Qeyri-Səlis Intelektual

5 QEYRİ-SƏLİS ÇOXLUQLARIN VƏ QEYRİ-SƏLİS
MƏNTİQİN TƏTBİQLƏRİ
5.1. Qeyri-Səlis Modelləşdirmə
Mürəkkəb qeyri-xətti, qeyri-müəyyən obyektlərin modelləşdirilməsi və funksiyaların ap-

proksimasiyası üçün qeyri-səlis çoxluqlardan geniş istifadə olunur [1-8]. Qeyri-səlis model-
ləşdirmədə obyektin parametrləri arasındakı dəqiq riyazi əlaqə keyfiyyət münasibətləri ilə
əvəz olunur. Bu münasibətlər adətən linqvistik qaydalar toplusu ilə ifadə olunurlar.
Tərif 62. Qeyri-səlis modelləşdirmə. Qeyri-səlis modelləşdirmə – qeyri-səlis qaydalardan
istifadə etməklə sistemin xarakteristikalarının yazılması üsuludur.
Qeyri-səlis model1əri əsasən üç sinifə ayırırlar:
 linqvistik qeyri-səlis modellər;
 qeyri-səlis relyasiya modelləri;
 Sugeno-Takagi-Kang (TSK) modellər.
Bütün hallarda qeyri-səlis modellərin qurulması obyektin giriş və çıxış verilənlərini
istifadə etməklə: onun 1) strukturunun; 2) parametrlərinin identifikasiyasına gətirilir.
Əvvəlcə linqvistik qeyri-səlis modellərə baxaq.
Linqvistik qeyri-səlis modellər

Çox girişli ( n ) və çox çıxışlı ( m ) obyektlərin, yaxud sistemlərin qeyri-səlis linqvistik
modellərinin (yəni MIMO modelinin) strukturu aşağıdakı şəkildədir:
ƏGƏR X1 A11 -dir VƏ X 2 A12 -dir VƏ … X n A1n -dir
ONDA Y1 B11 -dir VƏ Y2 B12 -dir VƏ … Ym B1m -dir,
HƏMÇİNİN
ƏGƏR X1 A21 -dir VƏ X 2 A22 -dir VƏ … X n A2n -dir (5.1)
ONDA Y1 B21 -dir VƏ Y2 B22 -dir VƏ … Ym B2m -dir,
HƏMÇİNİN

ƏGƏR X1 Ar1 -dir VƏ X 2 Ar 2 -dir VƏ … X n Arn -dir
160 5 QEYRİ-SƏLİS ÇOXLUQLARIN VƏ QEYRİ-SƏLİS MƏNTİQİN TƏTBİQLƏRİ
ONDA Y1 Br1 -dir VƏ Y2 Br 2 -dir VƏ … Ym Brm -dir.

Bir girişli ( x ) və bir çıxışlı ( y ) obyektlər üçün (SISO-model) linqvistik model aşağı-
dakı kimi sadələşir:
ƏGƏR X Ai -dirsə ONDA Y Bi -dir, i  1, n (5.2)
Qeyri-səlis (5.1) və (5.2) modelləri strukturca qeyri-səlis qraf, linqivistik qaydalar

cədvəli (Look-up-table with interpolation) və girişin və çıxışların ixtiyari (structure-free)
inkası kimi təsvir etmək olar. (5.1) və (5.2) modellərinin qurulması aşağıdakı mərhələləri
əhatə edir:
1.Qaydalar sayının təyini. Sistemin və ya obyektin giriş və çıxış dəyişənləri üçün qeyri-
səlis klasterləşmə tətbiq etməklə giriş və çıxış fəzalarının qeyri-səlis çoxluqları alınır.
Ayrılmadan sonra alınmış qeyri-səlis çoxluqlara əsasən (5.1) və ya (5.2) modellərindəki
qaydalar sayını müəyyən etmək olar.
2.Mənsubiyyət funksiyalarının seçilməsi. Qeyri-səlis modellərin konstruksiya olun-
ması praktikasında əsas axtarış parametrləri mənsubiyyət funksiyasının mərkəzinin və
formasının (shape) seçilməsidir. Bu parametrlər adətən qeyri-səlis modellərin adaptasiyası
üçün də istifadə olunur. Modelləşdirilən obyektin giriş və çıxışlarının təcrübi verilən-
lərindən istifadə edərək (5.1) yaxud (5.2) linqvistik qaydaların həm antesedent, həm də
konsekvent hissələrindəki mənsubiyyət funksiyalarının mərkəzlərini və formalarını elə
seçmək olar ki, approksimasiyanın, nəzəri olaraq, verilmiş istənilən dəqiqliyinə nail olmaq
mümkün olsun. Qeyd edək ki, bu məsələnin, yəni optimal mənsubiyyət funksiyasının
seçilməsinin bilavasitə həlli yoxdur. Son zamanlar bu məsələ öyrənmənin ədədi opti-
mallaşdırılması məsələsi kimi qoyulur. Neyron texnikasının, genetik alqoritmlərin tətbiqi
ilə mənsubiyyət funksiyalarını elə seçmək olar ki, modelin dəqiqliyi və adekvatlığı təmin
olunsun. (5.1) tipli modelin həndəsi təsviri Şəkil 5.1 göstərilmişdir.
Baxılan tip qeyri-səlis modellər yaxşı semantik interpretasiya, idarə olunan interpol-
yasiya kimi üstünlüklərə malikdir ki, bu da modelin dəqiqliyi və etibarlığı üçün vacibdir.
Belə modellər evristikanı əlavə etmə və ümumiləşmə qabiliyyətinə malikdirlər.
İndi də qeyri-səlis münasibət modellərinə baxaq. Qeyri-səlis relyasiya modelinin qurul-
masına naməlum qeyri-səlis R münasibətli relyasiya tənliklər sisteminin həlli problemi
kimi baxılır:
B  A  R, (5.3)
burada A P ( X ) və B P (Y ) X və Y unversumlarında təyin edilən qeyri-səlis

çoxluqlardır; R P ( X  Y ) qeyri-səlis münasibət olub, Dekart hasil kimi təyin olunur və
modelləşdirilən obyekt, yaxud sistemin giriş və çıxışları arasındakı münasibəti ifadə edir; 
sup min kompozisiya operatorudur.
Verilmiş 5.3 qeyri-səlis sistemin identifikasiya məsələsi girişləri və çıxışları uyğun
olaraq Ai və Bi , i  1, n qeyri-səlis çoxluqları şəklində təsvir edilmiş verilənlər əsasında
R -in qiymətləndirilməsinə gətirilir
5.1. Qeyri-Səlis Modelləşdirmə 161
Ri  Ai  R , i  1, n (5.4)
Bu məsələnin həlli i  1, n üçün Sançez (Sanchez) tərəfindən [9] aşağıdakı teorem

şəklində verilmişdir:
Şəkil 5.1 Linqvistik qeyri-səlis modelin həndəsi təsviri

Teorem 11. Əgər A və B qeyri-səlis çoxluqları (5.3) tənliyini ödəyərsə, onda B  A  R ,
şərtini ödəyən ən geniş qeyri-səlis R münasibəti
R  A B (5.5)
olar.
Burada  ilə A və B -nin  kompozisiyası işarə edilmişdir.
R-in mənsubiyyət funksiyası aşağıdakı münasibətlərdən təyin olunur
R ( x, y )  1 , əgər A( x)  B ( y )
(5.6)
R ( x, y )  Y ( y ) , əgər A( x)  B ( y )
n  2 halı üçün identifikasiya məsələsinə [10-12]-də baxılmışdır. Arzu olunan qeyri-
səlis R münasibəti:
n
R*   Ri , Ri  Ai Bi , i  1, n (5.7)
i 1
düsturuna əsasən tapılır.
(5.4) tənliklərinin həllinin varlığı üçün zəruri və kafi şərtlər aşağıdakı iki teoremlə
verilir.
Teorem 12. Əgər (5.4) sisteminin həlli varsa, onda (5.7) düsturu ilə R münasibəti (5.4)-in
ən geniş həllidir.
Teorem 13. (5.4) həllinin varlığı üçün zəruri və kafi şərti
iy x (( Ai ( x )  Bi ( y ))  j  i ( B j ( y )  Bi ( y )  A j ( x )  B j ( y ))) (5.8)
ödənməsidir.
ƏGƏR X Ai -dirsə, ONDA Y B j (rij ) ,
 R  r  ; Y  R  X 
ij
tipli qeyri-səlis relyasiya modelinin həndəsi təsviri Şəkil 5.2-də verilmişdir [8].
Qeyri-səlis modellərin qurulmasında TSK modelləri geniş istifadə olunur.
n girişli və bir çıxışlı sistemin qeyri-səlis modelləşdirilməsinə baxaq. Bu sistemin
TSK -modeli aşağıdakı kimi təsvir oluna bilər
R i : ƏGƏR x1 A1i -dir VƏ x2 A2i -dir,..., VƏ xn Ani -dir
(5.9)
ONDA y i  f i ( x1 , x2 ,..., xn ) .
Burada R i , i  1, m i -ci implikasiya, m qeyri-səlis modeldəki qaydalar sayı,
x1 , x2 ,..., xn modelin giriş dəyişənləri, Aij , i  1, n giriş dəyişənlərin qeyri-səlis alt çoxluq-
ları, y i sistemin i -ci çıxışı olub girişlərin qeyri-xətti (yaxud xətti) funksiyası kimi təyin
olunur.
Şəkil 5.2 Qeyri-səlis relyasiya modelinin həndəsi təsviri
Əgər giriş dəyişənlərinin ( x10 , x20 ,..., xn0 ) qiymətləri məlumdursa, onda qeyri-səlis mode-
lin çıxışı
m m
y   wi y i  wi , (5.10)
i 1 i 1
kimi təyin oluna bilər.

Burada wi i -ci implikasiyasının şərt hissəsinin doğruluq qiyməti olub, aşağıdakı kimi
hesablanır:
n
wi    Ai ( xio ) , (5.11)
j 1 j
burada  Ai ( xi ) Aij qeyri-səlis altçoxluqların mənsubiyyət funksiyalarıdır.

j
ƏGƏR x Ai -dirsə ONDA y  ai x  bi

tipli TSK -modelinin həndəsi təsviri şəkil 5.3 verilmişdir [8].
Prinsipcə, TSK -modeli çox mürəkkəb qeyri-xətti funksional asılılığı mümkün qədər az
qaydalardan istifadə etməklə təsvir etməyə imkan verir. Belə modelin qurulması şərt
hissənin optimal strukturunun (yəni, giriş dəyişənlərinin mənsubiyyət funksiyalarının
təyini) və hökm hissəsinin srukturunun (yəni, xətti və ya qeyri-xətti tənliklərə hansı
termlərin daxil ediləcəyi və parametrlərin qiymətləndirilməsi) təyin edilməsini nəzərdə
tutur.
Qeyd etmək lazımdır ki, praktikada TSK -modelini qurmaq heç də elə sadə məsələ deyil.
Belə modellərin qurulmasının ciddi və ümumi sistemləşdirilmiş proseduru yoxdur. Bundan
başqa, sənaye proseslərini modelləşdirərkən struktur və parametrik off-line identifikasiya
üçün giriş və çıxış verilənlərini əldə etmək çətindir.
Son zamanlar TSK -modellərin qurulma prosedurlarının yaxşılaşdırılması üçün bir sıra
ideya və üsullar təklif edilmişdir [13-15].
Şəkil 5.3 Xətti TSK -modelin həndəsi təsviri

R.Langari və L.Wang TSK -modelin identifikasiyası üçün yeni yanaşma təklif etmişlər.
Burada qeyri-səlis diskretləşdirmə vasitələrindən istifadə etməklə əvvəlcə modellərin şərt
hissəsi təyin edilir. Qeyri-səlis çoxluqların sayı qaydaların sayının və modelin hökm
(konsekvent) hissəsindəki xətti tənliklərin sayını müəyyən edir. Bu xətti tənliklərin para-
metrləri ortoqonol estimatorlardan istifadə etməklə qiymətləndirilir. Belə modellərin
qurulmasının müxtəlif üsullarının müqayisəsi cədvəl 5.1-də verilmişdir
Cədvəl 5.1
Modelin adı Girişlərin Qaydaların Orta
sayı sayı kvadratik
xəta
Tonq modeli 2 19 0,469
(Tonq,1979)
Pedruks modeli 2 81 0,320
(Pedruks, 1984)
Hu modeli 2 25 0,328
(Hu və Lu, 1987)
Boks modeli 6 - 0,202
(Boks və Cenkins, 1976)
Suqeno modeli 3 6 0,190
(Suqeno, Usukava, 1993)
Vanq modeli 2 5 0,158
(Vanq və Lanqari, 1994)
Suqeno modeli 6 2 0,068
(Suqeno və Tanaka, 1991)
Lanqari və Vanq modeli 6 2 0,066
(Lanqari və Vanq, 1994)
TSK -modellərinin bir sıra üstünlüklərinə (qaydalar sayının az olmasına, identifikasiya
üçün verilənlərin həcminin çox olmamasına) baxmayaraq, linqvistik və relyasiya modelləri
ilə müqayisədə TSK -modelləri pis semantikaya, evristikanın nəzərə alınması çətinliklərinə
malikdir. TSK və linqvistik (relyasiya da daxil olmaqla) modellərin xüsusiyyətlərinin
müqayisəli qiymətləndirilməsi [8] verilmişdir (cədvəl 5.2).
Cədvəl 5.2
Xüsusiyyət TSK-modeli Linqvistik model
1. Təsvir olunma Effektivdir Qeyri effektivdir
2. Ümumiləşdirmə Aşağıdır Yüksəkdir
3. Qaydaların sayı Azdır Çoxdur
4. Semantik qiymət Məhduddur Yaxşıdır
5. Evristikanın əlavə edilməsi Çətindir Asandır
6. İnterpolyasiya İdarəolunmayandır İdarəolunandır
7. İdentifikasiya üçün verilənlər Azdır Çoxdur
Bu və ya digər modelin üstünlükləri və çatışmamazlıqlarını nəzərə alaraq [8]-də iden-

tifikasiyaya yeni yanaşma təklif edilir. Bu aşağıdakı misalda şərh edilmişdir.
Misal [8]. Fermenterdə təzyiqin dinamikasının qeyri-səlis modeli identifikasiya edilir.
Qeyri-səlis TSK -modelinin aşağıdakı şəklindən istifadə olunur:
R1 : ƏGƏR x(k ) kiçikdirsə VƏ y (k ) ortadırsa
ONDA y (k  1)  a1 y (k )  b1 x(k )  c1
.
. (5.12)
.
Rm : ƏGƏR x(k ) təqribən sıfırdırsa VƏ y (k ) böyükdürsə
ONDA y (k  1)  am y (k )  bm x (k )  cm ,
burada x(k ) , y (k ) şərt hissəsinin dəyişənləri*, ai , bi , ci hökm hissəsinin parametrləri, k

diskret zamandır.
Yuxarıda göstərildiyi kimi qeyri-səlis (5.12) modelinin qurulması məsələsi 1) şərt
hissədəki qaydaların mənsubiyyət funksiyasının təyini və 2) hökm hissəsinin strukturunun
və ai , bi , ci parametrlərinin qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Birinci mərhələ üçün mü-
nasib hiperplanar qeyri-səlis klasterləşdirmə, ikinci mərhələdə isə identifikasiya nəzəriy-
yəsinin məlum üsulları istifadə oluna bilər. Hiperplana qeyri-səlis klasterləşdirmədən
istifadə edərək aşağıdakı üç qayda identifikasiya edilmişdir:
ƏGƏR y (k ) aşağıdırsa VƏ x(k ) açıqdırsa
ONDA y (k  1)  0.67 y (k )  0.0007 x(k )  0.35 ,
ƏGƏR y (k ) ortadırsa VƏ x(k ) yarımaçıqdırsa

ONDA y (k  1)  0.80 y (k )  0.0028 x (k )  0.07 ,
ƏGƏR y (k ) yüksəkdirsə VƏ x(k ) bağlıdırsa

ONDA y (k  1)  0.90 y (k )  0.0071x(k )  0.39
Göründüyü kimi fermenterdəki təzyiqin dinamik modeli birinci tərtib reqresiya modeli
ilə yazılır.
Şəkil 5.4-də modelin və real prosesin çıxışları göstərilmişdir.
*
(бу мисалда: уйьун олараг ферментердяки тязйиги тянзимляйян клапанын вязиййяти вя
ферментердяки тязйигин гиймяти)
5.2. Qeyri-Səlis Modellərin Adekvatlığı
Bu paraqrafda linqvistik qaydalar şəklində təsvir olunan qeyri-səlis modelin adekvatlığı

tədqiq olunur [16].
Tutaq ki, sonlu universal X  {x1 , x2 ,..., xn } və Y  { y1 , y2 ,..., yn } çoxluqları verilmiş-
dir. Qeyri-səlis A və B çoxluqları  A : X   0, 1 və  B : Y   0, 1 mənsubiyyət
funksiyaları ilə təyin olunmuşdur. X və Y təyin olunmuş qeyri-səlis çoxluqları arasındakı
asılılıqlar aşağıdakı qaydalar şəklində verilir.
ƏGƏR x  A1 ONDA y  B1 , əks halda;

ƏGƏR x  A2 ONDA y  B2 , əks halda;
. (5.13)
.
.
ƏGƏR x  As ONDA y  Bs .
Bu qaydalar R  R ( x, y ) qeyri-səlis münasibətini təyin edir və onun  R : X  Y   0,1
mənsubiyyət funksiyası aşağıdakı kimi hesablanır:
 R ( xi , y j )  max min(  Ai ( xi ),  Bi ( y j )), i  1, s (5.14)
i
5.2. Qeyri-Səlis Modellərin Adekvatlığı 167
Şəkil 5.4 Qeyri-səlis modelin qiymətləndirilməsi (bütöv xətt real prosesin, qırıq
xətt isə modelin çıxışıdır)
İxtiyari qeyri-səlis A girişinə uyğun çıxış olan B çıxış aşağıdakı kimi hesablanır:
B  A R .
Burada  kompozisiya hasilinin (maksimin) işarəsidir. Qeyri-səlis B çoxluğunun mən-
subiyyət funksiyası belə hesablanır:

 B ( y j )  max min  A ( xi ),  R ( xi , y j )
i

Məlumdur ki, ümumi halda Al (l  1, s ) üçün Al  R  Bl
(5.13) qaydalar çoxluğu şəklində verilmiş qeyri-səlis bilik modeli onda adekvat adlan-
dırılır ki, aşağıdakı şərti ödəmiş olsun:
Al  R  Bl , Al (l  1, s )
ƏGƏR-ONDA qaydalar şəkilində verilmiş qeyri-səlis modellər üçün aşağıdakı
adekvatlıq şərtləri alınmışdır [38].
Teorem 14. Əgər (5.13) qaydalarında qeyri-səlis Ak çoxluqları normaldırsa və onların
daşıyıcıları cüt-cüt kəsişmirsə, onda istənilən r , k  1, s ( s  n) üçün
1) Ak  R  Bk ,
2)  Ak  Ar   R  Bk  Br ,
3) A  ( Ak  Ar ), A  R  ( Bk  Br ) .
İsbatı. İsbat zamanı ixtiyarı həqiqi ədədlər üçün aşkar olan
min(a, max b j )  max min(a, b j ) (5.15)
j j
bərabərliyindən istifadə edəcəyik.
Kompozisiya hasili qaydasına əsasən qeyri-səlis Ak  R çoxluğunun mənsubiyyət
funksiyası belə hesablanır:

 Ak R ( y j )  max min  A ( xi ),  R ( xi , y j )
i

 R ( xi , y j ) -in (5.14) düsturundakı qiymətini yuxarıdakı ifadədə nəzərə alsaq

 Ak R ( y j )  max min  Ak ( xi ), max min( Al ( xi ),  Bl ( y j ))
i l

olar.
(5.15) bərabərliyindən istifadə edərək sağ tərəfi aşağıdakı kimi yaza bilərik:

 Ak R ( y j )  max min  Ak ( xi ),  A l ( xi ), Bl ( y j )
i l

Teoremin şərtinə görə

k  1,  i, min ( Ak ( xi ),  Al ( xi ))  0.
Aydındır ki, sağ tərəfin l -ə görə maksimumu l  k olduqda alınır. Bunu nəzərə alsaq
 
 Ak R ( y j )  max min  Ak ( xi ),  Bk ( y j )  min(max  A ( xi ),  Bk ( y j ))
i i
yaza bilərik.
Ak normal çoxluq olduğundan max(  Ak ( xi ))  1 olur. Buna görə də  Ak  R ( y j )   Bk ( y j )
i
alarıq.
İkinci hökmü isbat edərkən teoremin birinci hökmündən və şəbəkə nəzəriyyəsinin
aşağıdakı məlum bərabərliklərindən istifadə olunur
max(min(a, c), min(b, c ))  min(max(a, b, c )) ,
max(max ai , max bi )  max max(ai , bi ) ,

i i i
( Ak  Ar ) R ( y j )  max min(max(  Ak ( xi ),  Ar ( xi )),  R ( xi , y j )) 

i
 max max(min(  Ak ( xi ),  R ( xi , y j )), min(  Ar ( xi ),  R ( xi , y j ))) 
i
 max(max(min(  Ak ( xi ),  R ( xi , y j )), max min(  Ar ( xi ),  R ( xi , y j ))) 
i i
 max(  Bk ( y j ),  Br ( y j )).
Teoremin ikinci hökmü isbat olundu. Teoremin üçüncü hökmü ikincidən çıxır:
max min  A ( xi ),  R ( xi , y j ))  max min(max  Ak ( xi ),  Ar ( xi )),

i i
 R ( xi , y j ))  max( Bk ( y j ),  Br ( y j ) .
Çoxölçülü hal üçün məsələni ümumiləşdirək. Linqvistik dəyişənli n girişli və bir çıxışlı
sistemə baxaq. Hər bir xi girişi T ( xi ) termlər çoxluğu ilə xarakterizə olunan linqvistik
dəyişənlə təsvir olunur və hər bir term uyğun universal U i çoxluğunda qeyri-səlis
altçoxluqdur. Analoji olaraq çıxış R ( y ) termlər-çoxluğu ilə xarakterizə olunur ki, onun hər
bir termi V universal çoxluğunun qeyri-səlis altçoxluqlarıdır.
Sistemin giriş və çıxışı arasındakı asılılıq aşağıdakı qeyri-səlis linqvistik qaydalar
şəklində verilir
L1  ЯЭЯР x
1  T11 & x2  T12 & ...& xn  T1n ,ОНДА ( y  P1 ) , (5.16)
Əks halda:
həmçinin
L2  ЯЭЯР x  T
1
1
2 
& x2  T22 & ...& xn  T2n ,ОНДА ( y  P2 ) ,
Əks halda:
.
.
.
Ls  ЯЭЯР x
1 
 Ts1 & x2  Ts2 &...& xn  Tsn , ОНДА ( y  Ps )
j
Burada Ti ( j  1, n) və Pi xi və y dəyişənlərinin i -ci linqvistik qaydada istifadə
olunan term-çoxluqdakı termlərdir. (5.16) qaydaları ilə müəyyənləşən ( n  1 )-ölçülü
R ( x1 , x2 ,...xn , y ) münasibət matrisinin elementləri aşağıdakı kimi təyin olunur:
rR1 R2 ... Rn i  max min   u  ,...,  u  ,    ,

Ti1
1
R1 Tin
n
Rn Pi l (5.17)
burada 
Ti
j u  və    qaydalarda istifadə olunan termlərin mənsubiyyət funksiya-
j
kj
l
larıdır. Alınan münasibəti istifadə edərək mənsubiyyət funksiyaları ilə xarakterizə olunan
 
ixtiyari T  T01 , T02 ,...., T0n giriş üçün çıxışı qiymətləndirək:
P0  T01  T02  ...  T0n  R  x1 , x2 ,...., xn , y  (5.18)
Qeyri-səlis çıxışın mənsubiyyət funksiyasının qiyməti belə təyin olunur:
    
 P l  max min T 1 u1R1 ,..., T n u Rnn .rR1 R2 ....Rn ,
0 k
  l  (5.19)
burada k   k1 , k2 ,..., kn  .
Bu ifadədən istifadə edərək çıxış parametrini təyin etmək çətindir, belə ki, ( n  1 )-ölçülü
n
R   x1 x2 ,..., xn , y  münasibət matrisinin elementləri sayı N  m   ki -ə bərabərdir.
i 1
Burada ki baza dəyişəninin diskret qiymətlərin sayı ( i -ci linqivistik parametrin), m -ci
çıxış baza dəyişəninin diskret qiymətləri sayıdır. Belə çox sayda ədədin kompüter
yaddaşında saxlanması və onlar üzərində maksimin əməliyyatların aparılması hesablamanı
əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirir.
Aydındır ki, (5.18) düsturunu aşağıdakı ekvivalent düstur ilə əvəz etmək olar:
s  n 

P0     Tl jT0j
i 1 
 P , i
(5.20)
 j 1 
mənsubiyyət funksiyaları vasitəsilə bu ifadəni belə yazmaq olar:
 
 P0 i   max min  min  max min  T1 u1k1 , T 1 u1k1  ,...
   
i   R1  0 i 
(5.21)
 
...max min   n uknn ,  n uknn    Pi i  
   
kn  T Ti 
0 

Hökm 1. İxtiyari T01 , T02 ,...., T0n  giriş üçün (5.16) linqvistik qaydalarına əsasən çıxışın
(5.19) və (5.21) qiymətləndirmələri ekvivalentdir.
Hökmü isbat etmək üçün (5.15) bərabərliyindən istifadə edəcəyik.

i 

0
    
 P0  i   max min  min  max min T1 u1k1 , T1 u1k1 ,...
 R1 i
 
...max min  T n uknn , T n uknn    Pi i  
   
kn  0 i  
(5.15) bərabərliyini n dəfə tətbiq etsək:
R1 Rn i
  
0 0
  i
  i
 
 Po  i   max ...max max min T1 u1R1 ,...., T n uRn n , T1 u1R1 ,..., T n uRnn ,  Pi i  
alarıq.
(5.16) düsturunu da bu şəklə gətirmək mümkündür. (5.14) ifadəsini (5.16)-da nəzərə
alsaq,
 Po i   max ...max min  T1 u1R1 ,..., T n uRnn , ...
   
R1 Rn  0 0
i i
  i
  
..., max min T 1 u1Rn ,..., T n uRn n ,  Pi i  

alınar.
İndi isə i parametrinə görə (5.21) bərabərliyini tətbiq etsək aşağıdakını alarıq:
 P0 i   max... max max min  T 1 u1R1 ,...., T n uRnn , T1 u1R1 ,..., T n uRn n ,  Pi i 
R1 Rn  0
  0
 
i
  i
  
Göründüyü kimi, hər iki düstur eyni bir ifadəyə gətirilir, yəni
 P0 i    P* i  .
0
Hökm isbat edildi.

Birölçülü hala analoji olaraq çoxölçülü hal üçün adekvatlıq anlayışı daxil edək.
(5.16) qaydalar sistemi ilə yazılan bilik modeli o vaxt real prosesə adekvatdır ki,
m  1, s 
Tm1  Tm2 … Tmn  R  x1 , x2 ,...., xn , y   Pm (5.22)
şərti ödənilsin.
(5.20) ekvivalent düsturunu nəzərə aldıqda modelin adekvatlığı aşağadakı kimi ifadə
olunacaqdır:
s n
m  1, s   ( (  T1 j  Tmj )  Pi )  Pm (5.23)
i 1 j 1
 
T xj term çoxluğunun daşıyıcıları kəsişməyən hər hansı bir altçoxluğunu T x j  
j  1, n ilə işarə edək, yəni
      
T x j  T  T x j | T1 , T2  T x j , supp T1  supp T2   
Teorem 15. Əgər (5.13) qaydalarınında i, j Ti j çoxluqları normaldırsa və Ti j  T x j  
olarsa, onda (5.22) adekvatlıq şərtləri ödənir.
İsbat zamanı adekvatlığın ekvivalent (5.22) formasından istifadə edəcəyik. Hər bir
parametri təsvir edən termlər normal olduqlarından və onların daşıyıcıları kəsişmədiyindən
1, яэяр m  i ,
Ti j  Tmj  
0, яэяр m  i
olar. Ona görə də
1, яэяр m  i
 Ti j  Tmj 
j 1 0, яэяр m  i
olur.
Buradan da (5.21) bərabərliyi və teoremin isbatı alınır.
Nəticə. Əgər i -ci parametr ni sayda kəsişməyən termlərlə qiymətləndirilirsə, onda
n
modelin adekvatlığını təmin edən qaydaların maksimal sayı M   ni olar.
Çıxışı (5.18) düsturu ilə hesablayarkən R  x1 , x2 ,..., y  münasibəti əvəzinə onun

U j  V üzərindəki R j  projR proyeksiyasından istifadə etmək olar.

İkiölçülü R j x j , y  proyeksiyasının elementləri rRi  max rR R
j Rˆ
i
1 2 ...Rn
kimi təyin edilir,
burada rR R i (5.16) qaydalar sistemi ilə müəyyən olunan ( n  1 )-ölçülü

1 2 ...Rn
^ 

R  x1 , x2 ,..., xn , y  münasibətinin elementləridir, R isə R  R1 , R2 ,..., R j 1 , RR 1 , Rn -dir. 
Hökm 2. Əgər, R ( x1 , x2 ,..., xn , y ) münəsibəti (5.16) qaydaları ilə induksiya olunmuşdursa,
onda R j ( x, y ) binar proyeksiyaların elementləri aşağıdakı kimi hesablanır.
rRl  max min 

j i
 u , 
Ti j
j
Rj Pi
i   (5.24)
İsbatı.
rRl  max rR , R
j 
Rj
1
l
2 ,.., Rn 
R
    
 max max min T1 u1R j , T 1 u1R j ,.., T n uRn j  P l
i i i
     i

R
i

 max max min   j uRj ,  P l 
 Ti j i 
   
i
 
T 1 u1Ri , T 2 uR2 j ,..., 
i
  Ti
j 1 u  ,  u  ,...,  u 
j 1
R j 1 Ti
j 1
j 1
R j 1 Tin
n
Rn
(5.21) bərabərliyindən istifadə edərək sonuncu ifadəni aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:

j i T
 i
j i  R
 
rRl  max min   j uRj ,  P l  max T 1 u1R1 , T 2 uR22 ,...
i i
      
. .., 
Ti
j 1 u  ,  u  ,...,  u   .
j 1
R j 1 Ti
j 1
j 1
R j 1 Tin
n
Rn
Qeyri-səlis Ti j çoxluqlarının normal olduğunu nəzərə alsaq (5.24) düsturunu alırıq.

Hökm isbat olundu.

İxtiyari T  T01 , T02 ,...., T0n  girişi üçün çıxışın qiymətləndirilməsi (5.16) düsturun
əvəzinə aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar:
n
j
P0   (To  R j )
j 1
Proeksiyaları istifadə etdikdə bilik modelinin adekvatlıq şərti aşağıdakı kimi olacaqdır:
n
m  1, s  ,  Tmj  R j   Pm . (5.25)
j 1
Modelin adekvatlığını təmin etmək məqsədilə çıxışın qiymətləndirilməsi üçün nisbətən
sadə olan bu düsturdan istifadə etmək üçün daha daha sərt şərtlərin ödənməsi zəruridir.
Aşağıdakı teoremi isbat edək.
Teorem 16. Əgər (5.16) qaydalarında
1. qeyri-səlis Ti j çoxluqları normaldırsa,
 
2. i, j , Ti j  T x j -dirsə,
3. i j , Ti  Tki bütün k  1, s -dirsə,
j
onda (5.25) ödənilir.

Üçüncü şərt onu göstərir ki, istənilən qaydada elə bir term vardır ki, o daha heç bir
qaydada bu parametri yazmaq üçün istifadə olunmur.
Teoremin isbatı. İsbatda (5.21) bərabərliyini və binar proyeksiya üçün (5.24) düsturundan
istifadə edəcəyik.
 
min  max min(  j (uRj ), r l )  
j  Rj Tm j R j

 
 min  max min( j (uRj ), max min( j (u Rj ),  (i )  
j  Rj Tm j i Ti j Pi

 
 min  max max min( j (uRj ), (  j (uRj ),  (i )  
j  Rj i Tm j Ti j Pi

 
 min  max max min(min( j (uRj ), (  j (uRj ),  (i )  
j  Rj i Tm j Ti j Pi

 
 min  max min(max min(  j (uRj ),  j (uRj ),  (i ) .
j  i Rj Tm j Ti j Pi

Lakin, max min( T j (uRj j ), T j (uRj j )) ifadəsi supp (Tmj )  supp (Ti j )   olduqda sıfra,
Rj m i
j -cu parametri qiymətləndirmə k üçün Ti j terminin istifadə olunduğu bütün qaydalarda

Ti j  Tmj olarasa vahidə bərabərdir. Lakin teoremin üçüncü şərtinə görə hər bir qayda üçün
elə term var ki, o digər qaydalarda rast gəlinmir. Ona görə də i, i  m,  z  1, n
max min(T z (u z Rz ), T z (u Rz z ))  0, яэяр i  m
Rz m i
z
max min(T z (u Rz ), T z (uRz z ))  1
Rz m i
 
Beləliklə min  max min( T z ;(ukj j ), rRl )   Pm (l ) olur.
j  Rj m j

Bununla da teorem isbat olunur.
Nəticə. Əgər i-ci parametr ni sayda kəsişməyən termlərlə qiymətləndirilirsə, onda çıxışı
proyeksiyalar əsasında (5.24) düsturu ilə hesablanan modelin adekvatlığını təmin edən
n
qaydaların maksimal sayı M   (ni  1) kimi tapılır.
i 1
Adekvatlıq teoremlərinin məntiqi interpretasiyasına baxaq.
Adekvatlıq anlayışının daxil edilməsi qeyri-səlis məntiqi sistem üçün deduksiya
qanununun ödənilməsi ilə eynigüclüdür. Birölçülü hal üçün bu
AB,
A,
_________
B,
çoxölçülü hal üçün isə
A1 , A2 ,..., An  B
A1
A2
.
. (5.26)
.
An
_________
B
şəklində yazıla bilər.
Nəhayət, proyeksiyanın istifadə olunması (5.26) məntiqi çıxarış sisteminin aşağıdakı
sistemlə əvəz etməyin mümkünlüyünü göstərir.
A1  B1
A2  B2
.
.
.
An  Bn
A1
(5.27)
A2
.
.
.
An
__________________
B  B1  B2  ...  Bn
Tərs məsələ də maraq kəsb edir: yəni, (5.27) məntiqi çıxarış sistemini (5.26) məntiqi
çıxarış sistemi ilə əvəz etmək olar. Bu isə faktiki olaraq induktiv çıxarış sisteminin
yaradılmasına gətirir. Adekvatlıq teoreminin praktiki istifadə olunmasına dair bəzi qeydlər
edək.
Fərz edək ki, hər hansı bir parametr dörd termlə qiymətləndirilir. Bunların mənsubiyyət
funksiyaları şəkil 5.5 təsvir edilmişdir.
5.3 Qeyri-Səlis İntellektual İdarəetmə 175
Şəkil 5.5 Termlərin mənsubiyyət funksiyaları

Şəkildən göründüyü kimi, termləri kəsişməyən elə term-çoxluq qurmaq olar ki, yalnız iki
termdən ibarət olsun. Lakin, yalnız iki termdən istifadə etməklə parametri tam təsvir etmək
qeyri-mümkündür. Əgər bu termlərin  -səviyyəli kəsiklərindən istifadə edilərsə, onda
kəsişməyən termlərin elə term-çoxluğunu alarıq ki, ondakı termlərin sayı üç olsun. Əgər
kəsiyin səviyyəsinin qiyməti böyük, məsələn  -ya bərabər götürülsə, onda termlərin dördü
də kəsişməyəcəklər. Ona görə də qeyri-səlis modelin  -adekvatlığı anlayışının daxil etmək
olar, bu da o deməkdir ki, teoremlərdəki termlərin kəsişməməzliyi şərtləri uyğun -
kəsiklərin kəsişməməzliyi şərtləri ilə əvəz olunar.
5.3 Qeyri-Səlis İntellektual İdarəetmə
Son zamanlar qeyri-səlis idarəetmə sistemləri geniş obyektlər sinfinin, xüsusən də mürək-
kəb sənaye obyektlərlərinin avtomatik idarə olunmasına müvəffəqiyyətlə tədbiq olunur.
Qeyri-səlis idarəetmə (QSİ) yeni idarəetmə sistemləri sinfidir və naməlum qeyri-xətti,
qeyri-müəyyən mürəkkəb dinamik obyektlərin idarə olunmasında özünü yaxşı təsdiq-
ləmişdir.
Tərif 63. Qeyri-səlis avtomat [17,18]. Qeyri-səlis sonlu avtomat nizamlanmış altılıqla
xarakterizə olunur: A  U , X , Y , s0 ,  ,   , burada U  {u1 ,..., um } , X  {x1 ,..., xn } ,
Y  { y1 ,..., y p } uyğun olaraq girişlərin, vəziyyətlərin və çıxışların sonlu çoxluqlarıdır;
 : X  U  X  L,  : X  Y  L uyğun olaraq keçidlərin və çıxışların funksiyalarıdır;
s0 qeyri-səlis başlanğıc vəziyyətidir ( s0 : X  L) ;  qeyri-səlis keçid matrislər
çoxluğunu formalaşdırır;  isə qeyri-səlis çıxış matrisini formalaşdırır. Deterministik
sonlu avtomat qeyri-səlis avtomatın xüsusi halıdır (  xi , x j (n) sıfıra, ya da vahidə bərabər
olan hal).
Tərif 64. Qeyri-səlis alqoritm. Qeyri-səlis çoxluqlarla formalaşmış anlayışları özündə əks
etdirən nizamlanmış qeyri-səlis təlimatlar çoxluğuna qeyri-səlis alqoritm deyilir [18,19].
Bəzi praktiki hallarda qeyri-səlis sonlu avtomatlarla yazılan qeyri-səlis alqoritmlərdən

istifadə olunur.
Tərif 65. Qeyri-səlis kontroller. Qeyri-səlis kontroller bilik modelinə əsaslanan kontroller
olub, qeyri-səlis məntiqi biliklərin təsviri və məntiqi çıxarışa əsaslanır.
Qeyri-səlis idarəetmə sisteminin baza sturukturu şəkil 5.1-də göstərilmişdir. İdarə olunan
(1) prosesinin cari y (t ) çıxışı səlis siqnal şəklində əks əlaqə ilə sistemin girişinə (3)
elementinə verilir və g (t ) tapşırıq siqnalı ilə müqayisə olunur. e(t ) xətası və əgər tələb
olunursa onun törəmələri ( e, e ...) və xətanın inteqralı (  e(t ) ) səlis siqnal şəklində
qeyri-səlis (2) kontrollerinin girişinə daxil olur. Sonuncunun tərkibinə (4)-fazifikatorları da
e və s. siqnallarını qeyri-səlis e , e ,

daxildir ki, bu qurğu səlis e , e ,  
e
siqnallara transformasiya etmək üçün istifadə edilir.
Çıxarış mexanizmi (5) elementi qeyri-səlis e siqnalları əsasında (6) verilənlər və
biliklər bazasında saxlanılan qeyri-səlis qaydalar yaxud qeyri-səlis münasibət matrisinin
köməyi ilə qeyri-səlis çıxış u  (t ) siqnalını formalaşdırır.
İdarə olunan prosesin girişinə (idarəedici orqana) səlis idarəedici u-siqnalı daxil
olmalıdır ki, bunun üçün də (7) elementi (dezifikator) qeyri-səlis u  idarəetmə siqnalını
səlis u (t ) siqnalına çevirir.
Aşağıda qeyri-səlis idarəetmə sisteminin hər bir blokunun funksiyaları və onun iş
prinsipləri izah olunur (Şəkil 5.6).
Гейри-сялис Гейри- Сялис
хята сялис идаряетмя
идаряетмя
3
g e e* Чыхарыш u* Дефаззифи Идаря Y
Фаззификас u
механизми ка олу-
+ ийа сийа нан просес
5
_
Сялис
чыхыш
сигналы
Билик базасы
Верилянляр базасы
6
2
Şəkil 5.6 Qeyri-səlis idarəetmə sisteminin baza strukturu

1 Fazzifikator
Tərif 66. Fazzifikator. Fazzifikator ölçülən girişləri müəyyən universumdan olan qeyri-
səlis çoxluqlara inikas etdirir.
İdarə olunan obyektin girişləri və çıxışları, deməli sistemdəki xətalar səlis siqnallardır.
Lakin, qeyri-səlis kontroller informasiyanın emalı prosesini qeyri-səlis məntiq əsasında
həyata keçirir. Ona görə də səlis siqnalı qeyri-səlis siqnala çevirmək lazımdır. Bunun üçün
fazzifikasiya əməliyyatı istifadə olunur:
F  fuzzifier (e0 ) (5.28)
burada e0 sistemdə əmələ gələn səlis xəta siqnalı, F -qeyri-səlis çoxluq, fuzzifier – fazzi-
fikasiya operatorudur.
Fazzifikasiya aparmağın aşağıdakı yolları vardır [20]:
 fazzifikator səlis kəmiyyəti qeyri-səlis sinqltona çevirir. Giriş e0 siqnalı  A (e) mənsu-
biyyət funksiyalı qeyri-səlis çoxluğa çevrilir.  A (e) yalnız e0 nöqtəsində 1-ə bərabərdir,
qalan halda isə sıfıra bərabərdir;
 əgər ölçmələr təsadüfi küylərlə müşaiyət olunursa, onda ehtimallı verilənləri fazzifikator
qeyri-səlis verilənlərə çevirir;
 əgər ölçmənin nəticələri həm ehtimal, həm də mümkünlük qeyri müəyyənlikləri ilə
xarakterizə olunursa, onda fuzzifier operatoru “Hibrid ədəd” konsepsiyasını istifadə edir.
2.Verilənlər bazası
Qeyri-səlis idarəetmə sistemlərində verilənlər bazasının layihələndirilməsinə universumun
diskretləşməsi, normallaşdırılması, giriş və çıxış fəzalarının qeyri-səlis ayrılması, qeyri-
səlis çoxluqların mənsubiyyət funksiyalarının təyini daxildir.
Universumun diskretləşməsi üçün şkalalaşdırma aparılmalıdır. Kvantlaşmanın səviyyə-
sinin seçilməsi apriori biliklərlə əlaqəlidir. Fərz edək ki, qeyri-səlis kontroller aşağıdakı tip
tənzimləmə qaydalarına malikdir
Ri : ƏGƏR ei Ai -dirsə VƏ ei Bi -dirsə ONDA u Ci -dir
Sadə qeyri-səlis kontrolleri belə təsvir etmək olar:
K3 [U (k )]  F [ K1e(k ), K2 e(k )] ,
burada F -biliklər bazası ilə təyin olunan qeyri-səlis münasibət, K i , i  1, 3 miqyaslaşdır-

ma əmsallarıdır.
Cədvəl 5.3-də universumun yeddi termli 13 səviyyəyə diskretləşdirilməsi təsvir edil-
mişdir.
Universumun normallaşdırılması universumun sonlu sayda seqmentlərə diskretləşməsi

ilə əlaqədardır. Hər bir parça normallaşdırılmış universumun müvafiq seqmentinə inikas
olunur. Cədvəl 5.4-də [6.0, 4.5] universumun normallaşdırılması təsvir edilmişdir.
Burada universum normallaşmış [ 1, 1] intervala çevrilmiş olunmuşdur.
Qeyri-səlis ayırma, term-çoxluqda neçə term iştirak edəcəyini müəyyənləşdirir. Girişlər
fəzasının term-çoxluğunun gücü bilik bazasında tənzimləmə qaydalarının maksimal sayını
miqdarını təyin edir. Adətən optimal qeyri-səlis ayırma evristik sınaq və xəta prosedurasını
istifadə etməklə aparılır.
İlkin qeyri-səlis çoxluğun mənsubiyyət funksiyasının təyini universumun növündən
(diskret yaxud fasiləsiz) asılı olaraq iki üsulla təyin olunur: ədədi və funksional.
Birinci üsulda qeyri-səlis çoxluğun mənsubiyyət funksiyası ədədi vektor kimi təsvir
olunur. Onun ölçüsü diskretləşdirmə dərəcəsindən asılıdır. Bu halda mənsubiyyət
funksiyası aşağıdakı kimidir:
n
 A (u )   ai / ui .
i 1
Cədvəl 5.3 Kvantlaşdırma və ədədi təyinatlı ilkin qeyri-səlis çoxluqlar

Səviyyə İnterval MB MO MK Sıfır K O B
-6 x0  3.2 1.0 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

-5 3.2  x0  1.6 0.7 0.7 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
-4 1, 6  x0  0,8 0.3 1.0 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0
-3 0.8  x0  0.4 0.0 0.7 0.7 0.0 0.0 0.0 0.0
-2 0.4  x0  0.2 0.0 0.3 1.0 0.3 0.0 0.0 0.0
-1 0.2  x0  0.1 0.0 0.0 0.7 0.7 0.0 0.0 0.0
0 0.1  x0  0.1 0.0 0.0 0.3 1.0 0.3 0.0 0.0
1 0.1  x0  0.2 0.0 0.0 0.0 0.7 0.7 0.0 0.0
2 0.2  x0  0.4 0.0 0.0 0.0 0.3 1.0 0.3 0.0
3 0.4  x0  0.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.7 0.7 0.0
4 0.8  x0  1.6 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 1.0 0.3
5 1.6  x0  3.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.7 0.7
6 3.2  x0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 1.0
Cədvəl 5.4 Normallaşdırma və ilkin qeyri-səlis çoxluqlar

Normallaş- Normallaş-dırılmış Diapozon İlkin qeyri-səlis
dırılmış parçalar uj j çoxluqlar
universium
[1.0, 0.5] [6.9, 4.1] –1.0 0.4 MB
[0.5, 0.3] [4.1, 2.2] –0.5 0.2 MO

[0.3, 0.0] [2.2, 0.0] –0.2 0.2 MK
[-1.0, 1.0] [0.0, 0.2] [0.0, 1.0] 0.0 0.2 Sıf
[0.2, 0.6] [1.0, 2.5] 0.2 0.2 K
[0.6, 1.0] [2.5, 4.5] 0.5 0.2 O
1.0 0.4 B
İkinci üsulda qeyri-səlis çoxluğun mənsubiyyət funksiyası müəyyən funksional formaya
malikdir, adətən zəngşəkilli, üçbucaqşəkilli, trapesiyaşəkilli və s. Qeyri-səlis məntiqi
kontrollerdə bu cür mənsubiyyət funksiyalarından istifadə olunur və bu zaman qeyri-səlis
hesab tətbiq edilir.
3.Biliklər bazası
Biliklər bazası qeyri-səlis şərti təklif şəklində ifadə olunmuş qeyri-səlis idarəetmə qaydalar
toplusundan ibarət olub qeyri-səlis kontrollerin qaydalar məcmusunu formallaşdırır.
Biliklər bazasını layihələndirmək üçün vəziyyət (giriş) dəyişənlərini, idarəedici (çıxış)
dəyişənləri, qeyri-səlis tənzimləmə qaydalarının tiplərini və s. təyin etmək lazımdır. Qeyri-
səlis qaydaları əldə etməyin 4 yoluna baxaq [20,21].
a) Qeyri-səlis idarəetmə qaydaları qeyri-səlis şərti hökm formasında olub şərt hissəsinə
daxil olan vəziyyət dəyişənləri ilə hökm hissəsinə daxil olan idarəedici dəyişənlər arasında
münasibət yaradır.
Qeyri-səlis idarəetmə qaydalarının formalaşdırılmasına iki evristik yanaşma əsasında nail
olmaq olar. Əksər halda insan ekspertizasının formalaşdırılması istifadə olunur. Tipik misal
kimi texnoloji prosesin idarəedilməsi təlimatını götürmək olar. Digər yanaşma isə təcrübəli
ekspert sorğuları keçirməyə əsaslanır.
b) Operatorun idarəetmə fəaliyyəti.
Baxılan halda qeyri-səlis qaydalar insanın idarəetmə fəaliyyətini müşahidə etmək və
giriş-çıxış əlaqəsini ortaya çıxarmaqla yaradılır.
c) Prosesin qeyri-səlis modeli.
Linqvistik yanaşmada idarə olunan prosesin qeyri-səlis modelinə onun dinamik xarak-
teristikasının linqivistik yazılışı kimi baxıla bilər. Qeyri-səlis modelə əsaslanaraq dinamik
sistemin optimal fəaliyyətinin qeyri-səlis idarəedici qaydalarını generasiya edə bilərik.
d) Öyrənmə.
Özü-təşkil olunan kontrollerlərin [20,22] köməyilə qeyri-səlis kontrollerin (QSK)
biliklər bazasını (BB) formalaşdırmaq olar. Belə kontrollerlər iyerarik struktura malik olub
iki qaydalar bazasına malikdir. Birinci baza QSK-nın ümumi qaydalar bazasıdır. İkinci baza
isə meta-qaydalardan ibarətdir ki, insanın öyrənməsinə uyğun olaraq, sistemin arzuolunan
fəaliyyətinə əsaslanaraq, ümumi qaydalar bazasının yaradılmasına və dəyişdirilməsinə
imkan verir.
Müasir Soft Kompütinq üsulları, xüsusilə də neuro-fuzzy, qeyri-səlis genetik yanaşma
biliklərin əldə edilməsinə və QSK BB-nın optimallaşdırılmasına imkan verir.
QSK-i konstruksiya edərkən iki tip qeyri-səlis tənzimləmə qaydalarından istifadə olunur.
Əksər QSK-də istifadə olunan qeyri-səlis qaydalar çox girişli – bir çıxışlı sistemlər üçün
aşağıdakı kimi təsvir olunur:
ƏGƏR x1 A11 -dirsə VƏ x2 A12 -dirsə,...,VƏ xn A1n -dirsə
ONDA y B1 -dir
HƏMÇİNİN
ƏGƏR x1 A21 -dirsə VƏ x2 A22 -dirsə,...,VƏ xn A2n -dirsə
ONDA y B2 -dir (5.29)
...
HƏMÇİNİN
ƏGƏR x1 Am1 -dirsə VƏ x2 Am 2 -dirsə,...,VƏ xn Amn -dirsə
ONDA y Bm -dir
burada x1 ,..., xn və y uyğun olaraq prosesin vəziyyət və idarəedici linqvistik dəyişənləri-

dir; Ai1 ,..., Ain və Bi uyğun olaraq x1 ,..., xn və y dəyişənlərinin U və V universumların-
da linqvistik qiymətləridir.
Bir çox hallarda isə qeyri-səlis tənzimləmə qaydalar toplusu aşağıdakı ( TSK modeli)
şəkildə
Ri : ƏGƏR xi1 Ai1 -dirsə, ..., VƏ xin Ain -dirsə ONDA y  fi ( x1 ,..., xn ) (5.30)
istifadə oluna bilər.

Qeyri-səlis idarəetmə qaydalarının bu tipi “vəziyyətin qiymətləndirilməsinə əsaslanan
qeyri-səlis idarəetmə qaydaları” da adlanır. Belə ki, t zaman anında prosesin vəziyyəti
qiymətləndirilir. (məsələn vəziyyətin özü, vəziyyətin sürəti, inteqralı və s.) və qeyri-səlis
( x1 ,..., xn , y ) idarəedici təsirdən və idarəetmə qaydalarından asılı olaraq hesablanır.
İstifadə olunan digər qaydalar “obyektin qiymətləndirilməsinə əsaslanan qeyri-səlis
idarəetmə” yaxud “prediktiv qeyri-səlis idarəetmə” adlanan qaydalardır:
Ri : ƏGƏR ( u Ci -dir) ( x Ai -dir VƏ y Bi -dir ) ONDA ( u Ci -dir) (5.31)
İdarəedici əmr qeyri-səlis idarəetmənin nəticələrinin arzu olunan vəziyyət və məqsəd

baxımından obyektiv qiymətləndirilməsindən çıxarılır. İdarəedici u siqnalı özünün qiymət-
lərini səlis çoxluqda alır və x, y “yaxşı” yaxud “pis” qiymətləri ilə i -ci qaydanın qiymət-
ləndirilməsi üçün istifadə olunur. Ən münasib idarəetmə qaydasının seçilməsi Ci idarəedici
əmrə uyğun olan ( x, y ) -nin proqnozlaşdırılmasına əsaslanır.
4.Məntiqi çıxarış mexanizmi

Qeyri-səlis kontrollerlərin nüvəsi (əsas elementi) məntiqi çıxarış mexanizmidir. Qeyri-səlis
tənzimləyicilərin çıxarış mexanizmi qeyri-səlis implikasiyaya əsaslanır (fəsil 4-də bu haqda
ətraflı bəhs edilmişdir). Aşağıdakı tərifə baxaq [20].
Tərif 67. Üçbucaq norma.  – Üçbucaq norma ( T -norma) [0,1]  [0,1] -dən [0,1]-ə təsir
edən ikiyerli funksiyadır, yəni  : [0,1]  [0,1]  [0,1] .Üçbucaq norma kəsişmə, cəbri hasil,
məhdud hasil və ciddi (drastic) hasili (bax 2.2) əhatə edir. Ən böyük üçbucaq norma
kəsişmə, ən kiçik üçbucaq norma isə ciddi (drastic) hasildir. Üçbucaq norma ilə əlaqəli
əməliyyatlar bütün x, y  [0,1] üçün təyin olunur:
kəsişmə x  y  min( x, y ) ,
cəbri hasil x  y  xy ,
məhdud hasil x  y  max{0, x,1  y} ,
 x, y  1,

ciddi (drastic) hasil x  y   y , x  1,
  0, x, y  1.

Tərif 68. Üçbucaq konorma.  – Üçbucaq konorma [0,1]  [0,1] -dən [0,1]-ə təsir edən iki
yerli funksiyadır, yəni  : [0,1]  [0,1]  [0,1] , üçbucaq konorma birləşmə, cəbri cəm,
məhdud cəm, ciddi (drastic) cəm və dizyunktiv cəmi (bax 2.2) əhatə edir. Üçbucaq
konorma ilə əlaqəli əməliyyatlar bütün x, y  [0,1] üçün təyin olunur:
birləşmə x  y  max( x, y ) ,

cəbri cəm x  y  x  y  xy ,
məhdud cəm x  y  min(1, x  y ) ,
 x, y  0 ,
ciddi (drastic) cəm x y   y, x  0 ,
1, x, y  0 ,

dizyunktiv cəm x( y  max{min( x,1  y ), min(1  x, y )} .
Üçbucaq normalar təxmini mühakimələrdə konyuksiyaların, konormalar isə dizyuksiyaların
təyin olunması üçün istifadə olunur.
Tərif 69. Qeyri-səlis konyuksiya. Qeyri-səlis konyuksiya bütün u  U və v  V üçün
aşağıdakı kimi təyin olunur.
A  B  A B    A (u ) *  B (v ) /(u, v )
U V
burada  üçbucaq normanı təsvir edən operatordur.

Tərif 70. Qeyri-səlis dizyunksiya. Qeyri-səlis dizyunksiya bütün u  U və v  V üçün
aşağıdakı kimi təyin olunur.
A  B  A B    A (u )   B (v ) /(u, v )
U V
 - üçbucaq konormanı təsvir edən operatordur.

burada 
Tərif 71. Cümlələrin “VƏ”, “HƏMÇİNİN” birləşdirici operatorları. Əksər QSK-da
“VƏ” bağlayıcı Dekart hasili fəzasında qeyri-səlis konyuksiya kimi realizə olunur və
buraya daxil olan dəyişənlər müxtəlif universumlarda qiymətlər alır. Əgər qeyri-səlis sistem
qeyri-səlis idarəetmə qaydalar çoxluğu ilə xarakterizə olunursa, onda qaydaların ardıcıllığı
əhəmiyyət kəsb etmir. Bu da tələb edir ki, “həmçinin” bağlayıcısı kommutativlik və
assosiativlik xüsusiyyətlərinə malik olsun. Bununla əlaqədar olaraq qeyd edək ki, üçbucaq
normalar və konormalar bu xüsusiyyətlərə malikdir və “həmçinin” bağlayıcısını
interpretasiya edə bilər. Ümumiyyətlə, üçbucaq konormaları qeyri-səlis konyuksiya və
dizyuksiya ilə birgə, üçbucaq normaları isə qeyri-səlis implikasiya ilə birgə istifadə etmək
məqsədəuyğundur.
Tərif 72. Kompozisiya operatorları. Ümumi formada kompozisiya operatoru “Sup–  ”
kompozisiyası kimi ifadə oluna bilər, burada “  ” hər hansı bir operator, məsələn, min hasil
və s. konkret tətbiq üçün adekvat olan əməliyyatdır. Ədəbiyyatlarda kompozisiya çıxarış
qaydası üçün 4 tip kompozisiya operatorları istifadə olunur, o cümlədən,
sup–min operatoru [23],
sup–hasil operatoru [24],
sup–məhdud hasil operatoru [25],
sup–ciddi hasil operatoru [25].
Yuxarıdakıları yekunlaşdıraraq məntiqi çıxarış mexanizminin iş mərhələlərini aşağıdakı
kimi formalaşdırmaq olar [20].
1. Hər bir giriş dəyişənin cari səlis qiymətini bu dəyişənin qaydaların şərti hissəsindəki
mənsubiyyət funksiyaları ilə müqayisə etməklə onun hər bir linqivistik termə mənsub
olma dərəcəsinin hesablanması (bu mərhələ adətən fazifikasiya adlanır).
2. Aktivləşmənin gücünü (firing strength) təyin etəmk üçün hər bir qaydanın şərt hissəsinə
T -norma əməliyyatlarının (məsələn. min, hasil) tətbiq olunması.
3. Akivləşmənin gücündən asılı olaraq hər bir qaydanın səlis və ya qeyri-səlis nəticəsinin
generasiyası.
Aşağıdakı üç tip çıxarış mexanizmi misalında qeyri-səlis çıxarış prosedurna baxaq [26].
Tip 1. Hər bir aktivləşdirilmiş qaydanın çıxışı aktivləşmənin gücü (mənsubiyyət dərə-
cələrinin hasili yaxud minimumuna görə) və uyğun qaydanın sağ tərəfindəki mənsubiyyət
funksiyası əsasında təyin olunur. Bu sxemdə istifadə olunmuş çıxış mənsubiyyət funksi-
yaları monoton olmalıdır [27].
Tip 2. Bütün qaydaların çıxışlarında max əməliyyatın tətbiqi ilə ümumi qeyri-səlis çıxış
əldə edilir. Hər bir çıxış aktivləşmə gücünün minimumu və hər bir qaydanın sağ tərəfdəki
mənsubiyyət funksiyası ilə təyin edilir. Qeyri-səlis çıxış əsasında yekun səlis çıxışın təyini
üçün bir neçə sxemlər təklif edilmişdir. Bunlardan, məsələn sahənin mərkəzi, sahənin
tənböləni, maksimum orta, maksimum meyarı və s. [20,28].
Tip 3. Takaqi və Suqenonun təklif edən [29] qeyri-səlis ƏGƏR – ONDA qaydaları is-
tifadə olunur. Hər bir qaydanın çıxışı sabit toplanan təqiqliyi ilə çıxış dəyişənlərinin xətti
yaxud qeyrixətti kombinasiyası kimi, yekun çıxış isə hər bir qaydanın çıxışlarının “əmsal-
laşdırılmış ədədi ortası” kimi tapılır.
Bu halda, bilik bazası 1-ci və 2-ci tiplər üçün
ƏGƏR x A1 -dirsə VƏ y B1 -dirsə, ONDA z C1 -dir
(5.32)
ƏGƏR x A2 -dirsə VƏ y B2 -dirsə, ONDA z C2 -dir,
3-cü tipi üçün isə
ƏGƏR x A1 -dirsə VƏ y B1 -dirsə, ONDA z1  ax  by  c
(5.33)
ƏGƏR x A2 -dirsə VƏ y B2 -dirsə, ONDA z2  px  qy  r
şəklində olur.
Yuxarıda qeyd olunmuş hər üç tip çıxarış mexanizmi üçün qeyri-səlis məntiqi çıxarışın
nəticələri şəkil 5.7-də təsvir edilmişdir.
5.Defazzifikasiya
Tərif 73. Defazzifikasiya. Defazzifikasiya mümkün qeyri-səlis idarəedici təsirlər fəzasının
səlis idarəedici təsirlər fəzasına inkasıdır.
Hal hazırda daha çox istifadə olunan defazzifikasiya strategiyaları bunlardır: maksi-
mumluq meyarı, maksimumun ortası (MO) və oblastın (sahənin) mərkəzi (OM).
Şəkil 5.7 Qeyri-səlis çıxarış mexanizminin həndəsi təsviri

Maksimumluq meyarı elə nöqtə təyin edir ki, idarəedici təsirin mümkünlüyünün paylan-
ması maksimal qiymətə çatır.
MO-strategiyası elə idarəedici təsir generasiya edir ki, bütün lokal idarəedici təsirlərin
orta qiymətini əks etdirir. Lokal idarəedici təsirlər isə mənsubiyyət funksiyaların maksi-
mumluğu əsasında hesablanır. Diskret halda idarəedici təsir belə ifadə oluna bilər.
l Wj
z0   , (5.34)
j 1 l
burada W j mənsubiyyət funksiyası –  z (W j ) maksimal qiymətə çatan daşıyıcının qiyməti;
l belə daşıyıcıların sayıdır.
Daha sox istifadə olunan OM strategiyası mümkün idarəedici təsirin paylanmasının
ağırlıq mərkəzini generasiya edir.
Diskret universum halında bu üsul vasitəsilə
n
  z (W j )W j
j 1 (5.35)
z0  n
  z (W j )
j 1
kimi hesablanır. Burada n çıxışın kvantlarının sayıdır. Üç üsulla defazifikasiyanın qrafik

interpretasiyası şəkil 5.8-də təsvir edilmişdir [20].
Şəkil 5.8 Müxtəlif defazifikasiya strategiyalarının qrafik təsviri

Burada həm də müxtəlif defazzifikasiya üsullarının müqayisəli qiymətləndirilməsi
verilmişdir. Qeyd edək ki, OM üsulu daha üstün nəticələr verir.
Lakin, MO-strategiyası daha yaxşı keçid prosesi təmin etdiyi halda, OM-strategiyası
daha yaxşı statik dəqiqlik verir.
Ümumiyyətlə, MO-ya əsaslanan QSK-ya nəzərən OM-ə əsaslanan QSK-nın orta

kvadratik xətası daha kiçikdir [30]. Öz növbəsində MO-strategiyası isə, maksimumluq
strategiyasına nəzərən daha yaxşı nəticələr verir.
Qeyri-səlis hibrid tənzimləyici

Parametrləri qeyri-səlis sazlanan idarəetmə sisteminə baxaq. Şəkil 5.9-də tərkibindəki adi
kontrollerlərin parametrlərinin qeyri-səlis sazlanması sxeminə əsaslanan hibrid idarəetmə
sistemi təsvir edilmişdir.
1-obyekti 2-adi (xüsusi halda PID tənzimləyici) kontroller ilə idarə olunur. Xəta və
onun törəmələri haqqında 4-blokundan alınan informasiyaya əsasən 3-sazlayıcısı 2
tənzimləyicinin parametrlərini generasiya edir. Qeyri-səlis sazlayıcı qeyri-səlis biliklər
bazası və məntiqi çıxarış mexanizmi əsasında real rejimdə kontrollerin parametrlərini
sazlayır. Ümumiliyə xələl gətirmədən PID kontrollerli sistemin sintezi prosedurasına
baxaq. PID -kontrolleri diskret alqoritmi
n
Kd (5.36)
u (k )  K p e(k )  K I TS  e(i )  e(k )
i 1 TS
şəklindədir.
Şəkil 5.9 Hibrid qeyri-səlis idarəetmə sistemi

Burada u (k ) idarəedici təsir, e(k ) tapşırıqla obyektin cari çıxışı arasındakı fərq, Ts
kvantlaşdırma periodu, e(k )  e(k )  e(k  1) xətanın artımıdır. K p , K I , K d parametr-
ləri aşağıdakı şəkildə qeyri-səlis qaydalar məcmusu ilə təyin olunur:
ƏGƏR e(k ) Ai -dirsə VƏ e(k ) Bi -dirsə,
ONDA K p Ci -dir, VƏ Kd Di -dir VƏ Ki Ei -dir (5.37)
i  1, m .
Burada K p , Ki, K d axtarılan parametrlərin normallaşdırılmış qiymətləridir.
PID -tənzimləyicinin parametrlərinin sazlanması üçün başqa cür qeyri-səlis qaydalardan

da istifadə etmək olar, məsələn
(5.38)
ONDA u (k )  K p e(k )  ( K Ii0 Ts )  e( j )  ( K di 0 / Ts ) e(k ), i  1, m
0
j
burada K ip0 , K ii0 , K di 0 sabitlərdir.

[31]-də isə aşağıdakı kimi qeyri-səlis sazlama qaydası istifadə olunur:
ONDA K p Ci -dir, VƏ Kd Di -dir VƏ    i , (5.39)
i  1, m .
Burada Ai , Bi , Ci və Di qeyri-səlis çoxluqlar,   Ti / Td və  i sabitlərdir.
Qeyri-səlis (5.37)-(5.39) qaydaları ekspert biliklərinə əsasən əldə oluna bilər.
Şəkil 5.10 Arzu olunan keçid prosesi

Xüsusi halda, əgər konstruksiya olunan sistemin arzu olunan xarakteristikası (şəkil 5.10)
məlumdursa, onda qeyri-səlis qaydaları ona əsasən əldə etmək olar. Məsələn, a1 nöqtəsinin
ətrafında idarəedici təsir böyük olmalıdır ki, tapşırığa tez nail olunsun. Bunun üçün isə PID
tənzimləyicisinin mütənasiblik əmsalı və inteqrallayıcı hissə böyük, diferensiallayıcı əmsal isə
kiçik qiymətə malik olmalıdır.
Onda a1 ətrafında qeyri-səlis qaydanı belə formalaşdırmaq olar:
ƏGƏR e(k ) B-dürsə VƏ e(k ) SIF-dırsa, ONDA K p B-dür, Kd K-dir VƏ   2 .
 -ya qeyri-səlis sinqlton kimi baxmaq olar. Burada B – müsbət böyük, SIF – sıfır işarə
edilib.
b1 nöqtəsinin ətrafında uyğun olaraq aşağıdakı qaydanı almaq olar:
ƏGƏR e(k ) SIF-dırsa VƏ e(k ) B-dürsə, onda K p K-dir, Kd B-dür VƏ   5 .

Beləliklə, sazlamanın qeyri-səlis qaydalar məcmusu alınır ki, onu da 5.3-5.5 cədvəlləri
şəklində yazmaq olar [31].
i -ci qaydanın i aktivləşdirilmə gücü aşağıdakı kimi təyin olunur:
i   Ai (ek )   Bi (ek ) . (5.40)
Hesablanmış i qiymətlərindən istifadə edərək və müvafiq implikasiya seçməklə hər bir

qayda üçün K p və K d əmsallarını, sonra isə Ti -ni təyin etmək olar.
K p isə aşağıdakı kimi təyin olunur [31]:
m
K p   i K pi . (5.41)
i 1
Oxşar üsulla Kd və  təyin olunur

n m
K d   i K di ;    i i . (5.42)
i 1 i 1
K p , Kd ,  -nın həqiqi səlis normallaşdırılmış qiymətləri aşağıdakı kimi təyin olunur:
K p  ( K p max  K p min ) K p  K p min ,
K d  ( K d max  K d min ) K d  K d min , (5.43)
K i  K p2 ( K d ) .
Aşağıdakı cədvəllərdə sadəlik üçün, MB – mənfi böyük, MO – mənfi orta, MK – mənfi

kiçik, K – müsbət kiçik, O – müsbət orta, B – müsbət böyük işarələməsindən istifadə edirik.
Cədvəl 5.5 K p -in öyrədilməsi üçün qeyri-səlis qaydalar

e(k )
MB MO MK SIF K O B
MB B B B B B B B
MO K B B B B B K
MK K K B B B K K
e( k ) SIF K K K B K K K
K K K B B B K K
O K B B B B B K
B B B B B B B B
Cədvəl 5.6 Kd -in öyrədilməsi üçün qeyri-səlis qaydalar

e(k )
MB MO MK SIF K O B
MB K K K K K K K
MO B B K K K B B
MK B B B B B B B
e( k ) SIF B B B B B B B
K B B B K B B B
O B B K K K B B
B K K K K K K K
Cədvəl 5.7  -nın öyrədilməsi üçün qeyri-səlis qaydalar

e(k )
MB MO MK SIF K O B
MB 2 2 2 2 2 2 2
MO 3 3 2 2 2 3 3
MK 4 3 3 2 3 3 4
e( k ) SIF 5 4 3 3 3 4 5
K 4 3 3 2 3 3 4
O 3 3 2 2 2 3 3
B 2 2 2 2 2 2 2
Şəkil 5.11-də K pi -in təyin edilməsi üçün implikasiya prosesi təsvir olunmuşdur.
Şəkil 5.11 İmplikasiya prosesi

Misal [31]. Fərz edək ki, idarəetmə obyekti aşağıdakı ötürmə funksiyası ilə verilmişdir:
4, 228
G(S )  . (5.44)
2
(S  0, 5)( S  1, 64S  8, 456)
Kompüter simulyasiyası belə aparılmışdır. Əvvəlcə e xətası və onun birinci tərtib
törəməsinin cari qiymətləri təyin olunur. Sonra qeyri-səlis çıxarış prosedurunun tətbiqi ilə
K p , Kd ,  qiymətləri təyin olunur (bax şəkil 5.9), sonra isə (5.43)-dən istifadə etməklə
PID -kontrollerin axtarılan parametrləri təyin olunur. Şəkil 5.12-də (5.44) obyektinin hibrid
idarəetmə sisteminin keçid xarakteristikası təsvir edilmişdir. Müqayisə üçün həmin şəkildə
qeyd edilmiş optimal parametrli PID -tənzimləyici olan sistemin keçid xarakteristikası da
verilmişdir. Hibrid sistemdə ifrat tənzimləmə 6.1 % , keçid prosesinin tənzimləmə müddəti
5.01 saniyə, inteqral kvadratik xəta 1.01-dir. Qeyd olunmuş parametrli PID kontrollerli
tənzimləmə sisteminin uyğun keyfiyyət göstəriciləri isə 17 % ; 5.45 san; 0.99 -dır.
İndi də qeyri-səlis koordinat-parametrik adaptiv idarəetmə sistemlərinin qurumasına
baxaq.
Qeyri-səlis koordinat-parametrik adaptiv idarəetmə sistemləri

Qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi idarəetmə nəzəriyyəsinin inkişafında
yeni istiqamət müəyyənləşdirmişdir. Artıq ilkin tədqiqatlar qeyri-səlis informasiyanın
nəzərə alınmasının real səmərəliliyini aşkar etmişdir. Eyni zamanda, tərkibində qeyri-səlis
tənzimləyici kontroller olan sistemə koordinat əks əlaqəli idarəetmə sisteminin qeyri-səlis
analoqu kimi baxıla bilər.
Şəkil 5.12 Üçüncü tərtib obyektin idarəetmə proseslərinin müqayisəsi

Bundan başqa, əgər qeyri-səlis tənzimləyici kontroller giriş və çıxış interfeyslərinə
malikdirsə, onda ona, hər hansı bir qeyri-xətti alqoritmli tənzimləyicinin analoqu kimi
baxıla bilər [32,33].
Bu paraqrafda biz fərz edəcəyik ki, koordinat əks əlaqəli qeyri-səlis tənzimləyici məlum
üsullarla konstruksiya olunub, lakin prosesin modelinin qeyri-adekvatlığı və həyəcan-
landırıcı təsirlərin dəyişməsi səbəbindən bəzən arzu olunan idarəetməni təmin etmir. Bu
halda koordinat əks əlaqəli qeyri-səlis tənzimləyicilə yanaşı həm də parametrik əks əlaqəli
qeyri-səlis tənzimləyicidən istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Hal hazırda özü sazlanan [34], binar [35] və linqvistik özütəşkil olunan [36] idarəetmə
sistemləri haqqında çox vacib tədqiqatlar aparılır. Belə sistemlərin layihələndirilməsinin
elmi və metodiki prinsiplərinə əsaslanaraq aşağıda qeyri-səlis koordinat-parametrik idarə-
etmə sisteminin sintezi məsələsinə baxılır.

Tutaq ki, idarəetmə obyekti F həyəcanlandırıcı təsirə məruz qalmışdır. Belə ki,

F M . (5.45)
Həm bu şərti, həm də obyektin analitik modellə yazılışının mürəkkəbliyini nəzərə alaraq
idarəetmə obyekti qeyri-səlis 1-ci tərtib linqvistik modellə yazılır, və ya qəbul etdiyimiz
terminologiya ilə linqvistik qaydalar cədvəli (LQC) ilə təsvir olunur
 (5.46)
X   ( X ,U )

Burada X və X -uyğun olaraq obyektin çıxışı və onun dəyişmə sürətini əks etdirən
qeyri-səlis dəyişənlərdir. U -qeyri-səlis giriş dəyişəni (idarəetmə),  -isə qeyri-stasionar
operator olub yuxarıda qeyd olunmuş dəyişənlər arasındakı əlaqəni əks etdirir.
Məsələn,
 
ƏGƏR X X i -dirsə VƏ ƏGƏR U U j -dirsə, ONDA X X k -dır,
j  1, N 2 ; k  1, N3 .
i  1, N1;

Tutaq ki, X i , U j , X k qeyri-səlis dəyişənlərinin linqvistik termləri uyğun olaraq
aşağıdakı eksponensial şəkildə verilmiş mənsubiyyət funksiyaları ilə yazılıb:
i ( x (t ))  exp( g1i | x(t )  xi |), i  1, N1 ,
 j (u (t ))  exp( g2 j | u (t )  u j |), j  1, N 2 ,
 k ( x (t ))  exp( g3k | x (t )  xk |), k  1, N3 .

Burada x (t ) , u (t ) və x(t ) uyğun olaraq linqvistik qeyri-səlis dəyişənlərin baza
dəyişənləridir. g1i , g2 j və g3k sabitləri uyğun olaraq qeyri-səlis çoxluğun verilmiş  -
səviyyəsi (baxılan halda   0.5 ) ilə təyin olunur, xi , u j və xk uyğun çoxluqların elə
elementləridir ki, bu nöqtələrdə mənsubiyyət funksiyaları vahidə bərabərdir.
Obyektin yüksək (birdən yuxarı) tərtibli modellə yazıldığı hallarda onun LQC-i bir neçə
cədvələ dekompozisiya oluna bilər. Tutaq ki, U (5.48) aşağıdakı kimi təsvir olunur
[11,37]:
U  f (U 0 , R ) .
Burada U 0 - qeyri-səlis tənzimləyicinin koordinat idarəetmə konturunda linqvistik çıxış
dəyişənidir (onun varlığı həmişə fərz olunur), R parametrik idarəetmə konturunun çıxışı,
yəni linqvistik adaptasiya dəyişənidir:

R   ( X , X , M ) .
Məsələ elə U təyin etməkdən ibarətdir ki, tənzimləmənin tələb olunan keyfiyyəti ödə-
nilsin, xüsusi halda, t   olduqda E  0 olsun.
Ümumiləşdirilmiş qeyri-səlis sazlanan obyekt anlayışını daxil edək. Bu anlayış altında
koordinat idarəetməli qapalı sistem başa düşülür (şəkil 5.13).
Sistemin strukturuna daxil olan elementlər bunlardır: 1 – tapşırıq verici; 2 – müqayisə
qurğusu; 3 – qeyri-səlis koordinat idarəetmə tənzimləyicisi; 4 – idarəetmə obyekti.
Burada R və E -uyğun olaraq parametrik idarəetmənin qeyri-səlis adaptasiya və xəta
vektorlarıdır.
Şəkil 5.13 Qeyri-səlis ümumiləşdirilmiş sazlanan obyektin strukturu

Şəkil 5.14 Qeyri-səlis AİS-in struktur sxemi

Onda qeyri-səlis AİS-in struktur sxemini şəkil 5.14-dəki kimi təsvir etmək olar. Burada
A sistemin etalon hərəkətinin tapşırığı; B qeyri-səlis ümumiləşdirilmiş sazlama obyekti,
C parmetrik idarəetmə qurğusudur. Bu qurğunun tərkibinə real və etalon xəta siqnallarını
müqayisə edən qurğu və koordinat idarəetmə tənzimləyicisini və obyektin parametrlərini
sazlayan “parametrik idarəetmə tənzimləyəcisi” adlandırılan qurğu daxildir [36,37].
[35]-də olduğu kimi koordinat və parametrik idarəetmə konturlarını ayıraraq, başqa sözlə
koordinat və operator əks əlaqələri təyin edərək şəkil 5.14-də göstərilmiş sistemə hər iki
növ əlaqəni həyata keçirən qeyri-səlis koordinat-parametrik AİS kimi baxmaq olar. Qəbul
edilmiş terminologiyaya müvafiq olaraq, A qurğusuna operator-koordinat bəndi, C -yə isə
koordinat-operator tiplibənd kimi baxmaq olar.
Etalon hərəkət tapşırıqçısının ( A bloku) mümkün reallaşmalarına baxaq. O, xəta vek-
torunun dəyişmə dinamikasını ya zamanın funksiyası kimi və ya diferensial qoşma kimi
verə bilər, funksional asılılıqlar isə linqivistik şkalalarda uyğunluq və ya qeyri-səlis müna-
sibətlər kimi verilə bilər. Digər yanaşma isə [37]-də təklif edildiyi kimi faza fəzasında arzu
edilən səhəninin verməsilə bağlıdır, bu zaman arzu edilən sahə praktiki mülahizələrlə
müəyyən edilir. Tapşırıqçının faza fəzasının linqivistik olması halı ilə məhdudlaşaq. Bu
halda hər bir ox üzrə sonlu termlər toplusu göstərilir və fəza diskret olacaq və fəzanın gücü
sonlu sayda “nöqtələrdən” ibarət olacaqdır və
n
Card G   Card Gi ,
i 1
kimi müəyyən olunur. Burada Gi i oxu üzrə termlər toplusudur. Şəkil 5.14-dəki sxem
şəkil 5.15-də sxemə çevrilir. Burada E linqvistik xəta vektorudur.  operator siqnalı, yəni
təsviri nöqtədən arzu olunan sahənin sərhəddinə qədər olan “məsafəni” qiymətləndirən
funksionaldır. C adaptasiya bloku, yəni parametrik idarəetmənin qeyri-səlis
tənzimləyicisidir.
Şəkil 5.15 Qeyri-səlis koordinat-parametrik AİS-in strukturu

Tapşırıqçının linqvistik faza fəzasını ikiölçülü hal üçün cədvəl 5.8-də göstərilən LQC
kimi təsvir etmək olar. Cədvəldəki o simvolu ilə arzu olunan ən sürətli keçid prosesləri, 
simvolu ilə isə ən yavaş baş verən keçid prosesləri göstərilmişdir. Hər oxda linqvistik
termlər nizamlanma xassəsinə malik olduğundan onlara natural ədədlər ardıcıllığı qarşı
qoymaq olar (cədvəl 5.8).
Cədvəl 5.8
E
MB MO MK SIF K O B
B o o
O
E K * *
* * *
SIF o o o
MK * *
MO
MB o o
Birinci komponenti qeyd olunmuş vektorlar üçün nizam münasibətini təyin edək:
( Si , T1 )  (Si , T2 )  ...  ( Si , T j )  ...  ( Si , Tk ), əgər T1  T2  ...T j  ...  Tk ;
i  1, L, j  1, K
Burada L və K uyğun olaraq xətanın və xətanın dəyişmə sürətinin term-çoxluğunun

gücüdür. Birinci komponentləri qeydolunmuş ən yüksək ikinci komponentli nöqtələri
yuxarı sərhəd nöqtələri, ən kiçik ikinci komponentli nöqtələri aşağı sərhəd nöqtələri
adlandıracağıq. Aydındır ki, əgər təsviredici nöqtənin vektorunun birinci komponenti eyni
və ikinci komponentinin qiyməti yuxarı sərhəd nöqtədən yüksəkdirsə onda keçid prosesinin
yaxşılaşması üçün idarəetmə siqnalını kiçiltmək lazımdır. Analoji olaraq, əgər təsviredici
nöqtənin ikinci komponenti aşağı sərhəd nöqtəsindən kiçik olarsa, onda idarəetmə siqnalını
artırmaq lazımdır. Nəhayət vektorları yuxarı və aşağı sərhədlərinin arasında olan nöqtələrdə
idarəetməni dəyişmək lazım deyil, çünki, bu halda sistemin hərəkəti arzuolunandır. Belə bir
funksiyanı təyin edək:
1, Pab  2

SAT ( Pab )   0, Pab  3 (5.47)

1, Pab  1
Burada Pab (a, b) vektorlu təsviredici nöqtə, 1 ,  2 və 3 isə idarəetməni artırma,

azaltma və dəyişməz saxlama rejimlərinə uyğun olan vektorlar çoxluğudur. Bu çoxluqları
müvafiq olaraq müsbət, mənfi və işarəsiz çoxluqlar adlandırmaq olar. Sonuncunun arzu-
olunan çoxluq da adlandırmaq olar. Təsviri nöqtə ilə arzuolunan çoxluqlar arasında “məsa-
fəni” təyin etmək üçün aşağıdakı funksionalı daxil edək
 min(| a  c |  | b  d |) 
 ( Pab , )    SAT ( Pab ) , (5.48)
 (c , d )   ( P ) 
burada
 йухарысярщяд, яэяр SAT ( P )  1,

( P )  
ашаьысярщяд, яэяр SAT ( P )  1 .
Aydındır ki,
  0 , əgər Pab  3 ;
  0 əgər Pab  1 ;
  0 əgər Pab  2 .
Onda  ( Pab , )  0 yazmaq olar.

Beləliklə (5.46), (5.47) və (5.48) əsasında parametrik idarəetmənin “qeyri-səlis tənzim-
ləyicisinin” hasil etdiyi korreksiya və uyğunlaşdırıcı siqnalın termlər çoxluğunu formalaş-
dırmaq olar.
Rij  {rij ,  ij (r (t ))} ,
 ij (r (t )  exp( g4ij | r (t )  rij |) ,

(5.49)
rij   M  ( Pij , )
i  1, k , j  1, L .
Burada  miqyas əmsalı, K və L xətanın və xətanın dəyişmə sürətinin term çoxluq-

larının gücüdür. Nəticədə aşağıdakı şəkildə linqvistik qaydalar toplusunu alırıq:

ƏGƏR E Ei -dirsə VƏ ƏGƏR E E j -dirsə, ONDA R Rij -dir
Bu qaydalar əsasında parametrik idarəetmənin “qeyri-səlis tənzimləyicinin” LQC-i

formalaşır. Koordinat-parametrik “qeyri-səlis tənzimləyicili” AİS-in yekun strukturu şəkil
5.16-də təsvir edilmişdir. Burada 1- tapşırıqçı; 2 – sistemin interfeysi və müqayisə qurğusu;
3 -əsas koordinat idarəetmə konturunun qeyri-səlis tənzimləyicisi; 4 –linqvistik cəmləyici;
5 –sistemin çıxış interfeysi; 6 –idarəetmə obyekti; 7-adaptasiya konturu, yəni parametrik
idarəetmənin “qeyri-səlis tənzimləyicisidir”.
1 2 3 4 5 6
Şəkil 5.16 Qeyri-səlis tənzimləyicili koordinat-parametrik AİS-in sturukturu
Yekun U idarəedici təsir aşağıdakı ifadə ilə təyin olunur:
U  U 0  R ,
Burada  linqvistik cəmləyici tərəfindən yerinə yetirilən operatorun (əməliyyatın)
simvoludur.
Qeyri-səlis adaptiv koordinat-parametrik AİS neftin ilkin emalı qurğusunda atmosfer
blokunun temperatur rejimini tənzimləmək üçün istifadə olunmuşdur. Bu texnoloji prosesin
iki xüsusiyyəti yuxarıda adını çəkdiyimiz AİS-in sintezini müəyyənləşdirmişdir.
1.Texnoloji qurğu hətta normal istismarında belə emal olunan xammalın müxtəlifliyi
mövcuddur, çünki xammal müxtəlif yataqlardan daxil olur. Müxtəlif yataqlardan gələn
neft-xammal rezervuar parklarında (çənlərdə) qarışdırılaraq qurğuya verilir. Ona görə də
emala verilən xammalın sıxlığı eyni olduqda belə onun tərkibi – keyfiyyəti dəyişkəndir. Bu
halda qurğunun operatorunun idarəetmə strategiyası xammalın tərkibi, neftin hansı
yataqdan olmasından və s. xüsusiyyətindən asılı olaraq müəyyənləşir. Məhz bu mülahizələr
obyektin linqvistik modellə təsvirini müəyyənləşdirir (cədvəl 5.9). Linqvistik modelin
qurulmasında ekspertlər iştirak etmişlər.
Məsələn, cədvəl 5.9-da obyektin “soyuq suvarma-kolonun yuxarısının temperaturu”
kanalı üzrə dinamikasının linqvistik modeli təsvir edilmişdir. Bu cədvələ əsaslanaraq təklif
edilmiş prosedur ilə qeyri-səlis tənzimləyici sintez edilmişdir, onun LQC isə cədvəl 5.10-da
təsvir edilmişdir. LQC MB – mənfi böyük, MO – mənfi orta, MK – mənfi kiçik, S – sıfır, B
– böyük, O – orta, K – kiçik termləri istifadə edilmişdir.
Cədvəl 5.9
X
MB MO MK SIF K O B
MB SIF MO MO MB
MO K SIF MK MO
U MK O K SIF MK
SIF B O K SIF MK MO MB
K K SIF MK MO
O O K SIF MK
B B O K SIF

X
Cədvəl 5.10
E
MB MO MK SIF K O B
MB MB MB B SIF
MO MB B O SIF MK
 MK B O K SIF MK MO
E
SIF B O K SIF MK MO MB
K O K SIF MK MO MB
O K SIF MO MB
B SIF MB MB MB

U0
Qeyd etdiklərimizə əsaslanaraq təklif etdiyimiz üsulla parametrik konturlu idarəetmə

sintez edilmişdir. Sintez edilmiş LQC cədvəl 5.11-də təsvir edilmişdir. Göründüyü kimi
LQC-ü üç zonaya bölmək olar: müsbət korreksiya siqnalı zonası (  i , i  1, 9 ); mənfi
korreksiya siqnal zonası ( N i , i  1, 9 ) və sıfır korreksiya siqnalı zonası ( S ). Bu sonuncu isə
SAT ( P ) funksiyaları ilə təyin olunmuşdur. LQC-in elementləri (korreksiya edici siqnalın
termləri) aşağıdakı kimi qurulmuşdur
Ni :  (r (t ))  exp( g | r (t )  r1 |); SAT ( P )  1; i  1, 9
 i :  (r (t ))  exp( g | r (t )  r1 |); SAT ( P )  1; i  1,9
S :  (r (t ))  exp( g | r (t ) |); SAT ( P )  0
Cədvəl 5.11
 E1 E 2 E3 E 4 E5 E 6 E 7 E8 E9 E10 E11 E12 E13 E14 E15
E j \ Ei
 N4 N3 N2 N1 N2 N3 N4 N5 N6 N7 N8 N9 N8 N7 N6
E1
 N3 N2 N1 S N1 N2 N3 N4 N5 N6 N7 N8 N7 N6 N5
E 2
 N2 N1 S S S N1 N2 N3 N4 N5 N6 N7 N6 N5 N4
E3
 N1 S S S S S N1 N2 N3 N4 N5 N6 N5 N4 N3
E 4
 S S S 1 S S S N1 N2 N3 N4 N5 N4 N3 N2
E5
 S S 1 2 1 S S S N1 N2 N3 N4 N3 N2 N1
E 6
 S 1 2 3 2 1 S S S N1 N2 N3 N2 N1 S
E 7
 1 2 3 4 3 2 1 S S S N1 N2 N1 S S
E8
 2 3 4 5 4 3 2 1 S S S N1 S S S
E9
 3 4 5 6 5 4 3 2 1 S S S S S 1
E10
 4 5 6 7 6 5 4 3 2 1 S S S 1 2
E11
 5 6 7 8 7 6 5 4 3 2 1 S 1 2 3
E12
 6 7 8 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4
E13
ri , i  1, 9 hesablanmış qiymətləri cədvəl 5.12-də göstərilmişdir, g əmsalı isə

g  107.3 .
Sınaq-istehsalat istismarı zamanı təklif olunan sistemin AİS-in dinamik xarakteristika-
larının parametrik idarəetmə konturunun tətbiqi zamanı yaxşılaşdığı sübut olunmuşdur.
Səlis və qeyri-səlis koordinat-parametrik sistemlərin şəkil 5.17-də təsvir edilmiş faza
parametrləri sonuncunun üstünlüyünü təsdiq edir (xüsusilə cəld işləmə baxımından).
Cədvəl 5.12
r1 r2 r3 r4 r5 r6 r7 r8 r9
0.045 0.075 0.105 0.135 0.165 0.195 0.225 0.255 0.285
2. Texnoloji prosesin gedişatına bir sıra faktorlar təsir edir. Bunlardan qurğunun məh-
suldarlığının tez-tez dəyişməsini göstərmək olar ki, bunun da nəticəsində obyektin dina-
mikası, xüsusilə də obyektin ötürmə əmsalı çox böyük intervalda dəyişir. Bu həm qurğunun
xammal təminatının qeyri stabil olması, həm də xammal nasoslarının qeyri stabil işləməsi
və borulardakı hidravlik müqavimətin dəyişməsi ilə əlaqədardır.
Şəkil 5.17 Qeyri-səlis (əyri 1) və koordinat-parametrik qeyri-səlis (əyri 2) sistemlərin faza

portretləri
Ədəbiyyat
1. Babuska R.,Verbruggen H.B. Applied fuzzy modeling in IFAC Symposium on Artificial

Intelligence in Real Time Control. Valencia, Spain, 1994.
2. Dubois D., Prade H. Fuzzy sets and systems: Theory and applications. New York: Acad. Press,
1980, 394p.
3. Mamdanl E.H. Applications of fuzzy algorithms for control of simple dynamic plant: Proceeding
IEE, 1974, № 121, pp.1585-1588.
4. Pedrycz W. An identification algorithm in fuzzy relational systems: Fuzzy Sets and Systems. 13,
1984, pp.153-167.
5. Pedrycz W. Fuzzy Control and Fuzzy Systems (second, extended edition). John Willey and Sons,
New York. 1993.
6. Sugeno M., Kang Y.E. Fuzzy modeling and control of multilayer incinerator: Fuzzy Sets and
Systems, 18, 1986, 329p.
7. Takagi T., Sugeno M. Fuzzy Identification of systems and its application to modeling and control:
IEEE. Transactionson Systems Man and Cybernetics 15(1), 1985, pp.116-132.
8. Babuska R.,Verbruggen H.B. A new identification method for linguistic Fuzzy models, in Falcon -
Fuzzy Algorithms for control ELITE. Foundation, Aachen, 1994.
9. Sanchez E. Resolution of composite fuzzy relation equations, Inform. Coutr. 30, 1976. pp. 38-48.
10. Pedrycz W., Identification in fuzzy Systems: IEEE Trans. Syst., man and Cybern, 14, 1984, №2,
pp.361-366.
11. Aliev R., Aliev F., Babaev M., Fuzzy Process Control and Knowledge Engineering in
Petrochemical and Robotic Manufacturing Koln: Verl. TUV Rheinland, 1991, 146p.
Ədəbiyyat 199
12. Perfilyeva I. Necessary and Sufficient conditions for the Identification problem, in R.A.Aliev,
R.Kenarangui (Eds.) Application of Fuzzy Systems, Tabriz, 1994.
13. Yager R.R. and Filev.D.P. Unified structure and parameter identification of fuzzy models, IEEE
Transactions on Systems, Man, and Cybernetics, 1993, vol. Shc-23. pp. 1198-1205.
14. Yen J., Wang H., Hiao J. A method for automatic generation of fuzzy model, in Langari R., Yen
J. and Painter J. (Eds.) Industrial Fuzzy Control Intelligent Systems, Houston, Texas, 1993, pp.
88-92.
15. Langari R., Berenji H. Fuzzy logic in control engineering, in White D., Sofge D. (Eds.),
Handbook of Intelligent Control: Van Nostrand Reinhold, 1992.
16. Allev R.A., Mamedova G.A. Analysis of Fuzzy models of Industrial Processes: Fuzzy sets and
Systems. V.37, №1, 1990, pp.13-21.
17. Negoita C.V., Ralescu, Applications of Fuzzy Sets to Systems Analisis: Birkhauser Verlag, Basel
and Stuttgart, 1975, 187p.
18. Neçetkie mnojestva v modeləx upravleniə i iskusstvennoqo intellekta/ Pod red. D.A. Pospelova. -
M.: Nauka, 1986. - 312s.
19. Zadeh L.A. Fuzzy algorithms.- Information and Control, vol. 12, 1968, pp. 94-102.
20. Lee S.S. Fuzzy Logic in Control Systems: Fuzzy Logic Controller, Part 1. II, IEEE Transactions
on systems, man and cybernetics, vol.20, N2. march/april, 1990, pp.304-345.
21. Aliev P.A. İntellektualğnıe robotı s neçetkimi bazami znaniy, Radio i Svəzğ, 1995, -176s.
22. Procyk T.G., Mamdani E.N. A linguistic self-organizing process controller. Automat., vol.15, №1,
1973, pp.15-30.
23. Zadeh L.A. The concept of a linguistic variable and its applications to approximate reasoning.
Information Sciences, 1975, Part 1,8, pp.199-249; Part 2,8, pp.301-357; Part 3,9, pp.43-80.
24. Kaufman A. Introduction to Theory of Fuzzy Subsets, New York: Academic, 1975.
25. Mizumoto M. Note on the arithmetic rule by Zadeh for fuzzy conditional inference: Cybern. Syst.,
vol. 12, 1981, pp. 247-306.
26. Gyh-Shing R.G. ANFIS: Adaptive-Network-Based Fuzzy Inference System: IEEE Transactions
on systems, Man, and cybernetics, vol. 23, No .3, May /June 1993.
27. Tsukamoto Y. An approach to fuzzy reasoning method, in Gup- ta M.M., Ragade R.K., Yager
R.R. (Eds.) Advances in Fuzzy Set Theory and Applications, Amsterdam: North-Holland. 1979,
pp. 137-149.
28. Sugeno M. (Eds.), Industrial Applications of Fuzzy Control. New York: Elsevier, 1985.
29. Takagi F., Sugeno M. Derivation of fuzzy control rules from human operator's control actions:
Proc. IFAC Symp. Fuzzy Inform. Knowledge Representation and decision Analysis, July 1983,
pp. 55-60.
30. Tong R.M. Synthesis of fuzzy models for industrial processes. Int. Yen. Syst., vol. 4, 1978, pp.
143-162.
31. Zhen-Yu Zhao, Tomizuka M, Isaka S. Fuzzy Gain Scheduling of PID Controllers, IEEE
Transactions on Systems, man, and cybernetics. vol. 23, № 5, september/october, 1993.
32. Tong R.M. A retrospective view of fuzzy control systems, Fuzzy-Sets and Systems 14, 1984, pp.
199-210.
33. Braal M, Rutherford D.A. Theoretical and linguistic aspects of fuzzy logic controllers,
Automatics 15, 1979, pp. 533-557.
34. Petrov P.N., Rutkovskiy V.İ., Zemləkov S.O. Adaptivnoe koordinatno-parametriçeskoe
upravlenie nestaüionarnımi obcektami, Moskva: Nauka, 1980.
35. Emelğənov S.V., Korovin C.K., İvanov B.V. Binarnaə sistema upravleniə vınujdennım
dvijeniem dinamiçeskix obcektov, Moskva, VNİİPİ, 1984.
36. Chuch Karr, Adaptive Control with Fuzzy Logic and Genetic Algorithms in Yager R.R, Zadeh
L.A. (Eds.) Fuzzy sets, Neural Network and Soft Computing, Van Nostrand Reinhold, New
York, 1994, pp. 345-367.
37. Allev R.A., Aliev F.T., Babaev M.D. The Synthesis of Fuzzy Coordinate - Parametric Automatic
Control Systems for oil Refinery Unit, Fuzzy sets and systems, №47, 1992, pp. 157-162.
38. Aliev R.A., Aliev R.R. Teoriə intellektualğnıx sistem i ee primenenie, Baku: Çaşıoqlı, 2001-720s.

Qeyri-Səlis Intelektual

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Qeyri-Səlis Intelektual

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

5 QEYRİ-SƏLİS ÇOXLUQLARIN VƏ QEYRİ-SƏLİS

5.1. Qeyri-Səlis Modelləşdirmə

Mürəkkəb qeyri-xətti, qeyri-müəyyən obyektlərin modelləşdirilməsi və funksiyaların ap-

Linqvistik qeyri-səlis modellər

ONDA Y1 Br1 -dir VƏ Y2 Br 2 -dir VƏ … Ym Brm -dir.

Qeyri-səlis (5.1) və (5.2) modelləri strukturca qeyri-səlis qraf, linqivistik qaydalar

burada A P ( X ) və B P (Y ) X və Y unversumlarında təyin edilən qeyri-səlis

Bu məsələnin həlli i  1, n üçün Sançez (Sanchez) tərəfindən [9] aşağıdakı teorem

Şəkil 5.1 Linqvistik qeyri-səlis modelin həndəsi təsviri

Şəkil 5.2 Qeyri-səlis relyasiya modelinin həndəsi təsviri

kimi təyin oluna bilər.

burada  Ai ( xi ) Aij qeyri-səlis altçoxluqların mənsubiyyət funksiyalarıdır.

ƏGƏR x Ai -dirsə ONDA y  ai x  bi

Şəkil 5.3 Xətti TSK -modelin həndəsi təsviri

Bu və ya digər modelin üstünlükləri və çatışmamazlıqlarını nəzərə alaraq [8]-də iden-

burada x(k ) , y (k ) şərt hissəsinin dəyişənləri*, ai , bi , ci hökm hissəsinin parametrləri, k

ƏGƏR y (k ) ortadırsa VƏ x(k ) yarımaçıqdırsa

ƏGƏR y (k ) yüksəkdirsə VƏ x(k ) bağlıdırsa

5.2. Qeyri-Səlis Modellərin Adekvatlığı

Bu paraqrafda linqvistik qaydalar şəklində təsvir olunan qeyri-səlis modelin adekvatlığı

ƏGƏR x  A1 ONDA y  B1 , əks halda;

Teoremin şərtinə görə

max(max ai , max bi )  max max(ai , bi ) ,

( Ak  Ar ) R ( y j )  max min(max(  Ak ( xi ),  Ar ( xi )),  R ( xi , y j )) 

max min  A ( xi ),  R ( xi , y j ))  max min(max  Ak ( xi ),  Ar ( xi )),

rR1 R2 ... Rn i  max min   u  ,...,  u  ,    ,

P0  T01  T02  ...  T0n  R  x1 , x2 ,...., xn , y  (5.18)

Qeyri-səlis çıxışın mənsubiyyət funksiyasının qiyməti belə təyin olunur:

Hökm isbat edildi.

Çıxışı (5.18) düsturu ilə hesablayarkən R  x1 , x2 ,..., y  münasibəti əvəzinə onun

burada rR R i (5.16) qaydalar sistemi ilə müəyyən olunan ( n  1 )-ölçülü

rRl  max min 

Qeyri-səlis Ti j çoxluqlarının normal olduğunu nəzərə alsaq (5.24) düsturunu alırıq.

onda (5.25) ödənilir.

j -cu parametri qiymətləndirmə k üçün Ti j terminin istifadə olunduğu bütün qaydalarda

Şəkil 5.5 Termlərin mənsubiyyət funksiyaları

5.3 Qeyri-Səlis İntellektual İdarəetmə

Bəzi praktiki hallarda qeyri-səlis sonlu avtomatlarla yazılan qeyri-səlis alqoritmlərdən

Şəkil 5.6 Qeyri-səlis idarəetmə sisteminin baza strukturu

burada F -biliklər bazası ilə təyin olunan qeyri-səlis münasibət, K i , i  1, 3 miqyaslaşdır-

Universumun normallaşdırılması universumun sonlu sayda seqmentlərə diskretləşməsi

Cədvəl 5.3 Kvantlaşdırma və ədədi təyinatlı ilkin qeyri-səlis çoxluqlar

-6 x0  3.2 1.0 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Cədvəl 5.4 Normallaşdırma və ilkin qeyri-səlis çoxluqlar

[0.5, 0.3] [4.1, 2.2] –0.5 0.2 MO

burada x1 ,..., xn və y uyğun olaraq prosesin vəziyyət və idarəedici linqvistik dəyişənləri-

istifadə oluna bilər.

İdarəedici əmr qeyri-səlis idarəetmənin nəticələrinin arzu olunan vəziyyət və məqsəd

4.Məntiqi çıxarış mexanizmi

burada  üçbucaq normanı təsvir edən operatordur.

 - üçbucaq konormanı təsvir edən operatordur.

Şəkil 5.7 Qeyri-səlis çıxarış mexanizminin həndəsi təsviri

kimi hesablanır. Burada n çıxışın kvantlarının sayıdır. Üç üsulla defazifikasiyanın qrafik

Şəkil 5.8 Müxtəlif defazifikasiya strategiyalarının qrafik təsviri

Ümumiyyətlə, MO-ya əsaslanan QSK-ya nəzərən OM-ə əsaslanan QSK-nın orta

Qeyri-səlis hibrid tənzimləyici

Şəkil 5.9 Hibrid qeyri-səlis idarəetmə sistemi

ONDA K p Ci -dir, VƏ Kd Di -dir VƏ Ki Ei -dir (5.37)

PID -tənzimləyicinin parametrlərinin sazlanması üçün başqa cür qeyri-səlis qaydalardan

burada K ip0 , K ii0 , K di 0 sabitlərdir.

ONDA K p Ci -dir, VƏ Kd Di -dir VƏ    i , (5.39)

Şəkil 5.10 Arzu olunan keçid prosesi

ƏGƏR e(k ) B-dürsə VƏ e(k ) SIF-dırsa, ONDA K p B-dür, Kd K-dir VƏ   2 .