MB: Một triết gia người Đức đã từng nói “Anh phải c.
c. Hoàn cảnh dẫn đến cuộc đối thoại
trở về cái gì của chính anh”. Câu nói ấy nói lên tiếng
lòng phải đc sống là chính mình để trở thành một con
người hoàn thiện. Qua vở kịch “Hồn TB da hàng
thịt” của nhà viết kịch Lưu Quang Vũ, thông qua
nhân vật Hồn TB cũng bật lên tiếng gọi, lời khẩn cầu
tha thiết đc sống là chính mình với đoạn trích.
1. Tổng quát
a) Tác giả
- LQV là 1 nghệ sĩ đa tài, thành công ở nhiều lĩnh vực:
làm thơ, viết văn, vẽ tranh và soạn kịch.
- Ông là hiện tượng đặc biệt của sân khấu kịch trường
những năm tám mươi của thế kỉ XX, và cũng là nhà
soạn kịch tài năng nhất của văn học nghệ thuật Việt
Nam hiện đại.
- Khát vọng đc tham dự trực tiếp vào dòng chảy
mãnh liệt của cuộc sống thời kỳ đổi mới, đc trao gửi
và dâng hiến, khát vọng cổ vũ cho cái đẹp cái thiện,
lên án và chống lại cái ác, cái xấu góp sức vào sự
hoàn thiện nhân cách của con người , là nguồn nhiệt
hứng tạo nên sự thăng hoa cho tài năng Lưu Quang
Vũ. Kịch của ông quan tâm đến những vấn đề thời
sự, khẳng định sức sống của chân giá trị trong đời
sống tinh thần của con người.
b. Tác phẩm
- “Hồn TB, da hàng thịt “đc viết năm 1981, ra mắt
công chúng năm 1984. Tác phẩm ra đời ở thời điểm
đất nước ta đã đc hoà bình thống nhất, cuộc sống trở
lại bình thường, nhiều vấn đề nhức nhối của đời
sống dường như bị lãng quên trong chiến tranh nay
đc các nhà văn quan tâm.
- LQV viết vở kịch này dựa trên một câu chuyện dân
gian có tên là “Hồn TB da hàng thịt”, từ cốt truyện
dân gian, nhà văn đã xây dựng thành một vở kịch
nói hiện đại, đặt ra những vấn đề mới mẻ, có ý nghĩa
tư tưởng, triết lí và nhân văn sâu sắc.
- Đoạn trích nằm ở phần VII của vở kịch
TB là một người chất phác, cần cù, yêu thương gia
đình. Do thái độ làm việc tắc trách của Nam Tào, Bắc
Đẩu mà TB đang khoẻ mạnh bỗng chết bất ngờ. Đế
Thích vì muốn giữ lại người bạn cờ đã hoá phép cho
hồn TB nhập vào xác người hàng thịt để đc sống lại.
Vậy là hồn vẫn nguyên vẹn là TB nhưng thân xác là
người hàng thịt. Hoàn cảnh trớ trêu thay, hồn TB k
thể sống chung với vợ người hàng thịt dù mang thân
xác. Về nhà mình, hồn TB cũng k đc mọi người yêu
thương bởi thân xác thô kệch của người hàng thịt.
Bởi vậy, ông đau khổ với tình cảnh phải mượn xác
người hàng thịt mà sống. Cuối cùng, Hồn TB xin Đế
Thích trả thân xác cho anh hàng thịt, muốn thoát khỏi
cái xác thịt đui mù, thô lỗ.
• Nghệ thuật:
- Xây dựng tình huống truyện kịch đầy căng thẳng
đạt đến cao trào
- Xây dựng lời đối thoại, độc thoại sắc nét, k chỉ giúp
nhân vật bộc lộ bản chất, suy nghĩ của cá nhân mình
mà còn giúp người đọc rút ra đc ý nghĩa nhân sinh
sâu sắc
- Có kết hợp giữa những vấn đề thời sự và vấn đề
muôn thuở: Đó là lối sống giả dối của con người hiện
đại, giữa những dục vọng thấp hèn với những khát
khao cao cả….
• Nội dung: con người phải luôn biết đấu tranh
với nghịch cảnh, với chính bản thân, chống
lại sự dung tục để hoàn thiện nhân cách và
vươn lên những giá trị cao quý. Sự sống chỉ
có nghĩa khi con người đc sống tự nhiên hài
hoà giữa thể xác và tâm hồn
LQV đã đưa vào vở kịch quan niệm đúng đắn về
cách sống mang đầy triết lí nhân sinh và tư tưởng
nhân văn: hãy sống là chính mình, cuộc sống cá nhân
chỉ thực sự có ý nghĩa khi biết sống vì niềm vui, hạnh
phúc của mọi người, vì sự tốt đẹp của cuộc đời. Có
thể cái chết là kẻ thù k khoan nhượng của sự sống,
nhưng có thể biến nó thành sự hoàn tất đầy ý nghĩa
của cuộc sống, thành một hợp âm hòa điệu kết thúc
một bản nhạc. Con người ta chỉ giữ đc tốt đẹp khi k
phải phụ thuộc vào hoàn cảnh sống khi đc sống là
chính mình, con người chỉ có thể vui vẻ hạnh phúc
khi hài hoà đồng thuận giữa cái bên trong và cái bên
ngoài.
KB: Vở kịch “Hồn TB da hàng thịt” là tác phẩm xuất
sắc làm nên mốc son chói lọi trong sự nghiệp sáng
tác của LQV. Gấp lại tác phẩm, cuộc đối thoại giữa
Hồn TB với người thân đọng lại trong ta biết bao suy
nghĩ, cảm xúc. Những giá trị mà tác phẩm đem lại sẽ
trường tồn theo thời gian.
 • HTB với XHT: Đọc đoạn trích, ta thấy sự Đọc đoạn trích, ta cũng thấy một sự thật phũ
phản kháng mãnh liệt của HTB với XHT, phàng về hoàn cảnh sống do phải sống trong một
khẳng định nhân cách thanh cao vốn có con người dung tục, HTB dần phải cam chịu bị
của mình. Đó là biểu tượng cho ý chí, khát tha hoá bởi số phận hồn k thể rời khỏi xác, HTB
vọng giữ gìn cái đẹp của con người. với XHT vốn đã hòa làm một.
- Cuộc đối thoại bắt đầu bằng tình huống: HTB thấy rồi ngụy biện: “Ta vẫn có một đời sống riêng: nguyên
khó chịu khi sống trong XHT “K k…dù chỉ 1 lát”. vẹn, trong sạch, thẳng thắn...”.
- XHT đã bật ra những lời đối thoại khiêu khích hồn - Lời ngụy biện yếu ớt của hồn đã làm cho xác thấy
“Vô ích…dù tôi chỉ là thân xác”. nực cười, nó đã chế giễu các “nguyên vẹn, trong
- Trước những lời nhạo báng đó, hồn bắt đầu cuộc sạch, thẳng thắn” của hồn nó chỉ ra bản thân hồn
đối thoại bằng sự phủ nhận quyết liệt, mạnh mẽ về TB đã thay đổi ra sao, thích ăn ngon, thích uống
vai trò, tầm ảnh hưởng của xác hàng thịt với mình: rượu, hơn thế nữa còn chút nữa thì k kiềm lòng
“Vô lý,...âm u đui mù...”, “Mày chỉ là cái vỏ bên đc trước người vợ trẻ trung của anh hàng thịt
ngoài, k có ý nghĩa gì hết, k có tư tưởng, k có cảm trong một đêm bằng hành động tàn bạo: tát thằng
xúc”. Sống nhờ vào thân thể người khác khiến TB con tóe máu mồm, máu mũi, trong đà thắng thế, xác
cảm thấy u uất và bế tắc, khao khát đc sống là chính còn tiếp tục lên giọng khẳng định vai trò, tầm quan
mình và tách ra khỏi xác thịt “âm u đui mù” ấy. TB trọng của mình: “Nhờ tôi mà ông có thể làm lụng,
vẫn cho rằng xác thịt chỉ là cái vỏ bên ngoài , k có ý cuốc xới...giác quan của tôi”... và nó còn chỉ trích về
nghĩa, k có cảm xúc hoặc nếu có chỉ là những thứ thói tật của những kẻ lắm sách, những chữ đã vịn vào
thấp kém như thèm ăn ngon, thèm rượu thịt. cớ tâm hồn cao quý để bỏ bê, hành hạ thân xác. Nó
- Hồn chỉ biết im lặng và nghe những lời lẽ của xác đã đưa ra một lý lẽ quan trọng mà hồn k thể chối cãi
“Có đấy, xác thịt có tiếng nói…cao khiết của ông”. đc: “Mỗi bữa tôi … tôi ăn chứ!”
- Trước cái lí lẽ sắc sảo của xác, hồn trở nên bối rối,
từ chỗ phủ nhận quyết liệt, hồn đã buộc phải thừa
nhận sự tồn tại của xác nhưng quy nó gắn với nhiều
thứ xấu xa, thấp hèn: “Hoặc nếu có, thì chỉ là những
thứ thấp kém, mà bất cứ con thú nào cũng có đc”.
- Xác để vạch trần hồn “Khi ông ở bên nhà tôi…suýt
nữa thì” những lời nói ấy như vết dao cứa vào tâm
trí hồn, khiến hồn trở nên xấu hổ. Hồn liền quát xác
“Ta…ta bảo mày im đi”.
- Nhận thấy sự thắng thế của mình, xác bắt đầu lấn
lướt bằng việc đưa ra dẫn chứng cụ thể, xác thực về
việc hồn TB đã rung động, bối rối trước sự trẻ đẹp
của cô vợ hàng thịt cùng những thói quen tầm
thường, dung tục như xác trước đây: “Tôi chỉ trách
là sao đêm ấy … lâng lâng cảm xúc sao?”
- Bằng chứng k thể chối cãi đó đã làm cho hồn trở
nên xấu hổ. Hồn chỉ còn phủ nhận đc một cách yếu
ớt bằng cách đổ lỗi cho xác: “Im đi! Đấy…hơi thở
của mày...”
 * Mô tả diễn biến:
- Hồn bắt đầu cuộc đối thoại bằng sự phủ nhận quyết
liệt, mạnh mẽ về vai trò, tầm ảnh hưởng của xác hàng
thịt với mình: “Vô lý, mày không thể biết nói! Mày
không có tiếng nói, mày chỉ là xác thịt âm u đui
mù...”, “Mày chỉ là cái vỏ bên ngoài, không có ý
nghĩa gì hết, không có tư tưởng, không có cảm xúc”.
- Xác đáp lại bằng sự khẳng định chắc nịch về sức
mạnh ghê gớm cũng như sự sai khiến, chi phối của
nó đối với hồn: “Có đấy! Xác thịt có tiếng nói đấy!
Ông đã biết tiếng nói của tôi rồi, đã luôn luôn bị
tiếng nói ấy sai khiến, chính vì âm u đui mù mà tôi
có sức mạnh ghê gớm, lắm khi át cả cái linh hồn cao
khiết của ông đấy!
- Trước cái lí lẽ sắc sảo của xác, hồn trở nên bối rối,
từ chỗ phủ nhận quyết liệt, hồn đã buộc phải thừa
nhận sự tồn tại của xác nhưng quy nó gắn với nhiều
thứ xấu xa, thấp hèn: “Hoặc nếu có, thì chỉ là những
thứ thấp kém, mà bất cứ con thú nào cũng có được”.
- Nhận thấy sự thắng thế của mình, xác bắt đầu lấn
lướt bằng việc đưa ra dẫn chứng cụ thể, xác thực về
việc hồn Trương Ba đã rung động, bối rối trước sự
trẻ đẹp của cô vợ hàng thịt cùng những thói quen tầm
thường, dung tục như xác trước đây: “Tôi chỉ trách
là sao đêm ấy ông lại tự dưng bỏ chạy, hoài của!...
Hà hà, cái món tiết canh, cổ hũ, khấu đuôi và đủ các
thứ thú vị khác không làm hồn ông lâng lâng cảm
xúc sao?”
- Bằng chứng không thể chối cãi đó đã làm cho hồn
trở nên xấu hổ. Hồn chỉ còn phủ nhận được một cách
yếu ớt bằng cách đổ lỗi cho xác: “Im đi! Đấy là mày
chứ, chân tay mày, hơi thở của mày...” rồi ngụy biện:
“Ta vẫn có một đời sống riêng: nguyên vẹn, trong
sạch, thẳng thắn...”
- Lời ngụy biện yếu ớt của hồn đã làm cho xác thấy
nực cười, nó đã chế giễu các “nguyên vẹn, trong
sạch, thẳng thắn” của hồn bằng hành động tàn bạo:
tát thằng con tóe máu mồm, máu mũi, trong đà thắng
thế, xác còn tiếp tục lên giọng khẳng định vai trò,
tầm quan trọng của mình: “Nhờ tôi mà ông có thể
làm lụng, cuốc xới... Nhờ có đôi mắt của tôi, ông cảm
nhận thế giới này qua những giác quan của tôi”... và
nó còn chỉ trích về thói tật của những kẻ lắm sách,
những chữ đã vịn vào cớ tâm hồn cao quý để bỏ bê,
hành hạ thân xác. Nó đã đưa ra một lý lẽ quan trọng
mà hồn không thể chối cãi được: “Mỗi bữa tôi đòi
ăn 8 - 9 bát cơm, tôi thèm ăn thịt, hỏi có gì là tội lỗi
nào? Lỗi là ở chổ không có đủ 8 - 9 bát cơm cho tôi
ăn chứ!”
Đến đây, hồn Trương Ba đã bế tắc, tuyệt vọng và thất
thế hoàn toàn, chỉ còn đáp lại bằng thứ ngôn ngữ rời
rạc, đứt quãng.
- Lấn át hoàn toàn được hồn bằng sự mạnh mẽ, trâng
tráo, sau đó xác đã rất khôn ngoan khi hạ giọng để
dụ dỗ, ve vuốt hồn tham gia vào “trò chơi tâm hồn”
vô cùng nguy hiểm: “Làm xong điều gì xấu ông cứ
việc đổ tội cho tôi, để ông được thanh thản. Hà hà,
miễn là ông vẫn làm đủ mọi việc để thỏa mãn những
thèm khát của tôi!
- Kết thúc màn đối thoại, xác đã đạt được mục đích
đó là thuyết phục hồn nhập trở lại làm một với mình.
* Nhận xét về diễn biến:
- Nhận xét về hồn: Như vậy, trong cuộc đối thoại
người đọc (người xem) có thể cảm nhận rõ sự yếu ớt
đến tội nghiệp của hồn, sau mỗi một lời thoại, hồn
lại phải đi xuống 1 nấc thang trong việc nhượng bộ,
chấp nhận những gì xác nói, để rồi đi đến chỗ thất
thế và tuyệt vọng hoàn toàn.
+ Từ chỗ hào hứng khi phủ nhận quyết liệt, mạnh mẽ
vai trò, tầm ảnh hưởng của xác, hồn đã buộc phải cay
đắng thừa nhận.
+ Từ chỗ sẵn sàng đối đáp lại những lý lẽ của xác,
ngôn ngữ của hồn trở nên đứt quãng, ngắn ngủi, yếu
ớt (tác giả thể hiện ở một loạt dấu ba chấm trong lời
thoại của hồn).
+ Từ chỗ cao đạo gọi xác là mày đầy khinh miệt, hồn
đã buộc phải thay đổi gọi xác là anh.
+ Từ chỗ tìm mọi cách để có thể thoát khỏi thân xác
hàng thịt, hồn đã phải đau đớn, bần thần nhập lại với
thân xác đó.
→ Trong cả đoạn thoại, hồn hiện lên vô cùng cao
quý, trong sáng, thánh thiện nhưng lại trở nên yếu ớt
trước cái trâng tráo vô sỉ nhưng lại rất đúng với thực
tế của xác. Bởi vậy, trong cuộc đối thoại đầy kịch
tính này hồn đã thua.
• Nhận xét về xác: Ngược lại với hồn, trong cuộc
đối thoại xác tỏ ra vô cùng ghê gớm, lọc lõi,
mạnh mẽ và khôn ngoan, lời lẽ mà nó tuôn ra mỗi
lúc một trơn tru, hê hả. Sự khôn ngoan của xác
thể hiện rất rõ trong cách thức mà nó dùng để quy
phục hồn: khi nó đưa ra lý lẽ sắc sảo, hùng hồn;
khi nó lại đưa ra những dẫn chứng cụ thể không
thể chối cãi; khi thì nó lấn lướt, lên giọng phê
phán, chỉ trích gay gắt; lúc lại hạ giọng để ve
vuốt, dụ dỗ kết hợp sự khôn ngoan lọc lõi với sự
trâng tráo, vô sỉ xác đã thắng thế hoàn toàn trong
cuộc đối thoại khiến hồn buộc phải quay lại
chung sống hòa bình với nó.
 2.3. Ý nghĩa của màn đối thoại:
• Khái quát: Như đã khẳng định với 25 lời thoại
dài, đây là một màn đối thoại có ý nghĩa vô cùng
quan trọng. Nó chứa đựng vấn đề cốt lõi, vấn đề
mang tính chất chìa khóa cho toàn bộ tác phẩm
đồng thời cũng là đoạn đối thoại kết tinh đậm đặc
những chiều sâu, triết lý vô cùng sâu sắc của
LQV.
• Ý nghĩa về mặt nội dung: về mặt kiến thức cuộc
đối thoại giữa hồn và xác mà LQV xây dựng
nhuốm màu sắc phi lý vì trên thực tế, hồn và xác
của một người không thể tách rời nhau ra để đối
thoại với nhau như vậy nhưng kiến thức phi lý
này lại chính là phương tiện độc đáo để LQV
chuyển tải những nội dung hợp lý, sâu sắc và
mang tính triết lý.
+ Từ nỗi đau khổ của Trương Ba khi phải sống
trong thân xác anh hàng thịt, khi phải chung đụng với
cái tầm thường, dung tục và có khi bị cái tầm thường,
dung tục ấy sai khiến, LQV đã cho thấy bi kịch của
tất cả những ai không được sống là mình: “Bên trong
một đằng, bên ngoài một nẻo” ở đó hàm chứa lời răn
đe, cảnh tỉnh vô cùng nghiêm khắc của tác giả với
những ai đang cố gắng tạo cho mình một vỏ bọc, bề
ngoài giả dối khác với bản chất thực bên trong, bởi
dù bị ép buộc hay cố tình: “Bên trong một đàng, bên
ngoài một nẻo” thì hậu quả của nó cũng là vô cùng
to lớn.
+ Xét đến cùng, bị kịch của Trương Ba chính
là do không có sự hài hòa, thống nhất giữa bên trong
và bên ngoài, giữa linh hồn với thể xác. Từ việc nhận
thức điều đó, tác giả đã đưa ra cái nhìn mang tính
chất biện chứng về hai phần hồn và xác của người,
cả hai phần đều có ý nghĩa quan trọng và không thể
tách rời nhau ra. Bởi vậy, điều quan trọng là làm sao
để thể xác và linh hồn của một người được hài hòa,
cân đối và hỗ trợ nhau phát triển, cố tình nghiêng về
bất cứ bên nào cũng sẽ đem đến hậu quả nghiêm
trọng.
+ Từ việc Trương Ba - một người làm vườn
hiền lành, chất phác, lương thiện, sau 3 tháng sống
trong thân xác hàng thịt đã bị nhiễm những thói xấu,
những điều dung tục, vở kịch của LQV còn đặt lại
một vấn đề đã quen thuộc nhưng chưa bao giờ thôi
nhức nhối, đó là mối quan hệ giữa tính cách với hoàn
cảnh. Dù muốn hay không, tính cách của người trong
quá trình va đập, tiếp xúc với thực tế cuộc sống với
hoàn cảnh sống sẽ ít nhiều bị hoàn cảnh đó tác động.
Bởi vậy, để nhân cách người trở nên tốt đẹp, điều
quan trọng là phải cải tạo làm cho môi trường sống
của người trở nên trong lành, nhân văn và tốt đẹp
hơn. Vấn đề nhức nhối này từ những trang văn của
Nam Cao trước 1945 đến những trang viết của
Nguyễn Minh Châu và LQV ở thời đại đồi mới sẽ
luôn là những điều thôi thúc người đọc phải suy
nghĩ.
+ Không chỉ đề cập đến những vấn đề sâu sắc
truyền thống, vở kịch “Hồn Trương Ba da hàng thịt”
và đặc biệt là màn đối thoại giữa hồn và xác còn đề
cập đến những vấn đề hết sức mới mẻ, hiện đại. Với
hình tượng xác hàng thịt khôn ngoan, sắc sảo và có
sức mạnh ghê gớm trong việc chi phối linh hồn
Trương Ba. LQV đã buộc tất cả những người theo lối
tư duy truyền thống của người Á Đông là chỉ coi
trọng phần hồn phải nghĩ lại. Nhà văn đòi hỏi một
cái nhìn khách quan hơn, công bằng hơn trong việc
đánh giá vai trò thể xác của người. Màn đối thoại đã
cho thấy thể xác cũng có vai trò quan trọng không
kém linh hồn và người cần phải chăm sóc, nâng niu
thân xác của mình, bởi rời bỏ thể xác, linh hồn sẽ chỉ
là một thứ siêu hình, mờ nhạt hoặc không tồn tại, gạt
bở mục đích ti tiện tầm thường của xác hàng thịt
trong tác phẩm thì lý lẽ mà anh ta đưa ra: “Mỗi bữa
tôi đòi ăn 8 - 9 bát cơm, tôi thèm ăn thịt, hỏi có gì là
tội lỗi nào? Lỗi là ở chổ không có đủ 8 - 9 bát cơm
cho tôi ăn chứ!” là một lý lẽ sắc sảo, đúng đắn, không
chỉ hồn Trương Ba mà tất cả mọi người đều phải thừa
nhận. Với lý lẽ này, LQV đã lên án những lối sống,
những tư tưởng cực đoan, chỉ chăm chăm chú ý đến
phần hồn mà bỏ bê, hành hạ thân xác, ông đã mạnh
dạn, dũng cảm chỉ ra những thói tật của giới mình -
giới trí thức. Có thể nói việc đưa ra đòi hỏi phải đối
xử công bằng với thân xác là một tư tưởng vô cùng
tiến bộ và mới mẻ của LQV.
+ Yêu cầu phải nhìn nhận đúng đắn về thể xác
và người của LQV không hề cực đoan. Trong đoạn
trích, dù không trực tiếp xuất hiện nhưng từ lời thoại
đến hành động, đến đánh giá của các nhân vật khác
đều cho thấy rõ tư tưởng của LQV, đó là xót xa, bênh
vực cho phần hồn trong sáng nhưng yếu đuối của
Trương Ba, đồng thời phê phán sự trâng tráo, vô sỉ,
dung tục của xác hàng thịt. Nhà văn đã cho thấy, bình
thường thể xác của người không có gì là xấu, đáng
được chăm sóc và coi trọng nhưng nó sẽ trở nên xấu
xa khi lấn lướt, chi phối phần hồn của người bằng
những ham muốn, những bản năng dung tục, tầm
thường của nó.
+ Từ những hình tượng cụ thể, hồn Trương Ba
- xác hàng thịt với những bi kịch cụ thể, nỗi đau cụ
thể, màn đối thoại còn mang ý nghĩa khái quát rất rõ,
đem đến nhiều bài học thấm thía cho tất cả mọi
người. Từ việc hồn Trương Ba không chấp nhận sự
dung tục, tầm thường của xác hàng thịt nên phải tách
ra, nhưng rồi cuối cùng lại phải bần thần nhập vào
thân xác đó. Đến cuối tác phẩm, để không bị cái xấu
xa, tầm thường chi phối, Trương Ba đã phải lựa chọn
cái chết. Tất cả điều đó đã cho thấy để sống cho ra
một người theo đúng nghĩa là không hề dễ dàng,
người sẽ không những phải đấu tranh với những đối
thủ cạnh tranh ở bên ngoài để sinh tồn mà khó khăn
hơn người sẽ phải không ngừng đấu tranh với những
ham muốn bản năng do phần con chi phối để giữ lấy
phần người. Hơn nữa, còn phải cố gắng cân bằng
giữa cả hai phần hồn và xác bởi nếu nghiêng quá về
thể xác người sẽ trở nên thấp kém, trơ trẽn, tầm
thường. Nhưng nếu ngược lại thì lại có nguy cơ trở
thành kẻ đạo đức giả. Quá trình đấu tranh cũng như
cân bằng giữa hai mặt này đòi hỏi mỗi một người
phải trung thực, vừa phải nghiêm khắc với bản thân,
thậm chí còn cần đến cả bản lĩnh và lòng dũng cảm.
- Ý nghĩa về mặt hình thức: ngoài những ý
nghĩa to lớn sâu sắc về mặt nội dung, màn đối thoại
giữa hồn và xác còn có ý nghĩa quan trọng với hình
thức nghệ thuật. Từ đầu đến cuối, hai hình tượng hồn
Trương Ba - xác hàng thịt được đặt trong thể mâu
thuẫn, đối lập tương phản một cách gay gắt. Vị thế
này cùng tính chất gay gắt, quyết liệt trong lời thoại
đã tạo nên kịch tính cùng những nút thắt quan trọng
trong vở kịch. Với một tác phẩm kịch (theo quan
điểm truyền thống) thì kịch tính chính là vấn đề sống
còn và kịch tính được tạo ra từ màn đối thoại này đã
góp phần tạo nên sức hấp dẫn lôi cuốn cho vở kịch.
 • Hồn TB với người thân
- Cuộc đối thoại giữa TB với người vợ:
+ Ngay sau cuộc đối thoại với xác hàng thịt, TB đã
đối thoại với người vợ, người bạn đời chung thủy của
mình. Là một thể loại kịch mà ngôn ngữ của nhân
vật đóng vai trò đặc biệt quan trọng, nó k đơn thuần
là ngôn ngữ mà đc coi là một dạng hoạt động, bởi tất
cả suy nghĩ, tâm trạng cũng như việc làm của nhân
vật chủ yếu đc thể hiện thông qua lời thoại. Và thông
qua những lời thoại của người vợ, người đọc có thể
cảm nhận rất rõ tâm trạng đau đớn, xót xa người vợ
của TB k thể chấp nhận việc chồng mình ngày nào
cũng sang nhà hàng thịt để giúp cô vợ hàng thịt bán
hàng, đôi lúc còn bị cái trẻ đẹp của cô vợ hàng thịt
làm cho xao xuyến. Bà đau khổ còn bởi nhận thấy sự
thay đổi ở TB: “Ông đâu còn là ông, đâu còn là ông
TB làm vườn ngày xưa”. Tâm trạng đau khổ đó càng
trở nên nhức nhối khi đi kèm với nỗi tự ti về bản thân
mình đã già, đã yếu. Nhưng do bản tính cam chịu,
nhẫn nhục của người phụ nữ Việt Nam truyền thống,
người vợ đã đi đến cách giải quyết bi kịch đầy vị tha,
bao dung và đức hi sinh là chấp nhận, bỏ đi nơi khác
để TB đc thảnh thơi sung sướng.
+ Ngôn ngữ, cảm xúc, hành động của người vợ tuy
k gay gắt, quyết liệt nhưng đã có tác động rất mạnh
mẽ đến tâm trạng của TB. Điều này đc LQV khéo
léo thể hiện qua ngôn ngữ của TB khi phần lớn
những lời thoại của nhân vật này với người vợ đều
đc để ở dạng thức hoặc câu hỏi: “Sao bà lại nói thế?”,
“Đi đâu?”, “Sao lại đến nông nỗi này!”, “Thật sao!”,
Hình thức ngôn ngữ này đã cho thấy một thế giới nội
tâm đầy rối loạn, hoang mang k thể tin, k thể chấp
nhận sự thực người mình đã biến dạng, thay đổi.
- Cuộc đối thoại giữa TB và cái Gái
+ Ngay sau cuộc đối thoại với người vợ, TB đã có
cuộc đối thoại với cái Gái - đứa cháu nội mà ông vô
cùng yêu quý nhưng trong cuộc đối thoại này TB đã
phải nhận thái độ gay gắt cùng sự căm ghét của cái
Gái - vốn chỉ là một đứa trẻ ngây thơ, non nớt. Cái
Gái chưa thể hiểu đc những uẩn khúc, éo le của cuộc
đời. Hơn nữa, với bản chất hồn nhiên, trong sáng,
thánh thiện của trẻ thơ nó k thể chấp nhận đc sự xấu
xa, thô lỗ, đê tiện. Trong cái nhìn của cái Gái, TB là
hiện thân của sự thô lỗ: “bàn tay giết lợn của
ông…sâm quy mới ươm!”K chỉ vậy, cái Gái còn nhìn
thấy ở TB sự độc ác, xấu xa khi nó nghĩa ông cố tình
lách rách cái diều của cu Tị. Với tất cả những cảm
nhận đó, cái Gái đã đi đến một cách giải quyết rất
non nớt là xua đuổi TB ra khỏi nhà.
Đối thoại với cái Gái, tâm trạng, nỗi đau khổ của TB
tiếp tục bị dồn nén, bị kịch bị ruồng bỏ, bi kịch k đc
thừa nhận mới thấp thoáng trong cuộc đối thoại với
người vợ đến đây đã trở nên rõ ràng với một loạt
những câu phủ định quyết liệt của cái Gái: “Tôi k
phải là cháu của ông!”, “Ông nội tôi chết rồi!”,
“Đừng vờ! Ông xấu lắm, ác lắm!”. Nỗi đau khổ của
TB đã phát triển và nhân lên gấp bội bởi với TB, gia
đình, vợ con chính là điều quan trọng nhất của cuộc
sống. Từ chỗ k tin, k chấp nhận về sự thay đổi của
mình, đến màn đối thoại này, qua một loạt những dẫn
chứng của cái Gái, TB đã buộc phải thừa nhận sự
thay đổi của mình trong đau đớn, tuyệt vọng. Điều
đó cũng đc tác giả khéo léo thể hiện qua những câu
trả lời ấp úng, đứt quãng của TB: “Gái, rồi lớn lên
cháu sẽ hiểu... ông đúng là ông nội cháu...”, “ông k
dè... đấy là... tại...”, “thế ư? Khổ quá...”
- Cuộc đối thoại giữa HTB với chị con dâu:
+ So với người vợ đã già đầy nhẫn nhục, cam chịu;
so với đứa cháu gái còn quá ngây thơ, non nớt, có
thể nói chị con dâu của TB là người chín chắn, sâu
sắc, điềm đạm và cũng là người hiểu và thương TB
nhất. Cô k nhìn những thay đổi của cha bằng con mắt
đầy sự hàn học như cái Gái mà bằng sự thấu hiểu
“Con biết bây giờ thầy…nhà người hàng thịt trở về”.
Bản thân tình thương của cô với người cha chồng
càng ngày càng lớn lên do cô hiểu tất cả những bất
ổn, đau khổ của TB khi sống trong thân xác hàng
thịt, những gì TB tâm niệm, coi trọng đến giờ đc
người con dâu nhắc lại như để bào chữa cho chính
cha mình: “Thầy bảo con: cái bên ngoài là k đáng
kể, chỉ có cái nhìn bên trong” nhưng dù có thương
và hiểu TB đến đâu, dù đã cố gắng tế nhị thì cô cũng
k thể phủ nhận đc thực tế: “Con cảm thấy, đau đớn
thấy… mỗi ngày thầy một đổi khác dần, mất mát dần,
tất cả cứ như lệch lạc, nhòa mờ dần đi, đến nỗi có
lúc chính con cũng k nhận ra thầy nữa...” k xua đuổi
như cái Gái, k tìm cách bỏ đi như người vợ, nghĩa là
người con dâu cố gắng k để TB vào tình thế khó xử
nhưng cô lại đặt ra cho cha mình câu hỏi đau buốt,
nhức nhối: “Làm sao, làm sao giữ đc thầy ở lại, hiền
hậu, vui vẻ, tốt lành như thầy của chúng con xưa kia?
Làm thế nào, thầy ơi?”
Sau cuộc đối thoại với người con dâu, nỗi đau khổ
vốn đã chất chồng trong tâm trạng TB từ hai cuộc
đối thoại trước đã bị dồn nén để đẩy lên đến đỉnh
điểm. Nỗi đau khổ khi phải sống trong thân xác hàng
thịt khiến TB tìm đến người thân như tìm thấy chốn
nương tựa nhưng trong cả hai cuộc đối thoại với
người vợ và đứa cháu gái, TB đã phải đau đớn chấp
nhận bi kịch k đc người thân thừa nhận. Nhưng khi
cô con dâu khẳng định: “Mỗi ngày thầy một đổi khác
dần” thì toàn bộ hy vọng của TB đã mất, nỗi đau đớn
đc nhân lên gấp bội khi nó chìm sâu trong vực thẳm
của sự tuyệt vọng. Ngoài ra, nỗi đau khổ của TB đc
đẩy lên cực điểm còn do lời của cô con dâu. Để k chà
sát, k khoét sâu thêm vào những đau đớn của cha, cô
con dâu k nhắc đến những biểu hiện cụ thể trong sự
thay đổi theo chiều hướng xấu đi của TB như người
vợ và cái Gái mà chỉ nói một cách chung chung, khái
quát: “Tất cả cứ như lệch lạc, nhòa mờ dần đi”.
Nhưng chính sự gượng nhẹ, tế nhị ấy lại ở một người
chín chắn sâu sắc đã khiến TB cay đắng nhận ra và
chấp nhận sự thay đổi của mình k còn là một vài biểu
hiện nhỏ lẻ bề ngoài mà đã là sự thay đổi toàn diện
về bản chất, từ tâm hồn đến tính cách. Tâm trạng đau
đớn đến cùng cực của TB “mặt lặng ngắt như tảng
đá”, thần thái này đã cho thấy cao trào trong bi kịch
của TB, bởi ở đây nỗi đau k thể giải tỏa ra bên ngoài
qua hành động ngôn ngữ như trước mà đã dồn nén ở
bên trong để đẩy TB vào trạng thái câm lặng, hay
đúng hơn là chết lặng.
Màn đối thoại giữa TB với người thân tuy k
căng thẳng, gay cấn, quyết liệt như màn đối thoại
giữa TB và xác hàng thịt, cũng chỉ có dung lượng
ngắn gọn song lại có ý nghĩa rất quan trọng đối với
số phận của nhân vật cũng như hướng phát triển của
vở kịch. Trước hết, màn đối thoại này mang ý nghĩa
rất lớn về mặt nhận thức: Đối với TB, tâm trạng đau
khổ, xót xa của những người thân yêu chính là tấm
gương trung thực nhất, sáng rõ nhất để TB soi vào đó
và nhận ra sự méo mó, biến dạng của bản thân mình.
Từ chỗ hoài nghi, k chấp nhận, TB đã phải cay đắng
thừa nhận thực tế: mình đang mỗi ngày đổi khác dần,
mất mát dần.
Từ nỗi đau khổ của 3 người thân trong gia đình TB
là người vợ, đứa cháu gái và cô con dâu, LQV đã cho
thấy một điều vô cùng sâu sắc: việc k đc sống là mình
k chỉ đem đến đau khổ, bất hạnh cho chính bản thân
mình mà còn cho tất cả những người xung quanh
trong tác phẩm, nhà văn đã khéo léo để 3 người thân
của TB để 3 lứa tuổi khác, 3 tính cách khác, 3 lối suy
nghĩ và cách hành xử khác nhưng có một sự thật k
thể chối cãi là dù đứng ở vị trí thế nào,
tất cả người thân của TB cuối cùng đều phải rơi
nước mắt, đó là giọt nước mắt tủi phận của người vợ,
là giọt nước mắt tức tưởi của đứa cháu gái và giọt
nước mắt xót thương nhưng bất lực của cô con dâu.
Ba nhân vật với ba lứa tuổi, tính cách khác đã có sức
khái quát rất cao để cho thấy việc sống chắp vá “bên
trong một đàng, bên ngoài một nẻo” k đem đến hạnh
phúc, sung sướng cho bất cứ ai mà cái giá của nó là
những mất mát, đổi thay, tan vỡ và đau đớn.
Ý nghĩa quan trọng nhất của màn đối thoại này
chính là sau màn đối thoại mâu thuẩn kịch đã đẩy lên
đến đỉnh điểm, k thể trì hoãn mà buộc phải giải
quyết. Những đau đớn, khổ sở, dằn vặt trong bản
thân, tâm trạng TB vốn đã trở nên nhức nhối trong
cuộc đối thoại với xác hàng thịt, nay đc cộng dồn
thêm bằng những giọt nước mắt, bằng đau khổ bi
kịch của người thân nên bị dồn nén cao độ. Với bản
chất người nông dân hiền lành, nhân hậu đầy tình yêu
thương vợ con, TB chỉ có thể kìm nén và chịu đựng
nỗi đau của bản thân chứ k thể chấp nhận nhìn người
thân đau đớn, khổ sở vì sự thay đổi của ông. Những
lời đối thoại của người vợ, đứa cháu gái và cô con
dâu thực sự là một chất xúc tác vô cùng mạnh mẽ để
từ trạng thái phân vân, đắn đo lựa chọn TB đã đi đến
quyết định dứt khoát là từ bỏ sự sống của bản thân
để chấm dứt toàn bộ đau khổ cho người thân. Điều
này thể hiện rất rõ qua lời thoại vô cùng quan trọng
của TB ở cuối màn đối thoại. Đến đây, TB k còn tìm
cách phủ nhận, chối bỏ vai trò, tầm ảnh hưởng của
xác hàng thịt mà đã thừa nhận: “Mày đã thắng thế rồi
đấy, cái thân xác k phải của ta ạ”. Nhưng thừa nhận
sự thật k phải để thỏa hiệp, để quy phục, để bần thần
nhập lại thân xác hàng thịt như màn đối thoại trước
mà là để dứt khoát thoát ra khỏi sự chi phối và sức
mạnh ghê gớm của xác hàng thịt. Một loạt câu hỏi
dồn dập: “Nhưng lẽ nào ta lại chịu thua mày? Khuất
phục mày và tự đánh mất mình?... Nhưng có thật là
k còn cách nào khác?” Cùng một loạt những phủ định
từ: “k cần đến cái đời sống do mày mang lại! k cần!”
đã thể hiện thái độ cương quyết, mạnh mẽ đã phải
trải một thế giới nội tâm đầy bão tố với tất cả những
cố gắng để giành giật lại phần người từ đôi bàn tay
của con quỷ bản năng. Sau lời độc thoại này TB đã
dũng cảm từ bỏ sự sống của bản thân để giải quyết
bi kịch cho mình và những người xung quanh, quyết
định đó đã khiến cho mâu thuẫn kịch đc giải quyết,
đồng thời sẽ khiến cho số phận nhân vật đạt đến cái
hữu hạn, nhưng sẽ là cái hữu hạn trong sạch, cao cả,
tốt đẹp.
 Khái quát: Sau màn đối thoại với người thân,
tức là sau khi mâu thuẫn đc đẩy lên đỉnh điểm, TB
đã châm hương gọi Đế Thích và có một màn đối
thoại dài với nhân vật này. Hành động của TB là
hoàn toàn hợp lý bởi vì tuy k phải là người trực tiếp
gây nên cái chết của TB nhưng Đế Thích chính là tác
giả nghĩ ra việc lắp ghép hồn TB - da hàng thịt. Bởi
vậy, k ai khác mà chính nhân vật này sẽ phải thay
đổi, hóa giải những bất ổn, vênh lệch mà TB đã tạo
ra. Màn đối thoại giữa TB và Đế Thích đóng vai trò
giải quyết mâu thuẫn, cởi nút cho câu truyện để tạo
nên cái kết cho nhân vật TB cũng như cho vở kịch.
4.1. Diễn biến:
Ngay mở đầu màn đối thoại TB đã đề xuất
nguyện vọng, mong muốn của mình một cách rõ ràng
với Đế Thích: “Ông Đế thích ạ, tôi k thể tiếp tục
mang thân anh hàng thịt đc nữa”. Lý do mà TB đưa
ra đc LQV cô đúc trong 1 lời thoại có vtrò đặc biệt
quan trọng, có thể coi là chìa khóa cho toàn bộ nội
dung tư tưởng của vở kịch: “K thể bên trong 1 đàng,
bên ngoài một nẻo đc. Tôi muốn đc là tôi toàn vẹn”.
+ Lời thoại này trước hết cho thấy một bước trưởng
thành, một bước ngoặt quan trọng trong nhận thức
của TB. Từ chỗ phủ nhận một cách quyết liệt: “Mày
chỉ là cái vỏ bên ngoài, k có ý nghĩa gì hết, k có tư
tưởng, k có cảm xúc!”, từ chỗ cực đoan “Cái bên
ngoài là k đáng kể, chỉ có cái bên trong mới là quan
trọng TB đã đi đến một nhận thức vô cùng sáng rõ
“K thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo đc”.
Như vậy, từ chỗ đánh giá phiến diện về thân xác
người. TB đã có cái nhìn đúng đắn, đó là cuộc sống
tốt đẹp của người chỉ có thể đc tạo nên từ sự hài hòa mang tính nhân loại về việc số đông người k đc sống
giữa hai đời sống của thể xác và tâm hồn. Nhận thức
tưởng chừng như đơn giản đó của TB đã phải đánh
đổi bằng rất nhiều đau khổ, nước mắt của chính bản
thân ông và người thân nên nó là một nhận thức vô
cùng quý giá. Và có thể nói đó cũng chính là thông
điệp quan trọng nhất mà LQV muốn chuyển tải đến
người đọc qua vở kịch.
+ Khao khát mãnh liệt, cháy bỏng “Đc là tôi
toàn vẹn” của TB còn cho thấy nhân cách cao đẹp
của TB. Nhân vật đã k còn chấp nhận chung đụng Tuy nhiên, ly lẽ mà Đế Thích đưa ra k thể thuyết
với cái thô lỗ tầm thường, dung tục và để nó sai khiến phục đc TB bởi tất cả những lý lẽ mà Đế Thích đưa
mà muốn đc trở về sống trọn vẹn với cái lương thiện, ra đều là để ngụy biện cho khát vọng đc sống của
trong sáng, tốt đẹp vốn có. Khao khát đó đã làm sáng người, còn điều mà TB quan tâm k chỉ đơn giản là
lên nhân cách tốt đẹp, cao cả của TB.
+ Tuy nhiên, để đc sống là mình lại là một điều
k hề dễ dàng, nó đòi hỏi TB phải chấp nhận từ bỏ trò
chơi tâm hồn, nghĩa là k thể làm điều xấu để thỏa
mãn những dục vọng thấp hèn, rồi sau đó lại đổ lỗi
cho xác hàng thịt. Điều đó cho thấy, để đc sống là
mình còn đồng nghĩa với việc phải tự chịu trách
nhiệm với hành động, suy nghĩ của bản thân. Trên
thực tế việc sống kiểu hồn TB - xác hàng thịt chỉ là
một hư cấu, còn phần lớn là do người bị ép buộc hoặc
cố tạo cho mình một vỏ bọc. Bởi vậy, dám tự chịu
trách nhiệm để đc sống là mình đòi hỏi mỗi người k
chỉ có nhận thức, khao khát mà còn cần bản lĩnh và
lòng dũng cảm.
→ Chỉ với một lời thoại ngắn gọn của TB, LQV
đã dồn nén một triết lý vô cùng sâu sắc đến với sự
sống của mỗi người. Đặt trong hoàn cảnh ra đời của
tác phẩm, là những năm 80 của thế kỷ XX, khi Việt
Nam vừa bước ra khỏi chiến ưanh, khi thật - giả,
trắng - đen, tốt - xấu, đúng - sai còn lẫn lộn, khi xã
hội phần lớn là “dân chạy chợ” như nhận định trong
tác phẩm của LQV thì việc đc sống là mình thực sự
là một đòi hỏi bức thiết và quan trọng mà LQV là
một trong những người tiên phong đặt ra với thời đại
mình.
Đế Thích bác bỏ đề nghị, yêu cầu của TB bằng
việc đưa ra một hình tượng mang tính phổ biến đó là:
k chỉ mình TB mà rất nhiều người k đc sống là mình,
ngay cả những người ở vị trí tối cao, nắm trong tay
mọi quyền lực như Ngọc Hoàng cũng k sống đc là
mình. Lời nói của Đế Thích đã chỉ ra một bi kịch
là mình. Ở đó LQV đã mạnh dạn chỉ ra một sự thật
xót xa trong xã hội nói riêng và nhân loại nói chung,
vì việc người vì địa vị ham muốn, quyền lực danh
vọng mà đánh mất mình. Khi đưa ra dẫn chứng là
Ngọc Hoàng, LQV đã thể hiện rất rõ tư tưởng “giải
thiêng thần thánh”, thần thánh k còn đc đặt ở vị trí
tối cao để mọi người phải ngưỡng vọng mà đc đặt
trong tư thế hoàn toàn bình đẳng với người, nghĩa là
có đầy đủ tốt - xấu, đúng - sai, tì vết.
đc sống mà là sống như thế nào. Đến đây, TB đã có
một lời thoại rất quan trọng: “Sống nhờ vào đồ đạc,
của cải người khác, đã là chuyện k nên, đằng này đến
cái thân tôi cũng phải sống nhờ anh hàng thịt. Ông
chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, nhưng sống như
thế nào thì ông chẳng cần biết!
 Lời thoại đã đưa ra hai vấn đề quan trọng, một
là lòng tự trọng cần phải có trong quá trình sống của
mỗi người, điều đó sẽ quyết định việc người k sống
nhờ vào tiền bạc, của cải cũng như danh vị, nhân
phẩm của người khác. Có như vậy mỗi người mới k
đi sau cái bóng của người khác để đc sống là mình,
vấn đề thứ hai mà lời thoại đề cập đến chính là ý
nghĩa của sự sống, ở đây LQV tiếp tục đối thoại với
tư tưởng đã mặc nhiên tồn tại, đc thừa nhận trong đời
sống cũng như trong văn học từ ngàn năm nay để cho
thấy ý nghĩa của sự sống k phải do độ dài ngắn quyết
định mà quan trọng là chất lượng của cuộc sống ấy
như thế nào. Văn học Việt Nam nói riêng và nhân
loại nói chung đã truyền tải khát vọng đc trường sinh
bất lão của người qua cái hình thức đầu thai, truyền
kiếp, qua sự mầu nhiệm của trái đào tiên hay viên
linh đan, khát vọng đó của loài người là chân chính
và hoàn toàn đáng trân trọng. Song, LQV đã chỉ ra
đc sống thôi chưa đủ bởi cuộc sống kéo dài nhưng
chỉ là cuộc sống nhợt nhạt, buồn tẻ thì cuộc sống đó
cũng k có mấy giá trị. Ý nghĩa của sự sống k do sự
dài ngắn quyết định mà quan trọng là sống như thế
nào và sống để làm gì.
Để tiếp tục thuyết phục TB, Đế Thích đã phân
biệt phần hồn trong sáng, cao quý của TB với phần
hồn tầm thường, thấp kém của anh hàng thịt vì Đế
Thích cho rằng chỉ có cái phần hồn trong sáng tốt đẹp
của TB mới đáng đc sống, đáng đc tồn tại trên đời.
Nhưng lý lẽ này cũng k thể thuyết phục TB tiếp tục
sống nhờ trong thân xác hàng thịt bởi tất cả những
trải nghiệm thực tế, những đau khổ, mất mát, bi kịch
từ khi sống trong thân xác anh hàng thịt đã khiến TB
thấm thía hơn bao giờ hết. Hậu quả giữa việc vênh
lệch, giữa hồn và xác đã giúp ông thấu hiểu sâu sắc:
“Tầm thường nhưng đúng là của anh ta, sẽ sống hòa
thuận đc với thân anh ta, chúng sinh ra là để sống với
nhau” nghĩa là TB đã thấu hiểu: thà để phần hồn tâm
thường của anh hàng thịt hòa hợp với thân xác thô
lỗ, dung tục của anh ta còn hơn con quái vật mang
tên hồn TB - da hàng thịt.
Để thoát khỏi cảnh giằng co với Đế Thích, TB đã đi
đến hành động dứt khoát quyết liệt: “Nếu ông k giúp
tôi, tôi sẽ... tôi sẽ... nhảy xuống sông hay đâm một
nhát dao vào cổ, lúc đó thì hồn tôi chẳng còn, xác
anh hàng thịt cũng mất...” Rõ ràng lời thoại này k
đơn thuần chỉ là một lời đe dọa của TB với Đế Thích
mà nó cho thấy TB sẵn sàng đi đến hành động cao
nhất, quyết liệt nhất đó là tìm đến cái chết để từ bỏ
sự tồn tại vô nghĩa của mình.
Với quyết định này, Trương Ba đã tự viết nên
cái kết có hậu cho cuộc đời mình và cho những người
xung quanh. Mặc dù sự sống của Trương Ba đã sắp
đi đến hồi kết thúc nhưng Trương Ba đã tìm thấy lại
đc con người thật của chính bản thân mình: “Lạ thật,
Đến đây, mâu thuẫn kịch hoàn toàn đã có thể
đc giải quyết nhưng nếu dừng lại ở đây, tác phẩm sẽ
trở nên giản đơn, xuôi chiều. Để tăng tính phức tạp
cũng như chiều sâu cho tâm lý nhân vật - đây vốn k
phải là thế mạnh của thể loại kịch nói - đồng thời để
tăng tính hấp dẫn cho vở kịch trước khi hạ màn, LQV
tiếp tục đặt nhân vật của mình vào một phép thử, đó
là ngay lúc TB sẵn sàng chết để từ bỏ sự tồn tại vô
nghĩa của mình thì một cơ hội sống mới lại đc mở ra:
cu Tị - con trai chị Lụa bất ngờ chết, cơ hội đc sống
này hấp dẫn hơn rất nhiều lần so với việc trú ngụ
trong thân xác anh hàng thịt, bởi cu Tị k phải người
xa lạ mà là bạn thân của cái Gái và đc cả gia đình TB
yêu quý. Hơn nữa, cu Tị cũng k thô lỗ, xảo trá như
anh hàng thịt mà là đứa trẻ ngây thơ, trong sáng, có
cả tương lai rất dài. Trước cơ hội sống này, TB k thể
quyết định ngay, LQV đã tạo ra khoảng lặng trong
tâm lý nhân vật: “Ông cho tôi suy nghĩ một lát đã...
(ngồi xuống, nghĩ ngợi)”. Cách xử lý khéo léo này
của LQV đã bộc lộ một tâm lý rất người ở TB. TB k
phải thánh thần, ông cũng giống như tất cả mọi người
mang trong mình một khát khao mãnh liệt là đc sống,
đc tồn tại trên cuộc đời. Bởi vậy, khi có một cơ hội
sống bày ra trước mắt. TB cũng muốn nắm lấy để nối
dài sự sống hữu hạn của mình. Nhưng sau những
giây phút trăn trở suy nghĩ, sau khi lặng trên bề mặt
nhưng thực chất là sự rối bời phức tạp trong tâm
trạng TB đã nhận thấy vô vàn những bất ổn, rắc rối.
Nếu tiếp tục sống nhờ trong thân xác cu Tị: “Bao
nhiêu sự rắc rối, bà vợ tôi, các con tôi sẽ nghĩ ngợi,
xử sự như thế nào khi chồng mình, bố mình mang
thân một thằng bé lên 10”, k chỉ nhìn thấy những bất
ổn, rắc rối gắn với hoàn cảnh cụ thể của TB, trong
lời thoại của nhân vật này LQV còn khéo léo đan cài
rất nhiều những triết lý mà tất cả những ai muốn sống
dài, sống lâu, muốn trẻ mãi đều phải giật mình suy
nghĩ: “Làm trẻ con k phải dễ’”, “Mình tôi giữa đám
người hậu sinh. Những gì chúng thích thì tôi ghét,
những gì tôi thích chúng chẳng ưa. Tôi sẽ như ông
khách ngồi dai ở nhà người ta, mọi khách khứa đã về
cả rồi, mình vẫn dầm dề nán lại. Tôi sẽ bơ vơ lạc
lõng, hoặc sẽ trở nên thảm hại đáng ghét như kẻ tham
lam”. Tất cả những trải nghiệm sâu sắc cùng bản tính
nhân hậu, vị tha đã khiến TB từ chối cơ hội đc sống,
nhận về mình cái chết để đem đến sự sống và hạnh
phúc cho mọi người.
đã đc trả lời một cách rõ ràng, một sự sống chỉ thực
sự có ý nghĩa khi người k chỉ biết sống vì mình mà
còn biết sống, biết vun đắp, thậm chí biết hi sinh cho
hạnh phúc của những người xung quanh. Rõ ràng ở
đây LQV đã đề cao lối sống vị tha, cao thượng. Đó
từ lúc tôi có đủ can đảm đi đến quyết định này, tôi cũng chính là lý do cho sự thay đổi đầy dụng ý của
bỗng cảm thấy mình lại là Trương Ba thật, tâm hồn tác giả khi biến một người nông dân chung chung
tôi lại trở lại thanh thản, trong sáng như xưa...” K chỉ trong truyện cổ dân gian thành một người làm vườn
phục sinh lại những giá trị tốt đẹp của bản thân, trong tác phẩm của mình. Hình tượng người làm
Trương Ba còn trở nên bất tử trong suy nghĩ của tất vườn chính là đại diện cho những người biết vun xới,
cả những người thân bằng tình cảm nhớ thương, yêu chăm lo cho hạnh phúc của người khác. Ở khía cạnh
quý. Bởi vậy, mặc dù kết thúc tác phẩm, nhân vật này chúng ta thấy tư tưởng của LQV dù tiến bộ và
chính của vở kịch là Trương Ba chết nhưng người mới mẻ đến đâu vẫn có sự bắt rễ sâu và hoàn toàn
đọc k nhận thấy k khí ảm đạm, thê lương đặc trưng thống nhất với truyền thống, đạo lý tốt đẹp của dân
của bi kịch mà lại là một k khí tươi sáng, ấm áp, tràn tộc.
ngập tiếng cười, niềm vui và hạnh phúc. Đó là cảnh: K chỉ đưa ra những ý nghĩa sâu sắc với sự sống
“vườn cây rung rinh ánh sáng” là tiếng đôi trẻ ríu rít ở mỗi người, vở kịch và đặc biệt là màn đối thoại
chia cho nhau quả na do chính Trương Ba trồng và giữa Trương Ba và Đế Thích còn mang ý nghĩa thời
những điều tốt đẹp mà Trương Ba để lại vẫn hiện hữu sự nóng hổi khi nó dám khoét sâu vào những vấn đề
hàng ngày trong suy nghĩ, tư tưởng của người thân: nhức nhối của thời đại. Mặc dù lấy lại tích truyện của
“Cho nó mọc thành cây mới, ông nội tớ bảo vậy. truyện cổ dân gian nhưng người đọc k thấy ở đó cái
Những cây sẽ nối nhau mà lớn khôn mãi mãi...” Hình k khí của “ngày xửa ngày xưa” mà thấy rõ bóng dáng
ảnh của những đứa trẻ ngây thơ, trong sáng cùng với của xã hội Việt Nam những năm 80 của Thế kỉ XX.
những mầm non đang nhú mà LQV dựng lên trong
+ Trước hết, LQV mạnh dạn bóc trần những
đoạn kết mang đầy ý nghĩa biểu tượng, đó chính là
thói tật, những ung nhọt của những người cầm cân
hình ảnh của một tương lai tươi sáng, của sự hồi sinh,
nảy mực trong xã hội: Ngọc Hoàng vì địa vị của mình
phát triển do chính lòng nhân hậu, đức hi sinh vị tha
mà đôi khi k đc sống là mình, Nam Tào, Bắc Đẩu là
cao cả của Trương Ba tạo thành.
những vị quan lớn của triều đình nhưng lại làm ăn
4.2. Ý nghĩa
tắc trách dẫn đến cái chết oan của nhiều người: Tây
Khái quát: Cũng như hai màn đối thoại trước,
Vương Mẫu đức cao vọng trọng cùng hành xử một
bằng một thứ ngôn ngữ kịch giàu kịch tính nhưng
cách đầy cảm tính, chỉ vì tình cảm cá nhân là ghét
đậm đặc tính triết lý, LQV đã gửi gắm vào màn đối
đứa trẻ con mà bắt những đứa trẻ như cu Tị phải chết
thoại rất nhiều ý nghĩa sâu sắc quan trọng.
oan: Tiên Đế Thích tốt bụng song nhiều lúc ngây thơ
Cũng giống như màn đối thoại trước, màn thoại
và cũng đầy cảm tính, ông ta cho Trương Ba sống
giữa Trương Ba và Đế Thích một lần nữa khắc sâu
nhưng k phải vì lẽ sống của Trương Ba mà để chứng
vấn đề trung tâm nhất, cốt lõi nhất của toàn bộ tác
tỏ mình là tiên cơ. Đằng sau những hư cấu, những
phẩm, đó là việc người sống vẫn có sự hài hòa giữa
hình ảnh của thần tiên là bộ mặt thực của nhiều người
linh hồn và thể xác, giữa bên trong và bên ngoài.
cầm cân này mực, nắm giữ những trọng trách quan
Việc một người vẫn còn đầy khao khát sống như
trọng trong xã hội. Người đọc thấy ở họ sự tùy tiện,
Trương Ba sau quá trình trăn trở, lựa chọn đã chối từ
vô trách nhiệm, cảm tính, tắc trách và thái quá.
cả hai cơ hội đc sống để nhận về mình cái chết đã
Những thói tật của những người cầm cân nảy mực
cho thấy để sống cho ra một người k hề dễ dàng.
trong xã hội đã đc LQV thẳng thắn chỉ ra và phê phán
Người ta k thể sống bằng bất cứ giá nào, người chỉ
một cách nghiêm khắc.
thực sự đc là mình khi có sự thống nhất, hòa hợp giữa
hoạt động bên ngoài với tâm trạng, cảm xúc bên
trong.
Đỉnh điểm phát triển của màn đối thoại này so với
hai màn đối thoại trước là LQV k chỉ đặt ra vấn đề
để người đọc trăn trở suy nghĩ mà đã đi đến trả lời
cho câu hỏi: sống như thế nào là sống có ý nghĩa?
Với cái kết của tác phẩm, khi Trương Ba chết để đổi
lại sự sống cho anh hàng thịt, cho cu Tị, để đổi lấy
tiếng cười và niềm hạnh phúc cho tất cả những người
xung quanh thì câu hỏi: sống như thế nào là có ý
nghĩa
+ Ngoài hình ảnh của những người có quyền
lực, địa vị cao trong xã hội, tính thời sự của màn đối
thoại này còn thể hiện ở hình ảnh chân thực, phức
tạp, bao quát của xã hội Việt Nam đầu những năm
80. LQV đã cho thấy bước ra khỏi chiến tranh, chết
chóc nhưng xã hội Việt Nam vẫn chưa thực sự có đc
cái bình yên, hạnh phúc như người ta thường tỏ vẻ.
Khi vì mưu sinh, người phần lớn đã biến thành “dân
chạy chợ” hám lợi, ti tiện, đầy thủ đoạn. Khi hệ thống
cai trị ở làng xã vẫn còn nhiễu nhương kiếm lợi. Khi
vì những lợi ích trước mắt các giá trị tinh thần truyền
thống đang dần bị lấn át, mất mát và trở nên yếu ớt
trước những cái xô bồ, dung tục. Khi mà người còn
đang thả nổi cho xác thịt và dục vọng sai khiến thì xã
hội đó chưa thể bình yên, hạnh phúc. Chỉ ra tất cả
những rối ren nằm trong mạch nguồn của cuộc sống
k dễ gì thấy đc, LQV vừa thể hiện những trăn trở,
nhức nhối của bản thân vừa cho thấy khát vọng về
một cuộc sống tốt đẹp hơn.
+ Với một loạt những sai lầm ở cả tầm vĩ mô lẫn vi
mô, ở cả những người nắm trong tay quyền lực hay
quần chúng nhân dân lao động, LQV k chỉ chỉ ra mà
còn đưa ra hướng giải quyết cụ thể. Hướng giải quyết
này đc tác giả lồng ghép trong một lời thoại của
Trương Ba: “Có nhiều cái sai k thể sửa đc. Chắp vá
gượng ép chỉ càng làm sai thêm. Chỉ có cách là đừng
bao giờ sai nữa, hoặc phải bù lại bằng một việc đúng
khác”. Lời thoại này k chỉ đúng với một hoàn cảnh
cụ thể là sửa những sai lầm của Đế Thích và các quan
thiên đình bằng việc cho cu Tị và anh hàng thịt đc
sống lại còn Trương Ba đc chết theo đúng nguyện
vọng của ông ta mà còn mang tính triết lí khái quát
rất cao. Nó cho thấy những sai lầm trong cuộc sống
cần phải thẳng thắn thừa nhận và tìm cách khắc phục
chứ k phải tìm cách giấu đi hoặc chồng chất bằng
một loạt những sai lầm khác