय
भारिीययबाजारयमेंयभीयरंगीियटेलीतवजियतबकिेयशरू ु यहुए.यबादयमेंयइसीयवषधयभारिीययित्कालीिय्रसर्ािमत्रं ीयइतं दरायगार्ं ीयके य
स्वार्ीििायतदवसयभाषणयके यसीर्ेय ्रससारणयके यभीयगवाहयबिे.यऔरयिोय
औरयिईयतदकलीयमेंय आयोतजियएतशयाडय-82यकी यकवरे जयभीयदरू दशधिय
िेयसफलिापवू क ध यकी .यसिय् 1980यदरू दशधियके यइतिहासयमेंयर्ारावातहकोंय
के ययगु यके यसत्रू पाियके यरूपयमेंयभीयजािायजािायह.यर्ारावातहकयहमयलोगय
1984य बतु ियादय 1986-87य य हास्यय र्ारावातहकय येय जोय हय तजदं गीय
;1984द्धय औरय पौरातणकय र्ारावातहकय रामायणय 1987.88य वय
महाभारिय 1988-89य िेय दरू दशधिय सेय लाखोंय दशधकोंय काय िािाय जोड़ा.य
इसके यअलावायतहन्दीयतफकमीयसंगीियआर्ाररियतचत्रहारयिथायरंगोली, अपरार्यकथािकयआर्ाररियकरमचंद, व्यौमके शय
बक्शीयऔरयजािकी यजाससू यभीयभारिीययटेलीतवजियकी यजड़ेंयजमािेयमेंयमीलयकायपत्थरयसातबियहुए.य
सिय् 1991यमेंय खाड़ीययद्ध ु यके यदौराियसीएिएियचिलयकी य बदौलियभारिीययघरोंयमेंय अिं राधष्ट्ीययसेटेलाईटयचिलोंयकायभीय
आगमियहुआ.यसिय् 1992यके य्रसारंभयमेंय एकयआकलियके यअिसु ारयकरीबयपांचयलाखयघरोंयमेंय स्टारयटीवीयकी यपहुचं यथीणय्
एकयवषधयबादयहीययहयआक ं ड़ाय12यलाखयपरयपहुचं यगयायऔरयसिय् 1994यखत्मयहोिे-यहोिेयिोयइसिेयएकयकरोड़यबीसयलाखय
घरोंयमेंय अपिीयपठयबिाकरयर्ाकयजमायली.यदशधकोंयकी यइसयजादईु यसख्ं यायसेय चकाचौंर्यदेशभरयमेंय करीबयछःयहजारयसेय
अतर्कयछोटे-यबड़ेय के बलयऑपरे टरयकुकुरमत्तु ोंयकी यिरहयछायगए.यययसिय् 1976यमेंय टीवीयसटयकी यपांचयलाखयकी यसंख्याय
1987यके य्रसारंभयमेंय90यलाखयहोयगईयऔरय1994यआिे-यआिेययहयआक ं ड़ाय4यकरोड़य70यलाखयकोयपारयकरयगया.यअबयिोय
अिमु ाििःययहयआक ं ड़ाय60यलाखयसटय्रसतिवषधय की यदरयसेय बढयरहायह.यसिय् 2000यमेंय एकयआकलियके यअिसु ारयदेशयकी य
करीबयआर्ीयआबादीयतियतमियरूपयसेयटेलीतवजिय्रससारणयदेखयरहीयथी.य
यसक्ष
ं ेपयमेंय हमयकहयसकिेय हैंय तकयदेशयमेंय अभीयदेशयमेंय करीबय1000यभआ ू र्ाररियट्ासं मीटरयलगािेय मेंय तिवेशयतकयायजािाय
समीचीियहोगायतजससेय देशयकी यपरू ीयआबादीयिकयदरू दशधियकी य पहुचं यबियसके .यसिय् 1984यमेंय हमयलोगयऔरयइसके यबादय
बतु ियाद, रामायण, महाभारिय जसेय सोपयओपेरायवय मेगाय घारावातहकोयकी यबदौलियिोय भारिीययदशधकोंयकी यसंख्यायमेंय
उत्तरोत्रयवृतद्धयहोिीयचलीयगई.ययहयतसलतसलायआजयभीयबदस्िरू यजारीयह.य
2.5 दयरद धन
दरू दशधियतजसकायशातब्दकयअथधयह-यदृश्ययमाध्यमय.ययहयभारियमेंय्रससारयभारिीयके यअिं गधियएकयसावधजतिकयब्रॉडकास्टरयहय
तजसेय भारियसरकारयकी यओरयसेय सावधजतिकयक्षेत्रयके यब्रॉडकास्टयसेवा्रसदािायके यरूपयमेंय िातमियतकयायगयायह .यदरू दशधिय

वीएमओयू Page 23
DMC-03

स्टूतडयोयऔरयट्ांसमीटरयकी यसंख्यायके यमामलेय मेंय संसारयके यसबसेय बड़ेय ब्रॉडकातस्टंगयसंगठिोंयमेंय सेय एकयह.यविधमाियमेंय
दरू दशधियकी यकरीबय1400यट्ासं मीटरोंयके यसाथय46यदरू दशधियकायधक्रमयतिमाधणयके न्रोंयके यतवशालकाययिेटवकध यकी यबदौलिय
देशयकी यलगभगयिब्बेयफी सदीयआबादीयिकयपहुचं यह.यआजयदरू दशधियकुलय19यचिलोंयकायसचं ालियकरिायहयतजिमेंयसेयदोय
राष्ट्ीयय चिल, 11य क्षेत्रीयय चिल, 4य ्रसांिीय,एकय अिं राधष्ट्ीय, एकय खेलय चिलय िथाय दोय चिलय सीर्ेय ्रससारणय जसीय
गतितवतर्योंयके यतलएयतिर्ाधररियहैं.
दरू दशधिय के य राष्ट्ीयय चिलय परय समयािसु ारय क्षेत्रीयय िथाय स्थािीयय कायधक्रमय भीय ्रससाररिय तकएय जािेय हैं.य चौबीसोंय घटं ेय
समाचारयचिलयकी यमागं यआिेय परयदरू दशधियिेय अपिेय डीडीयमट्ोयचिलयकोय3यिवबं रय2003यकोयडीडीयन्यजू यके यरूपयमेंय
पररवतिधियकरयतदया.यक्षेत्रीययभाषायके यसेटेलाईटयचिलोंयके यदोयमख्ु ययघटकयहोिेय हैं-यअमक ु य्रसांियके यतलएयउसके यसभीय
ट्ांसमीटरोंय के य माफध िय क्षेत्रीयय सेवाओयं काय ्रससारणय औरय स्थािीयय भाषाओयं मेंय अन्यय सहयोगीय कायधक्रमय जोय के बलय
ऑपरे टरोंयके यमाध्यमयसेय ्रसाइमयऔरयिॉिय्रसाइमयटाइमयमेंय तदखाएयजािेय हैं.यखेलयचिलयकायतवकासयमख्ु यियायराष्ट्ीययवय
अिं राधष्ट्ीययखेलयगतितवतर्योंयकी यबेहिरयवयत्वररियकवरे जयके यतलएयतकयायगयायह.यदरू दशधियकायडीडीयस्पोटधसयएकमात्रय
चिलयहयजोयग्रामीणयखेलोंययथायखो-खोयवयकबड्डीयकाय्रससारणयभीयकरिायह.यइसेय अिेकयतिजीयब्रॉडकास्टरयआकषधकय
आययियहोिेयसेय्रससाररियहीयिहहयकरिेयहैं.यसेटेलाईटयके यमाफध ियडीडीयइतं डयायअबयअिं राधष्ट्ीययस्िरयपरयभीय्रससारणयकरिाय
ह.ययहयसंसारयके य146यदेशोंयमेंय उपलब्र्यह, तफरयभीयइसयचिलयके यतलएयदसु रे य देशोंयमेंय समाचारयजटु ायलेिायइििायआसािय
भीयिहीयहणइ् सके यअलावायसयं क्त ु यराज्ययअमरीकायमेंयडीडीयइतं डयायचिलय833यपरययरू ोतब्रडयसेटेलाईटयके यसहारे यउपलब्र्य
ह.हालांतकयएकयकरारयके यमिु ातबकयइसकायलोगोयरयियटीवीयदशाधयायजािायह.यडीडीयइतं डयायइटं रिेशिलयकायसमययऔरय
कायधक्रमयभारियमेंय्रससाररियकायधक्रमोंयसेयतबककुलयअलगयहैं.य
दरू दशधियके यसभीयक्षेत्रीययचिलयअपिेय क्षेत्रयकी यभाषायमेंय क्षेत्रीययदशधकोंयके यतलएयकायधक्रमय्रससाररियकरिेय हैं.यक्षेत्रीययभाषाय
उपग्रहयसेवायऔरय्रसांिीययिेटवकध य्रससारणयसेवायदोिोंयकायहीयकायधक्रमयकवरे जयऔरय्रससारणयकायतवशालयदायरायह.यजसेय
समाचार,र्ारावातहक,वृत्ततचत्रयऔरयसमसामतयकयमद्दु ोंयपरयआर्ाररियकायधक्रमयक्षेत्रीययदशधकोंयकोयइियसेवाओयं सेय स्वयंय
उिकी यभाषायमेंयजोड़ेयरखिेयहैं.यअलग-अलगयराज्ययअपिीयजिभाषायमेंयकायधक्रमय्रसाप्तयकरिेयहैं.ययेयकायधक्रमयडीडीयिेशिलय
के यस्थािीयय्रसभागय्रससाररियकरिेय हैंय तजन्हेंय बादयमेंय क्षेत्रीययभाषायउपग्रहयसेवायके यमाफध ियदेशभरयमेंय तदखायायजािायह .य
राजस्थाियमेंयभीयदरू दशधियसेवाऐयं दरू दराजयके यगावं ोंयिकयमेंयउपलब्र्यहैं.
2.6 टनलीववजन कायधक्रम
आजययतदयहमयटेलीतवजियकायधक्रमोंयके यतवतभन्िय्रसकारोंयपरयतवचारयकरें य िोयपािेय हेंय तकयइन्हेंय वृहियरूपयमेंय दोयभागोंयमेंय
तवभातजियतकयायजायसकिायहय-यसमाचारयआर्ाररियऔरयसमाचारयइिरयकायधक्रम.यसमाचारयआर्ाररियकायधक्रमोंयमेंयहमय
समाचारयबल ु ेतटियसमसामतयकयघटिाक्रमयसेय जड़ु ेय कायधक्रमोंयकोयशातमलयकरयसकिेय हैं.यतमसालयके यिौरयपरयसमाचारय
पतत्रका, साक्षात्कार, वािाध, तकसीयसामतयकयमद्दु ये परयसमहू यपररचचाध, समाचारयफी चरयआतदयकोयशातमलयकरयसकिेय हैं.य
समाचारय रतहिय कायधक्रमोंय की य भीय अितगििय तवर्ाऐयं हैंय जसे-य कथा-कहातियोंय आर्ाररि, संगीिय आर्ाररि, तफकमय
आर्ाररियकायधक्रम,कॉमेडीयशो, खेलयगतितवतर्यायं औरययहायं िकयतकयआजयसवाधतर्कयलोकत्रसययररयतलटीयशो.यतकस्से-य
कहातियोंय मेंय हमय ड्रामा-य सॉपय ओपेराय वय र्ारावातहक, टेलीतफकमय इत्यातदय कोय शातमलय करय सकिेय हैं.य िईय पीढीय के य
कायधक्रमोंयमेंय कथायआर्ाररिययायइसके यतवपरीियकायधक्रमोंयमेंय बहुियथोड़ायसायहीयअिं रयह.यअिेकोंयकायधक्रमयिोयइियदोिोंय
के यबीचयहीयझल ू िेय रहिेय हैं.यटेलीतवजियकी यइसयएकमात्रयईकाईयमेंय टीवीयकायधक्रमोंयके य्रसत्येकय्रसकारयपरयिोयचचाधय करिाय

वीएमओयू Page 24
DMC-03

बहुियमतु श्कलभरायह.यअिःययहांय हमयके वलयसमाचारयऔरयसमाचारयआर्ाररियकायधक्रमोंयकोयहीयअपिेय अध्ययियके य


दायरे यमेंयशातमलयकरें ग.े
2.6.1 कमाचार आर्ाररत कायधक्रम
सामान्यियायइसेयिीियभागोंयमेंयबांटयसकिेयहैं-य
1. समाचार 0.यररपोटधस 1.यफी चसध
कमाचार
तभन्ि-तभन्ियपमािेयपरयसमाचारोंयकोयअिेकयश्रेतणयोंयमेंयतवभातजियतकयायजायसकिायह.ययतदयहमयइसेयस्थाियकी यकसौटीयपरय
देखयें िोय समाचारोंय कोय तवदेशीय औरय घरे लयू के य रूपय मेंय तवभातजिय तकयाय जाय सकिाय ह.य तवदेशीय समाचारय कोईय भीय वहय
समाचारयहयजोयघतटियकहहयहोिायहयलेतकियउसकाय्रससारणयक्षेत्रयअलगयह.यइसीय्रसकारयघरे लयू समाचारयवहयहयजोय्रससाररिय
भीयउसीयघतटियक्षेत्रयमेंय होिायह.यययतदयहमयमौतखकयऔायदृश्यमाियरूपोंयमेंय फकध यकरेंय िोयसमाचारोंयकोयिीियश्रेतणयोंयमेंय
तवभातजिय तकयाय जाय सकिाय ह-य मौतखकय याय पतठिय समाचार, दृश्य-य श्रव्यय समाचारय औरय साझाय समाचार.य मौतखकय
समाचारयय, समाचारयवाचकयद्वारायपढेय जािेय हैं.यस्टूतडयोयसेय इिके यसाथयकोईयदृश्यय्रससाररियिहहयतकयायजािायह.यदृश्य-य
श्रव्ययसमाचारोंयमेंयआवाजयके यसाथयउजाधवाियऔरयसमाचारयसेयसंबंतर्ियतवतभन्ियदृश्ययभीय्रससाररियतकएयजािेयहैंणय् साझाय
समाचारयके यदौराियदृश्ययवयआवाजयिोय्रससाररियहोिीयहीयहयसाथयहीयतस्थरयतचत्र,िक्शेय औरयतवतभन्ियआकृ तियायं भीयपरू ीय
स्क्री ियकोयकवरयकरिीयचलिीयहैं.य
समाचारोंय कोय क्षतणक, तवस्िाररि, तटप्पणीय याय मािवीयय औरय ररपोटधय रूपय मेंय श्रेणीबद्धय तकयाय जाय सकिाय ह.य क्षतणकय
समाचारयसामान्यियायबहुियछोटायऔरयएकयवाक्यांशयमेंय पढायजािेय वालायहोिायह.यइसमेंय कोईयतववरणयपेशयिहहयतकयाय
जािायह.यतवस्िाररियसमाचारयवहयहयतजसमेंयएकयअतर्काररकयऔरयदसू रीयसहायकययायउसेयपष्टु यकरिेयवालीयआवाजयहोिीय
ह.य अतर्काररकय आवाजय सामान्यियाय समाचारय वाचकय याय सवं ाददिाय की य होिीय हय औरय सहायकय आवाजय अमक ु य
घटिाक्रमयके यपतु ष्टदािायकी यहोिीयह.यतटप्पणीकारकययायमािवीययदृतष्टकोणयवालायसमाचारयवहयहोिायहयतजसमेंयसंवाददािाय
अमक ु यस्थाियपरयजाकरयसंबंतर्ियमद्दु ये परयतटप्पणीयकरिायह.यररपोिाधजयसमाचारयकायबहुियउजाधवाियऔरयखोजपरकयरूपय
ह.यइसमेंयखोजीयकमरायऔरयररपोटधरयसंबतर्ियसमाचारयवालेयस्थाियपरयमौजदू यरहिेयहैं.यय
ररपोटध
समाचारय औरय ररपोटधय मेंय जोय मल ू भिू य अंिरय हय वहय इिय दोिोंयकी य िल
ु िाय करिेय परय साफय समझय मेंय आय जािाय ह.य तकसीय
समाचारय की य िल ु िाय मेंय तकसीय घटिाक्रमय की य कवरे जय ररपोटधय अतर्कय तवस्िृिय औरय बहुआयामीय होिीय ह.य आमिौरय परय
समाचारयपाठकयवयदशधकयकोयवहीयसचू िायउपलब्र्यकरवािायहयजोयतकसीयघटिास्थलयसेय ररपोटधरयखदु यजाकरययायिीसरे य
पक्षयकायसाक्षात्कारयलेकरयतभजवािायह.यइसमेंयररपोटधरयदसू रे यपहलओ ु यं कायभीयखल ु ासायकरिायह.यररपोटधयहमेशायदृश्य-श्रव्यय
रूपयमेंयहोिीयह.यय
फीचर
कायधक्रमोंय काय िीसराय ्रसकारय फी चरय ह.य यहय सामान्यियाय दृश्य-श्रव्यय होिाय हय औरय इसके य चारय ्रसकारय होय सकिेय हैंय रूय
तववेचिात्मक, रूपक, अवसररकयऔरय्रसतितबतम्बि.यइसके यतवचारयतबन्दयू मेंयतवशेषयघटिाक्रम, व्यतक्तगियमामलेययायखासय
मद्दु ोंयकायतवश्ले षण, मकू याक
ं ियऔरयसामान्यीकरणयतकयायजािायह.यसमाचारयऔरयररपोटधय सेय इिरयफी चरयकोयपिु ःयियारय
तकयायजायसकिायह, साथयहीयइसमेंयकुछयतवशेषिाऐयं भीयजोड़ीयजायसकिीयहैं.
ग्रनबर का नया वगीकरण
वीएमओयू Page 25
DMC-03

तवचारय तबन्दयु औरयसमयावतर्यकोय ध्यािय मेंय रखकरयग्रेबरय 1994य िेय समाचारोंय कोय तिम्िांतकिय चारय ्रसकारय सेय वगीकृ िय
तकया.य
 अतियिाटकी ययकहािी
 रोजमराधयकी यकहािी
 तिबर्ं ात्मकयफी चर
 खडं रूपयमेंयत्वररियकहािी
अतियिाटकी ययकहािीयके यरूपयमेंय समाचारोंयकायपहलाय्रसकारयआकतस्मकयघटिाक्रमयपरयके तन्रियहोिायहयजसेय कोईयबड़ीय
दघु टध िा, बाढय याय आिक ं ी य हमलाय इत्यातद.य रोजमराधय के य समाचारोंय मेंय राजिीतिय वय कूटिीतिय के य उच्चस्िरय के य िाटकी यय
घटिाक्रम,समातजकयऔरयतवतर्कयमामले,अथधव्यवस्था, राजितिकयसंकटयऔरयर्ातमधकयगतितवतर्योंयकोयसमेटायजािायह.य
इसमेंय कईयबारयआकतस्मकयघटिाचक्रयकोयभीयशातमलयतकयायजािायहयलेतकियतफरयभीयिाटकी यिायकोयहावीयिहहयहोिेय
तदयायजािायह.यतिबर्ं ात्मकयफी चरयमेंयसामातजकयमद्दु े, सास्ं कृ तिकयगतितवतर्यां,खेलयऔरय्रसकृ ति्रसदत्तयमामलोंयकोयस्थािय
तदयायजािायह.यग्रेबरयके यद्वारायवगीकृ ियअतं िमय्रसकारयमेंयत्वररियकहािीयरूपयमतु श्कलयसेय 20यसेकंडयकायहोिायह.ययहयबहुिय
सक्ष
ं ेपयमेंयतकसीयघटिाक्रमयकायब्यौरायपेशयकरिायहयजोयअतियिाटकी ययभीयहोयसकिायहयिोयरोजमराधयके यसमाचारयकी यभातं िय
भीयहोयसकिायह.य
2.6.2 कमकामवयक कायधक्रम
ऐसायकोईयकायधक्रमयजोयसमसामतयकयगतितवतर्योंययायतवचारोंयकी यचचाधय वयतवश्लेषणयकरिायह, तजसमेंय कोईयराजिीतिकय
यायऔ्ोतगकयतववादययायसावधजतिकयतहियकायकोईयमद्दु ायभीयशातमलयह, समसामतयकयकायधक्रमयकहलािायह.ययहयकोईय
समकालीियअन्वेषणात्मकयकायधक्रमयभीयहोयसकिायह.यययसमसामतयकयकायधक्रमयतिम्ितलखीिय्रसकारोंयमेंयसेयकोईयएकयहोय
सकिायह.
अद्धयसमाचारयमगजीिय-जहांयिकयसमाचारयकी यपहुचं यहयउसके यपारयजाकरयदशधकयकी यजाििेयकी यभखू यकोयशांियकरिेयकाय
कामयसमाचारयमगजीियकायह.ययेयकायधक्रमयियके वलयउसयगतितवतर्यकोयकवरयकरिेयहेंयबतककयउसकायिथ्यपरकयतवश्ले षणय
भीयकरिेयहैं.य
वाद वववादय
तकसीय िाजािरीिय गतितवतर्य परय चचाधय के य तलएय वादतववादय काय भीय सहाराय तलयाय जािाय ह .य आमिौरय परय तकसीय बड़ेय
घटिाक्रमयपरयवादतववादयउसयतवषययके यजािकारयख्याििामयलोगोंयसेय हीयकरवाकरयमद्दु ये की यिहयिकयजािेय काय्रसयासय
तकयायजािायह.यऐसायहीयएिडीटीवीयपरय्रससाररियतबगयफाइटयकायधक्रमयहयतजसमेंय तकसीयत्वररियमद्दु ये कोयआर्ारयबिाकरय
वादतववादयआर्ाररियपररचचाधयउियलोगोंयके यमाफध ियकी यजािीयहयजोयतकसीयियतकसीय्रसकारयसेयअमक ु यमद्दु ये सेय जड़ु ेयहोिेयहैंय
यायउसकी यगहियजािकारीयरखिेयहैं.
कमयह पररचचाध
जबय कोईय मद्दु ाय तकसीय एकय व्यतक्तय के य तलएय जतटलिाभराय ्रसिीिय होय िोय उसय तस्थतिय मेंय तवषयय तवशेषज्ञोंय काय एकय समहू य
बिायायजािायहयजोयअपिीयरे य रखिायह.ययायतफरययउसयतस्थतियमेंय भीयसमहू यपररचचाधय करवाईयजािीयहयजबयतकसीयबािययाय
गतितवतर्यके यपक्षययायतवपक्षयमेंय माहौलयबिािायहो.ययउसयतस्थतियमेंय अलग-अलगयक्षेत्रोंयसेय लागोंयके यतवचारयपररचचाधय के य
रूपयमेंयएकयजगहयरखेयजािेयहैं.यिकिीतकयरूपयसेय समहू यपररचचाधय्रसश्नोिरीयसरीखायह.इसमेंयकायधक्रमयसंयोजकयसमययऔरय

वीएमओयू Page 26
DMC-03

्रसश्नोंयकायसहीय्रसबर्ं ियकरिायहयतजससेय यहयकोईयअखाड़ाययायएकिरफायपररचचाधय यायिीरसयकायधक्रमयबिकरयियरहयजाए.य


जबयकभीयवक्तायअपिेय िययसमययमेंय बाियपरू ीयिहहयकरयपािायिोयसयं ोजकयउसेय इसकायध्याियतदलािायचलिायह.यइसके य
बादयभीयबाियपरू ीयियहोयपाएयिोयउसयवक्तायकोयरोककरयदसू रे य तवशेषज्ञोंयकोयअपिीयबाियकहिेय कायअवसरयतदयायजािायह.य
सामान्यियायसंयोजकयचचाधरियमद्दु ये के य्रसतियतिरपेक्षयभावयरखिायह.यअिं यमेंयसंयोजकयउसयपररचचाधयकायसार-संक्षेपयबिाकरय
समहू यके यसदस्योंयकायर्न्यवादयकरिायह.
यसमहू यपररचचाधय की ययहयतवशेषिायहयतकययहयतकसीयएकयहीयमद्दु ये परयतभन्ियतवचारोंयसेय एकयहीयमचं यपरयरूबरूयकरवािायह.य
इससेय जोयबाियसवाधतर्कयस्वीकायधय होिीयहयदशधकयउसीयके यसाथयखड़ायिजरयआिायह.यऐसीयपररचचाधय सेय दशधकयकोयस्वयंय
अपिीय र्ारणाय बिािेय काय अवसरय तमलिाय ह.आजकलय समाचारय चिलय राजिीतिकय मद्दु ोंय कोय लेकरय अतर्कातर्कय
वादतववादयकरवािेय लगेय हैं.यउदाहरणाथधय भारि-यअमरीकी यपरमाणयु करारयके यदौराियसमाचारयचिलोंयमेंय इसयबाियकी यहोड़य
मचीयरहीयतजसमेंयतवतभन्ियदलोंयके यिेिायवयतवशेषज्ञयअपिीयदलीलेंयदेिेयिजरयआए.यइसयदौराियलोगोंयसेयभीयउिकी यरे यजािीय
गईयिातकयदसू रे य भीयइसयबारे य मेंयअपिायस्विंत्रयतवचारयतवकतसियकरयसकें .यकायधक्रमयकायऐकं रयचचाधरियमद्दु ये के यएकयपक्षयमेंय
खड़ायिहहयहोयसकिा.एिडीटीवीयकायतबगयफाइटयसमहू यपररचचाधयकायऐसायहीयउदाहरणयह.य
दद्धयटेलीतवजियसाक्षात्कारयदृयष्पदजमिअपमषू य् शब्दयमल ू िःयफ्रेंचयशब्दयहयतजसकायशातब्दकयअथधय हयदसू रे य के यबारे य मेंय
जाििा.यटीवीयचिलोंयपरयरोजयअिेकयसाक्षात्कारय्रससाररियतकएयजािेयहैं.यकुछयबहुियसंतक्षप्तयहोिेयहेंयजोयसमाचारोंयके यसाथय
हीय्रससाररियतकएयजािेयहेंयऔरयइन्हेंयसाउंडबाइट्सयकहायजािायह.यदसू रे यसाक्षात्कारयबड़ेयहोिेयहैं, तजिमेंयलबं ीयबािचीियकी य
जािीय ह.य तकसीय आगजिी,तवमािय हादसेय याय ऐसेय हीय तकसीय घटिाक्रमय के य दौरािय समाचारोंय के य साथय चश्मदीदोंय के य
साक्षात्कारय पेशय तकएय जािेय हैं.य कुछय साक्षात्कारय ्रसश्नोिरीय के य रूपय मेंय होिेय हैं, तजिमेंय साक्षात्कारदािाय कोय स्टूतडयोय मेंय
आमतं त्रियतकयायजािायह.यइिमेंयसेयकईयएकलयतवषयकयहोिेयहैंयजसेयस्वास्थ्ययसंबंर्ीयमद्दु ये यायगरकाििू ीयआव्रजियआतद.य
2.7 कायधक्रम वनमाधण
टेलीतवजियकायधक्रमोंयकायतिमाधणयएकयजतटलयऔरयसमययलगिेयवालीय्रसतकयायहयतजसमेंय बड़ीयसख्ं यायमेंयइससेयजड़ु ेयलोगोंय
के यबीचयिालमेलयजरूरीयह.यहय्रसतकयायसतु वचाररियसंपणू यध कायधयोजिा,समययऔरयउसययोजिायकोयमिू धरूपयमेंय पररतणतिय
की यमांगयकरिीयह.तकसीयभीयटेलीतवजियकायधक्रमयकायएकमेवयलक्ष्ययउसेयअथधपणू यध बिािायहोिायह.यइसके यअलावायसतक्रयय
भागीदारी, पररष्कृ िय िकिीक, व्यतक्तगिय जरूरिें, आपसीय सहयोगय औरय समयबद्धय तविय व्यवस्थाय भीय तकसीय अच्छे य
कायधक्रमयतिमाधणयके यतलएयउििीयहीयअहतमयियरखिीयह.यतफरयभीयतकसीयकायधक्रमयकायसटीकय्रसारूपयऔरयतिमाधणय्रसतकयाय
की ययोजिायअतर्कयमहत्वपणू यध हैं.यएकयबारयतकसीयटेलीतवजियकायधक्रमयतिमाधणयकी ययोजिायबिािेय के यबादयतिमाधिायकोय
तवतभन्ियचरणोंयके यतलएयित्परयरहिायहोिायह.यहमेंयकायधक्रमयतिमाधणयकोयपररतणतियिकयपहुचं ािेयके यतलएयपरू ीयतिमाधणयईकाईय
कोयतियंतत्रियऔरयगाइडयकरिायहोिायह.यइििीयपतू िधयोंयके यबादयभीयटेलीतवजियकायधक्रमयकोयसाझायरूपयसेयदजधिोंय्रसतशतक्षिय
पेशवे रोंयऔरयदेखरे खयमेंयकाफी यसंवदे िशीलयवयमहगं ये उपकरणोंयकी यजरूरियपड़िीयह.यिेटवकध यआर्ाररियकायधक्रमयतिमाधणय
के यतलएयकईयचरणोंयसेयगजु रिायपड़िायह, लेतकियअबयिकिीकी यतवकासयिेयके वलयएकयकमकॉडधरयवयएकयखालीयकसेटयके य
सहारे य्रसभावीयवीतडयोयबिायलेिेयकी यसहूतलयिय्रसदाियकरयदीयह.
इसके य अलावाय कायधक्रमय के य बजटय याय दशधकय समहू य की य अतभरूतचय कोय भीय इसकी य सफलिाय के य तलएय िकाराय िहहय जाय
सकिा.यतकसीयभीयपेशवे रयकायधक्रमयतिमाधणयके यतिम्िांतकियिीियचरणयहोिेयहैं:-य
 तिमाधणयपवू यध
 तिमाधणयके यदौराि
वीएमओयू Page 27
DMC-03

 तिमाधणयपिाि
वनमाधण पवय ध का चरण
तिमाधणयपवू यध के यइसयचरणयकोयसवाधतर्कयमहत्वपणू यध अमािायजािायह.यआर्ारभिू यतवचारयऔरययोजिायइसीयचरणयमेंय बिय
जािायह.इसीयचरणयमेंय कायधक्रमयकायसहीय्रसारूपयबिायतलयायजािायह.यसाथयहीयबेशकी मिीयसमय,योग्यिायकायसदपु योगय
औरयतवशेषज्ञयसंपादियजसीयबािेंयपहलेयहीयिययकरके यकायधक्रमयकोयियशदु ायसमययपरयपरू ायतकयायजायसकिायह.यइसयदौरािय
ियके वलयजरूरियके यमिु ातबकययोग्यजियऔरयतिमाधणयसहायकयिययकरयतलएयजािेय हैं,बतककयबड़ेय कारकयभीययोजिायमेंय
शातमलयकरयतलएयजािेयहैं.यआवश्यकयशोर्,पटकथायऔरयशतू टंगयलोके शियऐसेयहीयकुछयबड़ेय कारकयहैं.यतिमाधणयके यदौरािय
होिेयवालीययतू िटयकी यबठकोंयमेंयदृश्ययसंयोजि, ्रसकाश-व्यवस्थायऔरयसंबंतर्ियआवाजयके यिमिू ेयजसीयव्यवस्थाऐयं भीयकरय
लीयजािीयहैं.
वनमाधण प्रवकया कन दौरान का चरण
इसय चरणय मेंय ्रसत्येकय तिमाधणीय घटकय साझाय रूपय सेय अतं िमय ्रसस्ितू िय के य तलएय ियारय होिाय ह.य यहय वहय चरणय हय तजसमेंय
वास्ितवकयशतू टंगयचाहेयवहयररकॉतडिंगयहोययायसीर्ाय्रससारण, की यजािीयहयतजसकी यरूपरे खायपहलेयहीयबियचक ु ी यहोिीयह.
वनमाधण पश्चात का चरण
यहयतिमाधणय्रसतकयायकायअतं िमयचरणयहयतजसमेंयकायधक्रमयकोयसंपातदियऔरयसिियसंकतलियकरके य्रससारणयवयतविरणयके य
तलएयियारयतकयायजािायह.यतकसीयतफकम, संगीियएलबमययायटीवीयशोयकोययतदय्रसमोशियकी य जरूरियहोयिोययहयभीयइसीय
चरणयके यअिं गधियसंचातलियतकयायजािायह.य

2.8 कारां
दृश्य-श्रव्ययमाध्यमयमेंय आवाजयऔरयदृश्ययदोिोंय कायहीय समावेशयहोिाय ह. िईयतदकलीयके यआकाशवाणीयभवियमेंय बिेय
स्टूतडयोय सेय ऑलय इतं डयाय रे तडयोय के य एकय भागय के य रूपय मेंय भारिय मेंय टेलीतवजिय की य शरूु आिय 15य तसिंबरय 1959य कोय
्रसायोतगकय िौरय परय की य गईय थी. सिय् 1975य मेंय पहलीय बारय सरकारय साइटय कायधक्रमय के य िहिय जांचय के य बिौरय उपग्रहय
आर्ाररियटेलीतवजियलेकरयआई.यसाइटयकोयसामातजक-यआतथधकयतवकासयके यतलएयतवकतसियतकयायगयायथा. सिय् 1976य
भारिीययटेलीतवजियके यइतिहासयमेंय दरू दशधियऔरयआकाशवाणीयके यपृथकयअतस्ित्वयकायगवाहयबिा. सिय् 1976यमेंय हीय
पहलीयबारयदरू दशधियपरयतवज्ञापियिजरयआए.यभारियमेंयरंगीियटेलीतवजियकायआगाजयसि्य 1982यमेंयहुआ. भारियमेंयटीवीय
परय पहलाय र्ारावातहकय सिय् 1984य मेंय हमय लोगय तदखायाय गयाय था. सिय् 1991य मेंय पहलीय बारय खाड़ीय यद्ध ु य के य दौरािय
सीएिएियचिलयके यमाफध ियभारिीययदशधकयभीयतवदेशीयचिलोंयसेयरूबरूयहुए. टेलीतवजियसमाचारयकईय्रसकारयके यहोयसकिेय
हैं, यथाय-यतवदेशीयवयघरे लू, मौतखकयऔरयपतठि, दृश्य-यश्रव्ययसमाचार, साझा, तवस्िाररि, तटप्पणीकारकययायव्यतक्तगि,
रोजमराधयके यसमाचार, ररपोिाधज,फी चरययायतफरयकहािीयरूपक.यसमाचारयबल ु ेतटियटीवीयके यतियतमियकायधक्रमोंयमेंयसेयएकयहय
जोयसमसामतयकयगतितवतर्योंयसेयलगािारयरूबरूयकरवािायरहिायह.
टेलीतवजियकायधक्रमयकायतिमाधणयएकयजतटलयऔरयसमययलगिेय वालीय्रसतक्रयायहयतजसमेंय तवतवर्यक्षेत्रोंयसेय बड़ीयसंख्यायमेंय
संबंतर्ियलोगोंयके यआपसरयसहयोगयकी यजरूरियहोिीयह.यइसमेंयसतु ियोतजियकायधयोजिा, पयाधप्तयतिपणु िा,समययऔरयबड़ीय
सोचयकी यजरूरियहोिीयह. तकसीयभीयपेशवे रयकायधक्रमयतिमाधणयके यिीियचरणयहोिेय हैं- अ.यययतिमाधणयपवू ,ध ब.यययतिमाधणयके य
दौराि यस.यययतिमाधणयके यबाद.

वीएमओयू Page 28
DMC-03

5.9 अभ्याका ध प्रश्न


1. अवतलघु उत्तरीय प्रश्न
 समहू यपररचचाधयसेयक्यायअतभ्रसाययह?
 फी चरयक्यायह?
 कायधक्रमयतिमाधणयके यपिाियके यचरणयकोयपररभातषियकी तजए?
 विधमाियमेंयदरू दशधियके ययकरीबयतकििेयट्ांसमीटरयहैं?य
 भारियमेंयपहलीयबारयटेलीतवजिय्रससारणयकी यशरू ु आिययिू ेस्कोयके यसहयोगयतकसयसंयमेंयहुई?
 दरू दशधियकायरंगीिय्रससारणयतकसयवषधयशरू ु यहुआ?
लघु उत्तरीय प्रश्न
2. कायधकमधयतिमाधणयके यपवू यध के यचरणयपरयसंतक्षप्तयतटप्पणीयतलतखए.
3. वादतववादयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?
4. ग्रेबरयके यिएयवगीकरणयकोयतववेतचियकी तजए.
दीघध उत्तरीय प्रश्न
5. टेलीतवजियकायधक्रमोंयसेयआपयक्यायसमझिेयह?यतभन्िय्रसकारयके यटेलीतवजियकायधक्रमोंयके यबारे यतलतखए.
6. भारियमेंयटेलीतवजियकी यऐतिहातसकयपृष्ठयभतू मयकी यचचाधयकी तजए.
7. टेलीतवजियकायधक्रमयतिमाधणयके यतवतवर्यचरणोंयकायवणधियकी तजए.
2.9 उपयोगी पुस्तकें
1. Video Production—Vasuki Belavadi, Oxford University Press
2. Basic Audio Visual Media– Shipra Kundra
3. Broadcast Management in India- Angela Wadia
4. Television and Radio Announcing-Stuart W Hyde
5. The Magic Window - Sevanti Ninan
6. Indian Broadcasting- H R Luthra

वीएमओयू Page 29
DMC-03

काई 3
फोटोग्राफी
काई की रुपरनखा
3.1 उद्देश्य
3.2 ्रसस्िाविाय
3.3 फोटोग्राफी यकी यअवर्ारणाय
3.4 कमरोंयके य्रसकार
3.5 शीषधकयलेखियऔरयसंपादिय
3.6 शॉट्सयऔरयकमरायपररचालिय
3.7 साराश ं यय
3.8 अभ्यासाथधय्रसश्न
1.9य उपयोगीयपस्ु िकें
3.1 उद्दनमय
इसयईकाईयके यअध्ययियके यबादयहमययहयसमझयपािेयमेंयकामयाबयहोंगेयतकय-य
 फोटोग्राफी यकी यअवर्ारणायपरयचचाधय
 कमरे यके यतवतवर्य्रसकारोंयकी यपहचािय
 तस्थरयऔरयचलयफोटोग्राफी यमेंयअिं रय
 अच्छीयसरं चिायकी यसमझय
 तस्थरयफोटोग्राफी यके यतलएयिेखियवयसंपादिय
 तकसीयमवू ीयके यतलएयशॉटयऔरयकमरायपररचालियकी यसमझय
3.2 प्रस्तावना
अक्सरयतकसीयअच्छे य फोटोग्राफयकोयदेखकरयहमयभौंचक्कयरहयजािेय हैं.यजबयकभीयहमारायबच्चायखेलयरहायहोिायहययाय
तकसीयशादीयसमारोहयके यरोचकयफोटोग्राफयदेखकरयहमयउसकी य्रसशसं ायतकएयबगरयिहहयरहयपािे.यएकयफे ाटोग्राफयहमारे य
अिीियकी ययादयिाजायकरािायह.यहयहमेंयभावक ु यकरयदेिायह.यक्यायहमयजाििेयहैंयतकयकमरायकसेयकामयकरिायह? कमरे यके य
तवतभन्िय्रसकारयकौिसेयहैं? इसयईकाईयमेंयहमयकमरे यकी यआर्ारभिू यअवर्ारणायके यबारे यमेंयअध्ययियकरें ग.े य
इसयइरकाईयके यअध्ययिय के यबादय हममेंय फोटोग्राफी य की य अवर्ारणायकोय लेकरयअच्छीय समझयतवकतसियहोय पाएगी.य हमय
कमरोंयके यतवतवर्य्रसकारयऔरयतस्थरयवयचलयफोटोग्राफी यके यबारे य मेंय यहांय चचाधय करें ग.े यइसके यअलावायहमयइसके यतवतभन्िय
घटक, इसकी यतवशेषिाऐयं औरयफोटोग्रातफकयदृतष्टकोणयके यबारे यमेंयभीयचचाधयकरें ग.े ययहमयआशायकरिेयहैंयतकययहयईकाईयियेय
दृतष्टकोणयके यसाथयफोटोग्राफी यके यरोचकयसंसारयसेय रूबरूयकरवाऐगी.यअिःयहमेंय इसयसंसारयकोयसमझिेय के यतलएयऔरयइसय
रोचकयसंसारयकी ययात्रायपरयचलिेय सेय पहलेय एकयपेशवे रयसंचारकयकी यिरहयफोटोग्राफी यकायअथधय जाियलेिायचातहए.यइसय

वीएमओयू Page 30
DMC-03

ईकाईयकोयपढिेय समययहमेंय मल
ू भिू यिथ्योंयपरयध्याियदेिायचातहएयिातकयएकयियेय िजररयेय सेय हमयफोटोग्राफी यकोयजाियवय
समझयसकें .य

3.3 फोटोग्राफी की अवर्ारणा


हमारे यजीवियमेंयसंचारयकी यमहिीयआवश्यकिायह.तबिायसंचारयके यसमाजयमेंयहमारायजीिायमहु ालयहोयजाए.यतवतभन्ियतवचारय
औरयभाविाऐयं दशाधिेयके यतलएयहमेंयसंचारयके यतवतभन्ियिरीके यअपिािेयपड़िेयहैं.ययहयअिं रवयतक्तकयसंचारयहोयसकिायहययाय
तफरयजि-जियिकयपहुचं िेय के यतलएयजिसचं ारयकायसहारायलेय सकिेय हैं.यबहुियबड़ीयसख्ं यायमेंय लोगोंयिकयएकयहीयसमययमेंय
पहुचं यबिािेय के यतलएयआजयिकिीकयिेय एकयसेय बढकरयएकयउपकरणयउपलब्र्यकरवायतदएयहैं.यतकसीयअखबारयमेंय छपाय
फोटोग्राफययायअन्ययकोईयछायातचत्रयके यअलावायदृश्ययसंचारयसभीयश्रेणीयके यलोगोंयमेंयएकयअलगयिरहयकाय्रसभावयडालिाय
ह.यफोटोग्राफी यसंचारयके यक्षेत्रयमेंयएकयसावधभौतमकयअथधदािायमािायजािायहयऔरयकईयक्षेत्रोंयमेंययहयएकयमहत्वपणू यध संचाररकय
सार्ियह.यचाहेय तकसीयपाररवाररकयगतितवतर्ययायतकयायबड़ेय घटिाक्रमयकी यबाियहो, यायतफरयउपग्रहयसेय खहचीयगईयचंरमाय
यायपृथ्वीयकी यफोटो, सभीयकोयमािवय्रसजातियके यतलएयसहेजयसकिेय हैं.यचाहेय वहयतकसीयभीयतवषययमेंय होययायतफरयहमारीय
दृतष्टयसेयपरे यहोयिोयभीययेयफोटोग्राफयहमारे यतलएयसल
ु भयहैं.ययकईयबारयहमयतकसीयतपक्चरयकोयबिािेयके यतलएय्रसकाशयतक्रयायके य
साथयफोटोग्राफी यकरिेयहैंयिोययहयहालांतकयएकयवज्ञातिकयआतवष्कारयहयलेतकियउससेयभीयज्यादायएकयकलायभीयह.य

3.3.1 फोटोग्राफी - आर्ारभयत ववचार


पीटरयरोजयपहु मयके यशब्दोंय मेंय-यतदयफोटोग्राफी यतवशद्ध
ु यरूपयसेय िकिीकी य्रसतक्रयायके यरूपयमेंयकुछयदृश्यमाियिथ्योंयके यसाथय
की यजािीयहयिोययहयभीयएकय्रसकारयकायतवज्ञाियह.यतफरयभीयजबयकभीययहयलोगोंयके यबीचयभाविाओयं की य्रसभावशीलिायके य
तलएयव्यतक्तगियरूपयसेय उपयोगयकी यजािीयहयिोययहयएकयकलायके यरूपयमेंय तिखरयकरयआिीयह.यपहु मयजोयएकयमहािय
फज्ञेटोग्राफरयथा, कहिायथायतकयफोटोग्राफी यियके वलयतकसीयपररतस्थतियकोयररकॉडधय करिेय की यिकिीकयहयबतककय यहय
भाविाओयं वय्रसाकृ तिकयछटायकोयवज्ञातिकयिकिीकयसेयसबकी यिजरयमेंयलािेयकायएकयसार्ियभीयह.यइसय्रसकारयफोटोग्राफी य
कोयहमय्रसकाशयतक्रयायसेयतकसीयछतवयकोयररकॉडधयकरिेयकी यतवतर्यके यरूपयमेंयपररभातषियकरयसकिेयहैं, यायतफरयतवतकरणयसेय
संबद्ध, एकयसंवदे िशीलयसामग्रीयह.यशातब्दकयरूपयसेयफोटो-ग्राफी यमिलबय्रसकाशयके यसाथयलेखि.

हमें भी तो जावनए
फोटोग्राफी यशब्दयवस्ििु ःयग्रीकयभाषायके यशब्दयफोटोजयतजसकायअथधय ्रसकाशयहयऔरयग्राफोसययायग्रातफियतजसकायअथधय
खहचिायहोिायह, सेय बिायह.यसामान्यियायइसयपदयमेंय तकसीयदृश्यमाियछतवयकोय्रसकातशकयतक्रयायसेय उके रयलेिेय सेय अथधय
तलयायजािायह.यफोटोग्राफी यशब्दयकायतजक्रयसबसेयपहलेयवज्ञातिकयसरयजॉियफ्रेडररकयतवतलयमयरसेलय; 1792-1871ययद्धय
िेयतवतलयमयहेिरीयफॉक्सयटालबोटय; 1800-1877यद्धययकोय28यफरवरीय1839यमेंयतलखेयएकयपत्रयमेंयतकया.य
आमिौरयपरयफोटोग्राफी यसेय िात्पयधय तकसीय्रसकातशकयछतवयकायकमरे य मेंय लगेय लैंसयके यमाफध ियतफकमयपरयउिारिेय सेय तलयाय
जािायहययायतफरयतसकवरयआयोडाइडयकी यपरियके यसहारे य ऐसीयछतवयकी य्रसतिकृ तियऔरयपिु तिधमाणय्रसकातशकयतक्रयाययाय
त्रसंतटंगयसेय तितमधियकरिेय सेय ह.यइसयपरू ीय्रसतकंयायमेंय अिेकयअन्ययसंवदे ीयसामतग्रयोंयके यमेलयसेय रासायतिकयऔरयभौतिकय
्रसतक्रयायअपिाईयजािीयह.य

वीएमओयू Page 31
DMC-03

3.3.2 फोटोग्राफी की ुरूआत


्रसारंतभकयचरणयमेंयकमरे यकायअग्रदिू यवास्िवयमेंयऐसायएकयगमु िामयसायकमरायथायतजसमेंयएकयअर्ं ेरायचैंबरययायकमरायहोिाय
थायतजसमेंय एकयमात्रयतछरयहोिायथायतजससेय बादयमेंय लेंसयइजादयहुआ, इसमेंय के वलयएकयदीवारयहोिीयथीयतजसके यसहारेय
कमरे यके यदसू रीयओरयदीवारयपरययेयछतवयांय्रसतिरूतपियकी यजािीयथी.य
सिय् 1839यमेंय पहलीयबारयलईु सयजक्सयमडं ेय िेय पहलीयसफलयव्यावसातयकयफोटोग्राफी य्रसतक्रयायकी यघोषणायकी .यइसके यदोय
वषधय बादयतवतलयमयहेिरीयफॉक्सयटालबोटयिेय अपिेय िेगेतटव-पॉतजतटवयके लोटाइपयकायपेटेंटयकरवाया, तजससेय फोटोग्राफी य
्रसतक्रयायकायआर्तु िकयरूपयसामिेयआया.यइसके यबादयआरधयकॉलाइडीय्रसतक्रयायसिय् 1851यमेंयतवकतसियहुईयऔरय1871यमेंय
शष्ु कयप्लेटेंयचलियमेंयआयगई.यसिय् 1889यमेंयएकययवु ायउ्मीयजॉजधयइस्टमियिेयएकयलचीलीयतफकमयबिाई.यइसके यबादयिोय
त्वररिय्रसकाशयसंवदे ीयतफकमयभीयतवकतसियकरयलीयगईयऔरयइसके यचलिेय तचत्रोंयकी य गणु वत्तायइििीयअच्छीयहोयगईयतकय
अबयिोयकई-कईयबारयऔरयबड़ीयसाइजयके यत्रसंटयभीयआसािीयसेयतिकालेयजािेयलगे.य19वहयसदीयमेंयश्वेि-श्यामयफोटोग्राफी य
के यमक ु ाबलेयरंगीियफोटोग्राफी यमहगं ीयऔरयजतटलय्रसतक्रयायके यचलिेयइििीयलोकत्रसययिहहयहोयपाई.यर्ीरे -र्ीरे यजबयपररष्कृ िय
िकिीकयिेयइसेयऔरयसल ु भयबिायायऔरयकमरायजेबयमेंयसमािेयलायकयछोटायहोिायचलायगयायिबयिोयश्वेि-श्यामयफोटोयिोय
जसेयबीिेयजमािेयकी यबाियहोयगई.य
औरयअिं यमेंय जॉजधय ईस्टमियके य्रसयासोंयकी यबदौलियफोटोग्राफी यभीयएकयमिोरंजकयऔरययादगारयसार्ियके यरूपयमेंय शमु ारय
होयगया.यसिय् 1880यके यअ्रसेलयमाहयमेंयईस्टमियकोडकयकंपिीयकी यस्थापिायहुईयजबयईस्टमियिेयशष्ु कयफोटोग्रातफकयप्लेटोंय
की यउत्पादियईकाईयलगाई.यएकयबारयिोयकोडकयके यकिाधर्िाधयभीयभौंचकयरहयगएयजबयडीलरोंयिेयसारायमालयखराबयबिाकरय
वापसयलौटायतदया.यईस्टमियिेय तबिायतहम्मियहारे य उिसेय पिु ःयसंवादयकायमयतकयायऔरयखराबयमालयबदलकरयतदया.यसिय्
1888यमेंय कोडकयब्रांडयरतजस्टडधय हुआ.यइसकी यलोकत्रसयिायकायअदं ाजायइसीयसेय लगायायजायसकिायहयतकयउसयसमययइसेय
वतश्वकयस्िरयपरय4यसवाधतर्कयतवश्वसिीययब्रांडयमेंयशमु ारयतकयायगयायथा.

3.3.3 वस् र फोटोग्राफी


तस्थरयफोटोग्राफी यस्थाईयतचत्रणयकी यएकय्रसतक्रयायहयतजसेयकमरे यके यलेंसयके यसहारे य्रसकाशयसवं दे ीयकागजयपरयउके रायजािायहयय
यायकमरे यमेंयसहेजायजािायह.य19वहयसदीयके य1837यमेंदोयफ्रांसीसीयलोगोंयतिकफोरयऔरयलुईसयजक्सयमंडेयिेयतमलकरयपहलेय
सफलयव्यावसातयकयफोटोग्रातफकय्रसतक्रयायकी यखोजयकी यथी.यइसके यसाथयदोयअग्रं ेजयथॉमसयवेजवडु यऔरयतवतलयमयहेिरीय
फॉक्सयटालबोटयिेयिेगते टव-यपॉतजतटवयकलोटाइपय्रसतक्रयायकायसिय् 1839यमेंयपेटेंटयकरवायायतजसिेयआर्तु िकयफाटोग्राफी य
की यिहवयडाली.शरू ु आियमेंय फोटोग्राफी यके वलयछोटे-बड़ेय सामान्ययतचत्रयलेिेय िकयहीयसीतमियथी.यसिय् 1850यवय60यके य
दशकय मेंय मथ्ययू बीय ब्रेडीय औरय रोजरय फें टिय िेय यद्ध
ु य के य फोटोग्राफय तलएय औरय फोटोपत्रकाररिाय की य शरू
ु आिय की .य इससेय
फोटोग्राफी यकी यदोयबािेंयसामिेयआई-यएकयिोयकमरायऔरयइससेयबिीयछतवयवास्ितवकयरूपयसेयदतु ियायके यतलएयतवश्वसिीयय
दस्िावेजयकायकामयकरिेय लगेय , दसू रायअबयकमरायएकयऐसायसामान्ययसायउपकरणयबियगयायतजसके यसहारे य कूची-यब्रश ु य
छोड़करयइसीयके यसहारे यकलात्मकयकलाकृ तियायं बििेयलगी.य
3.3.4 फोटोग्राफी की तकनीकी अवर्ारणा
सघं टियऔरयदृश्यमाििायफोटोग्राफी यके यदोयमहत्वपणू धय कारकयहैं.यसामान्ययशब्दोंयमेंय कहेंय िोयदृश्यमाििायफोटोग्राफी यकाय
िकिीकी यपहलयू हयऔरयसंघटियतकसीयफोटोग्राफरयके यतलएयउसकायकलात्मकयपक्षयह.य

वीएमओयू Page 32
DMC-03

कंघटन
जबयकोईयफोटोग्राफरयअपिीयिस्वीरयके यतलएयसारे य ित्वोंयकी यव्यवस्थायकरिायहयिोययहीयसंघटियउसके यतलएयतक्रयेतटवय
औरयकलात्मकयबियजािायह.
अबय एकय अच्छे य संघटिय के य तलएय क्याय जरूरीय हय यहय जािाय भीय समीचीिय होगा.य ‘Photography for the
Beginners’,िामकयपस्ु िकयमेंयलेखकयआलोकयचंरयरे यतलखिेयहैंयतकयशरू ु आियमेंयहरयकोईयफोटोग्राफी यके यकलात्मकयवय
िकिीकी यपहलओ ु यं सेय अिजाियहोिायह.यउसेय अिेकयजतटलिाओयं सेय जझू िायपड़िायह, लेतकियअपिीयरूतचयोंयके यचलिेय
वहयइियसबसेयपारयपायलेिायह.
यरे यिेयइसयपस्ु िकयमेंयकुछयसझु ावयतदएयजोयफोटोग्राफी यके यतवथाभीयकी यजािकारीयके यतलहाजयसेयकाफी यउपयोगीयहोयसकिेयहैं.य
1.यअपिीयिस्वीरयकोयरोचकयबिािेयके यतलएयइसके यकोिोंयसेयदरू यके न्रयमेंयअपिायतवषययरतखए.य
2.यअपिीयिस्वीरयकोयभागौतलकयके न्रयसेयभीयदरू यरतखए, अन्यथाययहयएकदमयिीरसयऔरयकमय्रसभावकारीयतसद्धयहोगी.य
3.यफोटोग्राफी यके यदौराियतवषयगियिस्वीरयके यबीचयपयाधप्तयजगहयरखिीयचातहए.यजसेयतकसीयपोट्ेटयमेंयचेहरेयके यसामिेयपयाधप्तय
दरू ीयहो.यतकसीयगतिशीलयतवषययकोयउसीयरूपयमेंयतदखािेयकाय्रसयासयहोिायचातहए.यकमरे यकायकोणयसहीयरखकरयअवांतछिय
दृश्योंयसेयबचिायचातहएयिातकयिस्वीरयतवषययसेयभटके यिहहयऔरयइसकी यगणु वत्तायभीयअच्छीयहो
4.यहमेंयहमेशाययहयध्याियरखिायचातहएयतकयतकसीयकी यरूतचयइसमेंयिहहयतकयअमक ु यिस्वीरयकसेयबिीयहयबतककयइसमेंयहोिीय
हयतकययहयकसीयबिीयह.
दृमयमानता
फोटोग्राफी यके यगतिशीलयभागयसंघटियपरयहमयदृतष्टपाियकरयचुकेयहैं.यअबयहमेंयदृश्यमाििायकोयदेखिायसमझिायह.यसामान्यय
सीयबाियहयतफकमयमेंय ्रसकाशयकी यकाफी यमहिायह.यइसमेंय भीयमहत्वपणू यध यहयहयतकय्रसकाशयकी यतकििीयजरूरियहमेंय हयऔरय
अतिररक्तय्रसकाशयकोयतियंतत्रियकसेय तकयायजाए.यएकयसर्ायहुआयफोटोग्राफरय्रसकाशयसंयोजियकोयबखबू ीय जाििायह.य
इसके यतलएयकमरे य कायशटरयकामयकरिायह.यफोटोग्राफरयइसकी यगतियकोयतियंतत्रियकरय्रसकाशयसंयोतजियकरिायह.यअिःय
शटरयकायतियंत्रणयएकयसंवदे ीयमामलायह.य
3.4 कै मरन कन प्रकार
कमरायशब्दयलेतटियभाषायसेय तलयायगयायहयतजसकायअथधय एकय्रसकाशहीियअर्ं ेरेय कमरे य सेय होिायह.यवास्िवयमेंय कमरायएकय
हककायसायकसायहुआयबॉक्सयहोिायहयतजसमेंय एकयछोटायसायतछरयहोिायह.यसार्ारणियायइसेय गत्तेय के यबॉक्सयकी यभांतिय
बिायायजािायह,कुछयकालेय टेपयऔरयकुछयचमकी लेय कागजययायएकयएकयतू मतियमयकायटुकड़ा.यकमरायतफकमयआर्ाररिय
भीयहोयसकिायहयिोयतडतजटलयभी.यजसायतकयिामयसेयस्पष्टयहययतफकमयआर्ाररियकमरायतफकमयपरयतचत्रयकायअक ं ियकरिायहय
वहहय तडतजटलय कमराय अपिेय स्टोरे जय मेंय तचत्रय संग्रहणय करिाय ह.य आजकलय चलिय मेंय आय रहेय तडतजटलय कमरो.य काय
पररचालियऔरयरखरखावयकाफी यआसाियह.
3.4.1 प्रकार
कमरोंयकोयकईय्रसकारयसेयवगीकृ ियतकयायजािायह, यथाय
फंक्ट् न कन आर्ार पर कै मरों कन प्रकार
1.यतस्थरयय
0.यचलय

वीएमओयू Page 33
DMC-03

तकनीक कन आर्ार पर कै मरों कन प्रकार


0. समरूपीयAnalog
2.यतडतजटलय
फॉमेट कन आर्ार पर कै मरों कन प्रकार
तस्थरय
1.यRange finder (RF)
2.यSingle twin lens reflex (SLR)
चल
1.यसेललु ॉइडय
2.यवीतडयोय
3.4.2 वस् र कै मरा कन वववभन्न भाग
जबयकभीयहमेंय कोईयफोटोग्राफयलेिायहोयिोयकमरे य की यजरूरियहोिीयह.ययहयकमरायरें जयफाइडं रययायएसएलआरयहोयसकिाय
ह.यतकसीयभीयकमरे य के यदोयमख्ु ययभागयहोिेय हैं-यपहलायकमरायबाडीयऔरयदसू रायइसकायलैंस.यइसमेंय सेय लेंसयकमरे य सेय जड़ु ाय
एकयभागयहीयहयतजसके यसहारे यवस्ियु परयरोशिीयपड़िीयहयऔरयउसकी यछतवयकमरायपकड़िायह.
कमरे यकी यबॉडीयहीयवस्ििु ःयउसकी यआत्मायह.ययहयएकय्रसकारयकायबॉक्सयहयतजसमेंयतफकमयहोिीयहयऔरयकमरे यपरयतियत्रं णय
करिायह.यलेंसययायिोयइसयबॉडीयमेंयहीयशातमलयहोिायहययायइससेयजड़ु ायहोिायह.यइसयबॉडीयके यसाथयएकयबटरीयजड़ु ीयहोिीयहय
तजससेय कमरे य काय शटर,फ्लश, लाईटय मीटरय औरय अन्यय यतु क्तयांय
कामयकरिीयहैंणय् कमरे यके यतिम्िातं कियमख्ु ययभागयहोिेयहैं-य
 लेंसयतफकमयकंपाटधमटें व्यफ
ू ाइडं रयशटरय
 शटरयररलीजयशटर गतियतियंत्रकय
 तफकमयगतियतियंत्रकय एफ-स्टॉपयतियंत्रकय
 फ्लशयहॉटयशयू माउंटयलैंसयररंगयमाउंटय

3.4.3 चल कै मरा

चलयकमरायभीयफोटोग्रातफकयकमरे य कायहीयएकय्रसकारयहयजोयिेजीयसेय क्रमािसु ारयफोटोग्राफयलेिायजािायह.जहायं तसथरय


कमरायएकयबारयमेंय के वलयएकयहीयशॉटयलेयपािायह, वहहयमवू ीयकमरायएकयबारयमेंयहीयछतवयोंयकी यपरू ीयसीरीजयबिायदेिायह,
तजसेय्रसत्येकयकोयएकयफ्रेमयकहायजािायह.ययहयसबयकमरे य के यआिं ररकय्रसतकयागियचरणोंयमेंय हीयपरू ायहोिायह.यइसयपरू े य फ्रेमय
कोयबादयमेंयएकयतवशेषयगतियपरयमवू ीय्रसोजेक्टरयपरयचलायायजायसकिायह.ययहायं फ्रेमयदरयसेयिात्पयधय्रसतियसकंडयचलिेयवालीय
फ्रेमयकी यसंख्यायसेयह.यएकयसाथययहयफ्रेमयगतिशीलयहोिेयसेयदशधकयकोययहयचलिायहुआय्रसिीियहोिायह.य
इसके यअलावायवीतडयोयकमरे य मेंय दृश्ययके यसाथ-यसाथयआवाजयररकॉतडिंगयकी यसतु वर्ायभीयहोिीयह.इसके यतलएयवीतडयोय
कमरे यमेंयमाइक्रोफोि, स्पीकरयऔरयएलसीडीयस्क्री ियभीयसाथयहीयजड़ु ेयहोिेयहैं
वीएमओयू Page 34
DMC-03

3.5 ीषधक लनखन और कंपादन


यहयसचयहयतकयएकयिस्वीरयहजारोंयशब्दोंयके यबराबरयहोिीयह.यलेतकियकईयबारयएकयछोटायसायवाक्याश ं यभीयउसयफोटोग्राफय
कोयतवशेषयअथधय्रसदाियकरयदेिायह.यअिःयहमारे यतलएयतकसीयफोटोग्राफयके यशीषधकयकोयसमझिायलातजमीयह.यसामान्यरूपयमेंय
हमयकहिेय हैंय तकयतकसीयफोटोग्राफययायआलेखयकायशीषधकयवहयसटीकयसायस्लोगियहयजोयउसयपरू े य आलेखययायफोटोग्राफय
के यतमजाजयकी यजािकारीयदेिायह.ययहांय हमेंय इसयबाियकी यचचाधय करिीयहयतकयतकसीयफोटोग्राफयके यअच्छे य शीषधकयकोयकसेय
तलखायऔरयसंपातदियतकयायजािायह.य
चालोटयऑब्जवधरयके यस्टाफयफोटोग्राफरयजॉियडीयतसमसं यएकयअच्छे यशीषधकयके यलेखियवयसपं ादियके यतलएयकुछयतटप्सयदेिेय
हैं.यतसमसं यके यअिसु ारयएकयअच्छायशीषधकयउसयतवषययकायिामयहोिायहयतजसयओरयफोटोयकायतजक्रयहोिायह.यवास्िवयमेंय
यतदयहमयफे ाटोयकायसबयकुछयशीषधकयमेंयबिािेयलगेयिोयशीषधकयछोटायपड़यजाऐगा,यायतफरयिीरसयहोिेयसेयइसकी यअहतमयिय
कमयहोयजाऐगी.यएकयअच्छे यशीषधकयमेंय5यWयकौिय,क्याय,यकहा,ं यकबयऔरयक्योंयकायसमावेशयहोिायचातहएणय् कईयबारयकसेय
'How'यकाय्रसयोगयभीयउसयतस्थतियमेंयतकयायजािायहयजबयकोईयफोटोयइििीयिकिीकी यरूायसेयजतटलयवयरूतचकरयहोयतकययहय
देखिेयवालेयकोयअचतं भियकरयदे.यव्याकरणीययदृतष्टयसेयभीयउसमेंयपररशद्ध ु िायहो.यएकयअच्छायशीषधकयसपं ादकयके यतलएयकुछय
्रसश्नयछोड़िायह.यअच्छायशीषधकयियके वलयसमाचारय्रसभागयके यतलएयगवधयकी यबाियहोिीयहयबतककयफोटोय्रसभागयके यतलएयभीय
यहयउििीयहीयमहिायरखिायह.यअच्छायशीषधकयतकसीयसमाचारपत्रयकी यसाखयकोयभीयदशाधिायहयतजसके यसहारे य समाजयमेंय
उसकी यएकयपहचाियबििीयह.य
तिम्िांतकियतबन्दओु यं के यसहारे यफोटोयशीषधकयकायलेखियवयसंपादियसटीकयहोयपायेगाः-य
5यWयऔरयHयपांचय.कौि,यक्याय,यकहांय ,कब,यक्योंयएकयHयकसेय येय सारयआर्ारभिू यसचू िाऐयं हैं.यहीयपत्रकाररिायकी यमल ू य
अवर्ारणायह.य
पररशद्ध ु िा-यहयदसू रायमहत्वपणू यध तबन्दयू हयतकयजोयशीषधकयमेंय तलखायजाएयउसेय तदमागयमेंय अच्छे य सेय बठायलें.ययहयतकसीय
शीषधकयकी यपररशद्ध ु िायके यतलएयतिहायियजरूरीयकदमयह.य
स्पेतलंगय-कोईयभीयशीषधकयसामान्यियायएकययायदोयवाक्यांशोंयमेंयहोिायह.यएकयछाटीयसीयस्पेतलंगयसंबंर्ीयगलिीयभीयशीषधकय
के यअथधय कायअिथधय करयबड़ीयमसु ीबियपदायकरयसकिीयह.यअिःयतहज्जोंयकी यगलतियोंयसेय बचिेय के यतलएयपयाधप्तयसावर्ािीय
रखिीयचातहए.य
संपातदियशीषधकय-यएकयशीषधकयलेखकयकोयबार-यबारयइसेय पढिायचातहए.यवहयबांयेय सेय दांयेय इसके यपरू े य तवषययकी यपहचािय
करयसकिायहयऔरयजबयकभीयभौतिकयरूपयसेय सभं वयहोयिोयइसेय आजमािायभीयचातहए.यतकसीयतवषययकायभौतिकयवणधिय
उसके यतलएयचेहरे यऔरयकपड़ोंयकायकामयकरिायह.य
यएकय अच्छे य सेय तलखेय गएय मकू यवािय शीषधकय के य कुछय ितिकय मकू यय भीय होिेय हैं.य एकय अच्छाय शीषधकय तलखिेय के य तलएय
पत्रकाररिायकी यअवर्ारणायकी य भीयसमझयहोिीयचातहएयऔरयअपिेय आपयमेंय इसकायतवकासयकरिेय रहिायचातहए.यदसू रा,
अपिीयलेखकी यय्रसतिभायकोयभीयलगािारयतिखारिेय काय्रसयासयहोिायचातहए.यएकयअच्छायशीषधकयवहीयहयजोयपररशद्ध ु य
हो,उपयोगीयजािकारीपरकयहोयऔरयआसािीयसेयपठिीययभीयहो.य
3.6 ॉट्क और कै मरा गवतवववर्यां
तस्थरयफे ाटोग्राफी यमेंय जहांय कमरायएकयबारयमेंय के वलयएकयहीयिस्वीरयबिायपािायहयवहहयचलयफोटोग्राफी यमेंय एकयहीयबारयमेंय
िस्वीरोंयकी यपरू ीयश्रंखलायियारयहोयजािीयह.गतिशीलयफोटोग्राफी यमेंयइसेयफ्रेमयकहायजािायह.यसामान्यियायहमयजाििेयहैंयतकय
एकयशॉटय3यसेय5यसेकंडयकायररकॉडधयहोयपािायह.यइसमेंय72यफ्रेमयशातमलयहोिेयहैं.यय्रसत्येकयदसू रे यकप्चरयमेंय24यवीतडयोयहोिेय
वीएमओयू Page 35
DMC-03

हैं.यएकयमवू ीयफोटोग्राफरयकोयसदवयशॉटयसाइज, कमरायगतितवतर्यइत्यातदयके यबारे य मेंय पयाधप्तयसमझयवयजािकारीयहोिीय


चातहए.यहायं हमयशॉटयकी यमल ू यअवर्ारणायऔरयमवू ीयकमरे यकी यगतितवतर्योंयकी यचचाधयकरें ग.े य
3.6.1 ॉट
जोयकुछयकमरे य सेय ररकॉडधय तकयायजािायहयवहयशॉटयह.यऑक्सफोडधय तडक्शिरीयके यअिसु ारयशॉटयतकसीयतफकमययायमवू ीयकाय
वहयदृश्ययहयजोयकमरे य द्वारायलगािारयतफकमायायजािायह.यतफकमयतिमाधणयके यदौराियशॉटयभीयलेखियके यपद, शब्द,वाक्यांशय
यायतकसीयपरायके यसमाियहीयहोिायह.यतकसीयमवू ीयकायतिदेशकयउििायलंबायकोईयशॉटयतफकमािायहयतजििायकमरायलगािारय
कामयकरिायहययायगतिशीलयरहिायह.यय
साइजयके यअिसु ारयशॉटयआठय्रसकारयके यहोिेयहैं.ययेयहैं:-य
0. अवतररक्त लंबा ॉट --यहयशॉटयइििायलंबायऔरयतवस्िृियहोिायहयतकययहयतकसीयलोके शिययायघटिाक्रमयकोय
तदखािायह.यकमरायतजििेय क्षेत्रयकोयकवरयकरयसकिायहयउसयपूरेय क्षेत्रयकोयतदखािेय समययऐसायशॉटयतलयायजािायह.यमख्ु यय
तवषययसेयउसयबकग्राऊंडयकायिारिम्ययजोड़िेयऔरयदशधकयकोयउसयपरू ीयलोके शियसेयअवगियकरवािेयकी यकवायदयमेंयऐसाय
शॉटयतफकमायायजािायह.य
5. लयबा ॉट --यहयशॉटयतवषयगियलोके शियकोयफ्रेमयमेंयसमेटिेय
के यतलएयउपयोगयतकयायजािायह.यलेतकियतफरयभीयइसमेंय समेटायजािेय
वालायक्षेत्रयभीयपयाधप्तयतवस्िृियहोिायह.य
3. मध्यम लंबा ॉट --लंबेयशॉटयके यमकु ाबलेयमध्यमयशॉटयकी य
साइजयकुछयछोटीयहोिीयह.ययतदयहमारायतवषययकोईयव्यतक्तयहयजोयकुछय
हीय फी टय की य दरू ीय परय हय याय घटु िोंय के य बलय बठाय हय औरय बकग्राउंडय
तदखािायहोयिोयऐसायशॉटयतफकमायायजािायह.य
4. मध्यम ॉट --ऐसायशॉटयअक्सरयटीवीयसमाचारयऔरयऐसेयहीय
परस्परय्रसभावयडालिेय वालेय कायधक्रमोंयमेंय तफकमायायजािायहयजोयउसयगतिशीलिायकोयपकड़िायह.ययहयलबं ेय शॉटयऔरय
क्लॉजयअपयके यबीचयकी यकड़ीयहयजोयमध्यमयदरू ीयके यशॉटयतदखािायह.य
5. मध्यम क्ट्लोज-अप --ऐसेय शॉटयमेंय कमरे य कायऐगं लयतवषयगियव्यतक्तयके यसीिेय सेय ऊपरयहोिायह.ययहयठीकयहमारेय
पासपोटधय फोटोग्राफयकी यिरहयहोिायहयऔरयअक्सरयऐसेय टीवीयसमाचारोंयमेंय उपयोगयहोिायहयतजिमेंय कोईयकथियररकॉडधय
तकयायजािायहययायसाक्षात्कारययायभाषणयके यदौराियऐसायशॉटयतलयायजािायह.यसामान्यियायऐसेयशॉटयके यिीचेयके यतहस्सेयमेंय
िामयऔरयशीषधकयभीयतदखाऐयजािेयहैं.य
6. नजदीकी ॉट --सभीय ्रसकारय के य शॉट्सय मेंय यहय सवाधतर्कय लोकत्रसयय शॉटय मािाय जािाय ह.य यहय मख्ु यियाय
साक्षात्कारयमेंयउपयोगयहोिायह.यइसके यसहारे यहमारीयरूतचयकायतवषययशॉटयमेंयआयजािायह.यइसमेंयबकग्राऊंडयकायएकयछोटाय
सायतहस्सायहीयिजरयआिायह.यइसमेंयअतर्कांशियायहमयसाक्षात्कारकिाधयऔरयसाक्षात्कारयदािायकायचेहरायऔरयउिके यकंर्ेय
हीयदेखयपािेयहैं.य
7. गहरा नजदीकी --इसयशॉटयकी यसाइजयमाथेयसेयठुड्डीयिकयव्यतक्तयकायचेहरायहोिायह.यइसकायउपयोगयआमिौरयपरय
साक्षात्कारयआतदयके यदौराियउसयसमययतकयायजािायहयजबयसाक्षात्कारदािायकुछयसोचयरहायहोययायभाविाओयं के यसमदं रयमेंय
गोिेयलगायरहायहो.य

वीएमओयू Page 36
DMC-03

8. अतयवर्क नजदीकी --इसयशॉटयमेंयकमरायइििायिजदीकयहोिायहयतकयकईयबारयिोयशरीरयकायएकमात्रयतहस्सेयपरय


हीयकमरायपरू ीयिरहयफोकसयहोिायह, जसेय बोलिीयआख
ं ोंयकी यभाषा, फड़फड़ािेय होठययायतफरयिाचिीयउंगतलयोंयजसीय
गतितवतर्यांययहयशॉटयअच्छे यसेयतदखािायह.य
3.6.2 कै मरन की गवतवववर्यां
चलय कमराय मख्ु यियाय चलय िस्वीरोंय के य सहारे य दशधकय कोय उसके य गतिमािय होिेय काय अहसासय करािाय ह.य कमरे य की य
गतितवतर्योंयके यसामान्यियायदोय्रसकारयहोिेयहैं.यएकयमेंयकमरे य कोयतस्थरयरखकरयगतितवतर्यायं सच
ं ातलियकी यजािीयहैं.यदसू रे य
्रसकारयमेंयकमरायएकयजगहयसेयदसू रीयजगहयिकयगतिमाियहोकरयदृश्ययकोयपकड़िायह.य
0. पैन PAN--पियकमरे यकोयक्षतिजयदांयेयसेयबांयेययायबांयेयसेयदांयेयकरिेयकी य्रसतक्रयायकायिामयह.ययहयअमकु यतवषययकाय
अिसु रणयकरिायह, दशधकयकोयएकयतवषययसेयदसू रे यकायध्याियतदलािायह, दोयतवषयोंयके यबीचयपरस्परयसंबंर्यतदखािायहय
औरयउसयतवषययकोयशॉटयमेंयआिेयकी यभतू मकायबिािायहण्दोयतभन्ियशॉट्सयके यबीचयतिरंिरिायके यतलएययहय्रसतक्रयायअपिाईय
जािीयह.यआमिौरयपरयसमाचारयइत्यातदयमेंययहय्रसतकयायइििीयकारगरयिहहयलेतकियजबयडायसयपरयकईयमहत्वपणू यध लोगयबठे य
होंयऔरयसबकोयबराबरयतदखािायहोयिोययहयकाफी यउपयोगीयहोिायह.य
2. वटल्ट Tilt---तटकटयकमरे यकोयउसकी यसामान्ययतस्थतियसेयउध्वाधर्रयऊपर-िीचेयकरके यसहीयसटयकरिेयकी य्रसतक्रयायकाय
िामयह.यजबयकमरायऊपरयकी यओरयचलायायजािायहयिोयइसेयतटकटयअपयऔरयपिु ःयिीचेयकरिेयपरययहय्रसतकयायतटकटयडाउिय
कहलािीयह.ययहयगतितवतर्योंयकायअिसु रणयकरिायह, तभन्ियसाइजयके यतवषययमेंय फकध यबिािायहययायतफरयदशधकयकोयउसय
तवषययकी यऊंचाईयसेयरूबरूयकरवािायह.य
3. पैडस्टल PEDESTAL--कमरे यकी यउध्वाधर्रयऊपर-यिीचेयकरिेयकी यगतितवतर्यकोयके तन्रियकरिेयकायिामय
पडस्टलयह.यपडस्टलयकमरे यके यदेखिेयके यस्थाियकोयतियतं त्रियकरिायहयतजससेयकोईयअपिीयतस्थतियदेखयसकिायहयऔरयवहायं
सेयअपिेयआसपासयकी यसारीयगतितवतर्यपरयिजरयरखीयजायसकिीयह.य
4. जयम ZOOM--जमू य्रसतक्रयायमेंयकमरे यकायके वलयलेंसयगतिशीलयहोिायह.यवास्िवयमेंयजमू य्रसतक्रयायतकसीयतवषययकोय
िजदीकी यऔरयलंबेयशॉटयमेंयबदलिेयकायिामयह.यलेंसयकी यदक्षिायइसेयपयाधप्तयवयजरूरियके यअिुसारयतवस्िारयकी यअिमु तिय
देिायह.यय
जमू यआउटयकायमिलबयहयतकयतवषययके यिजदीकी यशॉटयसेय इिरयकमरायअबयलंबेय वयतवस्िृियशॉटयके यतलएयियारयह.यजमू य
कोयअक्सरयटीवीयसमाचारोंयमेंय तदखायायजािायहयक्योंतकयउिकोयअतर्कांशियायसंपातदियकयायजािायसंभवयिहहयहोिायह.य
कमरायबदं यकरिेयसमययजमू यकोयबदं यकरिायचातहए.य
2. रॉली या रक--यतवषयगियगतितवतर्यके यसाथयकमरे य की यसमािांिरयगतितवतर्यह.यवास्िवयमेंय यहयएकयछोटायसाय
वाहियहोिायहयतजसमेंय लगेय पतहएयपरू े य कमरायवयररकॉतडिंगयतसस्टमयऔरययहांय िकयतकयकमरामियकोयभीयशॉटयके यतलएय
लोके शियकी यइतच्छियजगहयिकयशॉटयशटू यकरिेयके यदौराियलेयजािायह.य
6. डॉली ---डॉलीयपतहएयलगायएकयिीचायसायप्लेटफॉमधय होिायहयजोयभारीयकमरे य इत्यातदयउपकरणोंयकोयएकयसेय दसू रीय
जगहयसरकािायह.यजबययहयतवषययके यकाफी यिजदीकयहोिायहयिोयडॉलीयइियिथायदरू यजािेयपरयडॉलीयआउटयकहलािायह.य
7. आकध ---यवास्िवयमेंयआकध यएकयघेरेययायलाईिोंयकायतहस्सायहोिायहयजोयशॉटयके यदौराियडॉलीयऔरयट्ॉलीय
के यबीचयिालमेलयबठािायह.ययअिःयआकध यकमरे य औरयइसके यपडस्टलयकी य अर्धविृ ाकारयगतितवतर्यकायिामय
ह.य
वीएमओयू Page 37
DMC-03

8. क्रनन ---क्रेियकमरे य की यगतितवतर्योंयकोयअच्छे य सेय संचातलियकरिेय के यतलएयअत्यतर्कयउपयोगीयह.ययहयबड़ीयभजु ाय


वालीयएकयबड़ीयसीयमशीियहोिीयहयजोयभारीयउपकरणोंयकोयउठािेययायऊंचाईयपरयलेयजािीयहयइसके यतबिायशतू टंगयकायकामय
लगभगयअर्रू ायसायहोिायह.य
3.7 कारां
फोटोग्राफी य्रसकातशकयगतितवतर्यके यमाफध ियतकसीयछतवयकी यररकॉतडिंगयकरिेय की यतवतर्यह , जोयतवतकरणयसेय संबंतर्ियह.य
फोटोग्राफी य काय शातब्दकय अथधय ्रसकाशयके यसाथय लेखिय ह.यफोटोग्राफी य पदयके यबारे य मेंय सबसेय पहलेय वज्ञातिकय सरय जॉिय
फ्रेडररकयतवतलयमयहसेलयिेय बिाया.यइसके यबादय28यफरवरीय1839यकोयतवतलयमयहेिरीयटालबोटयिेय इसयपरय्रसयोगयकरके य
इससेय पररतचियकरवाया.यकमरायशब्दयलेतटियभाषायसेय ईजादयहुआयहयतजसकायअथधय एकयरोशिीतवहीियअर्ं ेरेय कमरे य सेय ह.य
संघटियऔरयदृश्यमाििायफोटोग्राफी यके यदोयमहत्वपणू यध भागयहैं.यसंघटियएकयभौतिकय्रसतक्रयायकायिामयहयतजसमेंय तकसीय
फोटोग्राफरयकोयसारीयियाररयांय करिीयपड़िीयहैंय जबतकयदृश्यमाििायएकयवज्ञातिक, मशीिीयऔरयिकिीकी यशब्दावलीयहय
तजसमेंय कमरे य सेय सबं तं र्ियसारे य सयं ोजकयकरिेय पड़िेय हैं.यलेंसयभीयकमरे य कायमहत्वपणू यध भागय ह.यएकयअच्छायवय्रसभावीय
शीषधकय तलखिेय के य तलएय इसेय ितिकय रूपय सेय सदृु ढय औरय जािकारीपरकय सचू िाओयं सेय लसय होिाय चातहए.य साथय हीय यहय
पठिीययभीयहोिायचातहए.यमख्ु यियायआठय्रसकारयके यशॉटयमािेय जािेय हेंय जोयतकसीयछतवययायदृश्ययकोयउभारिेय कायकामय
करिेयहैं.य
3.8 अभ्याका ध प्रश्न
1. अतिलघयु उत्तरीयय्रसश्न
a.डॉलीयक्यायह? e.क्रेियसेयक्यायिात्पयधयह?
b.लईु सयजक्सयमंडेयकौियथे? f.आरधयकॉलाइडीय्रसतक्रयायतकसयसिय् यमेंयतवकतसियहुई?
c.पॉतजतटवयकलोटाइपय्रसतक्रयायकायसिय् यमेंयपेटेंटयकरायायगया?
d.जमू यZOOMयकोयपररभातषियकी तजए? g.5यWयऔरयHयकोयपररभातषियकी तजए?
लघु उत्तरीय प्रश्न
2. तटकटयTiltयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?
3. पियPANयपरयसंतशप्तयतटप्पणीयतलतखए.
4. मध्यमयक्लोज-अपयशॉटयकोयतववेतचियकी तजए.
5. तस्थरयकमरायके यतवतभन्ियभागोंयके यबारे यमेंयतलतखए.
दीघध उत्तरीय प्रश्न
6. फोटोग्राफी यसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यतस्थरयऔरयचलयफोटोग्राफी यमेंयअिं रयबिलाइए.
7. कमरायक्यायह?यकमरे यके यतवतवर्य्रसकारोंयकी यचचाधयकी तजए|
8. फोटो-सपं ादियसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यतस्थरयफोटोग्राफी यके यतलएयलेखियवयसपं ादियकी यतववेचिायकी तजए|
3.8 उपयोगी पुस्तकें
1. All About Photography, Ashok Dilwali, National Book Trust, New Delhi
2. Photo One, Muse Kenneth, Prentice H
3. Video Production, Vasuki Belavadi, Oxford University Press

वीएमओयू Page 38
DMC-03

काई-4
न्यय मीवडया
काई की रूपरनखा
4.1य उद्देश्य
4.2य ्रसस्िाविा
4.3य न्ययू मीतडयायकी यअवर्ारणाय
4.4 भारियमेंयकंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयक्रातं िय
4.5य न्ययू मीतडयायऔरयसचू िायक्रांतियके य्रसभावय
4.6य सारांशय
4.7य अभ्यासाथधय्रसश्न
2.0य उपयोगीयपस्ु िकें
4.1 उद्दनमय
यइसयईकाईयके यबादयहमययहयसमझयपाऐगं -े यय
 न्ययू मीतडयायकी यअवर्ारणाय
 उपलब्र्यन्ययू मीतडयायके यतवतवर्य्रसकारय
 भारियमेंयकंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयकायइतिहासयऔरयतवकासय
 संचारयक्षेत्रयमेंयन्ययू मीतडयायके य्रसभावोंयकायअध्ययिय
4.2 प्रस्तावना
हालांतकयतपछलीयईकाईयोंयमेंयहमयमीतडयायके यतवतवर्य्रसकारोंयकी यसिहीयजािकारीयकरयचक ु े यहैं.यअबययहांयहमयजियके यतलएय
उपलब्र्य मीतडयाय के य तवतवर्य ्रसकारोंय की य तवस्िृिय जािकारीय करें ग.े य मीतडयाय के य येय ्रसकारय समाचारपत्र, टेलीतवजि,
रे तडयो,पस्ु िकें , जिधकसयआतदयहैं.यमीतडयायके यइिय्रसकारोंयके यअलावायकईय्रसकारयके यपारंपररकयऔरयलोकयमीतडयायभीय
भिू कालयऔरयवत्तधमाियमेंयभीयहैंयजोयतवशेषकरयग्रामीणयक्षेत्रयके यलोगोंयकी यजरूरिोंयवयअपेक्षाओयं परयखरे यउिरे यहैं.यियके वलय
खरे य बतककयसचं ारयके यक्षेत्रयमेंय एकय्रसभावीयभतू मकायभीयतिभाईयह.यइसके यबादयहमेंय इसयसमययदसू रे य ियेय सच ं ारयचिलोंयकी य
ओरयदेखिेय की यजरूरियहयजोयकुछयहीयसमययतवशेषकरयकंप्यूटरयके यआतवष्कारयके यबादयचलियमेंय आएयहैंय औरयआजयिोय
इिके यतबिायजीवियकी यककपिायकरिायभीयमािोयअसंभवयसायह.यकंप्यटू रयके यसाथयआईयिईयसंचारयिकिीकयिेय सचू िाय
एकत्रीकरण, ्रससारणयऔरयलोगोंयके यबीचयपहुचं िेयके यिौरिरीके यहीयबदलयतदएयहैं.य
4.3 न्यय मीवडया की अवर्ारणा
आजय हमय सचू िाय ससं ारय औरय टेलीसचं ारय की य दतु ियाय मेंय तवचरिेय हैं.य ससं ारय तजसमेंय आजय हमय रहय रहेय हैं, वहय कंप्यटू र,
इटं रिेट, वतश्वकय वेबय औरय तडतजटलीकरणय सेय संचातलिय तदखिाय ह.य येय िईय िकिीकय पयाधवरणय परय भीय दरू गामीय ्रसभावय
डालिीय हैं.य समकालीिय पररतस्थतियोंय मेंय जािकारीपरकय सचू िाय बहुिय बड़ीय िाकिय ह,तजसिेय हमारे य हाथय मेंय एकय इसके य
माफध ियएकय शतक्तशालीयउपकरणयथमायतदयायह.य आजय के यसचू िाय समाजय मेंय मीतडयाय की य महिीय भतू मकाय हय औरय ियीय

वीएमओयू Page 39
DMC-03

िकिीकयिोयसभीयतवकासयकायोंयके यपीछे य एकयबड़ीयिाकियह.यपरु ािेय मीतडयाययथायसमाचारपत्र, टेलीतवजियऔरयरे तडयोय


कायवािावरणयिईयपररतस्थतियोंयमेंयपारंपररकयमीतडयायके यतलएयउवधरायऔरयमािोयसिकभरायतसद्धयहुआयह.जसेयिईयमीतडयाय
पररतस्थतियांय तवकतसियहोयरहीयहैं, परु ािायमीतडयायभीयअपिायअतस्ित्वयबचाएयरखिेय औरयवहीयपरु ािायआकषधणयबरकरारय
रखिेय की यजद्दोजहदयमेंय लगायह.यतफरयभीयिईयिकिीकयके यतवकासयिेय इिकोयियेय अविारयमेंय आिेय की यसहुतलयियदीयह,
िातकयवेय ियेय जमािेय के यमीतडयायके यसाथयकदमिालयकरयपािेयमेंय सक्षमयहोयसकें .यलेतकिययहायं येय सवालयउठिायहयआतखरय
यहयियायमीतडयायक्यायह? यहयपरु ािेय मीतडयायसेय अलगयतकियमायिोंयमेंय ह? ियेय मीतडयायके यचाररतत्रकयगणु यक्यायहैं? इसय
ईकाईयमेंयहमयइियसारे य्रसश्नोंयकोयजाििेयकाय्रसयासयकरें ग.े
4.3.1 न्यय मीवडया का अ ध
आजय काय समयय न्ययू मीतडयाय काय समयय कहाय जािाय ह.य ियेय
मीतडयाय की य अवर्ारणाय कंप्यूटरय के य आतवष्कारय के य बादय हीय
सामिेय आईयऔरयइटं रिेटयके यआगमियिेय िोयमािोयजसेय सचू िाय
क्रातं िय काय तवस्फोटय हीय करय तदया.य इससेय पवू यध समाचारपत्रों,य
मगजीन्स,य टेलीतवजिय औरय रे तडयोय काय उपयोगय सचू िाय औरय
मिोरंजिय िकय हीय सीतमिय था.य येय मीतडयाय चिलय आर्तु िकय
समाजय के य तलएय तवशेषय चाररतत्रकय उत्पादय थेय औरय इसीतलएय
इन्हेंयआर्तु िकयमीतडयायभीयकहायगया.य
तफरय भीय आर्तु िकय संचारय माध्यमोंय िेय तपछलेय कुछय समयय सेय
व्यावसातयकय क्षेत्रय मेंय भीय बड़ीय छलांगय लगाईय ह.य मीतडयाय के य
ियेय रूपय मेंय आिेय के य बादय िोय सचू िाय संग्रहणय औरय ्रससारणय
तविरणयिेय भीयएकयबड़ेय व्यवसाययकी यशक्लयअतख्ियारयकरयलीयह.ययकंप्यटू रयके यतवकासयिेय इटं रिेटयके यतवकासयकी यिहवय
रखीयऔरयजबयइटं रिेटयसचू िाय्रसचारयमेंयउपयोगयहोिेयलगायिोयइसिेयएकयियायमाध्यमयपदायतकयायतजसिेयिईयसचू िाओयं काय
द्वारयखोला.इटं रिेटयिेय समाचारयकी यपरू ीयअवर्ारणायऔरयमिोरंजियउ्ोगयकोयपरू ीयिरहयझकझोरयतदया.यतकसीयभीयसमयय
औरयकहहयभीयसचू िायकी यउपलब्र्िायएकयियायअविरणयथायजोयअबयिकयके वलयककपिायिकयहीयसीतमियथा.यइटं रिेटयिेय
उपयोगकिाधयकोयअपिीयसतु वर्ायसेयआसािीयसेयसचू िाय्रसातप्तयसेयलसयकरयतदया.यअिं रतक्रयायऔरयसंदश े यसं्रसेषणयइटं रिेटयिेय
सोचिेय की यहदयिकयआसाियकरयतदया.यअबयिोयउपयोगकिाधय इसमेंय औरयअतर्कयरमयगएयहैं.यइसिेय अबयलोगोंयकोयअन्यय
कामोंयसेयतवरियकरिायभीयशरू ु यकरयतदयायह.यइसय्रसकारयएकयअलगयरूपयमेंयसचू िायऔरयमिोरंजियके यचलिेयतजसयिरीके यसेय
इसमेंयतविरणयवयउपयोगयहोिायह, उसेयअन्ययतकसीयआर्तु िकयसंचारयमाध्यमयजसेयरे तडयो, टेलीतवजिययायसमाचारपत्रयकी य
श्रेणीयमेंयरखयपािायसभं वयिहहयह.यआजयजिसचं ारयके यक्षेत्रयमेंययहयियायमाध्यमयकाफी य्रसतसद्धयऔरयजािा-मािायह.य
तफरयभीयइसयन्ययू मीतडयायिेयसंचारयव्यवसाययकोयतफरयसेयसोचिेयकोयमजबरू यतकयायह, िवीििमयिकिीकयिेयइसके यतवकासय
के यपतहएयकोयरुिगतियदेयदीयह.यतकसीयसामान्ययसेयस्थाियपरयभीयदेखें, हमेंयन्ययू मीतडयायसेय जड़ु ीयचीजेंयसहजयहीयतदखयजािीय
हैं.य जसेय के बल, फाइबर, उपग्रहय संचार, फक्सय मशीि, सेकयल ू रय फोि, टेलीय टक्स्ट, वीतडयोय टक्स्ट, टेलीय
कांफ्रेंतसंग,वीतडयोय कांफ्रेंतसंग, तडतजटलय आवाजय औरय वीतडयो, िवीििमय ्रसौ्ौतगकी यक्त ु य टीवी, सीर्ाय ्रससारणय िंत्र,
वीतडयोय फोिय औरय वीतडयोय ऑिय तडमांडय जसेय िोय सतु वर्ाओयं के य कुछय चिु हदाय िामय हैं.य इिय बदलावोंय िेय हमारे य तलएय
समाचारपत्रोंयकोयइटं रिेटयपरयपढयपािायसंभवयबिायायह.यहमारायपसंदीदायटीवीयशोयहोययायवीतडयोयपरू ीयहमारीयसाइजयमेंय

वीएमओयू Page 40
DMC-03

हमारे य रहिेय के य कमरे य मेंय समाय गयाय ह.य औरय िोय औरय अबय िोय खरददारीय भीय
ऑिलाइियऑियइटं रिेटयबैंतकंगयसतु वर्ायभीयर्ड़कलेय सेय उपयोगयमेंय आयरहीयह.य
हमयअपिायव्यवसाययऔरयसभीय्रसकारयके यट्ांजक्े शियऑिलाइियकरयसकिेय हैं,
अपिेय तकसीयत्रसययऔरयिजदीकी यके यसंपकध यमेंय सेकयल ू रयफोियसेय रहयसकिेय हैंय
तजसेय कहहयभीयलेय जािायआसाियह, तमत्रोंयसेय चटयकरयसकिेय हैंय औरयऐसीयहीय
अिेकयगतितवतर्यांयइसयआभासीयसंसारयमेंयकरयसकिेयहैं.य
मीतडयायऔरयमिोरंजियउ्ोगयआजयिकिीकयकी यबदौलियएकयदसू रे यसेयइििायअतर्कयजड़ु यचक ु े यहैंयतकयइससेयउपयोगकिाधय
के य तलएय िईय संभाविाऐयं बिीय हैंय औरय ियेय अवसरय पदाय हुएय हैं.य िईय अवर्ारणाय जसेय सचू िाय संचारय िकिीक, आपसीय
सतम्मलि, सचू िायआतर्क्य,सचू िायउच्चपथ, सचू िायतवस्फोट, मीतडयायक्रांतियऐसीयहीयआकषधकयसंचारयगतितवतर्यांय हैं.य
मीतडयायअबयइससेय अलगयिहहयहोयसकिा.यमीतडयायऔरयिकिीकयिेय एकयसाझायअवर्ारणायदीयतजसेय हमयआईसीटीयके य
िामय सेय जाििेय हैं.य दसू रे य माध्यमोंय के य बारे य मेंय हमारीय जािकारीय कमय होय सकिीय ह.य तफरय भीय येय तभन्िय माध्यमय तभन्िय
तवशेषिाओयं के यसाथयियेय माध्यमयहमारे य तलएयअसीतमियसंभाविाओयं के यिएयद्वारयखोलिेय हैं.यइसयईकाईयमेंय हमयइियसबय
अवर्ारणाओयं सेयरूबरूयहोंगे.यअबयहमेंयन्ययू मीतडयायकी यकुछयचतु िंदायतवशेषिाओयं की यचचाधयकरिीयचातहए.य
4.3.2 न्यय मीवडया कन चाररवत्रक गुण / वव नषताएं
न्ययू मीतडयायकी यभीयअन्ययपारंपररकयमीतडयायकी यभातं ियकुछयतवतशष्टयचाररतत्रकयगणु यवयतवशेषिाऐयं हैं, तजिके यचलिेय यहय
अिं रवयतक्तकयवयजिसंचारयके यक्षेत्रयमेंय सम्माियकायहकदारयह.यइिमेंय सेय भीयकुछयगणु यिोयऐसेय हैंय तजिकायदसू रे य माध्यमोंयमेंय
सवधथायअभावयह.य
4.3.2.1 न्यय मीवडया बनाम अंतरवैयवक्तक और जनकंचार
अिं रवयतक्तकयसंचारयकोईयदोयस्विंत्रयलोगोंयके यबीचयहोिेय वालायआमिे-सामिेय कायसंचारयहयतजसमेंय उिके यबीचयसंदश े ोंय
कायआदाि-्रसदाियहोिायह.यइसकाय्रसत्यिू रयभीयसामीप्ययके यचलिेयिरु ं ियतमलयजािायहयऔरयअन्ययतकसीयसंचारय्रसतक्रयायकी य
िल ु िायमेंययहयफी डबकयभीययथेष्टयहोिायह.ययेयसंदश े यभीयसामातजक-यभाविात्मकयदृतष्टयसेयिजदीतकयांयबढािेयहैं.य
दसू रीयओरयजिसचं ारयएकयतचन्ििशीलयसचं ारयहयऔरयइसीतलएययहयकईयमाध्यमोंययथायसमाचारपत्र, रे तडयो, टेलीतवजिय
औरयतफकमयके यमाफध ियसंचाररियहोिायह.यइसकाय्रसत्यिू रयभीयअक्सरयदेरयसेय तमलिायहयऔरयकईयबारयिोय्रसत्यिू रयिहीयभीय
तमलयपािायहण्संचारयस्रोियसदवयएकयजतटलयिंत्रयके यअर्ीियकामयकरिायह,जोयसंस्थातिकयहोिायह.यइसके यअलावायखपिय
औरयसच ं ारयतविरणय्रसतक्रयायभीयजतटलयऔरयचरणबद्धयहोिीयह.
तफरयभीयन्ययू मीतडयायअिं रवयतक्तकयऔरयजिसंचारयदोिोंयकी य हीयचाररतत्रकयतवशेषिाऐयं अपिेय मेंय समेटेय ह.यजबयसंचारय
इटं रिेटयके यमाफध ियहोिायहयिोययहयस्रोियजोयअक्सरयकोईयसंस्थाियहोिायह, औरय्रसाप्तकिाधयजोयएकययायदोयलोगोंयकायसमहू य
होिायह, के यबीचयसंवादयहोिायह.यययहयऐसायव्यतक्तगियसंबंर्यहोिायहयजोयसंचारकयऔरय्रसापकयपरयतिभधरयकरिायहयजहायं
्रसत्यिू रयभीयदेरयसेय तमलिायसंभवयह.यउदाहरणाथधय इटं रिेटयके यआभासीयकक्षयमेंय चतटंग, ईमेलयऔरयस्क्रेतपंगयआतदणय् यइिय
अथोंयमेंय देखयें िोयन्ययू मीतडयायअिं रवयतक्तकयसचं रणयसरीखायलगिायहयक्योंतकयइसमेंय सदं श े यतकसीयतवशेषयके यपासयसीर्ेय
संचररियहोिेय हैं.ययन्ययू मीतडयायके यमाफध ियसचू िाओयं कायआदाि-्रसदाियइसयरूपयमेंय पारस्पररकय्रसभावकारीयऔरयअथधवािय
होिायहयतकय्रसतिभागीयइसयपरयतियंत्रणयकरयसकिायहयऔरयआवष्यकयबदलावोंयके यसाथयभीयइसेयग्रहणयकरयसकिायह.यऐसीय
पारस्पररकिायआमिे-यसािेयहोिेयवालेयसंचारयकायएकयमहत्वपणू धयचाररतत्रकयगणु यह.य

वीएमओयू Page 41
DMC-03

इसीय्रसकारयन्ययू मीतडयायके यमाफध ियजिसंचारयहोिायह, क्योंतकयइसमेंय एकयमशीिययायउपयोगकिाधय कायध्यािमग्ियतदमागय


शातमलयहोिायह.यसचू िाओयं के यआदाि-्रसदाियमेंय सच ं ारयकायकोईयदसू रायिरीकायसामीप्ययरूपयकायस्थाियिहहयलेय सकिाय
इसीतलएयआमिे-यसामिेयकायसंचारयसवाधतर्कय्रसभावीयवयत्वररियमािायजािायह.
4.3.2.2 न्यय मीवडया की मल
य भतय वव नषताएं
न्ययू मीतडयायकी यमल
ू भिू यतवशेषिाऐयं तिम्िांतकियहैंय-य
 परस्परयतक्रयाशीलिाय
यन्ययू मीतडयायके यमाफध ियएकयदसू रे य कोयसचू िाओयं के यआदि-्रसदाियके यदौरािय्रसतिभागीयआपसयमेंय ्रसभातवियहोयसकिेय हैं.य
यहय्रसभावयकईय्रसकारयसेय होयसकिायहयजसेय उपभोक्तायसेय सच ू िादािायके यबीच, उपभेक्तायसेय उपभेक्तायके यबीचययायतफरय
उपभोक्तायभीयसचू िादािायहोयसकिायह.
 हाइपरटक्स्टय
यन्ययू मीतडयायकी यदसू रीयमहत्वपणू यध तवशेषिायइसमेंय हाइपरटक्स्टयसतु वर्ायहयजोयतभन्िय्रसकारयके यटक्स्टयजोड़िेय की यअिमु तिय
देिायह.ययहांयअक्स्टयसेयिात्पयधयशब्दयऔरयशातब्दकययायवीतडयोयदोिोंयसेयह.य
 मकटीमीतडयाय
यियेय माध्यमोंय मेंय फोटो,आवाज, दृश्य,श्रव्य, िस्वीरय औरय शब्दोंय कोय आपसय मेंय जोड़िेय की य सामथ्यधय ह.िभीय इसेय
मकटीमीतडयायकहायजािायह.ययहयतवशेषिायन्ययू मीतडयायकोयअन्ययमाध्यमोंयकी यअपेक्षायएकयपायदाियआगेयरखिीयह.य
 चयियसामथ्यधय
यइसके यसाथयन्ययू मीतडयायअपिेय दशधकोंयकोयअिेकयिईयसतु वर्ाऐयं ्रसस्िातवियकरिायह,जसेय अत्यतर्कयिेजयगतियसेय इसकाय
सच ं ालियतजििायिेजयमिष्ु ययकायतदमागयसोचयसकिायह.यिॉियलीतियरयकायधक्रमयवेबयकलस्टरयके यरूपयमेंय बिाएयजािेय हैंय
िातकयउपयोगकिाधय अपिीयरूतचयके यअिसु ारयइसकायउपयोगयकरयसके यऔरयबादयमेंय इसेय हटायभीयसके ; अबयिोयसमाचारय
्रससारणयइत्यातदयमेंयभीयउपयोगकिाधयकी यरूतचयऔरयरे यमहत्वयरखिेयलगीयह.य
4.4 भारत में टं रननट और कंप्ययटर क्रांवत
जसायतकय्रसारंभयमेंयभीययहयतजक्रयआयायतकयकंप्यटू रयकी यतवकासययात्रायमेंयइटं रिेटयकायसमययआयायतजसेयआजयन्ययू मीतडयाय
के यरूपयमेंय भीयसबं ोतर्ियतकयायजािायह.यइटं रिेटयकायतवकासयिोयअसख्ं ययसभं ाविाओयं के यबीचयके वलयमात्रयएकयपक्षयथाय
जोय कंप्यटू रय िेय हमेंय उपलब्र्य करवाया.इससेय भीय अतर्कय महिाय िोय इसय बािय की य थीय तकय इसिेय श्रतमकय शतक्तय कोय हीय
स्थािान्िररिय करय तदया.य जबय कायधस्थलोंय परय कंप्यटू रय की य उपयोतगिाय बढीय िोय इन्होिेंय अिेकािेकय कामगारोंय काय कामय
अके लेयहीयकरिायशरू ु यकरयतदया.ययय
4.4.1 कंप्ययटर का वतहाक और ववकाक
तवश्वय के य पहलेय कंप्यटू रय काय तवकासय सिय् 1945य मेंय एतियकय सेय हुआ.य इसेय वस्ििु ःय अमरीकाय की य पेतितसलवेतियाय
तवश्वतव्ालययमेंय सेिायके यउपयोगयके यतलएयतवकतसियतकयायगयायथायऔरयइसके यतलएयतवियव्यवस्थायभीयसेिायिेय हीयकी य
थी.य उसय समयय यहय एकय भारीभरकमय उपकरणय थाय तजसेय लाखोंय डालरय की य लागिय सेय बिायाय गयाय थाय औरय इसके य
पररचालियमेंय भीयतबजलीयकी यभारीयखपियहोिीयथी.यइििीयअतर्कयतकयजबयएतियकयकोयचालयू तकयायजािायऔरयइसकोय
तबजलीयसप्लाईयकी यजािीयिोयसारे यतफलाडेतकफयायशहरयकी यतबजलीयमतं द्धमयपड़यजािी.यअिःयकंप्यटू रोंयकायउपयोगयऔरय

वीएमओयू Page 42
DMC-03

पररचालियके वलयबड़ेय ्रसतिष्ठािोंयिकयसीतमियकरयतदयायगया.यतफरयभीयसािवेंय दशकयमेंय छोटेय कंप्यटू रयतवकतसियकरयतलएय


गएयऔरयइसके यसाथयहीयइिकायपररचालियभीयआसाियहोिायचलायगया.यभारियमेंयपहलायकंप्यटू रयसिय् 1955यमेंयकलकिाय
के यभारिीययस्थतिकी यसंस्थाियमेंय उपयोगयतकयायगयायथा.यतफरयभीयइसके यबड़ेय आकारयऔरयजतटलयपररचालिय्रसतक्रयायके य
चलिेय इसकायउपयोगयबंदयसायहीयरहा.ययहांय िकयतकय्रसारंभयमेंय िोयसरकारीयिीतियांय भीयतवदेशीयतिवेशयकोयलेकरयइििीय
उत्साहीयिहहयथी.यऔरयिोयऔरयस्थािीययउ्तमयोंयके यतलएयभीयकोईयसतु वर्ाऐयं िहहयथीययतकयवेय कंप्यटू रयके यउपयोगयकोय
बढावायदेय सकें .यतफरयभीयसिय् 1984यमेंय राजीवयगांर्ीयके य्रसर्ािमत्रं ीयबििेय के यबादयदेशयमेंय कंप्यटू रयआर्ाररियउ्ोगोंयकोय
लेकरयसरकारीयिीतियोंयमेंयबदलावयआयायऔरयदेशयमेंयइसीयके यसाथयकंप्यटू रीकरणयके यकामयिेयगतियपकड़यली.य
छोटायकंप्यटू रयतजसेय एकलयव्यतक्तयके यपररचालियके यरूपयमेंय तवकतसियतकयायगयायथा,अिःयइसेय व्यतक्तगियकंप्यटू रययाय
पीसीयकहायगया.यइसयछोटेय कंप्यटू रयकायतवकासय70यके यदशकयके य्रसारंतभकयवषोंयमेंय तकयायगया.यअबययहयएकयडेस्कटॉपय
तजििाय छोटाय होय गयाय औरय लागिय भीय कुछय हजारय डॉलरय हीय रहय गई.य पहलाय व्यतक्तगिय कंप्यटू रय तसतलकिय वलीय के य
जीरॉक्सयपाकध यमेंयतवकतसियतकयायगयायथा.यजेरॉक्सयपाकध यके यअन्वेषकोंयिेयइसके यअलावायतबट-मप्डयकंप्यटू रयतडस्प्ले, पल ु य
डाउियमेन्यसू , आइकॅ ि,माउसयऔरयलेजरयत्रसंटरयभीयतवकतसियतकया.यर्ीरे -र्ीरे यकंप्यटू रयकायबड़ेयपमािेयपरयउपयोगयसंचारय
संदशे यभेजिेय मेंय भीयहोिेय लगाय, तवशेषकरयहजारोंयलोगोंयिेय संसारभरयमेंय इसके यसहारे य 90यके यदशकयमेंय इटं रिेटयकायउपयोगय
करिायशरू ु यकरयतदया.यभारियमेंय80यके यदशकयसेयसिय् 1990यिकयकंप्यटू रयकायउपयोगयबहुियिेजीयसेयबढा.यतफरयभीययहयदरय
अमरीकायके यमक ु ाबलेयकाफी यकमयरही.यसिय् 2000यमेंयकरीबयआर्ेयअमरीकी यघरोंयमेंयअपिायस्वययं कायकंप्यटू रयथा.यजबतकय
इसयदौराियभारियमेंय यहयआक ं ड़ायके वलयएकयफी सदीयघरोंयिकयहीयतसमटायथा.यइसीयदौराियअमरीकी यकायाधलयोंयमेंय हरय
कातमधकयके यपासयअपिायकंप्यटू रयथायजबतकयभारियमेंयिोयऐसायसोचायभीयिहहयजायरहायथा.यइियसबयतवषमिाओयं के यबावजदू य
भारियमेंय कंप्यटू रयकायतवकासयहुआयऔरयर्ीरे -र्ीरे य यहयहरयकहहयचलियमेंय आयगया.यइसिेय एकयिईयिकिीकयउपलब्र्य
करवाई.यइसिेयमीतडयायजगियकायभीयचेहरा-यमोहरायबदलयतदया.
4.4.2 टं रननट
कंप्यटू रयकायसमाजयके यऊपरयसबसेय अतर्कय्रसभावयइटं रिेटयके यरूपयमेंय सामिेय आयायह.यइटं रिेटयसामान्ययसंचारयिंत्रयकाय
ऐसायजालयहयजोयउपयोगकिाधय कोयएकयसेय अतर्कयकंप्यटू रोंयपरयवहीयकामयकरिेय की यसहूतलयियदेिायह.ययहयपारस्पररकय
सहयोगयऔरयआपसीय्रसभावयकायएकयऐसायमाध्यमयहयजोयव्यतक्तगियउपयोगयके यतलहाजयसेय भौगोतलकयसीमाओयं सेय परे य
जाकरयकामयकरिायह.यदसू रे य शब्दोंयमेंय इटं रिेटयएकयऐसायमशीिीयिंत्रयहयजोयवतश्वकयस्िरयपरयसचू िायसंसारयकें यद्वारयसभीयके य
तलएयसमाियरूपयसेयखोलिायह.
सामान्ययरूपयसेयकहेंयिोयइटं रिेटयएकयऐसायकंप्यटू रयिंत्रयहयजोयएकयसाथयसचू िाओयं कोयग्रहणयऔरय्रससरणयकरिायह.यलाखोंय
की यसंख्यायमेंय कंप्यटू रोंयसेय जड़ु ाययहयएकयवतश्वकयिंत्रयह.य्रसत्येकयइटं रिेटयकंप्यटू रयजोयहोसटयकहलािायहयअपिेय आपयमेंय
स्वित्रं यहयऔरयऑपरे टरयअपिेयतलएयउपयोगीयसेवायकायचयियकरयसकिायहययायवतश्वकयइटं रिेटयसमदु ाययके यबीचयस्थािीयय
सेवायउपलब्र्यकरवायसकिायह.य
4.4.3 टं रननट का वतहाक और ववकाक
इटं रिेटयकायइतिहासयजाििेय के यतलएयहमेंय शीियद्ध
ु यके यतदिोंयमेंय लौटिायहोगा.य60यके यदशकयमेंय जबययहयशीियद्ध
ु यचरमयपरय
थायिबयअमरीकी यसरकारयसोतवयियआणतवकयआक्रमणयपरयतियंत्रणयकी यजगु ियमेंय थी.यउन्होिेय महससू यतकयायतकयसारेय
स्रोियएकयके न्रीयय्रसातर्करणयके यअर्ीियलेय आिेय सेय यहयतसथतियबिीयथी.यअिःयअबयइसयके न्रीयकरणयकोयतवके न्रीकृ िय
करिेय कायतवचारयपिपा.यइसके यतलएययहयतसद्धांियअपिायायगयायतकयसारे य कंप्यटू रोंय कोयसमाियपररतस्थतियोंयमेंय लाकरयउसय
वीएमओयू Page 43
DMC-03

ित्रं यपरयभेजये सारे य संदश


े यएकयसाथयपके टयके यरूपयमेंय ्रसाप्तयतकएयजाऐ.ं यइसतलएयअमरीकी यसरकारयिेय कंप्यटू रोंयकायएकयित्रं य
तवकतसियतकयायजोयदेशयके यबाहरयभीयफलायथा.यहयपरू ायित्रं यइसयरूपयमेंय तवकतसियतकयायगयायथायतकययतदयएकययायदोय
कंप्यटू रोंयके यसाथयकुछयघतटियभीयहोिायहयिोयदसू रे य इससेय ्रसभातवियहुएयतबिायपवू वध ियकामयकरिेय रहेंग.े यइसेय अपाधिेटयिामय
तदयायगयायतजसेयइटं रिेटयकायपवू जध यभीयकहायजािायह.य
सिय् 1973यमेंयअमरीकी यरक्षायअिसु र्ं ािय्रसोजेक्टयएजेन्सीयिेयएकयअिसु र्ं ाियकायधक्रमयके यिहियतवतवर्य्रसकारयके यआिं ररकय
जड़ु ावयवालेय िंत्रयकोयतवकतसियतकया.यइसकायहेियु ऐसेय संचारयिंत्रयकायतवकासयकरिायथायतजसमेंय उसयिंत्रयसेय जड़ु ेय सारे य
कंप्यटू रय पारदतशधिाय के य साथय गणु ात्मकय रूपय सेय सचं ाररिय होय सके य औरय पके टय रूपय मेंय सदं श
े य तमलय सकें .इसेय इटं रिेतटंगय
्रसोजेक्टयकहकरयपक ु ारायगयायऔरयइसयिेटवकध यकोयतजसेयइसयररसचधयमेंयशातमलयतकयायगयायथा,उसेयइटं रिेटयिामयतदयायगया.य
इसय सारीय कवायदय मेंय जोय ्रसोटोकॉलय तवकतसिय तकयाय गयाय उसेय आजय हमय आईपीय ्रसोटोकॉलय याय ट्ांसय तमशिय कंट्ोलय
्रसोटोकॉियटीसीपीयके यिामयसेयजाििेयहैं.य
य्तपय्रसारंभयमेंय इटं रिेटयकोयएकयतवशेषयउद्देश्ययसेय तवकतसियतकयायगयायथा, तफरयभीयइसेय र्ीरे -र्ीरे य आमजियके यतलएय
उपयोगय की य अिमु तिय देय दीय गई.य बादय मेंय यहय सेवायवतश्वकय स्िरयपरयउपलब्र्यकरवायदीय गई.य अन्यय तकसीय दसू रे य संचारय
माध्यमोंयकी यिल ु िायमेंयइटं रिेटयके यमाफध ियसंचारयअतर्कयिेज, सस्िायऔरयतवश्वसिीययह.यइटं रिेटयकी यभारियमेंयलोकत्रसयिाय
औरयतवस्िारीकरणयसिय् 1995यके यबादयहीयरुिगतियसेय होयपाया,जबयइसेय व्यतक्तगियऔरयसांगठतिकयमकसदयसेय उपलब्र्य
करवायायगया.ययतसिंबरय2008यमेंय भारियमेंय 4यकरोड़य53यलाखयसतक्रययइटं रिेटयउपभोक्तायथेय (स्रोि-यभारिीययअिं राधष्ट्ीयय
इटं रिेटयऔरयमोबाइलयएसोतसयेशि)यसिय् 2006यमेंयशरू ु आियके यबादयसेयभारियमेंयब्रॉडबैंडयकिक्शिोंयकी यसंख्यायलगािारय
बढयरहीयह.यिवबं रय2009यके यअिं यमेंयदेशयमेंयब्रॉडबैंडयकिक्शिोंयकी यसंख्याय7यकरोड़य57यलाखयिकयपहुचं यगईयथी.यबादयमेंय
सिय् 1992यमेंय आतथधकयउदारीकरणयके यदौरयमेंय कईयतिजीयइटं रिेटयसेवाय्रसदािायभीयआयगएयतजससेय ्रसतिस्पर्ाधय बढिेय सेय
सेवाऐयं औरयभीयअच्छीयवयसस्िीयहोयगई.यदरू संचारयसेवाऐयं ट्ाईयसंस्थायद्वारायतियंतत्रियकी यजािीयहैं.य
इटं रिेटयहीयऐसायमाध्यमयथायतजसिेय इसीयसमययपरू े य ससं ारयमेंय मीतडयायउ्ोगयकोयसहारायतदया.यइससेय इियसेवाओयं काय
तवस्िारयिेजीयसेयहुआयऔरयदरें यभीयआमयपहुचं यमेंयआयगई.यइसकायएकयकारणयशायदययहयभीयथायतकयकंप्यटू रयकी यबदौलिय
इटं रिेटयसेवाऐयं भीयअबयव्यतक्तगियरूपयसेयआमयजरूरियबियगई.यअबयिोयसामान्ययरूपयसेयइटं रिेटयलोगोंयके यसीखिे,खेलिे,
सच ं रणयऔरयकामयकरिेय कायसवधसल ु भयसार्ियबियगया.यइसिेय लोगोंयके यव्यवसाययके यिरीके , यात्रा,खरीददारीयआतदयकोय
परु ीयिरहयबदलकरयरखयतदयायऔरयइसके यतबिायजीवियिीरसयवयअर्रू ायसायलगिेयलगा.यअबयिोयई-यकॉमसध,ई-यतबजिेस, ई-
बैंतकंग,ई-गविेंसय औरयई-य लतििंगय जसीय आजय की य जरूरिय औरय पररतस्थतियोंय के य अिसु ारय िईय अवर्ारणाय सामिेय आईय
तजसके यबारे यमेंयहमयअगलेयअध्याययमेंयचचाधयकरें गे.य
4.4.4 टं रननट और वैवश्वक ग्राम की अवर्ारणा
इटं रिेटयिेय तितिियहीयसबं तं र्ियसेवाओयं कोयत्वररियबिायायहयऔरयवास्िवयमेंय सदं श े ोंयकायदेशयकी यसीमाओयं के यपरे य भीय
आदाि-्रसदािय िोयमािोंयअबयपलकय झपकिेय होिेय लगायह.यदसू रे य शब्दोंय मेंय इटं रिेटय िेय अलग-अलगयलोगों, देश, औरय
सस्ं थािोंयके यबीचयसमययऔरयस्थाियके यअिं रालयकोयभरिेय कायकामयतकयायह.यजबयइटं रिेटयके यमाध्यमयसेय लोगयदेशयकी य
सीमाओयं के यपारयजाकरयभीयसंचारयकरिेय हैंय िोयदेशोंयके यबीचयतखचं ीयभौतिकयदरू रयांय भीयलंबीयिहहयलगिी.यिभीयिोयकहाय
जािायहयतकयइटं रिेटयिेयसंसारयकोयआमल ू चलू यबदलकरयरखयतदयायह.यलोगोंयऔरयदेशोंयके यबीचयकी यदरू रयांयआियतसमटकरय
तसकुड़यसीयगईयहैंयऔरयलोगयतबककुलयऐसेयसंचारयकरिेयहैंयमािोंयइियदरू रयोंयसेयइिरयवेयएकयवतश्वकयग्रामयकायहीयतहस्सायहों.य

वीएमओयू Page 44
DMC-03

वतश्वकयग्रामयकी यबाियसबसेय पहलेय सिय् 1960यमेंय किाडायके यमीतडयायगरू ु यमाशधलयमकयलहु ाियिेय की यथीयजबयइटं रिेटयकाय
आगमियहुआयहीयथा.यउसिेय ससं ारयकोयइटं रिेटयके यमाफध ियजोड़िेय कायएकयसपिायदेखायथा.यठीकयउसीय्रसकारयजसेय हाइवेय
सदु रू यस्थािोंयकोयआपसयमेंय जोड़िेय हैं,यठीकयउसीय्रसकारयइटं रिेटयभीयदेशोंयकोयजोड़िेय कायकामयकरे गायऔरयवहयभीयइिकी य
भौगौतलकयसीमाओयं सेय पारयजाकर.यइसयपदयकोयउन्होिेय सचू िायकायसपु रयहाइवेय कहकरयपक ु ारायक्योंतकयलोगयइटं रिेटयपरय
यािायाियकी यिरहयसचू िाओयं कायआदाि-्रसदाियकरें ग.े ययायतफरयदसू रे यशब्दोंयमेंयकहेंयिोयलोगयइटं रिेटयपरयअपिीयसचू िाओयं
की ययात्रायके यमाफध ियएकयदसू रे य सेय जड़ु ेंग.े यइियसबके यचलिेय मकयलहु ाियकायतवश्वासयथायतकयसचू िाओयं कायइटं रिेटयिामकय
यहयसपु रहाइवेय परू े य तवश्वयकोयएकयवतश्वकयग्रामयमेंय बदलयदेगा.लहु ाियकी यसोचयआजयसचयमेंय बदलिीयतदखयरहीयहयक्योंतकय
आजयहमयऐसेयहीयवतश्वकयग्रामयकायतहस्सायहैं.य
4.4.5 न्यय मीवडया और कवयमलन
सतम्मलियएकय्रसतक्रयायहयतजससेय तभन्िय्रसकारयके यसंचारयमाध्यमयएकयदसू रे य सेय जड़ु िेय हैं.यन्ययू मीतडयाययायइटं रिेटयभीयइसय
्रसतक्रयायमेंय शातमलयह.यन्ययू मीतडयायमेंय हमयपढयसकिेय हें,फोटोग्राफयदेखयसकिेय हैं,संगीियवयअन्ययश्रव्ययसामग्रीयसिु यसकिेय
हैंयऔरययहायं िकयतकयतपक्चरयभीयदेखयसकिेयहैंणय् क्हायजािायहयतकयइटं रिेटयसभीयसच ं ारय्रसकारोंयकोयअपिेयमेंयसमेटयलेिायहय
औरयएकयऐसेयसंचारयमाध्यमयके यरूपयमेंयसामिेयआिायहयतजसमेंयहरय्रसकारयके यडाटायऔरयसचू िाऐयं हरयकहहयऔरयतकसीयभीय
समययत्वररियउपलब्र्यहैं.ययहीयबाियन्ययू मीतडयायकोयअन्योंयसेयअलगयऔरयतवतशष्टयतदखािीयह.य
वल्डध वा ड वनब --्रसारंभयमेंयइसेयतटमयबिधरयिेयउच्चयभौतिकयशतक्तयके यक्षेत्रयमेंयवतश्वकयसचं ारयके यतलएयतवकतसियतकयायथा.य
लेतकियबादयहाइपरतलक ं यअवर्ारणायके यचलिेयकंप्यटू रयपरयWWWयकाफी यलोकत्रसययहोयगया.ययहयइििायआसाियथायतकय
तबिायतकसीयजतटलयकमांडयके यउपयोगकिाधयिरु ं ियएकयपेजयसेयदसू रे यपेजयपरयजायसकिेयहैं.य
यतदयआपके यपासयअपिायमॉडेमयसतहियकंप्यटू रयहयिोयआपयटेलीफोियलाईियके यसहारे य इटं रिेटयसेय औरयतफरयवेबयसेय जड़ु य
सकिेयहैं.यएकयब्रॉसरयके यसहारे ययहयआपके यकंप्यटू रयपरयअपलोडयहोयजाएगा.ययहयएकय्रसकारयकायसॉफ्टवेयरयहयजोयआपकोय
वेबयपरयजाकरयइसके यकंटेंटयलेिेयकी यसहूतलयियदेिायह.यइटं रिेटयसेवाय्रसदािायके यरूपयमेंयआपयसाइिअपयभीयहोयसकिेयहैं.ययेय
आईएसपीयहुकयआपकी यपहुचयइसयपरू े य िंत्रयऔरयसचू िायउपलब्र्िायक्षेत्रयिकयकरयदेगा.यवेबयसूचिाऐयं अक्सरयवेबसाइट्सय
परयहीयरखीयजािीयहैं.ययहयइसेयएकयसामान्ययक्षेत्रयके यरूपयमेंयपररभातषियकरिायह.य
टं रननट और WWW में अंतर
यइटं रिेटयके वलयमात्रयWWWयिकयहीयसीतमियिहहयह.ययहयिोयएकयऐसायआर्ारभिू यढांचायहयजोयकंप्यटू रयपरयवतश्वकय
सीमाओयं के य पारय भीय एकय दसू रे य सेय बािय करिेय की य अिुमतिय देिाय ह.य वेबय एकय आिं ररकय सेवाय हय तजसमेंय इटं रिेटय परय
डाटा,टक्स्ट,िस्वीरें ,ग्रातफक्सयऔरयऑतडयो-यवीतडयोयकायएकयदसू रे य सेय आदाि-्रसदाियकरयसकिेय हैं.यWWWयकी यिरहय
इटं रिेटयपरयईमेलयजसीयसेवाऐयं भीयहैंयजोयउपरोक्तयसभीयकुछयएकयसेयदसू रे यउपयोगकिाधयकोयिरु ं ियउपलब्र्यकरवािीयहैं.य
4.5 न्यय मीवडया और कयचना क्रांवत कन प्रभाव
इटं रिेटयन्ययू मीतडयायके यरूपयमेंय आजयसचं ारयमाध्यमयकायऐसाय्रसभावीयऔरय्रसतिस्पर्ीयमाध्यमयहयतकयअबयिोययहयकंटेंटय
बदलिेयकायभीयमाद्दायरखिायह.आजयकी यिारीखयमेंयइटं रिेटयसचू िाय्रसातप्तयकायसबसेयबड़ायसार्ियबियचक ु ायह.यउपयोगकिाधय
के यतलएयिोययहयसचू िायवयडाटायसंग्रहयके यसंसारयमेंयगोिेयलगािेयसरीखायह.य
त्रसंटयमीतडया, टेलीतवजियऔरयरे तडयोयसेयअलगयइटं रिेटयउपयोगकिाधयकोयतकसीयतस्थतिययायपररतस्थतियकोयअलगयिजररयेय
सेयदेखिेयकी यसामथ्यधयदेिायह.इसिेयएकयअलगयऔरयबड़ेयउपभोक्तावगधयकोयजन्मयतदयायहयतजसमेंयजाििेयसमझिेयकी यअपारय
भख ू यह.यययहयबदलावयउिके यहावभावयमेंयिजरयआिायह,तजससेयदसू रे यमाध्यमयभीयअपिेयिौरिरीके यबदलिेयकोयमजबरू यहुएय
वीएमओयू Page 45
DMC-03

हैं.यलोगोंयकी यजाििेय की य भख ू यकोयशांियकरिेय मेंय इटं रिेटयकाफी यहदयिकयसक्षमयहुआयह.यअभीयभीयइसकी यतवकासययात्राय


रूकी यिहहयह यदसू रीयओरयइटं रिेटययायन्ययू मीतडयायिेय एकयियेय ्रसकारयकायमाहौलयतदयायहयजोयहरयतकसीयतवशेषकरयबच्चोंय
कोयिोयबहुियरासयआयायह.यइसके यअलावायन्ययू मीतडयायऐसेयअंिमख धु ीयलोगोंयके यतलएयभीयसमययतबिािेयकायअचक ू यउपायय
बिायहयजोयसामातजकयरूपयसेय घल ु तमलयिहहयपािेय लेतकियसाइबरयगतितवतर्योंयमेंय अपिेय आपकोयबहुियसहजयपािेय हैं.यहरय
उम्रय के य िबके य के य तलएय न्ययू मीतडयाय ज्ञािवर्धक,मिोरंजकय औरय मस्िीभराय सार्िय तसद्धय हुआय ह.य इटं रिेटय लोगोंय की य
माितसकिायकोयबदलिायह.यइसकायउपभोक्तायतभन्ियसंस्कृ तियोंयकोयभीयअपिीयतजन्दगीयकायतहस्सीयबिािायहयतजससेय
हमारायदरू -दरू यिकयकोईयवास्िायिहहयहोिायलेतकियइटं रिेटयके यमाफध ियआजयवहयहमारे यआसपासयकी यहीयसंस्कृ तियलगिीयहय
औरयहमयउसके यसाथयसमरूपयहोयजािेयहैं.यभारिीयययवु ाओयं के यबीचयिोयइटं रिेटयआजयइसयकदरयतसरयचढकरयबोलयरहायहय
तकयभलेय वेय अपिीयपारंपररकयसंस्कृ तियसेय पररतचियिहहयहो, लेतकियपतिमीयसंस्कृ तियऔरयउिकायजीवियआदशधय बियगयाय
ह.यइसीतलएयसहजयरूपयसेयआजयपतिमीयसस्ं कारययवु ायवगधयिेयअपिायतलएयहैं.य
न्ययू मीतडयायसचू िाओयं कायसंग्रहणयके न्रयह.य WWWयके यसाथयइटं रिेटयसचू िाओयं के यसंसारयकायद्वारयखोलिायह.यसचू िाओयं
की य असीतमिय श्रंखलाय उपभोक्ताय सेय मात्रय एकय तक्लकय की य दरू ीय परय उपलब्र्य ह.य मकटीमीतडया,हाइपरटक्स्टय औरय
हाइपरतलंकयजसीयिवीििमयसतु वर्ाओयं िेयिोयमािोयब्रहांडयके यलाखोंय-करोड़ोंयडाटायऔरयसचू िाओयं की यचाबीयहमेंयथमायदीय
हयऔरयचाहेयजसेयउपयोगयके यअसीतमियअतर्कारयभीयदेयतदएयहैं.यहमिेयअपिीयपरू ीयतजन्छगीयमेंयतजििीयसचू िाऐयं समेटीयिहहय
होंगीयउससेयकईयगिु ायअतर्कयसचू िाऐयं हमेंयअपिीयककपिायसेयभीयअतर्कयएकयहीयजगहयआसािीयसेयउपलब्र्यहैं.य
यइसय्रसकारयआजयवास्िवयमेंयन्ययू मीतडयायके यसहारे यसचू िायतवस्फोटयजसीयतस्थतियबिीयह.यहमारे यउपयोगयकरयपािेयकी यसीमाय
सेयभीयकईयगिु ायअतर्कयसचू िाऐयं उपयोगयतकएयजािेयके यइिं जारयमेंयसंग्रतहियहोिीयजायरहीयहैं.यअबयिोयऐसायलगिायहयमािोय
सचू िाययके यहाइवेय परययािायाियजामयजसीयतस्थतियबियगईयहयतजससेय पारयपािेय के यतलएयसभीयकोयकड़ीयमशक्कियकरिीय
पड़ेगी.य
4.6 कारां
कंप्यटू रयके यआगमियतवशेषकरयइटं रिेटयऔरयवकडधय वाइडयवेबयके यआिेय के यसाथयहीयन्ययू मीतडयायकी यअवर्ारणायसामिेय
आई.न्ययू मीतडयायके यतलएयइटं रिेटयअपररहायधय बियगयायहयक्योंतकययहयसंचारयकायएकयियायमाध्यमयहमारे य तलएयलेकरय
आयायह.यआजयइटं रिेटयिेयसचू िायसंग्रहणयऔरयतविरणयके यिौरिरीकोंयमेंयआमल ू चल
ू यपररविधरयकरयतदयायह.य
न्ययू मीतडयायिेय परु ािेय पारंपररकयमीतडयाययथायसमाचारयपत्र,रे तडयोयवयटेलीतवजियसेय अगं ीकारयकी यहैंय वहहयकुछयिएयगणु य
दसू रे य माध्यमोंय कोय अपिीय ओरय सेय ्रसस्िातविय तकएय हैं.इिमेंय सेय कुछय िोय मीतडयाय जगिय के य तलएय तबककुलय िएय औरय
बहुपयोगीयहैंय जसेय मकटीमीतडया,चयिीयिा,हाइपरटक्स्ट,अिं रतक्रयाशीलिायआतद यमकटीमीतडयायसेय िात्पयधय न्ययू मीतडयाय
कायवहयगणु यतजससेयवहयशब्द,िस्वीरें , चलयऔरयतस्थरयदोिोंय्रसकारयकी यछतवयां,आवाजयऔरयअन्ययतकसीयभीय्रसकारयकी य
श्रव्ययगतितवतर्यकोयसाथयतमलायदेिायह.यन्ययू मीतडयायऐसेय समहू ोंयकी यपहचाियकरायदेिायहयतजिकी यअतभरूतचयांय समािय
हैं,जबतकयदसू रे य माध्यमोंयमेंय ऐसायिाममु तकियिहहयिोयमतु श्कलयजरूरयह.यउपयोगकिाधय कोयके वलयमाउसयदबािायहोिायहय
औरयजरूरियकी यहरयजािकारीयउसके यकंप्यटू रयकी यस्क्री ियपरयहातजरयहोिीयह.
न्ययू मीतडयायउपभोक्तायकोयइििेय्रसकारयकी यसामग्रीयउपलब्र्यकरवािायहयजोयतजसकायदसू रे यमीतडयायमेंयअभावयरहिायह.ययहय
बाियहालांतकयइसेयऔरोंयसेयअलगयऔरयआगेयखड़ायकरिीयहयलेतकियउपभोक्तायके यतलएययहीयकईयबारयकन्फ्यजू यपदायकरिेय
वालीयभीयहोिीयह.यचयियकी यसमस्यायकईयबारयउसमेंयखीजयभीयपदायकरयदेिीयह.हाइपरटक्स्टयसेयिात्पयधयहयन्ययू मीतडयायकी य
वहययोग्यिायतजससेयअिकािेकयपेजोंयकोयएकयदसू रे यसेयजोड़ायजायसकिायह.यजोड़िेयवालेयपेजोंयकी ययहयसंख्यायअसंख्ययहोय

वीएमओयू Page 46
DMC-03

सकिीयह.यइटं रिेटयकोयसचू िाओयं कायसंग्रहणयके न्रयभीयकहायजािायह.ययहयतकसीयभीयतवषययपरयसचू िायकायतपटारायखोलेय


रखिायह.यसंभवियाययहयसग्रं हणयइििायतवशालयहयतकयहमयस्वययं इसेयसहेजिेयलगयजाएयं िोयशायदयएकयजीवियभीयकमयपड़य
जाए.यतफरयभीयसचू िाओयं काययहयभडं ारणयतदि्रसतितदियबढिायहीयजायरहायह.य
4.7 अभ्याका ध प्रश्न
1. अवतलघु उत्तरीय प्रश्न
 इटं रिेटयक्यायह?
 मकटीमीतडयायसेयक्यायिात्पयधयह?
 हाइपरटक्स्टयक्यायह?य
 भारियमेंयतसिंबरय2008यमेंयइटं रिेटययजू रयके यसंख्यायतकििीयथी?
लघु उत्तरीय प्रश्न
2. वकडधयवाइडयवेबयपरयसंतक्षप्तयतटप्पणीयतलतखए.
3. वतश्वकयग्रामयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?
दीघध उत्तरीय प्रश्न
4. न्ययू मीतडयायकी यसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यन्ययू मीतडयायके यतवतवर्य्रसकारोंयकी यचचाधयकी तजए|य
5. भारियमेंयकंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयकायइतिहासयऔरयतवकासयकायसंतक्षप्तयमेंयवणधियकी तजए|
4.8 उपयोगी पुस्तकें
5.य India’s Communication Revolution, by Arvind Singhal and Everett M Rogers, Sage
Publication
2. ययJournalism Online, by Mike Ward, Focal Press

वीएमओयू Page 47
DMC-03

काई -5
जनकंचार और कंप्ययटर
काई की रूपरनखा
5.1य उद्देश्यय
5.2य ्रसस्िाविा
5.3 संचारयमाध्यमोंयमेंयकंप्यटू रयकायउपयोगय
5.2यय ऑिलाइियसमाचार-यपत्रयय
5.5यय दसू रे यमाध्यमोंयसेयिल
ु िाय
5.6यय न्ययू मीतडयायकायदशधकयवगध
5.7यय साराश ं य
5.8य अभ्यासाथधय्रसश्न
1.9य उपयोगीयपस्ु िकें
5.1 उद्दनमय
क काई कन अध्ययन कन पमचात हम यह कमझ पाऐगनं -
 जिमाध्यमोंयमेंयकंप्यटू रयकायउपयोगय
 ऑिलाइियसमाचार-पत्रयकी यतवश्लेषणात्मकयअवर्ारणाय
 ऑिलाइियसमाचार-यपत्रयकी यतवशेषिाऐ ं
 दसू रे यमाध्यमोंयके यसाथयिल
ु िात्मकयअध्ययि:यअिं रयऔरयसाम्यिाऐयं
5.2 प्रस्तावना
तपछलीयईकाईयमेंय हमिेय कंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयके यआतवष्कारयके यसाथयकसेय येय मािवयके यजीवियपरयगहराय्रसभावयडालयरहेय
हैं, इसयबाियपरयचचाधयकी यथी.
इसयईकाईयमेंयहमयकंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयके यदसू रे य्रसभावोंयकी यचचाधयकरें ग.े यजिसंचारयऔरयपत्रकाररिायके यक्षेत्रयमेंयतकसय्रसकारय
कंप्यटू रयवयइटं रिेटय्रसभावीयहुएयहैं,ऑिलाइियपत्रकाररिायक्यायह? यायतफरयसमाचारयपत्रोंयके यइटं रिेटयसस्ं करणोंयकी यचचाधय
िकयहमारायअध्ययियतवस्िाररियहोगा.ययेयऐसेयतबन्दयू हैंयतजिके यबारे यमेंयजाििेयकी यसभीयकोयकाफी यतजज्ञासायह.य
5.3 जनमाध्यमों में कंप्यटय र का उपयोग
कंप्यटू रयऔरयइटं रिेटयमिष्ु ययद्वारायखोजेय गएयदोयमहत्वपणू यध आतवष्कारयहैं.यइियपररविधिोंयिेय सचू िाय्रसातप्तयकी यएकयऐसीय
चाबीयथमायदीयहयतजससेय आजयिईयपीढीयपरु ािीयपीढीयसेय एकयकदमयआगेय ह.यवकडधय वाइडयवेबयके यसाथयकंप्यटू रयऔरय
इटं रिेटयदोिोंय21वहयसदीयकी यअतद्विीययकृ तियायं हैंयतजन्होिेंयपरू ीयमािवीयिायकायचेहरायबदलकरयरखयतदयायह.य
न्ययू मीतडयायकायइििायदरू गामीय्रसभावयपड़ायहयतजसके यबारे यमेंयहमयतपछलीयईकाईयमेंयअध्ययियकरयचक ु े यहैं.्रसभावोंयकोयलेकरय
िोयमीतडयायभीयअछूिायिहहयरहायह.यजसेयहीयकंप्यटू रयकायउपयोगयबढायमीतडयायकी यपहुचं यभीयिेजीयसेयदेशयकी यसीमाओयं सेय

वीएमओयू Page 48
DMC-03

आगेय वतश्वकयस्िरयिकयहोयगई.यपत्रकाररिायके यक्षेत्रयमेंय यहय्रसभाव, मिोरंजियउ्ोग,टेलीतवजियउत्पाद, रे तडयोय्रससारणय


औरयतफकमयतिमाधणयसतहियमीतडयायकी यहरयतवर्ायमेंयदृतष्टगोचरयहोयरहायह.य
5.3.1 मीवडया में कंप्यटय र का उपयोग
आजयमीतडयायउ्ोगयकी यहरय गतितवतर्य मेंय कंप्यटू रयकाय्रसभावयतदखाईयदेिायह.य वस्ििु ःय आजयहरे कयमीतडयाय घरािेय मेंय
कंप्यटू रीकृ ियवािावरणयतदखाईयदेिायह.यइिकी यहरयगतितवतर्यआजयकंप्यटू रयसेयसंचातलियहोयरहीयह.य
उदाहरणयके यिौरयपरयहमयदेखिेय हैंय तकय्रसकाशियउ्ोगोंयकोयआजयकंप्यटू रयिेय काफी यसहूतलयियबक्शयदीयह.यकंप्यटू रयिेय
आजय्रसकातशियहोिेयवालीयसामग्रीयकोयडेस्कटॉपयपरयियारयतकयायजािायसभं वयकरयतदयायह.यआजयपेजयघरयबठे यियारयकरय
तलयायजािायह.यइसीतलएयआजयतबिायलागियऔरयसंस्करणोंयकी यसंख्यायकी यतचन्िायतकएयबगरयछोटीयबक ु लेटययायमगजीिय
काय ्रसकाशिय तकयाय जािाय संभवय होय गयाय ह.य पत्रकाररिाय के य क्षेत्रय मेंय कंप्यटू रय की य उपयोतगिाय सवधतवतदिय हय क्योंतकय
कंप्यटू रीकृ ियवािावरणयके यलाभयइसयपेशये सेयजड़ु ेयलोगोंयकोयसहजयसमझयआयगएय
हैं.य अबय िोय संपादकी यय आलेखय जसेय घटकय भीय लंबीय दरू ीय िकय त्वररिय औरय
कागजयपरयतकएयकामयकी यिल ु िायमेंयपररशद्ध
ु िायवयत्रतु टरतहियभेजये जािेयलगेयहैं.य
अबयररपोटधरयकोयभीयकागजयपरयकुछयअतर्कयिहहयतलखिायपड़िा.यइसके यबजायय
वेय कंप्यटू रयपरयहीयअपिायआलेखयियारयकरयलेिेय हैंय औरयइसेय दसू रे य टतमधिलयसेय
जोड़यदेिेय हैं.यइसयसारीयकवायदयिेय डाटायस्थािान्िरणयऔरयउसेय दसू रोंयसेय साझाय
करिायकाफी यआसाियकरयतदयायह.यइसीतलएयिोयतलतख्ियकहािीयिरु ं ियसंपादकयिकयस्थािान्िररियकरयदीयजािीयह,इसेय
िरु ं ियदसू रे य कंप्यटू रयपरयसंपातदियकरके यतफरयसेय उसीयगतियसेय ररपोटधरयकोयलौटायभीयतदयायजािायह.यइसके यबादययहयियारय
सामग्रीयिेजीयसेय लेआउटयकातमधकयकोयभेजयदीयजािीयहयिातकयवहयइतच्छियस्थाियपरयइसेय जगहयदेय सके .ययहयसारायकामय
अबयकंप्यटू रयपरयहीयसहजिायसेयसंचातलियहोिेयलगायह.यकुछयहीयसकंडोंयमेंययहयतिपटयजािायह.
अबयिोयसपं ादियकायकामयकंप्यटू रयकी यमददयसेय अच्छे य सेय होिेय लगायह,क्योंतकयआजयकंप्यटू रयमेंय फोटोयऔरयतलतखिय
संपादियके यतलएयकाफी यसारे यियीययतु क्तयांयआयगईयहैंयतजिके यसहारे यरोचकयसंपादियपठिीययसामग्रीयके यसाथयियारयहोयजािाय
ह.यइसीयसेय जड़ु ेय दसू रे य कामयजसेय ्रसफ
ू यरीडरययायटाइपयसतटंगयइत्यातदयअबयआजयकी यपररतस्थतियमेंय बीिेय जमािेय की यबाियहोय
गईयह, क्योंतकयकंप्यटू रयकायवडधय ्रसोसेसरययहयसारायकामयिेजयगतियऔरयपररशद्ध ु िायसेय करयदेिायह.यअबयिोयकागजयकाय
कामयपरू ीयिरहयमशीियआर्ाररियहोयगयायतजससेयकामयमेंयिेजीयऔरयएकयिरहयकी यपणू िध ायआयगईयह.ययअबयिोयकंप्यटू रयपरय
अच्छीयतडजाईियके य्रसकाशियकायधय के यतलएयिवीििमयडीटीपीयकायधक्रमयसरीखेय फंक्शियभीयउपलब्र्यहैं.यययहयग्रातफक्सय
औरयिस्वीरोंयकोयअच्छे य सेय संचातलियकरयलेिायह.यफज्ञेटोशॉपयजसीययतु क्तयांय तकसीयफोटोयकी यगणु विायकोयसर्ु ारिेय औरय
उसमेंय इतच्छिय पररविधिय करिेय काय कामय बखबू ीय करय लेिीय हैं.य इसके य अलावाय कोरलय ड्राय सरीखेय टूलय िोय ग्रातफक्सय वय
तडजाईियके यअसंख्ययअवसरयउपलब्र्यकरवािेय हैं.यकंप्यटू रयके य्रसयोगयिेय अबयफोटोयसपं ादियकोयिोयमािोयबच्चोंयके यखेलय
तजििायआसाियबिायतदयायह.यसंपादकयपलकयझपकिेय फोटोयकी यब्राइटिेसयऔरयकॉन्ट्ेस्टयकोयसटयकरके यइसेय जरूरियके य
अिसु ारयक्रॉपयभीयकरयसकिाय ह.वहयकंप्यटू रयमेंय उपलब्र्यअितगििययतु क्तयोंयकी य मददयसेय फोटोग्राफयकी यगणु वत्तायभीय
सर्ु ारयलेिायह.ययहयसंपातदियफोटोयतमिटोंयमेंयछपिेयवालेयपेजयपरयपहुचं ायदीयजािीयह.यबेिारयिकिीकयऔरयटेलीफोियलाईिय
की यबदौलियफोटोग्राफरयसकंडोंयमेंयसदु रू यबठे यभीयिस्वीरें यआसािीयसेयसमाचारयकक्षयिकयतभजवायदेिायह.य
कंप्यटू रयकी यबदौलियलेआउटयियारीयकायकामयभीयअबयकाफी यसहजयहोयगयायह.यलेआउटयियारयकायकामयएकयश्रमसाध्यय
औरयसंबंतर्ियकातमधकयके यतलएयकाफी यसतक्रयिाभरायऔरयउसके यतलएयहुिरयकी यपरीक्षायजसायहोिायहयतजसके यतलएयउसेय

वीएमओयू Page 49
DMC-03

लगािारयसमयबद्धयरूपयसेय जटु ेय रहिायपड़िायह.यतफरयभीययहयसारायजतटलयिामझामयकंप्यटू रयपरयसरलिायसेय तकयायजािेय


लगाय ह.य अबय िोय तवतवर्य िकिीकय औरय उपलब्र्य तवककपोंय के य सहारे य लेआउटय तडजाइिरय इसय कामय कोय भीय अच्छीय
गणु वत्ताय के य साथय अजं ामय देिाय ह.इसके य पररणामस्वरूपय आजय समाचारपत्रय पहलेय सेय अतर्कय आकषधक,अपीलीय,
तदलचस्पयऔरयपरु सक ु ू िीयतदखिेय लगेय हैं.यपहलेय संपातदियअंशोंयकोयछपिेय भेजिेय सेय पहलेय डमीयपेपरयपरयकट-पेस्टयकरिाय
होिाय था.य यहय कामय काफी य श्रमसाध्यय औरय समयय व्ययकारीय होिाय था.य आजय के य आर्तु िकय कंप्यटू रय मेंय उपलब्र्य जसेय
इितडजाईि,क्वाकध यएक्स्रसेसयऔरयपेजमेकरयिेयइसय्रसतक्रयायकोयआसाियऔरयत्वररियकरयतदयायह.यतवतभन्ियतडजाइियबिािेय
मेंय ्रसयोगशलिायबढीयहयऔरयसमययकी यबचियभीयहुईयह.यफोटोयकी यिलाशयऔरयउसेय इतच्छियजगहयपेस्टयकरिायबहुिय
आसाियहोयगयायह.य
5.3.2 मीवडया उद्योग में टं रननट कन अनप्रु योग
कंप्यटू रयके यसाथयइटं रिेटयकाय्रसयोगयपत्रकाररिायके यतलएयएकयवरदाियसातबियहुआयह.यक्योंतकयिेटयके यमाफध ियउपलब्र्य
ईमेलयसतु वर्ायिेयभागौतलकयसीमाओयं के यपारयसेयभीयसचू िाऐयं साझायकरिेयऔरयअपिेयकामयकोयदसू रोंयकोयतदखािेयके यतलएय
सामग्रीयस्थािान्िरणयकी यसतु वर्ायकाफी यअहतमयियरखिीयह.यइससेय अबयतकसीयसमाचारपत्रयकायअिेकयसस्ं करणयिेजीयसेय
सदु रू यस्थािोंयसेयभीयतिकालेयजािेयलगेयहैं.य
यतदयररपोटधरयअपिेयशहरयसेयसंबतं र्ियकोईयरचिाययायसामग्रीयपेजयपरय्रसमख ु िायसेयदेिायचाहेयिोयवहयसकंडोंयमेंयइसेयपृथ्वीयके य
तकसीयभीयकोिेय सेय ईमेलयके यमाफध ियसमाचारयकक्षयिकयभेजकरयछपवायसकिायह.ययहयसारीयगतिशीलिायहरयगतितवतर्यमेंय
िजरयआिीयह.
अबय समाचारय एजेंसीय भीय अपिीय ररपोटय इटं रिेटय सेय हीय तभजवािीय हैं.इसमेंय एकय बड़ाय पररविधिय यहय आयाय हय तकय अबय
समाचारोंय की य परू ीय सचू ीय औरय आलेखय कंप्यटू रय की य हाडधय तडस्कय मेंय लंबेय समयय िकय सरु तक्षिय रहिेय हैं,य तजन्हेंय कभीय भीय
देखकरयजरूरियके यअिसु ारयउपयोगयतकयायजायसकिायह यहालांतकयिागररकयपत्रकाररिायकी यअवर्ारणायकाफी यपहलेयआय
गईयथी,लेतकियइटं रिेटयआिेय के यबादयइसिेय गतियपकड़ीयऔरयअबयिोययहयइििीय
िेजीयसेयफलयरहीयहयमािोयपंखयलगयगएयहों.यसमाचारपत्रोंयसेयजड़ु ेयलेागोंयकोयएकय
ियाय अिभु वय जोय हुआय हय वहय यहय हय तकय अबय सदु रू य स्थािोंय सेय भीय कई-य कईय
संस्करणयतिकलिेयलगेयहैंयऔरयइियके न्रोंयसेयआलेखयवयअन्ययसामग्रीयिेजयगतिय
सेय तमिटोंयमेंय मख्ु ययसंस्करणयके यतलएयभीयइटं रिेटयके यमाफध ियउपलब्र्यहोयजािीय
ह.यवास्िवयमेंय कंप्यटू रीकरणयिेय आजयपत्रकाररिायउ्ोगयकोयपरू ीयिरहयबदलकरय
रखयतदयायह.यबहुियअसाधय िहहयहुआयजबयपियऔरयकागजयपरयतलखीयसामग्रीय
फक्सय याय टेलीग्राफय औरय टेलेक्सय के य माफध िय चलिीय थी.य आजय िोय कोईय भीय
अपिेयकंप्यटू रययायलेपटॉपयके यमाउसयपरयकुछयउंगतलयायं तथरकाकरय्रसकाशियगृहयके यकायाधलययमेंयअपिायआलेखययायअन्यय
सामग्रीय भेजय सकिाय ह.अबय अिेकय समाचारपत्रय औरय इलेक्ट्ोतिकय मीतडयाय घरािोंय िेय अपिेय संस्थािोंय मेंय कंप्यटू रीकृ िय
वािावरणयउपलब्र्यकरवायतदयायहयऔरयिोयऔरययहयिोयअबयजसेयइिकी यजीविरे खायसरीखायहोयगयायह.यसामान्ययतस्थतिय
मेंय िोयसंपातदियअश ं यकी यहाडधय कोपीयियारयकी यजािीयह.यउसेय टाइपयकर, ्रसफ ू यपढकरयहीयछपिेय के यतलएयफाइिलयतकयाय
जािायह.इसयपरू ीय्रसतक्रयायमेंय कईयहाथोंयसेय गजु रिेय के यबावजदू यगलिीयकी यगजंु ाईशयबिीयरहिीयहयतजसेय बादयमेंय पकड़यपािाय
काफी यजतटलयहोयजािायह.यइसके यबतिस्पियकंप्यटू रयपरययहयसारयकवायदयआसािीयसेयऔरय्रसभावपणू यध िरीके यसेयसमययपरय
होयजािीयह.

वीएमओयू Page 50
DMC-03

5.4 ऑनला न कमाचारपत्र


इटं रिेटय जिसचं ारय माध्यमोंय काय िवीििमय सस्ं करणय ह.यहय समाचारय तिमाधिाओयं के य साथय ऑतडयन्सय कोय भीय समाचारय
संबंर्ीयअिेकयअवसरयऔरयतवककपयउपलब्र्यकरवािायह.ऐसायहीयएकयदस्ु साहसीय्रसयासयऑिलाइियसमाचारपत्रयह.य
ऑिलाइियसमाचारपत्रयकोयतवशेषयरूपयसेय इटं रिेटयके यतलएयहीयतडजाईियतकयायजािायह.यवकडधय वाइडयवेबयके यतवकासयसेय
इसयऑिलाइियसमाचारपत्रयकी य्रसगतियऔरयस्वीकायधिायिेजीयसेयबढीयह.यतपछलेयकुछयदशकयहीयऑिलाइियसमाचारपत्रोंय
की यइसयक्रतमकय्रसगतियके यगवाहयरहेय हैं.ययहांय ऑिलाइियपदयसेय िात्पयधय इटं रिेटयसस्ं करणयऔरयसमाचारपत्रोंयके यवकडधय
वाइडयवेबयदोिोंयपरयहीयउपलब्र्िायसेय ह.यऑिलाइियमाध्यमयिेय पत्रकाररिायकी यसीमाओयं कायतफरयसेय तिर्ाधरणयतकयायह.य
इसिेयपत्रकारोंयकी यएकयिईयफौजयखड़ीयकी यहयजोयिईयिकिीकयसेयजड़ु करयहरय्रसकारयसेयकामयकरिेयमेंयसक्षमयह.यपारंपररकय
पत्रकाररिायसेयिेटयपरयपत्रकाररिायकुछयमायिोंयमेंयअलगयह,लेतकियजिु िू ीयपत्रकारयइसेयभीयएकयचिु ौिीयमािकरयपररपष्टु यकरय
रहेयहैं.यऑिलाइियसमाचारपत्रोंयकोयअक्सरयसाइबरयसमाचारपत्रयभीयपक ु ारायजािायह.य
5.4.1 टं रननट कंस्करण
तकसीयभीयसमाचारपत्रयके यतलएयआजययहयलगभगयअपररहायधय सायहोयगयायहयतकयअपिायसमाचारपत्रयिेटयपरयभीयउपलब्र्य
करवाए.य इसकाय मिलबय ऑिलाइिय समाचारपत्रय िहहय हय बतककय इसकाय िात्पयधय के वलय इििाय हय तकय समाचारपत्रय कोय
इटं रिेटयपरयभीयउपलब्र्यकरवायायगयायहयलेतकियअलगयसंस्करणयिहहयह.यउदाहरणयके यतलएयआजयलगभगयसारे य बड़ेय
समाचारपत्रयऑिलाइियउपलब्र्यहैं.यटाइम्सयऑफयइतं डया, तहन्दस्ु िाियटाइम्स,दयतहन्दयू ऐसेय हीयकुछय्रसमख
ु यिामयहैं.ययहांय
िकयतकयटेलीतवजियचिलयभीयअपिायऑिलाइियसंस्करणयरखिेयहैं,जसेयटाइम्सयिाउ,यएिडीटीवीयऔरयआजयिकयआतद.य
5.4.2 का बर कमाचारपत्र का ववकाक
साइबरयसमाचारपत्रोंयकायतवकासयएकयियायपररदृश्ययह.य्तपयभारियमेंय कंप्यटू रयकायआगमियहुएयलंबायअरसायहोयगयाय
औरय इटं रिेटय काय ्रसयोगय भीय शरू ु आिय सेय हीय होय गयाय थाय िोय भीय भारिीयय
पत्रकाररिाय िेय इटं रिेटय कोय बहुिय बादय मेंय जाकरय अगं ीकारय तकया.य के वलय कुछय
तगिे-चिु ेय वेबयपोटधलयथेय जोयसामान्ययसीयसचू िाऐयं उपलब्र्यकरवािेय थे,लेतकिय
सिय् 1995यके यबादयइसयपररदृश्ययमेंय आमल ू चल ू यपररविधियआया.यसंयक्त ु यराज्यय
अमरीकायमेंयसवध्रसथमयऑिलाइियपत्रकाररिायकी यिईयपररपाटीयसामिेयआईयऔरय
इसके य बादय िोय र्ीरे -र्ीरे य एकय सेय दसू रे य देशोंय मेंय इसिेय अपिेय पांवय पसारय तलए.य
चंतू कयअमरीकायमेंय कंप्यटू रयकायआगमियसबसेय पहलेय हुआयऔरययहयशरू ु आिय
सेय हीय घर-घरय मेंय िेजीय सेय छाय गया.य इसीय सकारात्मकय बािय िेय यहांय साइबरय
पत्रकाररिायके यतलएयपृष्ठभतू मयियारयकी .ययहयभीयएकयकड़वायसत्ययहयतकयभारियमेंय
िकिीकी यरूपयसेयअभीयइििायतवकासयिहहयहोयपायायथायऔरय90यके यदशकयिकयिोयटेलीयसंचारयके यक्षेत्रयमेंयभीयसंक्रमणयकाय
दौरय था.य इसके य चलिेय बहुआयामीय साइबरय मीतडयाय काय बहुिय बड़ाय क्षेत्रय िोय इसय समयय िकय अछूिाय हीय था.के बलय
टेलीतवजि,सेटेलाईटयटेलीतवजियऔरयऐसेयहीयदसू रे यउत्पादयबहुियर्ीमीयगतियसेयभारियमेंयअपिायआर्ारयियारयकरयपायरहेय
थे.लेतकियइसयर्ीमीयगतियके यभीयअिेकािेकयकारणयथे.यय
समाचारपत्रयभारियमेंय सवध्रसथमयअपिायइटं रिेटयसस्ं करणयलेकरयआया.ययहयके वलयएकयशरू ु आियमात्रयथीयऔरयबादयमेंय
कमोबेशयसभीयसमाचारपत्रोंयिेय इसकायअिसु रणयतकया.यजबयसभीयअखबारीयतखलाड़ीयइसयक्षेत्रयमेंय कूदयगएयिबयजाकरय

वीएमओयू Page 51
DMC-03

सहीय मायिोंय मेंय गभं ीरय ्रसयासय शरू ु य हुएय औरय अबय िोय समाचारपत्रय अपिाय छपेय अखबारय के य समािांिरय हीय ऑिलाइिय
समाचारपत्रयतिकालिेय लगे.यसौभाग्ययसेय उसयसमययभारियमेंय पावं यपसारयरहेय इलक्ट्ोतिकयमीतडयायचिलोंयिेय भीयअपिेय
ऑिलाइियसंस्करणयशरू ु यतकए.यलगािारयिथ्यात्मकयऔरयउजाधवाियवेबयपेजयिेय इसकी यलोकत्रसयिायमेंय इजाफायहीयतकयाय
औरयइसकी य उपयोतगिाय तसद्धय की .य तफरयभीय ऑिलाइिय मीतडयायके यकाफी य लाभयहैं.भारिीययमीतडयाय िेय िोयतित्य्रसतिय
गतितवतर्यायं सचं ातलियकरके यहीयसचं ारयकी यइसयिईयिकिीकयकोयतवकतसियतकया,तजससेय अबयिकयभारिीययपाठकयिोय
लगभगय अिजािय हीय था.य इसिेय डाटाय एकत्रीकरण,्रससरणय औरय तविरणय के य पारंपररकय िरीके य हीय बदलय तदए.य अबय िोय
ररपोटधरोंयिेय के वलयकुछयकंप्यटू रोंयके यटतमधिलयके यसहारे य हीयसारे य कामयकोयअजं ामयदेिायशरू ु यकरयतदया,ियके वलयसमाचारय
तविरणयबतककयसंपादियऔरयत्वररिय्रसकाशिययायऑिलाइियअखबारयतिकालिेयिकयकायहरे कयकाम.य
दरू दराजयके यक्षेत्रोंयमेंय बठे य संवाददिायजोयइटं रिेटयकाय्रसयोगयजाििेय थे,उन्होिेय ईमेलयसेय ्रसकाशियसामग्रीयभेजिायशरू
ु यकरय
तदया.यतडतजटलीकरणयकी य्रसतक्रयायिेय िोयफोटोग्राफयलेि,े उसेय गणु वत्तापणू यध िरीके यसेय ियारयकरिेय औरयछपिेय िकयके यहरय
कामयकोयकंप्यटू रयपरयलाकरयकाफी यसहुतलयियदेय दी.कंप्यटू रोंयमेंय तिियिईयसतु वर्ाओयं कायसमावेशयहोिेय लगायऔरयइससेय
मीतडयायकवरे जयकायदायरायभीयबढा.यइससेय बीचयकी यसारीयश्रमशतक्तयहटयजािेय सेय ियके वलयलागियघटीयबतककयसमययकी य
भीयबचिय होिेय लगी.य अबय िोय इसय ियेय माध्यमय िेय अपिीय उजाधय के य सहारे य समाचारय औरय मिोरंजिय उ्ोगय कोय एकय िईय
संजीविीयदेकरयपिु जीवियतदयायह.यियेयतवकासयऔरयसमाचारपत्रोंयके यइटं रिेटयसंस्करणयबढिेयजािेयसेयइसमेंयर्ियकाय्रसवाहय
भीयबढायह.यआभासीयससं ारयमेंय समाचारयऔरयमिारं ं जियकाययहयकायधय औरयव्यापारयअबयतदियदिू ीयराियचौगिु ीयगतियसेय
बढिायहीयजायरहायह.य
5.4.3 का बर कमाचारपत्रों की वव नषताऐ ं
साइबरयसमाचारपत्रयउपयोगकिाधय कोय अितगिियतवककपय देिेय हैं.य क्योंतकय इसके य एकय दसू रे य सेय सवधथाय तभन्िय फी चसधय के य
चलिेय यहयिेजीयसेय लोकत्रसयिायके यियेय सोपािय िययकरिायजायरहायह.यसाइबरयसमाचारपत्रोंयकायसिु हरायभतवष्ययऔरय
दशधकयसख्ं यायमेंयलगािारयगणु ात्मकयवृतद्धयदेखकरयअबयिोयमीतडयायतदग्गजोंयिेयभीयअपिेयपारंपररकयमाध्यमयके यसाथयइसमेंय
अपिेय तलएयअवसरयिलाशिायशरू ु यकरयतदयायह.यऑिलाइियसमाचारपत्रोंयकी यकुछयतवतशष्टयतवशेषिाऐयं हैंय तजिकी ययहांय
चचाधयकरिायसमीचीियहोगा.य
 मल्टीमीवडया -य न्ययू मीतडयाय मेंय जोय मकटीमीतडयाय सतु वर्ाय हय उसकाय अन्यय
तकसीयपारंपररकययाय्रसतिस्पर्ीयमीतडयायित्रं यमेंय सवधथायअभावयह.इसकायिात्पयधय
आवाज,श्रव्ययसामग्री,िस्वीरें ,तलतखियसामग्रीयऔरयवीतडयोयइत्यातदयसभीयकोय
एकयमाध्यमयमेंयसहेजिेयसेयह.यतडतजटलीकरणय्रसतक्रयायिेयपारंपररकयमीतडयायजोय
तबककुलयअलगयतवर्ायके यरूपयमेंय थायउसेय भीयएकयतितिियक्रमयमेंय सच ं ाररियकरय
एकयसामान्ययकंप्यटू रयभाषायमेंयलािेयकायकायधयकरिेयमेंयखासाययोगदाियतदयायह.य
 हा परटै क्ट्स्ट -शरू ु आिय मेंय त्रसंटेडय टक्स्टय कोय अन्यय तकसीयटक्स्टय सेय जोड़िाय
काफी यकतठिाईयभरायथा,लेतकियवचधअ ु लयटक्स्टयकी यमख्ु ययतवशेषिायअिेकयअलग-अलगयटक्स्टयकोयएकयसाथय
जोड़िेय की यकलायिेय इसयसमस्यायकोयभीयसहजिायसेय सल ु झायतदया.इसयपररदृश्ययकोयहाइपरटक्स्टयिामयसेय पक
ु ाराय
जािेयलगा.यगौरिलबयहयतकययहांयटक्स्टयसेयिात्पयधयके वलयश्ज्ञब्दोंयसेयहीयिहहयबतककयइसमेंयतपक्चरयऔरयआवाजय
इत्यातदयभीयशातमलयहैं.य

वीएमओयू Page 52
DMC-03

 अंतरवक्रया ीलता -यहय ऑिलाइिय मीतडयाय काय यतू िकय फी चरय ह.य यहय उपयोगकिाधय कोय एकय दसू रे य सेय
अिं रतक्रयायकी यअिमु तियदेिायह.यक्योंतकयअबयन्ययू मीतडयायके यउपभोक्तायइसमेंय अिेकय्रसकारयसेय भागीदारीयकरके य
इसयमाध्यमयकोयऔरयभीयअतर्कयउपयोगीयबिायसकिेय हैं.यइसयमीतडयायके यआगमियसेय पवू यध लोगयइसयिरफयसेय
काफी यतितष्क्रययसेयथे, जोयअबयसतक्रयिायमेंयबदलयसकिायह.
ययिेटयपरययहयअिं रतक्रयाशीलिायतिम्िािसु ारयदृतष्टगोचरयहोयसकिीयहय-य
 उपभोक्तायसेवाय्रसदािायके यसाथय:यजबयउपभोक्तायतिमाधिाययायसेवाय्रसदािायकोयअपिेय उपयोगयकी यगईयसामग्रीयके य
संबंर्यमेंयफी डबकयदेकरयतटप्पणीयकरें .य
 उपभोक्तायके यसाथयउपभोक्ताय:यजबयउपभोक्तायअपिेयतवचारयदसू रे यसाथीयउपभोक्ताओयं के यसाथयसाझायकरें .
 उपभोक्तायकायसेवाय्रसदािायसरीखायव्यवहार:यउपभोक्तायस्वययं अपिायकंटेंटयअपिीयवेबसाइटयपरयपेशयकरें .
 अतभलेखय
इसकायिात्पयधयतवतवर्यडाटाबेसयऔरयअतभलेखोंयकी यउपलब्र्िायसेयह.यजसायतकयहमयपहलेयभीयकहयचक ु े यहयतकय
ऑिलाइिय मीतडयाय डाटाय औरय सचू िाओयं काय संग्रहणय के न्रय ह.य यहय तकसीय भीय तवषयय परय कोईय भीय सचू िाय
आसािीयसेयसल ु भयकरवायसकिायह, तजसेयलोगयउपयोगयकरिायचाहें.ययहायं ऐसेयअिेकयसचधइजं ियहैंयजोयउपभोक्ताय
कोययहयडाटायढूंढिेय औरयसहेजिेय की यअिमु तियदेिेय हैं.ययहयसारीयकवायदयपत्रकारयकोयतकसीयसमाचारयतवशेषयके य
तलएयबहुियसारीयपवू वध िीयसचू िाऐयं एकत्रयकरिेय मेंय मददयकरिायह.यआकाधइवययजू सधय तकसीयतवशेषयमद्दु ये परयसचधय
इजं ियकी यमददयसेयआलेखयभीयदेखयसकिेयहैं.य
 ित्क्षणयफी डबकय
 त्रसंटयवयदृश्य-यश्रव्ययसमाचारपत्रयकायसतम्मलिय
 लचीलायतविरणयप्लेटफॉमधय
ऑिलाइियमीतडयायलचीलायतविरणयप्लेटफॉमधयउपलब्र्यकरवािायह.यएकयहीयसचू िायकोयअिेकािेकयिरीकोंयसेय
वेबयपरयडालायजायसकिायह.यइसकायमिलबयहुआयतकयएकयसमाचारयसेवाय्रसदािायसचू िायकायकोईयएकयतहस्साय
लेकरयउसेय वेबयसमाचारयपेजयपरयरखयसकिायह,इसकोयखोजेय जायसकिेय वालेय डाटाबेसयमेंय सहेजयसकिायहययाय
तफरयइसेय मोबाईलयफोियकी यतडस्प्लेय स्क्री ियपरयभीयभेजयसकिायह.यइसय्रसकारयबेशकी मिीयसचू िाओयं कोयअिेकय
लोगोंयकोयअिेकय्रसकारयसेयउपलब्र्यकरवायायजायसकिायह.य
5.5 दयकरन माध्यमों कन तुलना
5.5.1 अंतर
जसाय तकय ्रसारंभय मेंय हीय दशाधयाय गयाय थाय तकय ऑिलाइिय मीतडयाय अन्यय माध्यमोंय यथाय समाचारपत्र,य मगजीि,य रे तडयो,य
टेलीतवजियइत्यातदयसेयसवधथायतभन्ियह.इिमेंयसेयकुछयतभन्ििाऐयं तिम्िािसु ारयहैं:-य
दयकरन कयचना स्रोतों कन जुड़ाव --िेटयपरयएकयपेजयदसू रेय हजारोंयपेजोंयसेय जड़ु यहोयसकिायह.यउपयोगकिाधय जरूरियके य
अिसु ारयतकसीयएकयपेजयमेंयघसु िायहयिोयदसू रे यअिेकयपेजोंयके यडाटा, आवाज,तपक्चरयइत्यातदयभीयउसेयसहजयहीयतमलयजािेय
हैं.ययहयअिेकयपेजोंयकायजड़ु ावयवेबयमीतडयायकी यअिोखीयतवशेषिायह.य

वीएमओयू Page 53
DMC-03

ऑनला न मीवडया का उपयोग करनन वाली कमयह चचाध --वेबयमीतडयायकी यदसू रीयतवशेषिायचचाधरियसमहू य
बिािायह.चचाधरियसमहू यउसयतस्थतियमेंयबििेयहैंयजबयउपयोगकिाधयतकसीयसंबंतर्ियमद्दु ये परयचचाधयमेंयभागयलेिेयहैंयऔरयअपिीय
रे य रखिेय हैं.ययहयबाियइसेय दसू रे य माध्यमोंयकी यबतिस्पियअतर्कयव्यावहाररकयबिािीयह.यन्ययू मीतडयायके यइिरयतकसीयअन्यय
मीतडयायमेंयऐसायसंभवयिहहयह.यय
पत्रकारों और कंपादकों का फीडबैक --दसू रे य मीतडयाय सेय अलगय न्ययू मीतडयाय अपिेय दशधकय समहू य कोय
संपादक,ररपोटधरयऔरयतिमाधिायके यतलएयफी डबकयकी यसतु वर्ायदेिायह.यऔरययहयफी डबकयकाफी यमायिेयरखिायह.ययहयईमेलय
के यमाफध ियसीर्ेय संबंतर्ियव्यतक्तयिकयपहुचं यजािायह. दसू रीयओरयचतअगं यजसीयसतु वर्ायके यसाथयदशधकयसीर्ायसंबंतर्िय
व्यतक्तयसेय जड़ु यसकिायह.ययहयबाियन्ययू मीतडयायकोयरे तडयो,टेलीतवजि,समाचारपत्रयआतदयकी यपांियसेय तिकालकरयअलगय
खड़ायकरिीयह,जहांयऐसीयसतु वर्ाओयं कायतबककुलयअभावयह.यय
अवभलनखी पहच ं --इसकायदसू रायफी चरययहयहयतकयइसमेंयदसू रे यमीतडयायसेयहटकरयअतभलेखीययायआकाधइवयसतु वर्ायह.य
बहुपेजय याय हाइपरतलंकय सतु वर्ाय के य चलिेय ऑिलाइिय मीतडयाय डाटाय उपलतब्र्य की य अंिहीिय सतु वर्ाय देिाय हय औरय
उपभोक्तायकोयसचू िायऔरयडाटायस्रोियके यतवतवर्यस्रोिोंयसेयजोड़यदेिायह.य
मल्टीमीवडया प्रका न--ऑिलाइियमीतडयायकी यएकयऔरयतवशेषिायइसमेंय मकटीमीतडयायसतु वर्ायकायहोिायहयजोय
इसेयदसू रे यमीतडयायसेयआगेयखड़ायकरिीयह.यइसयसतु वर्ायके यचलिेयदशधकयसमाचारपत्र,पस्ु िकें ,जिधलययायअन्ययछपीयसामग्रीय
पढयसकिाय ह, िस्वीरें ,वीतडयोय याय मवू ीय य देखय सकिाय ह,संगीिय याय ऐसीय हीय कोईय श्रव्यय सामग्रीय सिु य सकिाय ह.य तभन्िय
मीतडयायके यबीचयआपसीयसतम्मलियकी यऐसीयसतु वर्ायदसू रे यमीतडयायमेंयदेखिेयमेंयिहहयआिीयह.य
वास्तववक कमय में कमाचार प्रका न और अग्रनषण --ऑिलाइियमीतडयायसमाचारयकोयित्कालय्रसकाशिय
औरयअग्रेषणयकी यसतु वर्ायदेिायह.यऐसायके वलयटेलीतवजियजसेयमाध्यमयमेंयहीयसंभवयह.ययहयबाियऑिलाइियमीतडयायकोय
काफी य्रसभावीयतसद्धयकरिायह.य
कंटें ट की पैकनवजगं --टीवीयऔरयरे तडयोयएकरूपयमाध्यमयहैंयतजियपरयएकरूपयमेंयहीयटक्स्टय्रससाररियतकएयजािेयहैं,जसेय
टॉपयस्टोरीयकोयहडलाईियबिायायजािायहयतजसकी यएक ं ररंगय्रसस्िोिायकरिायह, िबयएकयछोटायसमाचारय्रससाररियतकयाय
जािाय ह.ित्पिािय मौसमय काय हालय औरय हकके -फुकके य समाचारय आतद.य लेतकिय ऑिलाइिय माध्यमय के य मामलेय मेंय
उपयोगकिाधयके यसामिेयतवककपयहोिायहयतकयवहयचाहेयतजसयसमाचारयकोयपहलेयदेखयसकिायहयजोयउसयसमययउपलब्र्यह.य
ऑनला न पैकनवजगं --परु ािेय मीतडयाय की य ्रसकाशिय ्रसतक्रयाय काफी य जतटलय ह.बड़ेय पमािेय परय रोजय छपिेय वालेय
समाचारपत्रयकाय ्रसकाशियपेचीदगीभरायकामयह,तजसमेंय तवतभन्िय गतितवतर्योंय के य तलएय बड़ीय संख्याय मेंय लोगोंय कोय साथय
तमलकरयकामयकरिायहोिायह. सचू िाय्रसचारयउपकरणयके यरूपयमेंय अभीयपरु ािेय माध्यमयअपररपक्वयहैं.यजबयइसके यअिेकय
संस्करणयतिकलिेय हैंय िोयअगलेय 24यघटं ेय बादयहीययहयतफरयसेय कुछयकरयपािेय की य तस्थतियमेंय होिायह.यिबयिकययायिोयआपय
इसेयस्वीकारें ययायतफरयइसेयछोड़यदें.य
लेतकियऑिलाइियमीतडयायइियअथोंयमेंयकुछयअलगयहयतकय-य
 अतर्कयबड़ीयसंख्यायमेंयलोगयअभीययहांयसमाचारय्रसकातशियऔरय्रससाररियिहहयकरिे.य
 यतदयपाठकयजोयतदयायहयउससेय भीयअतर्कयजाििेय की यइच्छायरखिेय हैंय िोयवेय िरु ं ियवहायं जड़ु यसकिेय हैंय जहायं ऐसाय
कंटेंटयउपलब्र्यह.यय
आकषधक रूवचकर माध्यम

वीएमओयू Page 54
DMC-03

ऑिलाइियमाध्यमयएकयआकषधकयऔरयपाठकयवयदशधकयकोयअपिेयमोहपाशयमेंयबांर्िेयवालायमाध्यमयह.ययहयउपयोगकिाधय
िकयआिायिहहयबतककयमाउसयके यसाथ-साथययतवतवर्यकंटेंटयके यसहारे यअपिेयमोहपाशयमेंयबार्ं िायचलायजािायह.यइसय्रसकारयय
पहलेय सेय अतर्कयतमत्रवियमाध्यमयह, क्योंतकययहयउपयोगकिाधय कोयअपिीयजरूरियके यअिसु ारयकंटेंटयचिु िेय की यआजादीय
देिायह.यदसू रे यतकसीयमाध्यमयमेंयऐसायउदाहरणयिहहयतमलिायतकयउपयोगकिाधयकी यइच्छािसु ारयतभन्ियकंटेंटयिकयपहुचं यजाऐ.ं
24X7 मीवडया -इटं रिेटय के यमाफध ियिेजयगतिय सेय डाटाय औरयसचू िायसंचारय्रसतक्रयायके यिहियऑिलाइियउपलब्र्य
करवायदीयजािीयह.यसमाचारोंयके यमामलेय मेंय िोयचौबीसोंयघटं ेय तमिटोंयमेंय बदलावयकी ययहय्रसतक्रयायदोहराईयजािीयह.यइसकाय
मिलबयहुआयतकयअबयपाठकयकोयअगलेयतदियके यअखबारयकायइिं जारयिहहयकरिायपड़िायतकयवहयतकसीयघटिायतवशेषयकी य
जािकारीयपायसके गा.यिबयिकयिोयवहयखबरयउसके यतलएयबासीयहोयचक ु ी यहोिीयह.यदसू रीयओरय्रससारकयमीतडयायमेंयभीयकमय
सेयकमयकुछयघटं ेयकायहीयसहीय्रससारणय्रसतक्रयायमेंयसमययजायायहोयसकिायहयलेतकियवेबयसमाचारपत्रयकायत्वररििायमेंयकोईय
मकु ाबलाय िहहय ह.य यहय माध्यमय घटिाय के य घतटिय होिेय के य तमिटोंय बादय हीय कंप्यटू रय स्क्री िय परय उसके य बारे य मेंय िवीििमय
जािकारीयदेकरयअपडेटयकरिायजािायह.य
5.5.2 काययताएं
तफरयभीयऑिलाइियमीतडयायकुछयमायिोंयमेंयदसू रे यमाध्यमोंयकायसमािाथीयभीयहय-य
जनमाध्यम --दसू रे य पारंपररकयमाध्यमोंयकी यभातं ियऑिलाइियमीतडयायभीयएकयजिमाध्यमयहयजोयलोगोंयकोयसदं शे यदेिये
औरयउिके यसंदश े यअन्ययलोगोंयिकयपहुचं ािेय कायकामयकरिायह.यइसमेंय वेय सारयतवशेषिाऐयं हैंय जोयएकयजिमाध्यमयमेंय मािीय
जािीयहैं.य
कयचनापरक माध्यम -ऑिलाइियमीतडयायभीयएकयशतक्तशालीयसचू िापरकयमाध्यमयह.ययहयपरंपरागियरूपयसेय त्रसंटय
मीतडया, रे तडयोय वय टेलीतवजिय की य मातिन्दय सचू िाऐयं उपलब्र्य करवािाय ह,साथय हीय अपिेय दशधकय वगधय काय सभीय संभवय
िरीकोंयसेय मिोरंजियकायसार्ियभीयकरिायह.यमकटीमीतडयायसुतवर्ायके यचलिेय यइसकायकंटेंटयज्यादायअपीलयकरिेय वालाय
होिायह.यदशधकयदसू रे य माध्यमोंयके यबतिस्पियइसयमाध्यमयसेय अतर्कयमिोरंजकयऔरयरूतचकरयिरीके यसेय टक्स्ट, आवाजय
औरयचलयसामग्रीयसंग्रतहियकरयसकिेयहैं.
लोकतांवत्रक माध्यम -ऑिलाइियमीतडयायएकयलोकिांतत्रकयमकू योंयकोयबढावायदेिये वालायमाध्यमयह.इसमेंय दशधकय
वगधयअिेकािेकयिरीकोंयसेयस्रोियकोयतकसीयमद्दु ये परयफी डबकयदेयसकिायह.यहयभीयध्याियदेिेययोग्ययहयतकयअन्ययमाध्यमोंयकी य
बतिस्पियऑिलाइियमीतडयायमेंयलोकिातं त्रकयमकू योंयकी यपरोकारीयऔरयफी डबकयअतर्कय्रसभावीयह.य
वप्रंट कन काययता --त्रसंटयमीतडयायशब्दोंयऔरयटक्स्टयकायमाध्यमयह.यऑिलाइियमीतडयायइसयमामलेय मेंय त्रसंटयमीतडयाय
कायअिगु ामीयह.यरे तडयोयऔरयटेलीतवजियसंदतभधियसामग्रीयकोयउपयोगयकरिेय हैं.यछपीयसामग्रीयजसेय समाचारपत्र,मगजीि,
जिधलयआतदयकोयभतवष्ययमेंयउपयोगयतकयायजायसकिायहयऔरयवेयसंदभधयसामग्रीयके यरूपयमेंयउपयोगयहोयसकिेयहैं.यइसीय्रसकारय
ऑिलाइिय मीतडयाय भीय एकय शतक्तशालीय सामग्रीय काय वाहकय बिय सकिाय हय तजसेय उपयोगकिाधय कहहय भी, तकसीय भीय
समय,तकसीयभीयरूपयमेंयसंदभधयसामग्रीयके यस्पयमेंयउपयोगयकरयसकिायह.य
रन वडयो कन काययता --यरे तडयोयएकयश्रव्ययमाध्यमयह.यऑिलाइियमीतडयायकी य्रसकृ तियभीयआवाज,श्रव्ययरूप,संगीिययाय
अन्ययतकसीयभीयऑतडयोयरूपयमेंयढालिायसंभवयह.यऑिलाइियमीतडयायश्रव्ययमाध्यमयके यरूपयमेंयरे तडयोयसेयमेलयखािायह.य
टन लीववजन कन काययता--ऑिलाइियमीतडयायअिेकयतवशेषिाऐयं टेलीतवजियसेय भीयसाझायकरिायह.यटेलीतवजियकी य
भांतिययहयभीयएकयदृश्य-श्रव्ययमाध्यमयह.यअग्रगामीयिकिीकयके यचलिेय टेलीतवजियतकसीयघटिायकोयहूबहूय ्रससाररियकरय

वीएमओयू Page 55
DMC-03

सकिाय ह.य आजय के य संदभधय मेंय ब्रेतकंगय न्यजू य समाचारोंय काय सवाधतर्कय लोकत्रसयय औरय पसदं ीदाय ्रसकारय ह.य इसीय ्रसकारय
ऑिलाइियमीतडयायभीयित्कालयतकसीयघटिायसेयहमेंयरूबरूयकरवायसकिायह.य
5.6 न्यय मीवडया का द धक वगध
यन्ययू मीतडयायबड़ीयसंख्यायमेंय अपिेय दशधकयवगधय के यतलएयसंजीविीयकायकामयकरिायह, िभीयउिकायइससेय जड़ु ावयह.यइसय
माध्यमयमेंय संदेशयअतर्कयबड़ेय िहहयहोिेय औरयउपयोगकिाधय कोयइिमेंय जरूरियके यअिुसारयउपयोगयकरिेय की यसतु वर्ायभीय
होिीयह.ययेय संदशे यतिहायियव्यतक्तगियरूतचयके यहोिेय हैं.यअिःयइन्हेंय जिरूतचयके यसंदश े यभीयिहहयकहायजायसकिा.यअिःय
परंपरागिय अथोंय मेंय न्ययू मीतडयाय जिमाध्यमय िहहय ह, क्योंतकय अतर्काश ं य सदं श
े य सजािीयय जिरूतचय के य होिेय हैं.य वेबय िेय
समाचारयकी यशालीििायऔरयपेशवे रोंयकी ययोग्यिायकोयहीयएकयिरहयसेयचिु ौिीयदेयडालीयह.यआजयदशधकयजबयमीतडयायकाय
उपयोगय करिाय हय िोय वहय औरय अतर्कय मांगय करिेय औरय तवतशष्टय होिेय मेंय काफी य मख ु रय होय गयाय ह.य आजय उिकी य मांगय
समाचारय सेय समाचारय तजसेय वेय उपयोगय करय सकें , सचू िाय समझदारीभरीय सचू िा, िथ्यय उपयोगीय िथ्यय िथाय समाचारय
सावधजतिकयसेयव्यतक्तगियसामचारयके यरूपयमेंयिब्दीलयहोयगयायह. इसयतस्थतियमेंयपत्रकारोंयके यतलएयभीयतकसीयसमाचारयकी य
गहराईयमेंय जाकरयिथ्यात्मकयजािकारीयजटु ािायइििायमफ ु ी दयिहहयरहयगयायह.यइससेय तमत्रवियसमाचारयतिमाधणयकी य्रसवृतिय
आिेय सेय समाचारयछोटेय होिेय जायरहेय हैं.यिथ्यात्मकयसमाचारोंयकी यपररभाषायबदलयगईयऔरयपत्रकारयकी यभतू मकायके वलय
अपिेय तियोक्तायकोयसंिष्टु यकरिेय िकयसीतमियहोकरयरहयगईयह, क्योंतकयआजयहरयकोईयइटं रिेटयपरयछािेय कोयउिावलायह.य
इसतलएयआजयमागं यिथ्योंयकी यिहहयबतककयइसयबाियकी यहोयगईयहयतकयकोईयसमाचारयतकसयिरीके यसेय चतचधियहो.यइसके य
तलएयसमाचारयके यिथ्ययजटु ािेय सेय अतर्कयउसकाय्रसस्ितु िकरणयरोचकयहोयचाहेय िथ्ययकुछयकमजोरयहीयक्योंयियहों.यअबय
पत्रकाररिायकायआग्रहयऔरयपत्रकाररिायित्वयकहहयखोयसायगयायह.य
5.7 कारां
कंप्यटू र,इटं रिेटयऔरयवडधयवाइडयवेबयजसीयकुछयतगिीचिु ीयमािवतितमधिययतु क्तयांयहैंयतजन्होिेयइसयदतु ियायकी यसरू ियबदलकरय
रखयदीयह.ययेयजीवियजीिेयकायएकयअलगयढंगयलेकरयआएयऔरयमािवयजीवियके यहरयपहलयू कोयआजयछूयरहेयहैं.य
कंप्यटू रय औरय इटं रिेटय के य ्रसभावोंय सेय आजय मीतडयाय जगिय भीय अछूिाय िहहय ह.य यतदययहय कहेंय तकय इन्होिेय मीतडयाय औरय
मिोरंजियकी यपरू ीयसरू ियऔरयसीरियबदलयदीयिोयकोईयअतिश्योतक्तयिहहयहोगी.यआजयकोईयभीयस्थातपियमीतडयायपरू ीयिरहय
कंप्यटू रीकृ ियह.यकंप्यटू रयिोयअबयमीतडयायके यखिू यमेंय इसयकदरयरच-बसयगयायतकयइसके यतबिायकोईयतकसीयभीयऑपरे शिय
कोयअजं ामयतदयायजािायसंभवयिहहयतदखिायह.यचाहेय ररपोतटिंगयकरिीयहो,संपातदियकरिायहोययायसमाचारपत्रयकायलेआउटय
ियारय करिाय होय ,सबमेंय कंप्यटू रय काय ्रसयोगय अवश्यभं ावीय ह.य तघचतपचय औरय अरूतचकारकय पेपरवकध य आजय परू ीय िरहय
साफसथु रे य वािावरणयक्त ु यमशीिीयकायधय मेंय िब्दीलयहोयगयायह.आजयपत्रकारयकोईयसमाचारयतलखिेय औरयतलखेय की यकोपीय
करिेय के यतलएयकंप्यटू रयकायउपयोगयकरिेय हैं.यसंपादकी ययकायधय भीयआजयतवतवर्यकंप्यटू रययतु क्तयोंयके यसहारे य तबिायपरे शािीय
के यसहजयहीयपरू ायकरयतलयायजािायह.यहरयकहहयआजयतचंिामक्त ु यऔरयबेतफक्री यकायमाहौलयह.यहयसबयकंप्यटू रयकी यबदौलिय
संभवयहुआयह.यफोटोयसपं ादियभीयकाफी यसहुतलयि भरायहोयगयायह.यअबयिोयआकषधकयलेआउटयियारयकरिेय मेंय कंप्यटू रय
की यसहायिायसेय कामगारयइििेय तसद्धस्थयहोयगएयहैंय तकयउिकायकामयसमाचारपत्रयके यसन्ु दरयवयरूतचकरयआवरणयमेंय साफय
तदखिायह.आजय मीतडयाकतमधयोंय काय कामय िय के वलय सहूतलयिभराय हुआय हय बतककय कंप्यटू रय िेय उिकाय समय,श्रमयऔरय
अिावश्यकयर्ियकायव्यययभीयघटायायह. इसीयके यसमािाथीयइटं रिेटयभीयमीतडयायकायसभीयऑपरे शिोंयमेंय सहोदरयसरीखाय
सहयोगीयहोयगयायह.यआजयिोयईमेलयके यमाफध ियदरू दराजयमेंयबठे यररपोटधरयसेयकोईयररपोटधययायस्टोरीयतबिायसमययगवं ाऐयमगं वाय
लेिायपलकय झपकिेय होय जािायह. न्ययू मीतडयाय हीयसाइबरय समाचारपत्रय औरयसाइबरयपत्रकाररिाय की य अवर्रणायलेकरय
वीएमओयू Page 56
DMC-03

आया.यसाइबरयसमाचारपत्रयतकसीयसमाचारपत्रयके यइटं रिेटयसंस्करणययायके वलयऑिलाइियसमाचारपत्रयभीयहोयसकिेय हैं.य


जबय त्रसटं ेडय समाचारपत्रय िेटय परय उपलब्र्य होिाय सभं वय हुआय िोय इसेय इटं रिेटय सस्ं करणय कहाय गया.य अबय िोय कुछय ऐसेय
समाचारपत्रय भीय हैंय जोय के वलयइटं रिेटय परय हीय उपलब्र्य हैं.ययसमाचारपत्रयऔरय्रससारणयचिलयदोिोंय मेंय हीय आजयअपिेय
इटं रिेटयसंस्करणयतिकालिेय की यपररपाटीयसीयचलयपड़ी.ऑिलाइियमीतडयायिेय पारंपररकयपत्रकाररिायकोयबदलकरयरखय
तदया.यअबयिोयिवीििमय्रसौ्ोतगकी यसेय लसयिईयपीढीयके यपत्रकारोंयकी यपरू ीयखेपयियारयहोयगईयहयतजन्हेंय साइबरयमीतडयाय
जिधतलस्टयकहायजािायह.यइसयन्ययू मीतडयायिेय अपिायएकयियायदशधकयवगधय भीयपदायतकयायजोयकाफी यउजाधवाि,सतक्रययऔरय
िथ्यात्मकयसामग्रीयकी यअतर्कयमागं यकरिेयवालायह.य
2.8 अभ्याका ध प्रश्न
1. अवतलघु उत्तरीय प्रश्न
अिं रतक्रयाशीलिायक्यायह?
ित्क्षणयफी डबकयसेयक्यायिात्पयधयह?
न्ययू मीतडयायक्योंलोकिातं त्रकयमाध्यमयके यरूपयमेंयजािायजािायह?
लघु उत्तरीय प्रश्न
2. 24X7यमीतडयायसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?
3. ऑिलाइियपके तजगं यपरयसतं क्षप्तयतटप्पणीयतलतखए.
4. अतभलेखयकोयतववेतचियकी तजए.
5. इटं रिेटयसंस्करणयपरयसंतक्षप्तयतटप्पणीयतलतखए.
दीघध उत्तरीय प्रश्न
6. जिमाध्यमोंयमेंयकंप्यटू रयके य्रसयोगयकी यचचाधयकी तजए.
7. ऑिलाइियसमाचार-पत्रयसेयआपयके यसमझिेयहैं?यऑिलाइियसमाचारयपत्रयकी यतवशेषिाओयं कायवणधियकी तजए.
5.9 उपयोगी पुस्तकें
5.India’s Communication Revolution, by Arvind Singhal and Everett M Rogers, Sage
Publication
2. Journalism Online, by Mike Ward, Focal Press

वीएमओयू Page 57
DMC-03

काई-6
वफल्म – एक पररचय
काई की रूपरनखा
6.1 उद्देश्यय
6.2य ्रसस्िाविाय
6.3य जिमाध्यमयके यरूपयमेंयतफकमेंय
6.4य भारियमेंयतफकमेंय
6.5य के न्रीययतफकमय्रसमाणियबोडधय
6.6य वृत्ततचत्रोंयकी यअवर्ारणाय
6.7य साराश ं य
6.8 अभ्यासाथधय्रसश्न
6.9य उपयोगीयपस्ु िकें
6.0 उद्दनमय
क काई कन अध्ययन कन पश्चात हम यह कमझ पानन में कामयाब होंगन-
 तफकमोंयकोयजिमाध्यमयके यरूपयमेंयपररभातषियकरिायऔरयउसकी यतवशेषिाऐयं
 तफकमोंयकायदशधकयवगधयपरय्रसभावयऔरयतफकमयतिमाधणयमेंयउिकी यमहत्ताय
 भारिीययतफकमोंयकायइतिहासय
 कलायऔरयलोकत्रसययतसिेमायके यबीचयअिं रयिथायवृत्ततचत्रोंयकी यअवर्ारणाय
6.2 प्रस्तावना
तपछलेय अध्याययमेंय हमयन्ययू मीतडयायऔरयउसके यसंबंतर्िय्रसभावोंयकायअध्ययियकरयचक ु े यहैं.यइसयईकाईयमेंय हमयआजयके य
महत्वपूणयध जिमाध्यमयतफकमोंयके यबारे य मेंय चचाधय करें ग.ें यजिसंचारयमाध्यमोंयके यरूपयमेंय तफकमोंयकी यमहत्तायआजयतकसीयसेय
तछपीयिहहयहैं.यअिःयइसयपरययहांयचचाधयकरिाय्रसासंतगकयऔरयसमीचीियहोगा.
यआर्तु िकयससं ारयके यरोचकयआियोंयमेंयसेयएकयतसिेमायअपिेयशशवकालयसेयहीयसभीयकोयलभु ािायरहायह.यमक ू यतफकमोंयके य
दौरयसेयआजययतडतजटलयडोकबीयऔरयटेक्िोयसेवीयतफकमोंयके यदौरयिकयआिे-यआिेयभीयतसिेमायकी यलोकत्रसयिायअसंतदग्र्य
रहीय ह.वास्िवय मेंय आजय िोय वतश्वकय दशधकय वगधय औरय वतश्वकय बाजारय के य बीचय भारिीयय तसिेमाय भीय इिय वषोंय मेंय अपिीय
रचिात्मकिा,तक्रयाशीलिा, िकिीकयऔरयउत्कृ ष्टिायकी यबदौलियसफलिायके यिएय्रसतिमाियगढयरहायह.मिोरंजि,अपीलय
औरयलोकत्रसयिायके यमामलेयमेंयआजयतसिेमायके यसमािांिरयकोईयदसू रायमाध्यमयढूंढयपािायकाफी यकतठियह.य
6.3 जनमाध्यम कन रूप में वफल्में
तफकमेंय आजयसवाधतर्कयलोकत्रसययजिसंचारयमाध्यमोंयमेंय सेय एकयहैं.यटेलीतवजियके यआतवष्कारयसेय पवू यध दृश्य-श्रव्ययमाध्यमय
के यरूपयमेंय के वलयकुछयतहलिीयडुलिीयर्ंर्ु लीयसीयछतवयांय लोगोंयकें यकौिक
ु यकायतवषययथी.यइियतहलिीयसीयछतवयोंयकाय
सम्मोहियपरू े यसंसारयमेंयहरयिबके यपरयथा.यइसिेयआगेयजाकरयएकयियेय्रसकारयके यमिांरंजियकी यिहवयडाली.यतफकमोंयकायसंदश े य

वीएमओयू Page 58
DMC-03

तकसीयएकयके यतलएयिहहयहोिायह.यइसकायिात्पयधय हयतकयतफकमोंयकायतिमाधणयतकसीयएकयके यतलएयिहहयतकयायजािायह.य


तफकमयतिमाधणयमेंयअिेकािेकयलोगोंयकाययोगदाियहोिायह.यअतं िमयरूपयसेयतफकमयतिमाधणयकायउद्देश्ययदशधकयसमहू यकी यबहुिय
बड़ीयसंख्यायकोयअपीलयकरिायहोिायह.यवस्ििु ःयतफकमेंयतभन्ियश्रेणीयके यअिेकय्रसकारयके यलोगोंयद्वारायदेखीयजािीयह.य
तफकमोंयकायदशधकयवगधय भौतिकयरूपयसेय काफी यतबखरायसायहोिायह.यअिःयदसू रे य मीतडयायकी यिरहयइसमेंय ्रसभावीयमकू योंयकी य
ठीक-यठीकयपहचाियकरयपािायकाफी यकतठिाईभरायहोिायह.यकोईयतफकमयअपिेय सारे य पात्रयवयगणु र्मधय जि-जियके यबीचयसेय
हीयलेिीयह,अिःयइसेयजिमाध्यमयहीयकहायजािायह.य
6.3.1 वफल्मों की वव नषताऐ ं
रे तडयोयवयटेलीतवजियके यआगमियसेय पहलेय तफकमेंय आई.यऔरयपहले-पहलयजबययहयआईयिोयलोगयइसेय देखकरयउत्तेतजिय
औरयकौिहू लयसेय भरे य हुएयथे.यवास्िवयमेंय तसिेमायकायआगमियकाफी यर्माके दारयरहा.यइसकाय्रसभावयइििायसटीकयथायतकय
जबयलोगोंयिेयपहलीयबारयइसेयतसिेमायहॉलयमेंयदेखायिोयउन्हेंयलगाययेयसारीयछतवयांयवास्ितवकयहैं.तफरयभीयतफकमोंयकायलोगोंय
परय ्रसभावय दरू गामीय होिाय ह.य इसमेंय कुछय गणु य तितहिय हैंय जोय इसेय दसू रे य माध्यमोंय सेय अलगय तदखािेय हैं.इन्हहय गणु ोंय याय
तवशेषिाओयं की यहमययहायं चचाधयकरिेयहैं.य
 जिमाध्यमय
समाजयके यलोगोंयद्वारायदेखये जािेय के यकारणयतफकमेंय एकयजिमाध्यमयके यरूपयमेंय पररभातषियकी यजायसकिीयहैं.यइसमेंय तदयाय
जािेय वालायसंदेशयलोगोंयके यतलएयहीयिोयअपीलयकरिेय वालायहोिायह.ययहयएकयदृश्य-श्रव्ययमाध्यमयहयतजसमेंय कोईयसंदेशय
दशाधिेयके यतलएयआवाज,्रसकाशयसंयोजियऔरयएक्शियकायसहारायतलयायजािायह.य
 मिोरंजियकायसार्िय
तफकमयमख्ु यियायमिोरंजियकायसार्ियह.यलेतकियइसके यसाथ-साथययहयअपिीयतवतशष्टिाओयं के यचलिेयमिोरंजियके यसाथय
समाियरूपयसेयसचू िायऔरयसदं श
े यस्रसं ेषणयकायकामयभीयबखबू ीयउसीयतशद्दियसेयकरिीयहैं.
 सहयोगीयमाध्यमय
तफकमयइियमायिोंयमेंयएकयसहयोगीयमाध्यमयकहायजािायहयतकययहयबहुियसारे यलोगोंयके यसाझाय्रसयासोंयकायपररणामयहोिीयह.य
इसकाय िात्पयधय हय तकय तफकमय तिमाधणय मेंय िायक-य िातयकाय के य अलावाय तिमाधिा,तिदेशक,पटकथाय लेखक,
कोररयोग्राफर,संगीिय तिदेशक,एक्शिय तिदेशक,लेखक,मेकअपय कलाकार,तसिेमाटोग्राफी य सतहिय पदेय के य पीछे य सेय
अिेकािेकयलोगोंयकाययोगदाियहोिायह.ययेय सबयलोगयटीमयभाविायसेय कामयकरके यतफकमयतिमाधणयकी यपररतणतियिकयकायधय
कोयबखबू ीयअजं ामयदेिेयहैं.य
 कलात्मकयमाध्यमय
तफकमयतिमाधणयअिेकय्रसकारयकी यकलाओयं कायपोषकयह.यतफकमयतिदेशकयके यतलएयउसकायउ्मयह.यतिदेशकयअपिीयकलाय
औरय ककपिाशीलिाय वय सृजिशीलिाय की य तफकमय परय गहरीय छापय छोड़िाय ह.य ठीकय इसीय ्रसकारय यहय अलग-य अलगय
कलाओयं कायपररपोषणयकरिायहयजोयतफकमयके यमाध्यमयसेय तकसीयबाियकोयअपिेय हुिरयकी यबदौलियअिेकय्रसकारयसेय कहय
सकिेयहैं.
 तवकासात्मकयमाध्यमय
यतफकमेंयलोगोंयके यबीचयसचं ारयकायएकयसशक्तयमाध्यमयहैं.ययेयदशधकयके यतदमागयपरयजादईु य्रसभावयडालिीयहैं.यकुछयसमययके य
तलएयिोयमािोयवहयअपिीयिमामयतचन्िाओयं कोयदरतकिारयकरयएकयअलगयहीयफंिासीयकी य दतु ियायमेंय तवचरिेय लगिायह.य
वीएमओयू Page 59
DMC-03

्रसाथतमकयरूपयसेय तफकमेंय मिोरंजियकायसार्ियहीयमािीयजािीयहैं.तफरयभीयजबयहमयइसके य्रसभावयदेखिेय हैंय िोयसंचाररिय


तवकासयकी यबाियभीयसामिेयआिीयह.यहयअपिेयदशधकयवगधयपरयइििाय्रसभावयडालिायहयतकयइसेयउिके यतवकासयके यमाध्यमय
के यरूायमेंयभीयबेतहचकयउपयोगयतकयायजायसकिायह.यय
 माध्यमयजोयलोगोंयकायध्याियचाहिायहय
यतकसीयतफकमयकी यबारीतकयांयजाििेयके यतलएयदशधकयकोयउसयपरयअपिायध्याियके तन्रियकरिायहोगा.यउन्हेंयइसयओरयसजगिाय
सेय देखिाय होगाय तकय तफकमय मेंय क्याय सिु ायाय औरय तदखायाय जाय रहाय ह.य यहीय सबय िोय बादय मेंय उसय तफकमय के य बारे य मेंय
तवचार,अवर्ारणा,बिािायहयतकयतफकमयिेयक्यायसंदश े यतदयायऔरयकसायमिांरंजियतकया.य
 वास्ितवकिायके यकरीबयलेतकियमहगं ायमाध्यमय
यतफकमय वास्ितवकिाय काय अहसासय करािीय ह.य जबय इसेय सलल ु ाइडय के य पदेय परय उिाराय जािाय हय िोय दशधकय कोय इसके य
वास्ितवकययायवास्ितवकिायके यकरीबयहोिेयकायअहसासयकरािेयकी यभरसकयकोतशशयकी यजािीयह.यहालांतकयतफकमयदशधकय
कोयअिेकय्रसकारयके यअिुभवयऔरयसंभाविाओयं सेयरूबरूयकरवािीयहयलेतकियइसेयपािेयके यतलएयउसेयअच्छी-खासीयकी मिय
चकु ािीयपड़िीयह.यरे तडयोयवयटेलीतवजियकी यिुलिायमेंयतफकमयएकयमहगं ायशगलयह.य
 ्रसाचीििमयइलक्ट्ोतिकयमाध्यमय
दसू रे यिीियइलक्ट्ोतिकयमाध्यमोंयके यबतिस्पियतफकमेंयसबसेयपरु ािीयतवर्ायह.रे तडयोय;1927द्धयऔरयटेलीतवजिय;1959द्धयके य
आगमियसेयबहुियपहलेयतफकमेंयसिय् 1895यमेंयहीयलोकयमिोरंजियके यसार्ियके यरूपयमेंयआयगईयथी.य
 अतर्कय्रसभावीय
जबयतफकमोंयकोयएकयजिसचं ारयमाध्यमयके यिजररएयसेय देखिेय हैंय िोययेय काफी य्रसभावीयतदखाईयदेिीयहैं.यहय्रसभावशीलिाय
इसके यदृश्य-श्रव्ययसयं ोजियमेंय तितहियह.जबयदशधकयतफकमदेखिेय हैंय िोयकईयबारयतकसीयपात्रयके यसाथयउिकायभाविात्मकय
ररश्िायबियजािायहयजोयिाउम्रयउिके यजेहियमेंयमौजदू यरहकरयगाहेबगाहेयझकझोरिायरहिायह.कईयबारयिोयतफकमयके यउसयपात्रय
मेंयहमयअपिीयछतवयढूंढिेयकी यकोतशशयमेंयजटु यजािेयहैं.य
6.3.2 वफल्मों का द धक वगध
जसेयतकसीयतफकमयकायतिदेशक, तिमाधिा,पटकथायलेखकयऔरयदसू रे यिमामयमहत्वपणू यध लोगयअपिायसाझाययोगदाियदेिेयहैंय
ठीकयउसीय्रसकारयदशधकयवगधय की यभतू मकायकोयभीयतकसीय्रसकारयकमिरयिहहयआक ं ायजायसकिायह.यिभीयिोयतफकमेंय बिािेय
समययदशधकोंयकी यरूतचयोंयकोयध्याियमेंय रखायजािायह.यतफकमयकी यसफलिाययायअसफलिायउसेय दशधकोंयके यिकारिेय याय
स्वीकारिेयसेयजड़ु ायमसलायह.यआजयिोयदशधकयइििीय्रसभावीयभतू मकायमेंयहयतकययतदययहयकहायजाएयतकयतफकमीयसाम्राज्ययमेंय
दोयहीयसम्राटयहैंय तजिकायतसक्कायचलिायह-यदमदारयपटकथायऔरयतफकमयकायसमतपधियदशधकयवगध, िोयकोईयअतिश्योतक्तय
िहहयहोगी.ययहयसचयहयतकयतफकमयिभीयसफलयमािीयजािीयहयजबयबहुियबड़ीयसंख्यायमेंय लोगोंयद्वारायउसेय देखकरयसराहाय
औरयस्वीकारायजाए.यतकसीयतफकमयके यतलएयतिणधययएकयदशधकययायतफकमयतिमाधिायभीयिहहयकरयसकिायह.यलेतकियउिकी य
यहयभतू मकायतफकमयकायभतवष्ययतिर्ाधररियकरिीयहयतकयवेयइसेयदेखिेयके यतलएयकुछयभीयखचधिेयऔरयकरिेयकोयित्परयहैं.यतदय
तफकमयदशधकयकी यउम्मीदोंयपरयखरीयउिरिीयहयिभीयउसेय बिािेय की यसाथधकिायह.ययतिःसंदहे यतफकमयतिमाधणयमेंय दशधकयकी य
भतू मकायसवोपररयह.यअिःयतकसीयतफकमयतिमाधिायके यतलएयदशधकयकी यरूतच-यअतभरूतचयकायध्याियरखिायउसयतफकमयकी य
सफलिायके यतलएयरामबाणयह.य
6.3.3 द धकों पर वफल्मों का प्रभाव
वीएमओयू Page 60
DMC-03

्रसारंभयसेय हीयतफकमोंयकायजादयू दशधकोंयके यतसरयचढकरयबोलिायरहायह.यसम्मोहियकी यहदयिकयतजििाय्रसभावयतफकमेंय अपिेय


दशधकयपरयडालिीयहैं,उििायतकसीयअन्ययमाध्यमयमेंय िहहयतदखिायह.यमिोरंजियके यमामलेय मेंय तफकमोंयकी यबड़ीयभतू मकायह.य
इसीतलएयतफकमेंय आमजियके यबीचयलोकत्रसययहोकरयउन्हेंय लभु ािीयऔरयगदु गदु ािीयरहिीयहैं.यअबयहमयतसिेमायके य्रसभावोंय
कायअध्ययियकरिेयहैं.य
 तसिेमायबदलावयके यएकयवाहकयके यिौरयपरयकामयकरिायह.ययहयलोगोंयकी यमाितसकिा, तवश्वासयऔरयतवचारर्ारायकोय
बदलिेय मेंय सक्षमयह.ययहयसामातजकयिािेबािेय मेंय एकय्रसभावीयसंचारकयकी यभतू मकायमेंय ह.यअिःयसामातजकयबदलावोंय
के यतलएयभीयतसिेमायकाफी यअसरकारकयह.
 तसिेमायएकय्रसभावीयसचू िा्रसदािायह.ययहयअपिीयदृश्य-श्रव्ययक्षमिायके यचलिेय कोईयसदं ेशयहूबहूय देिेय मेंय सक्षमयह.य
सचू िाय्रसदािायऔरयवास्ितवकिायतदखािेययायकहेंयतकयसमाजयकोयआईिायतदखािेयमेंयतफकमोंयकायकोईयसािीयिहहयह.
 तसिेमायमेंय की य गईयअपीलयसम्मोहकयहोिीय ह.य तफकमय तिमाधिाओयं कोय अक्सरय सपिोंय काय सौदागरय कहाय जािाय हय
क्योंतकयउिकी यकृ तियोंयकायसंसारयइििायफंिासीभरायहोिायहयतकयहरे कयउसेय पािेय की यककपिायमेंय हीयखोयायहोिायह.य
छतवयोंयकायबेपरवाहय्रसवाहयतदखाकरयतफकमयबिािेयवालेयपहलेयदशधकयकी यआख ं ोंयमेंयसपिेयपदायकरिेयहैंयऔरयबादयमेंय
उियसपिोंयकोयपरू ायकरिेयकी यभाविायजगाईयजािीयह.ययहीयतितलस्मयदशधकयकोयउसेयदेखिेयकोयमजबरू यकरिायह.य
6.3.4 उद्योग कन रूप में वफल्में
यहयएकयऐसायससं ारयहयजोयकभीयसोिायिहहयह.यभारिीययतसिेमायिोयमािोयकोईयजादईु य मशीियहयतजसमेंय अक्सरयकुछय
फंिातसयांय तिकलिीयहैंय िोयरोजयकोईयियायरोमांसयसामिेय आिायह.यतवश्वयके यतकसीयभीयतसिेमायसेय ज्यादायभारिीययतफकमीय
उ्ोगयमेंय ्रसतिवषधय करीबय800यतफकमोंयकायतिमाधणयहोिायह.यजबयहमयवतश्वकयपररदृश्ययमेंय फ्रासं यऔरयइगं लैंडयकी यतफकमीय
राजर्ातियोंयकी यबाियकरिेय हैंय िोयभारिीययतसिेमायके यके न्रयमबंु ई, चेन्िई,कोलकािा, हदराबादयऔरयबगं लौरयमेंय तफकमय
तिमाधणयमेंय लगेय हजारोंयहजारयलोगोंयकी यबाियिहहयकरें गये िोयइसयचचाधय कोयआगेय बढािायबेमािीयहोगा.यतितवधवादयरूपयसेय
आजयभारियतवश्वयकायसबसेयबड़ायतफकमयतिमाधणयके न्रयह.
6.3.5 कला और व्यावकावयक वफल्में
मौटेय िौरयपरयभारिीययतसिेमायकोयदोयश्रेतणयोंयमेंय तवभातजियतकयायजािायह-यकलायऔरयव्यावसातयक.यकलायतफकमोंयकोय
समािािं रयतसिेमायभीयकहायजािायह.यकलायतफकमेंय गभं ीरयमद्दु ोंयपरयआर्ाररियहोिीयहैंय जोयऐसेय हीयदशधकयवगधय कोयध्याियमेंय
रखकरयबिाईयजािीयहैं.यअक्सरययेय तफकमेंय वास्ितवकयथीमयपरयबििीयहैंय तजिमेंय तिदेशकयअपिीयसृजिशीलिायके यघेाड़ेय
दौड़ाकरय िकिीकय के य सहारे य तवतवर्य रंगय भरिाय ह.य इन्हेंय िफाय िक
ु सािय कोय देखकरय िहहय बिायाय जािाय बतककय येय िोय
रचिाकारयकी य अपिीयकलायकी य पणू िध ायकोयपररपष्टु यकरिीयहैं.यइिके यसामातजकयवयराजितिकय्रसभावयभीयहोिेय हैं.ययेय तफकमेंय
उसयवगधयिकयपहुचं िेयकायएकयतविम्रय्रसयासयहोिीयहैंयतजिके यतलएयइन्हेंयबिायायगयायहययायतजिकी यकहािीयकोयइसमेंयसमेटाय
गयायह.भारिीययतसिेमायमेंय कलायतसिेमायकी यमौजदू गीयइसके य्रसारंभयसेय हीयसमािािं रयरूपयसेय रहीयह.यसत्यजीियरे ,ऋतत्वकय
घटक,मृणालयसेि,श्यामयबेिेगल, गोतवन्दयतिहलािी,मतणयकौल,कुमारयसाहिी, सईयपरांजपेय औरयआजयमीरायिायरयवय
दीपाय मेहिाय जसेय कलाय सृजिकारोंय की य एकय लंबीय फे हररस्िय रहीय ह.य समािांिरय तसिेमाय की य यहय परंपराय आजय भीय
व्यवसायवादयके यबावजदू यबदस्िरू यजारीयह.ययहयतकसीयतफकमकारयकी यआतत्मकयसिं तु ष्टयकाय्ोिकयभीयमािायजािायहयिभीय
िोयअिेकयतफकमकारयव्यावसातयकयतसिेमायके यबादयकलायतसिेमायकी यओरयलौटकरयअपिीयजड़ोंयसेयजड़ु िेयसरीखायमहससू य
करिेय हैं.यदसू रीयओरयव्यावसातयकयतफकमेंय लाभयकायगणु ा-भागयकोयध्याियमेंय रखकरयहीयबिाईयजािीयहैं.यइसतलएयउिमेंय

वीएमओयू Page 61
DMC-03

लाभयके यसभीयमसालोंयकायिड़कायलगायायजािायह.यअतर्कातर्कयलाभयपािेय की यगरजयसेय वेय बॉक्सयऑतफसयके यबिाएय


उसल ू ोंयपरयचलिीयहैं.यलोगोंयके यमिोरंजिात्मकयसंितु ष्टयकी यगरजयसेय उिकी यरचिायकी यजािीयह.यजसायतकयकहायजािायहय
लोगोंय की य दतमिय याय तछपीय इच्छाओयं औरय कंु ठाओयं कोय अतर्कातर्कय उभारकरय लाभय लेिेय के य तलएय ऐसीय मसालाय याय
फाफमल धू ायतफकमोंयकोयरंगीतियिभरायऔरयसार्ारणयसीयकहािीयके यिािेबािेयमेंयतपरोयायजािायह.यइिमेंयसक्स,ग्लमर,संगीिय
औरयलोगोंयमेंयअपीलयकरिायएकयसदं श े यजसेयसभीयमसालोंयकी यचाशिीयकायघालमेलयतकयायजािायह.भारियमेंयबड़ीयसंख्याय
मेंय ऐसीयतफकमेंय बिाईयजािीयहैंय औरयइिकायएकयबड़ायदशधकयवगधय ह.यव्यावसातयकयतसिेमायमेंय भीयकुछयचमकिेय तसिारे य हैंय
तजिके यदमयपरयतफकमयइडं स्ट्ीयसफलिायकी यहुक ं ारयभरिीयह.के यके यआतसफ,मिमोहियदेसाई,िातसरयहुसि,राजकपरू ,सभु ाषय
घई,रामगोपालय वमाध, आशिु ोषय गोवारीकर,करणयजोहर,यशयचोपड़ा,उदयय चोपड़ाय औरय सरू जय बड़जात्याय ऐसेय हीय कुछय
चतु िंदायफिकारयहैंयतजियपरयइसयरूपहलेयपदेयके यकरदाियऔरयपरोकारयिाजयकरिेयहैं.य
6.3.6 वफल्मी कराहना की अवर्ारणा
कलात्मकयपहलओ ु यं के यअध्ययियकायिामयतफकमयह.यतफकमयकोयउियसभीयकोणोंयसेय जांचायजािायहयजोयअलग-यअलगय
लोगोंयके यजेहियमेंयउिरे यऔरयउिकी य्रसतितक्रयायतमली.यऔरयरूपयसेयतफकमोंयकायअध्ययियकोईयबहुियपरु ािायिहहयह,बतककय
तफकमीयगणु कारोंयिेय इन्हेंय 50यऔरय60यके यदशकयमेंय तवकतसियतकया.70यके यदशकयमेंय जाकरयइसिेय एकयव्यवतस्थियरूपय
तलयायऔरयतवतवर्यकारणोंयसेयमख ु रिायसेयइसयअध्ययियकी यआवश्यकिायजिाईयजािेयलगी.यतफकमयसराहिायएकयसंगतठिय
कायधयहयतजसेयइसकायअध्ययियकरिेयवालेयलोगयअजं ामयदेिेयहैं.यतफकमयकी यिकिीक,गणु वत्तायऔरयऐसेयहीयिमामयपहलओ ु यं
परयगौरयकरके यहीयतकसीयतफकमयकायभतवष्ययबांचायजािायह.ययहयसारीयकवायदयतफकमयऔरयइसेयबिािेयवालोंयके यतलएयएकय
कलाययायबहुआयामीयतवज्ञाियकहीयजायसकिीयह.
6.4 भारत में वफल्में
वकननमा पयवध का दौर --भारियमेंयतकसीयछतवयकोयउके रकरयआवाजयके यसहारे यपौरातणकयकथाऐयं कहिेयकी यपरु ािीयपरंपराय
रहीयह.ययेय कथाऐयं आमिौरयपरयदेवी-देविाओयं सेय जड़ु ीयहोिीयथीतजन्हेंय लालटेियकी यरोशिीयमेंय छतवयोंयकोयतहलिा-डुलिाय
साय तदखाकरय समझायाय जािाय था.इसतलएय जबय तसिेमाय काय भारिय मेंय आगमिय हुआय िोय लोगोंय िेय इसेय कौिहू लवशय
हाथोंहाथयतलया.य इसकायसबसेयमजबिू यपक्षययहीयथायतकय्रसारंभयसेयहीयइसयतवर्ायकोयपारंपररकयभारिीययकला,संगीि,िृत्यय
औरयऐसेय हीयदसू रे य ित्वोंयकायपोषणयतमलयगया,तजससेय शरू ु आियसेय हीयकुछयतवतशष्टिाऐयं आयगईयजोयआजयभीयबदस्िरू य
जारीयह.यय्रसारंभयमेंय तफकमेंय र्ातमधकयऔरयऐतिहातसकयथीमयपरयहीयबिाईयजािीयथी.यउिकायलक्ष्ययकुछयमकू योंयकी यस्थापिाय
करिायहोिायथा.दादायसाहबयफाकके यकोयभारिीययतसिेमायकायजिकयकहायजािायह.यउन्होिेयतफकमयआदं ोलियकोयभारियमेंय
लािेयऔरयइसेयदेशभरयमेंयफलािेयमेंयमहिीयभतू मकायतिभाई.य
फाल्कन पयवध का पररदृमय ---भारियमेंयपहलीयबारयसि्य1896यमेंयमोशियतपक्चरयकी यशरूु आियहुई. कयूतमयरे यबंर्ुओयं
िेय सबसेय पहलेय बॉम्बेय के यवेटसियहोटलयमेंय छःयछोटी-यछोटीयअवाकयतफकमेंय बिाईय.यइसके यबादयसिय् 1899यमेंय यहरीशचरं य
भाटवडेकरयसावेय दादायिामकयएकयभारिीययिेय पहलीयबारयदोयछोटीयतफकमेंय बिाईयऔरयउन्हेंय तसिेमाटोग्राफी यके यअिं गधिय
्रसदतशधियतकया.यसिय1900यमेंयहीरालालयसेियऔरयएफबीयथािावालायदोयऔरयजिु िू ीयलोगयथेयजोयकोलकािायऔरयमबंु ईयमेंय
छोटीयतफकमेंय बिािेय मेंय जीयजाियसेय जटु ेय थे.यसिय् 1912यमेंय एिजीयतचत्रेय औरयआरजीयटोरिेय िेय पडंु रीकयिामकयतफकमयबिाईय
जोयइसीयवषधय18यमईयकोयररलीजयहुई.यदादायसाहबयफकके यिेयभारिीययतफकमयइडं स्ट्ीयकी यपहलीयपरू ीयलंबाईयकी यतफकमयराजाय

वीएमओयू Page 62
DMC-03

हररशचंरयबिाकरयजसेय इसके यजन्मदािायबिे.यर्ीरे ियगांगल ु ी,बाबरू ावयपेंटर,सचु ेितसंह,आदेतशरयईरािीयऔरयवीयशांिारामय


सरीखेयभारिीययतसिेमायके यतशखरयपरू ु षयथे.यय
कवाक वफल्मों का दौर --भारियकी यपहलीयसवाकयतफकमयआलमआरायथीयतजसकायतिमाधणयआदेतशरयईरािीयके य
तिदेशियमेंय सिय् 1931यमेंय इपं ीररयलयतफकमयकंपिीयिेय तकयायथायऔरयइसेय मबु ईयके यमजेतस्टकयतसिेमायमेंय ्रसदतशधियतकयाय
गया.य इसीयवषधय कईयजगहयसेय सवाकयतफकमेंय बििेय की य आवाजयआिेय लगी.य शािं ारामय उसय दौरय के य्रसतिभाशालीय औरय
उजाधवािय तफकमय तिमाधिाय थे.य उन्होिेय सिय् 1932य मेंय सवध्रसथमय अयोध्याय काय राजाय िामकय तफकमय बिाईय औरय अपिेय
सामातजकयसरोकारोंयकी यछापयछोड़ी.यउन्होियअपिीयतफकमोंयमेंय जाति्रसथा,सां्रसदातयकिायऔरयमतहलायअतर्कारोंयसेय जड़ु ेय
मद्दु ये ्रसमख
ु िायसेय उठाऐ.यमतहलाओयं सेय जड़ु ीयऐसीयहीयउिकी यतफकमय1936यमेंय ्रसदतशधियअमरज्योतियथी.ययहयसंभवियाय
भारियकी यपहलीयतफकमयथीयतजसमेंयमतहलाओयं की यआजादीयकी यबाियकहीयगईयथी.यपौरातणकयतफकमोंयके यबादयपाररवाररकय
तफकमोंयकायदौरयआया.यसिय् 1930यसेय1940यकायदौरयभारिीययतसिेमायके यतलएयतिराशायकायसमययथा,क्योंतकयदसू रायतवश्वय
यद्ध
ु , भारिीययस्वार्ीििायआंदोलि, असहयोगयआदं ोलियजसेय कारकयइसेय तवकासयके यपंखयफड़फड़ािेय सेय रोकयरहेय थे.य
कुछयतगिेचिु ेयतफकमकारयथेयतजन्होिेयसामातजकयमछ्ु दोंयकोयलेकरयअलखयजगाईयऔरयस्वार्ीििायआदं ोलियमेंयभीयअपिाय
योगदािय तदया.य सिय् 1950य मेंय भारिीयय तसिेमाय काय रजिपटय रंगीिय होय गया.य लेतकिय सिय् 1960य िकय बड़ीय सख्ं याय मेंय
तफकमकारय श्वेि-श्यामय तफकमोंय के य मोहपाशय मेंय हीय आत्ममग्ु र्य रहे.उन्हेंय बदलावय किईय गवाराय िहहय था.य इसीय दौरािय
रोमांतटक,संगीियसेय भरपरू यऔरयमलोडीयतफकमोंयके यदौरयिेय जसेय िराश्ययके यअर्ं कारयकोयपरे य झटकायऔरयतफकमयइडं स्ट्ीय
तफरयअपिीयरफ्िारयसेयदौड़यपड़ी.य
स्ववणधम 50वां द क --50के यदशकयिेय महाियतिदेशकोंययथायमहबबू ,तबमलयरॉय,गरूु दत्तऔरयराजकपरू यकायउदयय
होिेयदेखायतजन्होिेयअपिीयफिकारीयसेयतसिेमाईयइबारियतफरयसेयतलखी.यसिय् 1960यके यअिं यऔरय1970यके य्रसारंतभकयदौरय
मेंय रोमांतटकयऔरयएक्शियतफकमोंयके यमाफध ियभारिीययतफकमयउ्ोगयमेंय राजेशयखन्िायऔरयर्मेंन्रयसरीखेय हीरोयकी य ििू ीय
बोलिेय लगीयथी.य येय लोगयदेखिेय हीय देखिेय देशयकी य र्ड़किय बििेय काय दमय भरिेय लगेय थे .1970य के यदशकयके य मध्ययमेंय
रोमांतटकयतफकमोंयके यसाथयगैंगस्टरयमातफयायऔरयदस्यओ ु यं की यतफकमोंयकायदौरयआयगया.य
नई र्ारा की वफल्में --िईयर्ारायकी यतफकमोंयके यतिदेशकयिईयिकिीकयकायसाथयलेकरयअपिीयसृजिशीलिायऔरय
योग्यिायके यबिू ेय तवषययके यसाथयपरू ायन्याययकरिेय हैं.यहालांतकययहयपदयकभीयपरू ीयिरहयसेय पररभातषियिहहयतकयायजायसकाय
तफरयभीयिईयर्ारायकी यतफकमोंयकायअपिायएकयरचिायसंसारयहयऔरयवेय कलायऔरयव्यावसातयकयदोिोंयहीयस्िरोंयपरयसफलय
होिीयरहीयहैं.
भारत में नई र्ारा का आकलन --1960यके यदौरयके यकईय्रसगतिशीलयतफकमकारयऔरयलेखकोंयिेय िाचगािोंयसेय
हटकरय भीय ियाय तफकमीिामाय तलखाय जोय कालजयीय बिय गया.इिमेंय सेय
अतर्कांशयतफकमेंयभारिीययतफकमोंयकोयआगेयबढािेयकी यसरकारयकी यमश ं ायके य
चलिेय राज्ययसरकारोंयके यफंडयसेय बिी.यऐसीयहीयपहलीयतफकमयसिय् 1955यमेंय
सत्यजीिय रे य पाथेरय पचं ालीय िामय सेय लेकरय आएय तजसेय बादय मेंय समािािं रय
तसिेमाय की य ्रसतितितर्य तफकमय कहाय गया.य इससेय पहलेय ऋतत्वकय घटकय भीय
िागररकयिामयसेय 1952यमेंय तफकमयबिाकरय्रसयासयकरयचक ु े यथे.यघटकयकी य
1958यमेंयआईयअजातं त्रकयतफकमयसेयअच्छीयपहचाियबिी.यमृणालयसेियिेय1955यमेंयअपिीयपहलीयतफकमयरािभौरयबिाकरय
अपिीयसशक्तयउपतस्थतियदजधयकराई.य

वीएमओयू Page 63
DMC-03

यसिय 1969य मेंय आईय मृणालय सेिय की य तफकमय भवु िय सोमय औरय मतणकौलय की य उसकी य रोटीय दोिोंय कोय राज्यय सरकारय के य
स्वातमत्वय वालेय तफकमय फाइिेंसय कॉपोरे शिय िेय ्रसायोतजिय तकयाय था.य इन्हेंय फ्रासं ीसीय तफकमय महोत्सवय के य दौरािय काफी य
सराहिायतमलीयऔरयभारियकी यिईयसमझयवालीयऔरयभारिीययजिमािसयकी यआवाजयकहायगया.यइसीयआदं ोलियकोयियाय
भारिीययतसिेमाययायिईयर्ारायकायभारिीययतसिेमायकहकरयतसरयआख ं ोंयपरयबठायायगया. इियतफकमोंयके यदृश्यय्रसभावयऔरय
सगं ीिय पात्रोंय के य हावभावय के य अिसु ारय तवकतसिय तकएय गए.य य तफकमय ्रसतशक्षणय सस्ं थािय सेय ्रसतशतक्षिय तशतक्षिय कुमारय
साहिी,मतणकौल,सईदयतमजाध,श्यामयबेिेगलयऔरयके िियमेहिायिईयर्ारायके यभारिीययतहन्दीयतसिेमायके यसशक्तयहस्िाक्षरय
थे.यमतणकौलयकी यआषाढयकायएकयतदिय1971यऔरयदतु वर्ाय1973, कुमारयसाहिीयकी यमायायदपधणय1972यऔरयश्यामय
बेिेगलयकी यअक ं ु रय1973यिेय 1970यके यदशकयके यइसयिईयर्ारायके यतसिेमायकोयमख ु ररियहोिेय मेंय बड़ीयभतू मकायतिभाई.य
एमएसयसत्ययू की य1973यमेंयआईयगरमयहवायभीयइसयश्रेणीयकी यउकलेखिीययतफकमयथी.यगोतवन्दयतिहलािीयतजन्होिेयभारिीयय
तफकमय उ्ोगय मेंय श्यामय बेिेगलय के य कमरामिय के य रूपय मेंय ्रसवेशय तकयाय था, उन्होिेय 1980य मेंय आक्रोशय बिाकरय अपिीय
तिदेशकी ययदक्षिायकायलोहायमिवाया.यउन्होिेयइसीयकड़ीयमेंयसामातजक-यराजितिकयमद्दु ोंयपरयआर्ाररियपाटी1984, िमसय
1987यऔरयदृतष्टय1990यजसीयतफकमेंय बिाई.यसईदयतमजाधय िेय भीयराजितिकयिािेबािेय की यतवसंगतियोंयसेय जझू िीयअरतवन्दय
देसाईयकी यअजीबयदास्िािय1978, अलबटधय तपन्टोयकोयगस्ु सायक्योंयआिायहय1980, मोहियजोशीयहातजरयहोंय1984यऔरय
सलीमयलंगड़ेयपरयमियरोय1989यजसीयतफकमेंयबिाकरयअपिायिामयभारिीययतसिेमायके यस्वणाधक्षरोंयमेंयतलखवायतलया.
िईयर्ारायके यतसिेमायकी ययहयसफलिाय1970यवय1980यके यदशकयमेंय श्यामयबेिेगलयकी यअक ं ु रय1973, तिशािं य1975,
मथं िय 1976य औरय भतू मकाय 1977य मेंय ऐसेय हीय दोहराईय जािीय रही.य येय तफकमेंय व्यावसातयकय रूपय सेय भीय काफी य सफलय
रही.तफकमय ्रसतशक्षणय संस्थािय औरय िेशिलय स्कूलय ऑफय ड्रामाय सेय तिकलीय ्रसतिभाशालीय शबािाय आजमी,िसीरूदीिय
शाह,ओमपरु ी, तस्मिाय पातटल, कुलभषू णय खरबंदा, अमरीशय परु ीय औरय बेिेगलय जसेय तफकमीय महारतथयोंय िेय अिेकय
संवदे िशीलयतफकमेंयबिाकरयभारिीययतफकमयउ्ोगयकोयपकलतवि-यपतु ष्पियतकया.यय
नई र्ारा और वफल्मी कमाज व कस्ं ान ---मबंु ईयमेंयपहलीयतफकमयसोसायटीयकायशभु ारंभयसिय् 1943यमेंयहुआय
औरयसिय् 1947यमेंय सत्यजीियरे य िेय कोलकािायमेंय तफकमयसोसायटीयकायगठियतकया.सिय् 1970यके य्रसारंभयमेंय आियधजिकय
रूपय सेय देशभरय मेंय करीबय 150य तफकमय सोसायतटयोंय काय गठिय होय चक ु ाय था.य इिय सोसायतटयोंय के य माफध िय लोगय उत्कृ ष्टय
भारिीययऔरयतवदेशीयतफकमोंयकायलत्ु फयउठायसकिेय थे.भारियमेंय पहलेय तफकमोत्सवयकायआगाजयसिय् 1952यमेंय तफकमय
्रसभागयकी यओरयसेय मबंु ई,चेन्िईयऔरयकोलकािायमेंय हुआ.यइियतफकमोत्सवोंयमेंय पतिमीयकलात्मकयDe Sica’s Bicycle
Thieves जसीयतफकमेंय तदखाईयगईयतजससेय यवु ायतफकमकारोंयकोयकाफी य्रसेरणायतमलीयऔरयउन्होिेंय ियेय ्रसयोगयतकए.पणु ये मेंय
सिय् 1961यमेंय तफकमय्रसतशक्षणयसंस्थाियकी यस्थापिायहुईयऔरयसिय् 1964यमेंय भारिीययतफकमयअतभलेखागारयकी यस्थापिाय
हुई.यसिय् 1960यमेंय भारियसरकारयिेय उियतिदेशकोंय के यतवत्तयपोषणयके यतलएयतफकमयफाइिेंसयकाफपोरे शियकी यस्थापिायकी य
जोयव्यावसातयकयतसिेमायके यइिरयकोईयअन्ययकलात्मकययायरचिात्मकयतफकमयबिािायचाहिेयहों.ययसिय् 1960यसेय1980यके य
दौरयमेंयकलाययायसमािांिरयतसिेमायकमोबेशयसरकारीयपोषणयसेयहीयसंचातलियहोिायरहा.यइिमेंयराज्ययसरकारें यतिदेशकोंयकोय
तकसीयभारिीययथीमयपरयआर्ाररियतफकमयबिािेय के यतलएयफंडयमहु यायकरवािीयथी.येय तफकमेंय ्रसांिीययतफकमोत्सवोंयऔरय
सरकारीयटीवीयपरय्रससाररियकी यजािीयथी.यइियसारे यघटकोंयिेयभारिीययतसिेमायकायकलेवरयपरू ीयिरहयबदलयतदयायऔरयकलय
कायकतथियिईयर्ारायकायतसिेमायआजयियेयरूपयऔरयियेयिेवरोंयके यसाथयसामिेयआया.य
हावलया वकननमाई अतीत ---सिय् 1980यमेंय मबंु ईयमेंय भारिीययतसिेमायकायपिु रावलोकियहुआ.यएकयओरयिोयइसिेय
राजिीतियऔरयअपरार्यके यगठजोड़यपरयबिीयगोतवन्दयतिहलािीयकी यअर्धसत्ययकोयतदखायायिोयदसू रीयओरय महेशयभट्टय

वीएमओयू Page 64
DMC-03

अपिीयसरसयव्यावसातयकयतफकमोंयके यसाथयतपक्चरयमेंय आए.यसिय् 1983यमेंय आईयउिकी यअथधय तफकमयिेय बड़ीयसफलिाय


हातसलय की .इन्होिेय अपिेय तसिेमाय मेंय ्रसेमय तत्रकोणय कोय तदखायाय तजसय परय बादय मेंय भीय कईय तफकमकारोंय िेय अपिेय हाथय
आजमाए.यके वलययहीयिहहयइसयतफकमयके यअिं यमेंय भारिीययमतहलायकी यआजादीयकोयमख ु रिायसेय पेशयतकयायगया,जोय
तहन्दीयतसिेमायमेंयपहलीयबारयहुआयथा.यय
1990 का द क --भमू ंडलीकरणयकी य्रसतक्रयायके यचलिेय1990यके यदशकयमेंय
भारिीयय तसिेमाय सतहिय परू ाय पररदृश्यय हीय बदलिाय साय िजरय आिेय लगा.य िईय
तफकमीय र्ाराय िेय परंपरागिय मकू योंय कोय त्यागकरय ियेय िेवरय अपिािेय काय साहसय
तकया, लोगय अबय अपिीय परंपरा,पाररवाररकय मकू योंय औरय आपसीय संबंर्ोंय कोय
तिलाजं लीयदेिेयलगे, औरययहयसबयबाजारवादयके यतिरंकुशयडडं ेयके यसहारेयहोयरहाय
थायतजसिेय पंरपरायकोयकहहयपीछे य र्के लयतदया.यतवदेशीयचिलोंयकायभारियमेंय ्रसादभु ाधवयहुआयऔरयअन्ययउ्ोगोंयकी यभांतिय
तफकमीयउ्ोगयभीयबहुराष्ट्ीययकंपतियोंयके यहवालेय होयगया.यऐसीयतफकमेंय दशधकयवगधय के य्रसखरयसमथधियके यचलिेय काफी य
सफलयरही.यइसके यबादयिोयसरू जयबड़जात्यायकी यहमयआपके यहैंय कौियिेय अपिेय 14यमर्रु यगीिोंयकी यबदौलियपाररवाररकय
तफकमोंयकायदौरयआिेयकायउद्घेाषयतकया.यइसयतफकमयिेयिोयपरंपरागियभारिीययशातदयोंयऔरयपाररवाररकयमकू योंयकी यतफरयसेय
्रसतिष्ठायकी .यइसीयदौरयकी यदसू रीयतफकमोंय-ययथायतदलवालेयदकु हतियायं लेयजाऐगं ,े तदलयिोयपागलयहयऔरयकुछ-यकुछयहोिायहय
जसीयतफकमोंयिेय संस्काररिायकोयमख ु ररियतकया.यऔरयइसके यसहारे य तसिेमाईयइतिहासयमेंय अपिायिामयसरु तक्षियकरयतलया.यय
इियतफकमोंयिेयप्यारयकोयगिु गिु ािा, आपसीयतमत्रिायऔरयवादेयजसेयशब्दोयकोयअच्छे यसेयपररभातषियतकया.
लेतकियइसीयदौरयमेंय तहन्दीयतसिेमायिेय कईयऔरयिायाबयतफकमीयकृ तियांय दी.यमतणरत्िमयकी यरोजा,गल ु जारयकी यमातचस,
कजाडयगस्ु िादयकी यबॉम्बेयब्वायज, िागेशयकुकी िरू यकी यहदराबादयब्कयजू यऔरयदीपायमेहिायकी यफायरयजसीयतफकमेंयएकरसय
पाररवाररकयतफकमोंयके यबीचयभीयतकसीयिाजायहवायके यझौंके यकी यिरहयियेय ्रसतिमाियगढयगई. इियसबयबािोंयिेय भारिीयय
तफकमीयदतु ियायकी यिाकियकायिजारायतदखाया.यययहयभारिीययतसिेमायकी यिाकियहीयथीयतजसकी यबदौलियग्रामीणयसंस्कृ तिय
भीयदसू रे य लोगोंयकोयअपिायदीदारयकरायसकी .यइसमेंय टेलीतवजि,तथयेटर, तवज्ञापि, संगीियऔरयियीयिकिीकयऔायसचू िाय
्रसो्ौतगकी यकायबड़ाययोगदाियरहा.इसिेय िोयराजितिकयतफजांय कोयभीयकईयबारयफी कायसातबियतकया.यितमलिाडुय मेंय िोय
तफकमीयहतस्ियोंयिेय राजयतकयायऔरयउिके यफियक्लबयएकयबड़ायवोटयबेंकयथे.यएकयबारयतफरयआर्ं ार् यमेंय भीयएकयतफकमीय
हस्िीयिेयसत्तायसंभालकरयइतिहासयकोयदोहरायतदया.यऔरयिोयऔरयअबयिोयअपिीयलोकत्रसयिायके यदमयपरयतफकमीयतसिारे य
संसद, तवर्ािसभाओयं मेंयजगहयबिािेयलगे.य
6.4.1 क्षनत्रीय वकननमा
देशयके यसबसेय ्रसतिभाशालीयतफकमकारयक्षेतत्रययतसिेमायजसेय बंगाली,मलयालम,ितमलयऔरयकन्िड़यसेय आएयहैं.यऐसायहीय
एकयिामयसत्यजीियरे यकायह.य अडूरयगोपालकृ ष्णियकी यपहलीयतफकमयस्वयंवरमय् 1972यिईयर्ारायके यतसिेमायकी य्रसतितितर्य
रचािायमािीयजािीयह.यअरतवदं ियकी यसिय् 1974यमेंय आईयउत्तरे िमयभीयएकयऐसीयहीयकालजयीयतफकमयथी.यअबयिोयजॉिय
अब्राहम, के आरयरहमाियऔरयपीएयबेकरयिेयियेयमलयालीयतसिेमायमेंयअपिीयसशक्तयउपतस्थतियदजधयकरवाईयह.
दतक्षणयभारियमेंय कन्िड़यएकयदसू रीयतफकमयइडं स्ट्ीयह, तजसिेय परू े य दतक्षणयमेंय तसिेमाईयआदं ोलियकोयहवायऔरयखादयपािीय
देिेय कायकामयतकया.बीवीयकिाधठ,तगरीशयकिाधडयऔरयतगरीशयकसरावलीयिेय कन्िड़यतसिेमायकोयएकयसमािािं रयतसिेमायके य
रूपयमेंयखड़ायकरिेय मेंयकाफी यमेहिियकी .तगरीशयकसरावलीयपुणये तफकमयसंस्भाियसेय्रसतशतक्षियथायतजसिेयअपिीयपहलीयहीय
तफकमयघाटायशारदाय1977यके यतलएयसवधश्रेष्ठयतफकमयकायराष्ट्ीययपरु स्कारयजीिा.य

वीएमओयू Page 65
DMC-03

6.4.3 भारत कन महतवपयणध चुवनंदा वफल्मकार


भारिीययतफकमोंयकी यतवश्वभरयमेंयकाफी यसाखयह.यभारिीययतसिेमायदेशयकी यसीमाओयं के यपारयभीयवतश्वकयस्िरयपरयदशधकोंयकोय
्रसभातवियकरिेय मेंय सक्षमयह.यवतश्वकयस्िरयपरययहयउपतस्थतियकोईयएकययायदोयतदियमेंय िहहयतमलयगई.ययहयिोयदशकोयिकय
चलेयउसयअभ्यासयकायििीजायहयतजसके यसहारे यआजयभारिीययतसिेमायतवश्वपटलयपरयजािायपहचािायजािायह.ऐसेयहीयकुछय
चतु िंदायतफकमीयहतस्ियांय हैंय तजिकी यबदौलियभारिीययतसिेमायतवश्वपटलयपरयसीिायिािकरययखड़ायहोिायह.यउिकी यचचाधय
हमययहांय करें ग.े यदादायसाहबयफाकके यर्ंतु र्राजयगोतवन्दयफाकके यतजन्हेंय दादायसाहबयफाकके यके यिामयसेय जािायजािायह,जोय
भारिीययतसिेमायकी यएकयबेतमसालयहस्िीयथेयऔरयउन्हेंयभारिीययतसिेमायकायजिकयभीयकहायजािायह.फाकके यिेयभारियकी य
पहलीयअवाकयतफकमयराजायहररशचंरयबिाई.यइसयतफकमयसेयभारियमेंयपौरातणकयतफकमोंयकायदौरयशरू ु यहुआ.यइसके यबादयभीय
उन्होिेय बड़ीय संख्याय मेंय तफकमेंय बिाईय तजिमेंय सेय अतर्कांशय पौरातणकय औरय कुछय सामातजकय मद्दु ोंय कोय लेकरय बिाईय गईय
थी.इिमेंयसेयकुछयउकलेखिीययहैं-यभस्मासरु यमोतहिी,लक ं ायदहि,भक्तय्रसहलादयआतद.य फाकके यिेयसिय् 1918यमेंयफाकके यएडं य
कंपिीयके यिामयसेय िातसकयमहाराष्ट्यमेंय अपिीयकंपिीयस्थातपियकी .ययहयपहलीयव्यतक्तगियकंपिीयथीयतजसमेंय उसकायखदु य
कायअपिायस्टूतडयोयऔरयतफकमयतिमाधणयके न्रयभीयस्थातपियथा.यफाकके यिेय ियके वलयतफकमेंय बिाईयबतककयलघयु तफकमेंय
बिािेय ,वृत्ततचत्रयऔरयगगं ाविरमयजसीयएकलयटॉकी यतफकमेंय बिािेय मेंय भीयखासाययोगदाियतदया.ययहयतफकमकारयके यरूपयमेंय
उिके यजीविकालयमेंयबिीयअतं िमयतफकमयथी.य
कतयजीत रन य --सत्यजीियरे य भारिीययतसिेमायकायऐसायपहलायचमकिायतसिारायथाय
तजसिेय अिं राधष्ट्ीययपरु स्कारयहातसलयतकया.उसयदौरयके यसभीयदेशी-तवदेशीयतफकमकारोंय
के यबीचयरे य कायबड़ायिामयऔरयख्यातियथी.यययहयरे य की यखबू ीयथीयतकयआरामयके यदौरािय
भीयउिकायतदमागयतफकमयकायिािाबािायबिु िायरहिायथा.ययहांय िकयतकयदौड़िे-यदौड़िेय
भीयवेयअपिीयतफकमयके यबारे यमेंयसहजिायसेयचचाधयकरयलेिेयथे.वेयभारिीययतसिेमायकी यिईय
र्ारायकायएकयचमकिायतसिारायथेय तजन्होिेय तवदेशोंयसेय भीय्रसतिभाओयं यऔरयमषीिरीयकोयभारियमेंय आयाियतकया.यतफकमोंय
के यिकिीकी यपहलओ ु यं परयउिकी यगजबयकी यपकड़यथी.यउिके यपात्रयआमयलोगोंयके यबीचयसेयहोिेयथे, वेयअपिेयसार्ारणयपात्रय
सेय असार्ारणयकामयकरवायलेिेय कायमाद्दायरखिेय थे.आजयतफकमकारयअपिीयतफकमोंयमेंय मध्यमयमागधय अपिािेय हैंय लेतकिय
सत्यजीियरे यिेयकभीयभीयसामातजकयऔरयसांस्कृ तिकयमद्दु ोंयकोयिहहयछोड़ा.अपिीयकरीबय30यकालजयीयतफकमोंयके यसहारे यरे य
िेय भारिीययकलायतसिेमायकी यसीमाओयं कायतफरयसेय तिर्ाधरणयतकया.यइिमेंय सेय कुछयतिम्िातं कियतफकमोंयिेय रे य कोयवतश्वकय
पहचािय औरय ्रसतसतद्धय तदलाई-य पाथेरय पंचालीय 1955, अपराजिोय 1956, अपरू य संसारय 1960, देवीय 1960, महािगरय
1963, चारूलिाय1964, गणसत्रू य1975, गोपीयज्ञाियबाघायबयािय1969यआतद.यइसमेंयलोकत्रसययऔरयसमािांिरयतसिेमाय
दोिोंयहीयतफकमेंयशातमलयहैं.य
6.5 कन न्द्रीय वफल्म प्रमाणन बोडध
के न्रीययतफकमय्रसमाणियबोडधय की यस्थापिाय1यजिू य1983यकोयकी यगई.यइसकी यस्थापिायके न्रयसरकारयिेय सिय् 1952यके य
तसिमाटोग्राफयअतर्तियमयऔरय1958यके यतसिेमाटोग्राफयतियमयके यिहियकी .यबोडधय के यगठियकायउद्देश्ययदेशयमेंय ्रसदतशधिय
की यजािेयवालीयतफकमोंयकायतियतमतिकरणयकरिायथा.यइसयबोडधयकायएकयचेयरमियऔरयअन्ययसदस्ययजोय12यसेयकमयऔरय
25य सेय अतर्कय िहहय होय सकिेय थेय औरय इिकी य तियतु क्तय के न्रय सरकारय करिीय थी.य इसके य ्रसत्येकय क्षेतत्रयय के न्रय परय एकय
सलाहकारयमडं लयहोिायथायजोयके न्रीययकायाधलययकोयअपिेयक्षेत्रयसेयसंबंतर्ियतफकमीयसलाहयदेिायथा.य

वीएमओयू Page 66
DMC-03

तकसीयतफकमयकायतिमाधिायएकयतिर्ाधररियफी सयके यसाथय्रसमाणियबोडधय मेंय तफकमय्रसदशधियकाय्रसमाणपत्रयदेिये के यतलएयएकय


्रसाथधिायपत्रयदेिायह.यित्पिािययहयतफकमयजाचं यसतमतियद्वारायदेखीयजािीयह.यसारे य पहलओ ु यं की यजाच
ं यगहििायसेय की यजािीय
हय औरय इिकाय आपसीय संवादय काफी य गोपिीयय होिाय हय औरय इसय बारे य मेंय कोईय भीय सावधजतिकय टीका-य तटप्पणीयसवधथाय
वतजधिय ह.य स्क्री तिंगय सतमतिय कोय भीय इसकी य अिमु तिय िहहय ह.य ्रसमाणिय बोडधय कारणय बिािेय हुएय तफकमय मेंय आवश्यकय
तहदायिोंयके यसाथयिब्दीतलयायं करवािीयह.यजाच ं यसतमतिय3यतदिोंयमेंय तफकमयसबं र्ं ीयअपिीयतसफाररशेंय ्रसमाणियबोडधय के य
चेयरमियकोयभेजिीयह.अगलेय7यतदिोंयमेंयतफकमयतिमाधिायकोय्रसदशधियकाय्रसमाणपत्रयजारीयहोिेयकी यसचू िायभेजयदीयजािीयह.य
तसिेमाटोग्राफयअतर्तियमय1952यके यिहियतफकमयकोययसभीयके यतलएयअिमु ि, के वलयवयस्कोंयके यतलएय12यवषधय सेय छोटेय
बच्चेय अतभभावकय की य अिुमतिय सेय औरय य तवशेषय दशधकय वगधय यथाय डॉक्टर, कलाकारय इत्यातदय के य तलएय अिुमिय जसेय
्रसमाणपत्रयजारीयतकएयजािेयहैं.
6.6 वृत्तवचत्रों की अवर्ारणा
डॉक्यमू ट्ें ीययायवृत्ततचत्रयपदयकायतजक्रयसबसेय पहलेय सिय् 1926यमेंय तब्रतटशयवृत्ततचत्रकारयजॉियगरीसियिेय तकयायथा.यआमय
तफकमोंयसेय अलगययहयसीर्ेय तकसीयवास्ितवकयमद्दु ये लोगोंयकायध्याियके तन्रियकरिेय के यतलएयपरयबिायायजािायह.यलेतकिय
दभु ाधग्ययसेयआजयके यआभासीयरचिायसंसारयमेंयइिकायभतवष्ययकोईयबहुियअतर्कयउज्ज्वलयिहहयह.ययवास्िवयमेंयवृत्ततचत्रकारय
फी कडयमेंयकहहयजािेयहैंयऔरयवास्ितवकयघटिाचक्रयकायतवश्ले षणकारयउससेयसंबंतर्ियतकसीयएकयउद्देश्ययकोयलेकरयररकॉडधय
करयलेिेय हैं.ययवृत्ततचत्रयअतर्कांशियायतशक्षा्रसदयऔरयतकसीयसामातजकयमद्दु ये परयआर्ाररियहोिेय हैं.यइिकायउद्देश्ययतकसीय
अिजाियऔरयअिसिु ेय ्रसभावयकोय्रसकाशयमेंय लािायहोिायह.ययऐतिहातसकयवृत्ततचत्रयबिािेय मेंय काफी यसावर्ाियरहिायहोिाय
ह.यतफरयभीय्रसाथतमकयिौरयपरयवृत्ततचत्रयवास्ितवकयलोगों,यवास्ितवकयघटिायऔरयवास्ितवकयसंसारयकोयहीयअतभव्यक्तय
करिायह.यइसीयसेयइसकी यपहचाियऔरयतवश्वसिीयिायभीयजड़ु ीयहोिीयह.यकुछय्रसतसद्धयवृत्ततचत्रोंयमेंयसेयएकयरॉबटधयफ्लेटीयकाय
एस्की मोय पररवारोंय के य जीविय परय आर्ाररिय ह, उत्तरीय सागरय के य मछुआरोंय के य जीविय परय आर्ाररिय जॉिय गरीसिय कायय
वृत्ततचत्रयह, स्कूलीयजीवियपरयआर्ाररियवाइजमियहयऔरयमिष्ु ययके यदतिकयतक्रयाकलापोंयपरयआर्ाररियतदगायवोटधवयकाय
ह.यभारियमेय भीयऐसेय कईय्रसतसद्धयवृत्ततचत्रयबिेय हैं.यपीवीयपाथी, डीजीयिेंदल ु करयऔरयके एसयहरलेकरयजसेय बड़ेय िामयहैंय
तजन्होिेय अपिेय उम्दायवृत्ततचत्रोंयकी यबदौलियअपिीयइसयतवर्ायमेंय फिकारीयकायलोहायमिवाया.ययहांय यहयगौरिलबयहयतकय
इियमहािभु ावोंयिेयतवदेशयमेंय्रसतशक्षणयलेकरयहीयअपिेयवृत्ततचतत्रययकौशलयकोयतिखारायथा.यक्षेतत्रययस्िरयपरयभीयकुछयअच्छे य
वृत्ततचत्रयबिेयहैं.
6.7 कारां
टेलीतवजियऔरयरे तडयोयके यआगमियसेय पवू यध तफकमोंयकायपदापधणयहुआ.यिल ु िात्मकयरूपयसेय तफकमेंय दशधकोंयकोयअतर्कय
लभु ािीय रहीय हैं.य तफकयमय एकय जिमाध्यमय हय औरय इसमेंय तकसीय जिमाध्यमय की य सारीय तवशेषिाऐयं हैं.्रसकृ तिय सेय तफकमेंय
मिोरंजि्रसर्ाियरहीयहैं, औरयइसके यचलिेयइिकाय्रसभावयभीयदशधकयपरयदरू गामीयपड़िायह. तफकमयियके वलयएकयजिमाध्यमय
बतककयएकयसहयोगीयमाध्यमयभीयह.यतकसीयतफकमयकोयदेखिेय समययदशधकोंयकी यसमीक्षायबड़ीयउपयोगीयहोिीयहयक्योंतकय
इिकी य यहीय समीक्षाय आत्ममग्ु र्य तफकमकारय काय तितलस्मय िोड़िीय हय याय अच्छीय बििेय परय उसकी य सराहिाय करिीय ह.
भारिीयय तसिेमाय की य शरू ु आिय िबय सेय मािीय जािीय हय जबय दादाय साहबय फाकके य िेय अपिीयपहलीय तफकमय अवाकय राजाय
हररशचंरयबिाई.यइसके यबादयिोयअिेकयतफककारोंयिेय तमलकरयभारिीययतफकमयउ्ोगयकोयवतश्वकयपररदृश्ययमेंय सबसेय बड़ेय
उ्ोगयके यरूपयमेंय लायखड़ायतकया.यआदेतशरयईरािी, राजकपरू , हीरालालयसेि, र्ीरे ियगांगल ु ी,महबबू , गरू
ु दत्तयआतदयऐसेय
हीयकुछयतशखरयतफकमकारोंय के यचतु िंदायिामयहैं. यभारिीयय तफकमोंयकोयवृहदय रूपय मेंय दोय श्रेतणयोंयकलाय औरयलोकत्रसयय
वीएमओयू Page 67
DMC-03

तसिेमायके यरूपयमेंय तवभातजियतकयायगयायह.यकलायतफकमोंयिेय िईयर्ारायके यभारिीययतसिेमाईयआदं ोलियकोयजन्मयतदया,


तजसमेंय िकिीकी यरूपयसेय अच्छीयऔरयसरू ु तचपणू ,ध सदं श े ्रसदयवयमद्दु ार्ाररियतफकमोंयकायतिमाधणयहुआ.यइसयआदं ोलियकोय
सत्यजीियरे ,ऋतत्वकयघटक,यमृणालयसेि,यश्यामयबेिेगलयऔरयगोतवन्दयतिहलािीयसरीखेय्रसतिभाशालीयतफकमकारोंयिेयगतिय
दी.यदसू रीयओरयलोकत्रसययतसिेमायकी यतफकमेंय िफे यिक ु साियकोयध्याियमेंय रखकरयबिाईयजािीयहैं.इसके यतलएयसभीयसंभवय
मसालेय जोय दशधकोंय के ाय पसदं य आऐयं इिमेंय डालेय जािेय हैं,तजससेय इन्हेंय मसालाय तफकमेंय भीय कहाय जािाय ह.य जसेय सक्स,
िृत्य,संगीि,औरयऐसेय हीयअिेकयलटके -झटके यवालेय टोटके यतफकमयकोयसफलयबिािेय औरयलाभयकमािेय की यगरजयसेय भरे य
जािेयहैं.यभारियमेंयतहन्दीयतसिेमायके यअलावायभरापरू ायक्षेतत्रययतफकमो्ोगयभीयह.इिमेंयबगं ला,कन्िड़यजसेयिामयउकलेखिीयय
हैं.यराजस्थाियमेंय भीयअिेकािेकयतफकमेंय बिीयहैंय लेतकियतफरयभीययहांय कायतफकमयउ्ोगयउििायव्यवतस्थियिहहयहयतजससेय
तफकमकारोंयकोयअपिेयसीतमियसंसार्िोंयके यसहारे यहीयकामयचलािायपड़िायह.यवृत्ततचत्रयभीयतफकमयतिमाधणयकी यएकयतवर्ायहय
जोय बहुिय अतर्कय िोय लोकत्रसयय िहहय हय लेतकिय इसकी य अपीलय काफी य ्रसभावशालीय होिीय ह.य सामान्यियाय येय वृत्ततचत्रय
तकसीयवास्ितवकयघटिाक्रमयसेयजड़ु ेयहोिेयहैं.यऔरयवास्ितवकयिथ्योंयपरयहीयध्याियके तन्रियकरिेयहैं.य
6.8 अभ्याका ध प्रश्न
1. अवतलघु उत्तरीय प्रश्न
 भारिीययतसिेमायकी यपहलीयतफकमयकौियसीयथी?
 सत्यजीियरे यकौियथे?
 के न्रीययतफकमय्रसमाणियबोडधयकी यस्थापिायकौियसेयसिय् मेंयहुई?
 जॉियगरीसियकौियथे?
लघु उत्तरीय प्रश्न
2. वृत्ततचत्रयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?
3. के न्रीययतफकमय्रसमाणियबोडधयपरयसंतक्षप्तयतटप्पणीयतलतखए.
4. क्षेतत्रययतसिेमायसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?
दीघध उत्तरीय प्रश्न
5. तफकमोंयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यजिमाध्यमयके यरूपयमेंयतफकमोंयकी यतवशेषिाओयं की यचचाधयकी तजए|
6. भारिीययतफकमोंयके यसंतक्षप्तयइतिहासयकी यचचाधयकी तजए|
7. कलायतफकमोंयसेयआपयक्यायसमझिेयहैं?यकलायतफकमेंयलोकत्रसययतसिेमायसेयतकसय्रसकारयतभन्ियहैं|यय
6.9 उपयोगी पुस्तकें
1.यEncyclopedia of Journalism, by Om Gupta
2. The Cinemas of India, by Yves Thoraval
3. The Oxford Guide to Film Studies, by John Hill and Pamela Church Gibson.

वीएमओयू Page 68

You might also like