Վ.

ԲՐՅՈՒՍՈՎԻ ԱՆՎԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ

ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՍԵՐՎԻՍԻ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏ

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՍԵՐՎԻՍԻ ԱՄԲԻՈՆ

ԿՈՒՐՍԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

ԹԵՄԱ

ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆԸ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ

ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ

Կուրսային աշխատանքը պատրաստ է պաշտպանության՝

Ղեկավար՝ -------------------------------- ————————

/անուն, ազգանուն/ (ստորագրություն)

Հավաստում եմ, որ կուրսային աշխատանքը պատրաստել եմ ինքնուրույն՝

պահպանելով ակադեմիական բարեվարքության նորմերը:

Ուսանող՝ ------------------------------- ———————

/անուն, ազգանուն/ (ստորագրություն)

Երևան, 2024թ.

1
 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ-------------------------------------------------------------------------
-----------------------------3
ԳԼՈՒԽ 1․ ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ
ՈՒՐՈՒՅՆ
ՈԻՂՂՈՒԹՅՈՒՆ---------------------------------------------------------------------------------------
-----------------4
ԳԼՈՒԽ 1․1 ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ
ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ------------------------------------------4
ԳԼՈՒԽ 1․2 ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՓՈՐՁԻ
ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ---------------------------------------------------------------------------------
8
ԳԼՈՒԽ 2․ ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՇԻՐԱԿԻ
ՄԱՐԶՈՒՄ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՎՐԱ
-----------------------------------------------------------------10
ԳԼՈՒԽ 2․1 ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴԻ ՎԻՃԱԿԸ
-----------------------10

ԳԼՈՒԽ 2․2 ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶՈՒՄ ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԱՌԿԱ

ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՎԵՐՀԱՆՈՒՄ ---------------------------------------------------------------18
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ-------------------------------------------------------------------------------
----------------22
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ
ՑԱՆԿ------------------------------------------------------------23

2
 Ներածություն
Վերջին տարիներին գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը հայտնվել
է որպես գլոբալ ճանապարհորդության լանդշաֆտը ձևավորող հզոր
ուժ, որը ճանապարհորդներին առաջարկում է լայն փորձառություններ,
որոնք նշում են տարբեր ուղղությունների խոհարարական
ավանդույթները։ Այս աճող երևույթը գերազանցում է միայն սննդի
օգտագործումը․ այն ներառում է մշակույթի, պատմության և
ինքնուրույն բազմակողմանի ուսումնասիրություն գաստրոնոմիայի
միջոցով։ Այս համատեքստում Հայաստանի Շիրակի մարզը հանդես է
գալիս որպես հետաքրքիր ուսումնասիրություն, որտեղ
գաստրոնոմիայի և զբոսաշրջության խաչմերուկը նշանակալի
խոստումներ է տալիս տնտեսական զարգացման, մշակույթի
պահպանման և համայնքների հզորացման համար։

Բնադրված Հայաստանի հյուսիս-արևմտյան մասում,Շիրակի մարզը

պարծենում է խոհարարական ավանդույթների հարուստ գոբելենով,
որոնք արտացոլում են նրա պատմական, մշակութային և
աշխարհագրական ժառանգությունը։ Բաց կրակի վրա սրտանց եփված
մսային ուտեստներից մինչև անուշաբույր համեմունքներով
պատրաստված նուրբ խմորեղեն։ Շիրակի խոհանոցը մարմնավորում է
համերի միաձուլում, որը ազդել է դարավոր միգրացիայի, առևտրի և
գյուղատնտեսական պրակտիկայի վրա։ Ավելին, տարածաշրջանի
բերրի հողերը տալիս են առատ թարմ արտադրանք, ներառյալ մրգեր,
բանջարեղեն և խոտաբույսեր, որոնք կազմում են նրա
գաստոնոմիական ինքնության հիմքը։ Այս ֆոնին ի հայտ է գալիս
գաստրոնոմիական զբոսաշրջության հայեցակարգը՝ որպես Շիրակի
մարզի զբոսաշրջային ներուժի բացահայտման ռազմավարական
գործիք։ Օգտագործելով իր յուրահատուկ խոհարարական
ժառանգությունը՝ Շիրակը հնարավորություն ունի դիրքավորվելու
որպես յուրահատուկ վայր ճանապարհորդների համար, ովքեր
փնտրում են իսկական սննդի փորձառություններ, մշակութային
ընկղմում և բովանդակալից կապեր տեղական համայնքների հետ։

Պետական կառույցների, մասնավոր ձեռնարկությունների,

քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների և

3
տեղական համայնքների միջև համագործակցությունն ու
գործընկերությունը կարևոր են գաստրոնոմիական զբոսաշրջության
զարգացման համար։

ԳԼՈՒԽ 1․ ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ

ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ՈՒՐՈՒՅՆ ՈԻՂՂՈՒԹՅՈՒՆ
1․1 ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ներկայում գաստրոզբոսաշրջությունը համարվում է զբոսաշրջության
արագ զարգացող տեսակներից մեկը։ Տարեցտարի մեծանում է այն
երկրների թիվը, որտեղ կան գաստրոնոմիական երթուղիներ։

Գաստրոզբոսաշրջիկի համար ավանդական խոհանոցը մշակույթի մաս

է կազմում և ընկալվում է պատմության, կրոնի, տնտեսության,
սովորույթների, ավանդույթների, լեգենդների և այլ գործոնների հետ,
որոնք կազմում են երկրի կամ տարածաշրջանի յուրահատկությունը։

Գաստրոնոմիան կարևոր նշանակություն ունի զբոսաշրջային

դեստինացիայի համար։ Շատ դեպքերում զբոսաշրջիկներն ընտրում են
այն դեստինացիաները, որոնց գաստրոնոմիան մեծ հռչակ ունի։ Բացի
դրանից, գաստրոնոմիան կարևոր գործոն է տվյալ դեստինացիայից
դրական տպավորություն ստանալու հարցում։

Գաստրոնոմիա բառն առաջացել է հունարեն գաստրոս – ստամոքս և

նոմոս – գիտելիք, իրավունք բառերից, նեղ իմաստով ընկալվում է որպես
լավագույն ուտելիքի վայելում, իսկ լայն իմաստով՝ սննդի հետ կապված
ամեն ինչ՝ արտադրություն, սպառում, ընտրություն, հաճախորդների
ավանդույթներ և այլն: Բրիտանական հանրագիտարանը
գաստրոնոմիան ներկայացնում է որպես լավագույն սննդի ընտրություն,
պատրաստման, մատուցման և վայելելու արվեստ։

Գաստրոզբոսաշրջությունը կարելի է բնորոշել որպես

ճանապարհորդություն, որի հիմնական նպատակն է ծանոթանալ այլ
երկրի ազգային խոհանոցի, սննդի պատրաստման
առանձնահատկություններին, ձեռք բերել անկրկնելի ու հիշարժան
գաստրոնոմիական փորձառություն։
4
 Գաստրոզբոսաշրջիկները բնակչության հետևյալ մասն են
ներկայացնում՝ զբոսաշրջիկներ, որոնք հոգնել են սովորական տուրերից
և ցանկանում են նոր բան փորձել, գուրմաններ (յուրահատուկ ուտելիքի
և խմիչքի գիտակ, գնահատող ու սիրող), զբոսաշրջիկներ, որոնց
աշխատանքը կապված է սննդի պատրաստման և ընդունման հետ,
սննդի փորձագետներ, զբոսաշրջային գործակալությունների
ներկայացուցիչներ, որոնք հետաքրքրված են սեփական գաստրոտուրերի
կազմակերպմամբ։1

Գաստրոնոմիան կարևոր գործոն է հանդիսանում տվյալ վայրից լավ ու

դրական տպավորություններ ստանալու գործում։ Համեղ խոհանոցի
համն ու հոտը մեծ ազդեցություն է ունենում զբոսաշրջիկների
ընկալումների և գոհունակության աստիճանի վրա։ Մարդու մոտ
ամենաերկար պահպանվող զգացողությունը դա համի մասին
հիշողությունն է, ուստի եթե զբոսաշրջիկը գոհ մնա խոհանոցից, ապա
դա կազդի նաև ընդհանուր բավարարվածության աստիճանի վրա։

Գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը իր մեջ ներառում է՝ այցելություն

ֆերմերային տնտեսություններ, մասնակցություն վարպետության
դասերին և համտեսներին, այցելություն ավանդական խոհանոցներ,
այցելություն տեղամասի թանգարաններ, մասնակցություն
էքսկուրսիաների և այլն։

Այսօր գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը տենդենց է և համարվում է

համաշխարհային զբոսաշրջության ամենաշատ զարգացող ոլորտներից
մեկը։

Զբոսաշրջության այս տեսակը յուրահատուկ է նրանով, որ կախված չէ

եղանակային պայմաններից, չունի սեզոնայնություն, հասանելի է
ցանկացած սոցիալական շերտի, ցանկացած տարիքի կրոնի, կամ
ազգության ներկայացուցչի համար, այլ կերպ ասած ուտելիքն
ամենահեշտ ու մատչելի ձևն է՝ ներկայացնելու երկրի պատմությունը և
մշակույթը։

1
Համահայկական թվանշային գրադարան, Թովմասյան Գ․ <<Գաստրոզբոսաշրջության
զարգացման հեռանկարները ՀՀ-ում>> https://arar.sci.am/dlibra/publication/295439/edition/271131?
language=en
5
 Ըստ էության, գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը մարմնավորում է
սննդի միջոցով պատմելու արվեստը ճանապարհորդներին՝
առաջարկելով զգայական ճանապարհորդություն, որը հրապուրում է
ճաշակի ընկալիչները, վառում է երևակայությունը և խթանում է
իմաստալից կապերը մարդկանց և վայրերի հետ։ Որպես աճող երևույթ,
որը ձևավորում է ճանապարհորդությունների նախասիությունները
ամբողջ աշխարհում, գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը նշում է
սննդի համընդհանուր լեզուն՝ հարգելով խոհարարական ավանդույթների
բազմազանությունը, որոնք յուրաքանչյուր ուղղություն դարձնում են
յուրահատուկ։

Ցուցադրելով տեղական սննդամթերքը, խթանելով

խոհարարականմիջոցառումները և աջակցելով փոքր արտադրողներին՝
գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը խթանում է տնտեսական
ակտիվությունը, ստեղծում աշխատատեղերի հնարավորություններ և
խթանում համայնքի ճկունությունը։2

Սոցիալական սննդի արժեքի աճը, խոհարարների և խոհարարական

թեմայով հեռուստաշոուների աճն աշխարհում վերջին տարիներին եղել
են այն գործոնները, որոնք մեծացնում են գաստրոնոմիական
զբոսաշրջության շարժունակությունը։

Ճանապարհորդները հավանաբար գիտակցում են, որ սնունդն ավելին է

քան պարզապես սնուցման աղբյուր․ դա մշակութային արտեֆակտ է
տարբեր վայրերում և մի շարք միջոցառումների միջոցով, ներառյալ
փառատոները, զբոսաշրջային վայրերը և միջոցառումները։

Չնայած գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը երբեմն շատ թանկ արժե,

այն կարելի է համարել զբոսաշրջության նոր ձևերից մեկը։ Թեև 1970-
ականներից մինչև 1980-ականները Ֆրանսիայի երեքաստղանի
ռեստորաններում սնունդը համարվում էր գաստրոնոմիական
զբոսաշրջություն, այս դարաշրջանում խոսքը միայն ուտել-խմելու մասին
չէ, այլ՝ որտեղ, ինչպես, երբ, ինչ և ինչու ենք մենք ուտում և խմում։
Զբոսաշրջության այս ձևը դարձել է շատ կարևոր տարր
ճանապարհորդության ընդհանուր ընտրության մեջ կամ որոշիչ

2
ՀՊՏՀ <<Ամբերդ>> հետազոտական կենտրոնի ավագ հետազոտող Թովմասյան Գ․
https://asue.am/am/amberd/publications/analytics/gastro-tourism-potential-armenia
6
պատճառ նպատակակետ այցելելու համար, քանի որ, զբոսաշրջիկների
ցանկությունը՝ զգալ տեղական համերը, երբ նրանք ճամփորդում են նոր
վայրեր, զբոսաշրջության ոլորտի կարևոր բաղադրիչն է։ 3

Զբոսաշրջիկների կողմից ամենագնահատված ոլորտներից մեկն է

գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը։ Երբ մարդիկ ճանապարհորդում
են, նրանք սիրում են բացահայտել տեղի խոհանոցը, ուսումնասիրել
ռեստորանները, համտեսել տեղին բնորոշ ուտեստները,կարողանալ
ապրել զարմանալի, եզակի և հատուկ փորձառություններ։ Տվյալները
ցույց են տալիս, որ ըստ Զբոսաշրջության համաշխարհային
կազմակերպության (UNWTO), զբոսաշրջիկների ծախսերի ավելի քան մեկ
երրորդը հատկացվում է սննդին։ Գաստրոնոմիան դարձել է
ճանապարհորդելու հիմնական պատճառներից մեկը։ Շատ
ուղղություններում գաստրոնոմիան դարձել է ռազմավարական ոլորտ,
որը նպաստում է հարստության և զբաղվածության ստեղծմանը՝ արժեք
ստեղծելով ողջ արժեշղթայի համար՝ սկսած որակյալ սննդի
արտադրությունից, դրա փոխակերպումից մինչև հյուրանոցային կամ
զբոսաշրջային ընկերություններ և երկրի ապրանքանիշի
առաջխաղացում։ Վերջին տարիներին սննդի նկատմամբ աճող
հետաքրքրությունը հանգեցրեց գաստրոնոմիայի և զբոսաշրջության
հարաբերությունների զարգացմանը դեպի նոր մոդելներ առաջացնելով
զբոսաշրջության նոր սեգնեմտ՝ գաստրոնոմիական զբոսաշրջություն։ 4

3
Gastronomy tourism https://medium.com/@tourismx/gastronomy-toursim-dea5b37b43c7
4
UN Tourism https://www.e-unwto.org/doi/epdf/10.18111/9789284420957
7
ԳԼՈՒԽ 1․2 ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՓՈՐՁԻ
ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Սննդի և ընպելիքների գործունեությունը կարևոր տարր է, որն

արտացոլում է հասարակության բնական ռեսուրսներն ու մշակութային
ժառանգությունը, ինչպես նաև մարդու կյանքի հիմնական կարիքները։
Գաստրոնոմիական զբոսաշրջությունը զարգացող զբոսաշրջության
տեսակ է, քանի որ զբոսաշրջիկները աստիճանաբար փնտրում են
իսկական և տարբերվող խոհարարական համտեսներ։ Խոհանոցը
ծառայում է որպես մշակույթի հզոր ներկայացուցիչ, որը,
հնարավորություն է տալիս փոխանցել տարածաշրջանի պատմական,
բարոյական և սովորութային ասպեկտները։ Անկախ նրանից՝ վայելել
Ասիայում փողոցային սնունդը, համտեսել միջերկրածովյան
8
դելիկատեսները, թե հարավամերիկյան ճաշատեսակներ օգտագործել,
այս խոհարարական ճանապարհորդությունը մեծացնում է մշակութային
գնահատանքը և ընդլայնում ճաշակը։

Աֆրիկայի մշակութային բազմազանությունն ու պատմությունը

շքեղորեն ներկայացված են նրա մթերքներում։ Վաճառականների և
նախնիների սովորույթների հետ դարավոր միջմշակութային կապերը
ստեղծել են ճաշատեսակների հստակ և բազմազան տեսականի, որոնք
խնամքով փոխանցվում են սերնդեսերունդ։ <<Արա այն, ինչ ունես>>
գաղափարը տարածված է աֆրիկյան խոհանոցում, ինչը հանգեցնում է
ամենաերևակայական և յուրահատուկ համերի, որը կարելի է
պատկերացնել։

Աֆրիկյան գաստրո տուրիզմի բարելավման համար աֆրիկյան

կառավարությունները պետք է բարենպաստ օրենքներ ընդունեն նոր
շուկա մուտք գործողների, մասնավորապես՝ սննդամթերքի տեղական
վաճառողների և փոքր ներդրողների համար։ Աֆրիկայում գաստրո-
տուրիզմը զարգացնելու համար հյուրընկալող համայնքների/բնակիչների
հետ պետք է համագործակցել՝ մշակելու տեղական խոհանոցի
փորձառությունների կլաստերներ իրենց այցելուների համար: Ամբողջ
մայրցամաքում տուրիստական խորհուրդները պետք է խթանեն և
աջակցեն փողոցային սննդի վաճառողներին՝ աֆրիկյան շուկաներում այս
տեսակի զբոսաշրջության ներուժը մեծացնելու համար: Գաստրո-
զբոսաշրջության աճը բարելավելու մեկ այլ ռազմավարություն է
խրախուսել ուղղությունները՝ խթանելու տեղական խոհանոցի
նույնականացումը որպես մշակութային ժառանգություն՝
նպատակակետի խոհարարական ինքնությունը և գաստրոնոմիան
ձևավորելու համար։5

ԳԼՈՒԽ 2․ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶՈՒՄ ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԱՌԿԱ

ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

2․1 ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴԻ ՎԻՃԱԿԸ

Այն ամենն, ինչ արվում է զբոսաշրջիկներին գրավելու համար, առաջին

հերթին պետք է ուղղված լինի և ծառայի տեղական բնակչությանը,
5
Importance of gastronomy tourism in Africa
https://www.funtimesmagazine.com/2022/05/21/400482/importance-of-gastronomy-tourism-in-africa
9
այսինքն` զբոսաշրջության զարգացմանը նպաստող միջոցառումների
առաջնային շահառուները պետք է սկզբում լինեն տեղական
բնակչությունը, ապա միայն նոր` զբոսաշրջիկները: Զբոսաշրջային
ոլորտը մարզում չի կարող զարգանալ ավտոնոմ` առանց մարզի
բնակչության մասնակցության և առանց նրանց առօրյա կենցաղի մի
մասը կազմելու: Զբոսաշրջիկների ճնշող մեծամասնությունը չի
ցանկանում ապրել «ոսկե վանդակում», այլ մեծ ցանկություն է ունենում
իր ժամանակն անցկացնել այն միջավայրում, որտեղ և որով ապրում են
տեղի բնակիչները: Եթե բնակչության կենցաղը գրավիչ է, ապա
զբոսաշրջիկի ուղևորությունը լինում է ավելի իմաստավորված, իսկ
տպավորություններն` ավելի վառ: Ավելին, նրանց մի մասի մոտ
ցանկություն է առաջանում կրկին վերադառնալու և նորից ապրելու այդ
կենցաղով: Առավել հետաքրքիր է հենց այն փառատոնը, ծեսը,
միջոցառումը, ազգայինի հիմքով գործող ռեստորանը, կամ գյուղական
հյուրատունն ու արհեստանոցը, որը բնակչության առօրյա կենցաղի մի
մասն է կազմում, քան` եթե դա կազմակերպվում է ցուցադրական և
արհեստաստեղծ ձևով, միայն զբոսաշրջիկների համար և միայն
զբոսաշրջիկների մասնակցությամբ, մեծամասամբ նաև` ուռճացված
գներով: Բացի այդ էլ` բարեկարգ ճանապարհները, մաքուր բնությունը,
լավ սպասարկումը, առողջ սնունդն ու սեփական մշակույթին և
ավանդույթներին ծանոթանալն, առաջին հերթին, անհրաժեշտ է հենց
տեղի բնակիչներին, ապա նոր միայն զբոսաշրջիկներին: Սեփական
քաղաքացիները և նրանց շահերը միշտ պետք է լինեն առաջնային: Եվ
եթե զբոսաշրջիկը տեսնի բարեկեցիկ կենցաղ ունեցող, արարող ու
ստեղծագործող, սեփական մշակույթով ապրող կիրթ ու բարեհամբույր
հասարակություն, ապա սրանից ավելի լավ մագնիս` զբոսաշրջության
զարգացման համար` դժվար է պատկերացնել:
Զբոսաշրջության յուրահատկությունն այն է, որ այստեղ պահանջվում է
տեսականի և ինչքան փոքր է այդ տեսականին, այնքան ավելի վատ
զարգացած և քիչ արդյունավետ է լինում ոլորտը: Ոլորտի
ուղղությունների միաժամանակյա կայացումը բերում է նաև դրանց`
«փոխադարձ խնամքի» պաշտպանիչ արդյունքին, երբ որ
զբոսաշրջության մի ենթաճյուղը շահագրգռված է մյուսի կայացածության
պահպանմամբ, որովհետև սեփական շահութաբերության ավելացման

10
համար սա ևս մի լրացուցիչ գործընկեր - հարթակ է: Հիշենք, որ քիչ չեն
կոմբինացված զբոսաշրջային փաթեթները: Զբոսաշրջությունը զգայուն է
մանրուքների նկատմամբ: Հյուրանոցի լավ վերանորոգված համարում
ժամանակին չդրված հողաթափերը, չփոխված սրբիչը, խափանված
ինտերնետ – միացությունը, որակյալ տրանսպորտային միջոցի կոպիտ ու
ծխող վարորդը և այլ բազում ու միջազգային ստանդարտներում վաղուց
արդեն նկարագրված ու դասակարգված մանրուքների պահպանման
հարցում առաջացած ցանկացած թերացում` ունակ է մեծ հարված
հասցնելու զբոսաշրջիկի տպավորություններին և տրամադրվածությանը:
Անհրաժեշտ է հասկանալ և մարդկանց հոգեբանության մեջ մտցնել այն,
որ զբոսաշրջիկը վճարում է լավ տրամադրության համար, ինչպես նաև
այն, որ նրանց մեծ մասն այստեղ ծախսվող գումարները, հնարավոր է,
վաստակել է ծանր աշխատանքով ու այստեղ է եկել այդ աշխատանքից
գոնե մի քանի օր վերականգնվելու համար: Այս մտածողությունն ու
գաղափարներն անհրաժեշտ է շարունակական և կուռ կերպով
արմատացնել բնակչության շրջանում:
Մարզը և Գյումրի քաղաքը ներկայացնող ինֆորմացիոն աղբյուրների մեջ
հաճախ տեղ են գտնում երկրաշարժի և դրա ծանր հետևանքների մասին
պատմող նյութեր, կամ գոնե` հիշատակումներ: Սա վանում է
զբոսաշրջիկներին, նրանցից շատերի մոտ ստեղծելով տպավորություն,
որ այստեղ կամ կիսաքանդ վիճակ է տիրում, կամ որ` այստեղ, սեյսմիկ
գոտում, գտնվելը` վտանգավոր է: Երկրաշարժը, դրա ողբերգական
հետևանքներն ու դասերը մեր ներքին խնդիրներն են, որոնք, անշուշտ,
մենք պետք է միշտ հիշենք, սակայն այն կտրականապես պետք է
մոռացության տալ, երբ խոսքը գնում է մարզի և Գյումրի քաղաքի
արտաքին «իմիջի», պոտենցիալ և արդեն այստեղ ժամանած
զբոսաշրջիկներին ներկայացվող լրատվական և գովազդային նյութերի
մասին: Իհարկե, տեղում կարելի է մի փոքր և հպանցիկ ինֆորմացիա
տալ նրանց այդ մասին, սակայն ողբերգությունը դրոշակ սարքել`
կտրականապես չի կարելի, նամանավանդ, որ ցանկացած զբոսաշրջիկ,
իր հանգստի ընթացքում, ձգտում է առավելագույնս դրական և ուրախ
զգացողությունների, ինչը բնական է: Նրան չեն հետաքրքրում քո հոգսերն
ու քո վիշտը: Սթրեսները և բացասական զգացողությունները նրան
արդեն իսկ հերիքում են իր առօրյա, հանգստից դուրս կյանքում:

11
Քաղաքային զբոսաշրջություն
Մարզում աշխատող զբոսաշրջային ընկերությունների
հավաստիացմամբ զբոսաշրջիկների վրա առավել մեծ տպավորություն է
գործում Հին Գյումրին: «Կումայրի» պետական
պատմաճարտարապետական արգելոց-թանգարանը հիմնվել է 1980թ. և
ընդգրկում է Գյումրի քաղաքի պատմական միջուկը: ‹‹Կումայրի››
պետական պատմա-ճարտարապետական արգելոցի պահպանման
տարածքը կազմում է մոտ 1000 հա, որում ընդգրկված են պատմության և
մշակույթի ավելի քան 1100 հուշարձաններ: Ներկայումս Գյումրի քաղաքի
պատմական միջուկում ընթանում են վերականգման աշխատանքներ:
Միաժամանակ, անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն, որ ազգայինը պետք է
ունենա ոչ միայն արտաքին բաղադրիչ` հանձինս հին քաղաքի տեսքի,
այլ նաև ներքին բաղադրիչ, ինչը ոչ պակաս կարևոր է: Հին Գյումրին
պետք է դառնա ազգային մշակույթի և Շիրակի մշակույթի հետ մոտիկից
ծանոթանալու վայր:
Առաջին հերթին այն պետք է ներկայացնի տեղական ավանդույթները,
խոհանոցը, արհեստները, մարզում ապրող ստեղծագործ մարդկանց,
մարզի և նրա մարդկանց պատմությունը: Օտարերկրացի զբոսաշրջիկը
գրեթե միշտ ցանկանում են տեսնել տվյալ երկրի ազգայինը:
Հին Գյումրու վերականգնումը և, որպես միասնական
ամբողջականություն դրա գործունեությունը, ունակ է Գյումրին դարձնելու
հանրապետության զբոսաշրջային առաջնային ուղղություններից մեկը,
որտեղ այցելությունը կարող է գրավիչ լինել յուրաքանչյուր զբոսաշրջիկի
համար: Գյումրի ժամանող զբոսաշրջիկը պետք է նաև հնարավորություն
ունենա ծանոթանալու քաղաքի (մարզի) պատմությանն ու մշակութային
կյանքին: Այս առումով, կարևոր է համակարգված և ճիշտ
«փաթեթավորված» ինֆորմացիայի ժամանակին ու տեղին
տրամադրումը: Քաղաքային և մարզային հարուստ պատմության
առկայությունը, Գյումրին և Շիրակի մարզը դարձնում է յուրահատուկ
վայր՝ նշված թեմայով հետաքրքրվող զբոսաշրջիկների համար: Գյումրի
քաղաքը միշտ ունեցել է և ունի միայն իրեն բնորոշ կոլորիտ, հնի և նորի
միայն իրեն բնորոշ խառնուրդ, որը ներառում է նաև խորհրդային
ժամանակաշրջանի ժառանգությունը: Գյումրի քաղաքը և Շիրակի մարզը

12
տվել են մի շարք հայտնի մարդիկ, որոնցից շատերը մեծ ճանաչելիություն
ունեն երկրի սահմաններից դուրս: Քաղաքում բնակվել և ներկայումս էլ
բնակվում են շատ ստեղծագործ մարդիկ:
Շիրակի մարզում են ծնվել Ավետիք Իսահակյանը, Հովհաննես Շիրազը,
Մհեր Մկրտչյանը, Մինաս Ավետիսյանը, Արմեն Տիգրանյանը, Գուժ
Մանուկյանը, Գեորգի Գյուրջիևը, Սերգեյ Մերկուրովը, Գուսան Շերամը:
Հայտնի էզոթերիկ, փիլիսոփա և հետազոտող Գյուրջիևի պատմական և
գիտական ժառանգության վերականգնումն ու ամբողջականացումը, նրա
կենցաղին, գործունեությանը, աշխատություններին և
փիլիսոփայությանը վերաբերվող հարցերի հետ կապված
գիտաժողովների անցկացումը կարող է արտասահմանյան
զբոսաշրջիկների մեծ և կայուն ներհոսք ապահովել: Գյումրի քաղաքի
տարածքում են նկարահանվել հայկական կինոմատոգրաֆիայի ոսկե
ֆոնդը կազմող շատ ֆիլմեր ՝«Եռանկյունին», «Մեր մանկության տանգոն»
«Հին օրերի երգը», «Կտոր մը երկինքը», «Ճերմակ անուրջները»,
«Հեղնար աղբյուրը», «Տժվժիկը» (մասնակի), «Ուրախ ավտոբուսը»,
«Տխուր փողոցի լուսաբացը»:
Քաղաքն ունի փառահեղ մարզական պատմություն: Այստեղ են ծնվել
Լևոն Իշտոյանը, Ալյոշա և Ֆուրման Աբրահամյանները, Լևոն
Ջուլֆալակյանը, Յուրի Վարդանյանը, Ռոբերտ Էմմիյանը, Վարդան
Միլիտոսայանը, Արթուր Ալեքսանյանը, Գոռ Մինասյանը և շատ այլ
տաղանդաշատ մարզիկներ: Գյումրին ունի իր լեգենդ դարձած
զվարճախոսները` Պոլոզ Մուկուչը, Ջղեր Խաչիկը, Ծիտրո Ալեքը: Իր
ինքնատիպ ոճով առանձնանում է Գյումրու Ռուսթավելի փողոցը, որը
հանդիսանում է Կումայրի արգելոց-թանգարանի մի մասը և նորովի է
մարմնավորում հին Գյումրին: Փողոցը արդեն մասամբ հիմնանորոգովել է
և յուրահատուկ տեսք է ստացել: Գյումրի քաղաքում (և Շիրակի մարզում)
պարբերաբար կազմակերպվում են մշակութային, մարզական,
խոհարարական, հումորային և այլ ուղղվածություններ ունեցող
փառատոններ և դրանց թիվը տարեցտարի աճում է: Քաղաքում և
մարզում առկա են պատմամշակութային տարբեր օջախներ`
թանգարաններ, թատրոններ, ցուցասրահներ, արհեստանոցներ: Այստեղ
ապրում և ստեղծագործում են բազում հետաքրքիր մարդիկ` նկարիչներ,

13
քանդակագործներ, երաժիշտներ, գրողներ, ազգային ոճով ու
ավանդույթներով աշխատող արհեստավորներ:
Զբոսաշրջության տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող
շենքերի, թանգարանների (տուն-թանգարանների), մշակութային
օջախների, արվեստանոցների և արհեստանոցների, քաղաքի և մարզի
կոլորիտը կազմող և ներկայացնող բոլոր բաղադրիչներին վերաբերվող
ինֆորմացիայի միասնական հավաքագրումը, դասակարգումը և ճիշտ
ներկայացման` միասնական համակարգի և մեխանիզմների մշակումը,
պետք է դառնան զբոսաշրջության զարգացման կարևորագույն
բաղադրիչ-ուղղություններից մեկը: Այս հարուստ ժառանգությունը կարող
է թույլ տալ կազմակերպել նպատակային ներքին զբոսաշրջային
ուղղություններ և առաջարկել զբոսաշրջային թեմատիկ փաթեթներ,
օրինակ՝ կինո – տուր, թանգարանային տուր, արվեստանոցային և
արհեստանոցային տուր, ազգագրական տուր և այլն: Գյումրի քաղաքը
(Շիրակի մարզը) ունենալով մշակութային և գիտական հարուստ
ժառանգություն և ավանդույթներ, ինչպես նաև` հարմար
տրանսպորտային ենթակառուցվածքներ, շատ հարմար հարթակ է`
զանազան գիտական, մշակութային, գործարար հավաքների,
միջոցառումների, փառատոնների կազմակերպման համար: Թեմային
կարող են ծառայել մարզի պատմական կապերն այլ երկրների և
քաղաքների հետ: Սա նունպես կարող է ավելացնել վճարունակ
զբոսաշրջիկների ներհոսքը մարզ:

Պատմաճարտարապետական զբոսաշրջություն
Շիրակի մարզում առկա են ավելի քան 200 պատմական
հուշարձաններ և կոթողներ, որոնցից շատերն ունեն հազարամյակների
պատմություն և ներկայացնում են ինչպես հեթանոսական, այնպես էլ
քրիստոնեական ժամանակաշրջանները:
Մարզի տարածքում են գտնվում Հառիճի վանական համալիրը,
Մարմաշենի վանքը, Լմբատավանքը, Երերույքի տաճարը, Ջրափիի
իջևանատունը, Սև բերդը, բազմաթիվ կիկլոպյան ամրոցներ ու
հեթանոսական հուշարձաններ: Միայն այս ուղղությամբ մարզում
հնարավոր է ձևավորել տասնյակ փաթեթներ, ընդ որում, որոշ
պատմամշակութային հուշարձաններ (օրինակ՝ Հառիճի վանական

14
համալիրը) ինքնին կարող են ծառայել որպես առանձին
ենթաուղղություն:
ՀՀ Շիրակի մարզը հարուստ է նաև նախաքրիստոնեական
հնավայրերով, դամբարանադաշտերով, բերդերով, կիկլոպյան
ամրոցներով, քարանձավային համալիրներով և այլն: Մարզում գտնվող
նախաքրիստոնեական հուշարձաններն ու հնավայրերը բազմաթիվ են,
շատերն ունեն պեղման, բարեկարգման, մոտեցնող ճանապարհների
կառուցման կամ վերանորոգման կարիք: Հատկանշական է
առանձնացնել Բենիամինի անտիկ դաստակերտը, Հոռոմ և Վարդաքար
գյուղերի միջև ընկած նախնադարյան ընդարձակ բնակավայրը,
Սպանդարյան և Վահրամաբերդ գյուղերում գտնվող ուրարտական
սեպագիր արձանագրություններ պարունակող տարածքները,
Հայկաձորի քարանձավները և այլն: Անի մայրաքաղաքին մոտ լինելու
հանգամանքը և դիտարկման լայն տեսարան ապահովելու
հնարավորության առկայությունը կարող է նպաստել մարզում ևս մի
մասսայական և հետաքրքիր ուղղության զարգացմանը: Անիի
ավերակները դիտարկելու համար ամենահարմար տարածքները և
ամենամոտ կետերը գտնվում են Շիրակի մարզում: Ուղղությունն այսօր
իսկ մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում, հատկապես` Հայաստան
ժամանած սփյուռքահայերի շրջանում: Ճիշտ մատուցման պարագայում
այս ուղղությունը կարող է շատ հետաքրքիր լինել ինչպես
արտասահմանցիներին, այնպես էլ ներքին զբոսաշրջիկներին:
Պատմաճարտարապետական զբոսաշրջության ուղղությունը կարող է
նաև հիմք հանդիսանալ` հոգևոր և ուխտագնացային զբոսաշրջության
զարգացման համար:

Ակտիվ զբոսաշրջություն
Ակտիվ զբոսաշրջությունն այսօր մեծ թափ և մասսայականություն
հավաքող ուղղություն է: Մեգապոլիսների և քաղաքային բնակչության
կտրուկ աճը, բնության մասսայական աղտոտումն ու եղանակային
գլոբալ փոփոխությունները բերել են նրան, որ այս ուղղության
նկատմամբ պահանջարկը շարունակական աճ է դրսևորում վերջին
տասնամյակում և ունի հետագա բուռն զարգացման խորը միտում:
Առանձնահատկություններից մեկն էլ այն է, որ քաղաքային

15
բնակչությունը, որը հանդիսանում է ուղղության պրոդուկտների
հիմնական սպառողը, ունի մեծ վճարունակություն: Սա նշանակում է, որ
ակտիվ զբոսաշրջության ուղղության որակյալ զարգացման
պարագայում` հնարավոր է ունենալ ֆինանսական միջոցների զգալի և
կայուն ներհոսք, ինչպես նաև ներդրումային ծրագրերի արագ հետգնում:
Ստորև ներկայացված են ակտիվ զբոսաշրջության հիմնական
ուղղությունները.

Գյուղատնտեսական զբոսաշրջություն (Ագրոտուրիզմ)

Այս ուղղությունը բավականին լայն է և բազմազան: Այն իր մեջ

ներառում է փոխկապակցված մի քանի ենթաուղղություններ`
էկոզբոսաշրջություն, գյուղական զբոսաշրջություն,
էթնոզբոսաշրջություն, գեոզբոսաշրջություն, ճանապարհորդություն
քաղաքից դուրս: Գյուղատնտեսական զբոսաշրջության ուղղությունն
այսօր ամենամասսայականներից մեկն է աշխարհում: Մարդիկ,
հատկապես քաղաքային բնակիչները, պատրաստ են վճարել նրա
համար, որպեսզի որոշ ժամանակ ապրեն գյուղական միջավայրում,
ճաշակեն բնական ծագմամբ և էկոլոգիապես մաքուր սնունդ, գտնվեն
վայրի բնության մեջ, իրենց ուժերով բացահայտեն նոր, դժվարամատչելի
կամ հեռավոր վայրեր: Շատ զբոսաշրջիկների համար հետաքրքիր է, թե
ինչպես են կթում կովին, ինչպես են կերակրում ոչխարներին, այծերին,
ինչպես են պայտում ձիերին, ինչպես են վարուցանք ու բերքահավաք
իրականացնում, ինչպես են գյուղատնտեսական մթերքներ
պատրաստում, ինչ հետաքրքիր վայրեր կան գյուղական բնակավայրերին
կից տարածքներում և այլն: Ամբողջ աշխարհում գյուղատնտեսական
զբոսաշրջությունը բազմաթիվ մեծ ու փոքր գյուղերի, ֆերմաների,
ագարակների, գյուղացիական փոքր տնտեսությունների ծաղկման
գրավականն է: Ուղղությունն արդեն մեծ զարգացում և ավանդույթներ
ունի Եվրոպայում, Հյուսիսային Ամերիկայում և սկսում է թափ հավաքել
նաև Լատինական Ամերիկայում և Ասիայում: Գյուղատնտեսական
զբոսաշրջության հիմքում այսօր ընկած են բազմաթիվ փոխկապակցված
ու մեծ մասսայականություն վայելող ծառայություններ, որոնցից կարելի է
նշել. - Գյուղատնտեսական աշխատանքներին (վարուցանք,

16
բերքահավաք, կենդանիների խնամք, կիթ, գյումթերքների վերամշակում)
ակտիվ մասնակցության ապահովում: Ընդ որում, զբոսաշրջիկների
շրջանում շատ հարգի են այծաբուծական ֆերմաները` դրանց
արտադրանքի դելիկատեսային բնույթի շնորհիվ: Էկոլոգիապես մաքուր
տարածքներում ակտիվ հանգստի ապահովում, որը համակցվում է
գյուղական առօրյայի և շրջակա տեսարժան վայրերի, բնության
անկյունների այցելությունների հետ; - Գյուղական տանը և/կամ
գյուղի/ֆերմայի տարածքում գտնվող փոքր հյուրատներում` ապրելու
հնարավորության տրամադրում և գյուղի լիարժեք բնակչի լիարժեք
կյանքով ապրելու հնարավորության ստեղծում; - Էթնիկ տարրեր
պարունակող ավանդույթներին, գործընթացներին, միջոցառումներին
մասնակցելու հնարավորության ստեղծում: Դա ժողովրդական
արհեստների, մշակույթի, կենցաղային ավանդույթների, ծեսերի,
խոհանոցի ու ճաշատեսակների, թեմատիկ` էթնո - տոների,
փառատոնների հետ լիարժեք կերպով ծանոթանալու, դրանց
մասնակցելու ու դրանց հետ անմիջական առնչություն ունենալու
հնարավորության ստեղծումն է; - Մեծ թափ է սկսել հավաքել
մեղվաբուծական ուղղությունը, երբ զբոսաշրջիկները մասնակցություն են
ունենում մեղվաբուծության գործընթացներին, համտեսում և/կամ գնում
են էկոլոգիապես մաքուր մեղրն ու բուժիչ հատկություններ ունեցող
մեղվամթերքները; - Մյուս մասսայականություն հավաքող ուղղությունը`
դա, ձիթագործության մեջ, զբոսաշրջիկների մասնակցությունն է: Իր
բնույթով և արդյունքներով` այս ուղղությունը նույնպես նման է
մեղվաբուծությանը: Նախորդիվ թվարկվեցին միայն «մակերևույթին
գտնվող» ծառայությունների մի մասը միայն, մինչդեռ
գյուղատնտեսական զբոսաշրջության ուղղությունն աչքի է ընկնում իր
բազմազանությամբ, լայն հնարավորություններով և ստեղծագործելու
համար` անսպառ դաշտով: Ուղղության զարգացման համար մարզն
այսօր ունի բոլոր նախադրյալները: Այստեղ առկա են մի քանի
կլիմայական գոտիներ, ինչն ապահովում է մշակվող և առաջարկվող
սննդային կուլտուրաների բազմազանություն, առկա են դժվարամատչելի
ձեռակերտ և անձեռակերտ հուշարձաններ, մարզում առկա են
էկոլոգիապես մաքուր բազմաթիվ ալպիական մարգագետիններ,
բնության գեղեցիկ անկյուններ, զարգացած գյուղական

17
ենթակառուցվածքներ: Գյուղերից շատերում պահպանվել են ազգային
մշակույթի բազմազան տարրեր: Ուղղության զարգացմանը նպաստող
առաջնային միջոցառումներից կարելի է նշել` առավելություն
հանդիսացող տարրերի հավաքագրումը, բացահայտումը, խմբավորումը,
նույնականացումը և ապրանքայնացումը, տիպային բիզնես – մոդելների
մշակումը և արմատավորումը, սպասարկման և հիգիենայիկ
ստանդարտների ներդրումը, օտար լեզուների բազային իմացության
հիմնախնդրի լուծումը, գնագոյացման ուղենիշների մշակումն ու
ներդրումը, նշված և այլ հիմնական հարցերի վերաբերյալ` ուսուցման,
թրեյնինգների, իրազեկման և որակի վերահսկման միջոցառումների
մշտական կազմակերպումը:

Շուրջտարյա արկածային և սպորտային զբոսաշրջություն

Շիրակի մարզը հարմար է ինչպես ամառային, այնպես էլ ձմեռային

զբոսաշրջության զարգացման համար: Սա կարևորագույն հանգամանք է,
քանի որ Հայաստանի զբոսաշրջային ոլորտին բնորոշ է խիստ ընդգծված
սեզոնայնությունը, երբ ձմռան ամիսներին զբոսաշրջիկների հոսքը
կտրուկ նվազում է: Սեզոնայնության հիմնախնդրի հաղթահարումը թույլ
կտա մեծացնել ինչպես մարզի (Հանրապետության) եկամուտները,
այնպես էլ կմեծացնի զբոսաշրջության ոլորտի ներդրումային
գրավչությունը` ապահովելով դրանց ավելի արագ վերադարձը:

Ձմեռային զբոսաշրջության զարգացման առումով մարզն ունի մի քանի

անվիճելի առավելություններ, որոնցից հիմնականներն են. սեզոնին` ձյան
մշտական առկայությունը, արևոտ օրերի մեծ քանակը ձմռան
ամիսներին, ինչը մեղմում է ցրտի գործոնը, հարմար բնական
լանդշաֆտները՝ ձմեռային մարզաձևերի զարգացման համար,
ճանապարհա – տրանսպորտային կայացած ենթակառուցվածքներն ու
աշխարհագրական բարենպաստ դիրքը: Ինչպես նշվեց` մարզում առկա
են բազում բարձրադիր, դժվարամատչելի և կուսական վայրեր, բնական
հուշարձաններ, ալպիական գոտիներ: Դժվարամատչելի շատ վայրերում
առկա են հեթանոսական ժամանակաշրջանին վերաբերվող
հուշարձաններ, կիկլոպյան ամրոցներ, քարանձավներ ու կիրճեր:
Արշավների և ճամբարային հանգստի կազմակերպումն այս
18
ուղղություններով կարող է մեծ հետաքրքրություն և պահանջարկ
ապահովել զբոսաշրջիկների շրջանում: Վերջերս, Շիրակի մարզի Աշոցքի
դահուկավազքի կենտրոնում Եվրոպական միության պատվիրակության
և Հայաստանի դահուկային սպորտի, ֆեդերացիայի նախաձեռնությամբ,
տեղի ունեցավ Հայաստանում առաջին դահուկային փառատոնը: Սա
կարևոր նախադրյալ է մարզում սպորտային զբոսաշրջության
զարգացման համար: Ենթաուղղության զարգացման կարևորագույն
բաղադրիչ կարող է հանդիսանալ նաև արշավների կազմակերպման
կուլտուրայի և համապատասխան բիզնես – մոդելների ստեղծումը:
Մարզն ունի մեծ հնարավորություններ և թաքնված շատ մեծ պոտենցիալ
այս հարցում: Արշավներ կարելի է կազմակերպել դեպի «Թռչկան» ջրվեժ,
որը հյուսիսային Հայաստանի բնության ամենագեղեցիկ հրաշալիքներից
մեկն է, Արփի լճի ուղղությամբ, արշավներ դեպի Ախուրյանի կիրճի
Ջրաձոր - Անի քարանձավներն ու քարանձավային այլ բնակավայրերը և
այլն: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է մշակել մի քանի տասնյակ
արշավային ինքնուրույն երթուղիներ:6

6
ՀՀ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳ
http://shirak.mtad.am/u_files/file/Shirak_Tourism_concept(1).pdf
19
ԳԼՈՒԽ 2․2 ԳԱՍՏՐՈԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՇԻՐԱԿԻ
ՄԱՐԶՈՒՄ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՎՐԱ

Մեզ հայերիս համար հյուրեր ընդունել առաջին հերթին նշանակում է

նրանց լավ կերակրել։ Հայկական ավանդական հյուրընկալությունը
թելադրում է հյուրերին վերաբերվել մեծագույն հարգանքով և
առատաձեռնությամբ, հաճախ նրանց առաջարկվում է մի շարք տնական
ուտեստներ և դելիկատեսներ՝ որպես ողջույնի նշան։ Հայաստանը
հայտնի է իր պարզ, բայց շատ համեղ ուտեստներով, և երկիր այցելելու
փորձը հաստատ ամբողջական չի լինի, եթե չփորձեք յուրաքանչյուր
տարածաշրջանի հիմնական ուտեստները։ Իսկ Շիրակի մարզը և,
մասնավորապես, Գյումրի քաղաքը, միշտ էլ աչքի են ընկել իրենց
յուրահատուկ կոլորիտով, պատմամշակութային ժառանգությամբ,
հայտնի մարդկանցով, գեղեցիկ ու մաքուր բնությամբ, հարուստ էնդեմիկ
խոհանոցով։ Գյումրիում գաստրոտուրիզմը հարուստ փորձ է
առաջարկում իր յուրահատուկ խոհարարական առաջարկներով։
Հիմնականում Գյումրվա ուտեստները ներառում են գառան միս,
տավարի միս, ցորեն, կաթնամթերք, բանջարեղեն։ Այցելուները կարող են
վայելել հայկական ավանդական ուտեստները, ինչպիսիք են տոլման,
խորովածը և լավաշը։ Գյումրեցիների ուտեստները ոչ միայն գոհացնում
են տարբեր ճաշակներ, այլև արտացոլում են նրանց հնարամտությունն
ու տոկունությունը պատմության ընթացքում։ Ավանդական
պատրաստման եղանակները, ինչպիսիք են լավաշը թոնրի մեջ թխելը
կամ բաց կրակի վրա եփվող միսը, փոխանցվում են սերնդեսերունդ՝
պահպանելով հայկական խոհանոցի իսկական համերն ու
հյուսվածքները։ Բացի այդ, սնունդը կենտրոնական դեր է խաղում
մշակութային տոնակատարությունների և սոցիակալան հավաքույթների
ժամանակ, որտեղ ընտանիքներն ու համայնքները հավաքվում են
միասին ճաշելու , պատմություններ փոխանակեու ու կապերն
ամրապնդելու համար։ Անկախ նրանից, թե դա հարսանեկան խնջույքի
մթնոլորտ է, թե ընտանեկան ընթրիքի ջերմ հավաքույթ, Շիրակի մարզում
խոհարարական ավանդույթները զարգացնում են պատկանելության
զգացումը և կապը սեփական ժառանգության հետ։

20
 Մարմինը սնելուց բացի, Շիրակի գաստրոտուրիզմը խորը մշակութային
է։ Գյումրու գաստրոտուրիզմը ներառում է նաև այցելություններ
տեղական գինեգործարաններ՝ համտեսելու հայկական գինիները՝
ցուցադրելով երկրի հին գինեգործական ավանդույթները։ Բացի այդ
խոհարարության դասընթացներով զբաղվելը զբոսաշրջիկներն
հնարավորություն է տալիս տեղացի հմուտ խոհարարներից սովորել
համեղ հայկական ուտեստներ պատրաստելու արվեստը՝ ստեղծելով
գործնական և խորը փորձառություն։ Գյումրին՝ Հայաստանի երկրորդ մեծ
քաղաքը, պարծենում է յուրահատուկ խոհարարական տեսարանով, որը
նպաստում է գաստրոտուրիզմի աճող գրավչությանը։ Քաղաքը հայտնի է
հայկական ավանդական խոհանոցի շեշտադրմամբ, որը բնութագրվում է
հարուստ համով և յուրահատուկ պատրաստուկներով։ Գյումրին
առաջարկում է հայկական ավանդական ուտեստների
բազմազանություն, այդ թվում ՝ հարիսա, մսով և ցորենով պատրաստված
շիլա։ Տեղական մեկ այլ կարևոր ուտեստ է Ղափաման՝ դդմի վրա
հիմնված ուտեստ, որը լցված է բրնձով, չորացրած մրգերով և ընկույզով։
Հայկական խորովածը խոհարարական կարևորություն է։ Գյումրու
ռեստորանները հնարավորություն են տալիս համտեսել հիանալի
խորոված միս, որը ուղեկցվում է աղցանների և լավաշի ընտրանիով։

Գյումրի այցելող զբոսաշրջիկները կարող են մասնակցել գինու

համտեսներին տեղական գինեգործարաններում, զգալով հայկական
գինիների յուրահատուկ համերը և ծանոթանալ երկրի հին
գինեգործական ավանդույթներին։

Գյումրիում շատ հաստատություններ առաջարկում են խոհարարական

դասընթացներ՝ թույլ տալով այցելուներին ակտիվորեն մասնակցել
հայկական ուտեստների պատրաստմանը։ Այս գործնական փորձը
հնարավորություն է տալիս պատկերացում կազմել տեղական
խոհարարական տեխնիկայի մասին և ուժեղացնում է գաստրոտուրիզմի
ընդհանուր փորձը։ Սննդից բացի, Գյումրու գաստրոտուրիզմը թույլ է
տալիս ճանապարհորդներին կապ հաստատել տեղի մշակույթի հետ։
Համեղ կերակուրները, խոհարարների հետ զրույցները և յուրաքանչյուր
ճաշատեսակի պատմությունները նպաստում են քաղաքի պատմության
և ավանդույթների ավելի խորը ընբռնմանը։

21
 Գյումրու գաստրոտուրզիմի տեսարանը անընդհատ զարգանում է՝
դարձնելով այն հետաքրքիր վայր նրանց համար, ովքեր փնտրում են
խոհարարական արկածներ՝ տոգորված հայկական համերով և
մշակութային հարստությամբ։

<<Ռեստորանների հայկական միությունը>> 2019թ․-ին մի

գործունեություն է նախաձեռնել մարզերում խոհարարների,
մատուցողների համար վերապատրաստումներ, որոնք ուղղված են
սպասարկման, նաև զբոսաշրջիկների հյուրընկալության որակի
բարձրացմանը, գաստրոտուրիզմի զարգացմանը։ Գաստրոտուրիզմը
համարվում է զբոսաշրջության արագ զարգացող ճյուղ և բնորոշվում է
որպես՝ ճանապարհորդություն՝ ծանոթանալու այլ երկրի ազգային
խոհանոցի առանձնահատկություններին; Ու առաջին
վերապատրաստումները սկել են Գյումրիից՝ հաշվի առնելով հաշվի
առնելով քաղաքի մշակութային կոլորիտն ու խոհանոցային
առանձնահատկությունները։

Զբոսաշրջիկներին Հայաստանում ավելի շատ ձգում է մշակութային

ժառանգությունը։ Մի քանի օրով հյուր լինելով քաղաքներում ու
գյուղերում՝ ցանկություն են ունենում ճաշակել ավանդական
կերակուրները։ Մասնագետները գաստրոտուրզիմի
առանձնահատկությունները ուսումնասիրելով ասում են, որ Գյումրիում
ավանդական ճաշատեսակները բազմազան են, մնում է միայն պատշաճ
մատուցել։ Քյալլան, կամ յաղլին,, պոչով ապուրն ու թաթար բորանին ,
պանրխաշն ու ճմուռը, Գյումրվա հալվան․ ավանդական այս
կերակրատեսակները զբոսաշրջիկներին մատուցեկու համար նախ
պետք է ուտեստն այնպես ներկայացնել, որ օտարերկրացին չվարանի
դրանք ճաշակել։

Գյումրվա խոհանոցն ընդլայնելու ուղղությամբ լայն

հնարավորություններ կան։ Դրա հետ մեկտեղ ռեստորանները մեծ
աշխատանք ունեն տանելու խոհարարների ու մատուցողների
հմտություններն ավելացնելու համար։ Փորձը ցույց է տվել, որ համեղ
խոհանոցի համն ու հոտը մեծ ազդեցություն է ունենում զբոսաշրջիկների
ընկալումների վրա։ Իսկ մարդու մոտ ամենաերկար պահպանվողը՝ համի

22
մասին հիշողությունն է։ Հայկական խոհանոցի համբավը շուրջ 3000
տարվա պատմություն ունի։7

Խոհանոցային զբոսաշրջություն (Գաստրոտուրիզմ)

Հայտնի է, որ Շիրակի մարզում մեծ թիվ են կազմում միայն մարզին
բնորոշ ճաշատեսակները կամ հայտնի ճաշատեսակների միայն
տարածաշրջանին բնորոշ պատրաստման եղանակները: Շիրակի
էնդեմիկ խոհանոցում պատմականորեն մեծ տեղ են զբաղեցրել ոչ միայն
այսօր մեծ ճանաչում ունեցող և ավանդական ճաշատեսակները (քյալլան,
թաթար - բորակին, քարի քյուֆթան, չանաղը, ղազան-խորովածը, պոչի
խաշլաման, չորթանը, ոսպով, բլղուրով, բանջարեղեններով և չոր
մրգերով շիլաներն ու ապուրները և այլն), այլ նաև` տարբեր
ծիսակատարությունների և տոների առթիվ պատրաստվող տոնական
ուտեստները (կաղանդի գաթան, պասուց տոլման, տարաբնույթ
քաղցրավենիքները, տոնական խաշիլները, ձվածեղներն ու
կարկանդակները): Այս հիմքի վրա անհրաժեշտ է նաև վերականգնել
խոհարարական մեծ բաղադրիչով ժողովրդական ծեսերը և ապրանքային
բնույթ տալ դրանց: Զբոսաշրջության համար սա նույնպես կարող է
կարևոր մագնիս հանդիսանալ: Խոհանոցային զբոսաշրջության
զարգացման ևս մի կարևոր ուղղություն կարող է հանդիսանալ ինչպես
տեղական խոհանոցը ներկայացնող սննդի օբյեկտների կազմավորման և
վերապրոֆիլավորման խրախուսումը մարզում, այնպես էլ գյուղական
վայրերում` էկո-էթնիկ սննդի ստեղծման և ներկայացման կետերի
կազմավորման ուղղորդումը: Այսպիսով, էնդեմիկ հարուստ խոհանոցի
գործոնի ճիշտ օգտագործումը կարող է, զբոսաշրջության զարգացման
առումով, մարզին տալ ևս մեկ կարևոր առավելություն և կարող է հիմք
հանդիսանալ ևս մի կարևոր ուղղության` խոհանոցային
զբոսաշրջության զարգացման համար:
Շատ կարևոր է «Ազգային խոհանոցի» փառատոների և ավանդական
կենցաղի ցուցահանդեսների կազմակերպումը ինչպես Գյումրիում,
այնպես էլ Շիրակի մարզի այլ համայնքներում: Խոհանոցային
զբոսաշրջության զարգացման առանձին ուղղություն կարող է դառնալ

7
https://www.shantnews.am/news/view/434132.html
23
այսպես կոչված` «լիսաբոնյան ոճի» շուկաների բացումը և զարգացումը
Գյումրի քաղաքում և մարզի այլ հատվածներում: Դրանց հիմնական
գաղափարն այն է, որ որոշակի էթնո – կոնցեպտի մեջ կազմակերպվում է
ոչ միայն ավանդական թարմ մթերքների բազմազանությունն ու
վաճառքն այստեղ, այլ նաև հետաքրքիր հիմք և ենթակառուցվածքային
բազա է ստեղծվում` տեղում էնդեմիկ ճաշատեսակների պատրաստման,
ժողովրդական արհեստների զարգացման, մշակութային
միջոցառումների կազմակերպման համար: Նման հանգուցային կետերը
շատ հետաքրքիր են զբոսաշրջիկների համար, հատկապես եթե հաշվի
առնենք, որ միջազգային զբոսաշրջության մշակույթի մեջ արմատացած է
այն գաղափարը, որ տեղի ամենահետաքրքիր վայրը շուկան է: Ուստի,
զբոսաշրջիկների մեծ մասը, հայտնվելով նոր բնակավայրում,
առաջիններից մեկը սկսում է փնտրել տեղի կոլորիտն արտացոլող
շուկան:8

8
http://shirak.mtad.am/u_files/file/Shirak_Tourism_concept(1).pdf
24
 ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

Գաստրոտուրիզմը գերազանցում է պարզապես ճաշելու ցանկությունը․

այն մարմնավորում է ամբողջական ճանապարհորդական փորձ, որը
գրավում է զգայարանները, բորբոքում հետաքրքրասիրությունը և
խթանում կապերը տեղական մշակույթի և ավանդույթների հետ։
Գաստրոտուրիզմը հզոր շարժիչ է հանդիսանում Շիրակի տնտեսական
զարգացման և համայնքների աշխուժացման համար։ Գաստրոտուրիզմը
ներգրավելով այցելուներ մոտ և հեռու վայրերից՝ խթանում է
աշխատատեղերի ստեղծումը և մշակութային փոխանակումը։
Հնարավորություն է տալիս փոքր արտադրողներին և ձեռներեցներին
ցուցադրել իրենց արտադրանքը գլոբալ հարթակում, դրանով իսկ
ամրապնդելով տարածաշրջանի տնտեսական ճկունությունն ու
կայունությունը։

Շիրակի յուրաքանչյուր խոհարարական հանդիպում հրավեր է վայելելու

իր ժառանգության հարստությունը։

Շիրակը հնարավորությունի ունի ոչ միայն ցուցադրելու իր համն

աշխարհին, այլև պահպանել և հավերժացնել իր մշակութային
ժառանգությունը գալիք սերունդների համար։

Օգտագործելով իր խոհարական ակտիվները և խթանելով իսկական

փորձը, Շիրակը ունի լայն հնարավորություններ լինելու որպես սննդի
սիրահարների համար պահանջված վայր՝ նպաստելով տարածաշրջանի
տնտեսական աճին և մշակութային հարստացմանը։

25