‫فصل پنجم‬

‫خون مهره داران‬

‫مدرس‪ :‬مصطفی رحیمی‬

‫‪1‬‬
 ‫خون مهره داران‬
‫خون در مهره داران‪ ،‬شامل مایعی میل به زرد کم رنگ به نام پالسما‬
‫است که در آن گلبول قرمز‪ ،‬گلبول های سفید و پالکت ها معلق هستند‪.‬‬
‫کل حجم خون در حال گردش انسان‪ ،‬حدود ‪ 8‬درصد وزن بدن‪ ،‬یعنی‬
‫‪ 5/6‬لیتر‪ ،‬در یک شخص ‪ 70‬کیلویی است‪ .‬حدود ‪ 55‬درصد حجم‬
‫خون پالسماست‪ 45 .‬درصد باقی مانده‪ ،‬از سلول های خونی و پالکت‬
‫ها ساخته شده است‪ .‬چون سلول ها سنگین تر از پالسما هستند‪ ،‬می‬
‫توانند از طریق سانتریفیوژ از آن جدا شوند‪ .‬پالسما در بدن از سلول‬
‫های خونی جدا نمی شود‪ ،‬زیرا خون هنگامی که در رگ های خونی‬
‫جریان دارد‪ ،‬دائما در حال مخلوط شدن است‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫پالسما جزء مایع خون است‬

‫پالس ما شام ل آ ب (حدود ‪ 92‬درص د)‪ ،‬پروتئی ن (حدود ‪ 7‬درص د)‪ ،‬نمک و مواد‬
‫متنوعی مانند گازهای حل شده‪ ،‬مواد مغذی‪ ،‬مواد زائد و هورمون ها است که دائما‬
‫در حال انتقال و گردش هستند‪ .‬پالسما با مایع بین سلولی و مایع داخل سلولی در‬
‫تعادل پویایی است‪ .‬وقتی که خون از مویرگ ها عبور می کند‪ ،‬مواد دائما به داخل و‬
‫خارج از پالسما حرکت می کنند‪ .‬ایجاد تغییر در ترکیب خون پیامی است که در‬
‫نتیجه آن‪ ،‬یک یا چند اندام بدن برای حفظ هومئوستازی فعال می شوند‪.‬‬
‫پالسما‪ ،‬در بردارنده چند نوع پروتئین پالسمایی است که هر کدام خواص و عملکرد‬
‫های خاص خود را دارند‪ :‬فیبرینوژن‪ ،‬گلوبولین های الفا‪ ،‬بتا و گاما‪ ،‬و آلبومین‪.‬‬
‫فیبرینوژن یکی از پروتئین هایی است که در پروسه ایجاد لخته خون دخالت دارد‪.‬‬
‫وقتی که پروتئین هایی که در لخته شدن خون دخالت دارند‪ ،‬از پالسما برداشته شوند‪،‬‬
‫مایع باقی مانده سرم نامیده می شود‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫پالسما جزء مایع خون است‬

‫الفا گلوبولین ها شامل هورمون ها و پروتئین های خاصی هستند که هورمون ها را‬
‫منتقل می کنند‪ ،‬پروترومبین‪ ،‬که پروتئینی است که در لخته شدن خون دخالت دارد‪،‬‬
‫و لیپوپروتئین با کثافت باال که چربی ها و کلسترول را منتقل می کند‪ .‬بتا گلوبولین‬
‫ها شامل لیپوپروتئین های دیگری هستند که چربی ها و کلسترول را منتقل می کنند‬
‫و همچنین پروتئین های دیگری که ویتامین ها و مواد معدنی را منتقل می نمایند‪.‬‬
‫گاما گلوبولین شامل انواع پادتن هایی است که در مقابل بیماری هایی مانند سرخک‬
‫و هپاتیت عفونی‪ ،‬ایمنی فراهم می کنند‪ .‬گاهی اوقات گاما گلوبولین خالص شده‬
‫انسان برای مقابله با برخی از بیماری ها و یا کاهش احتمال ابتال به بیماری استفاده‬
‫می شود‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫پالسما جزء مایع خون است‬

‫پروتئین های پالسما‪ ،‬به خصوص آلبومین و گلوبولین‬

‫ها‪ ،‬توزیع مایعات بین پالسما و مایع بینابینی را تنظیم‬
‫م ی کنند‪ .‬چون ای ن پروتئی ن ها برای عبور از دیواره‬
‫رگ های خونی‪ ،‬بسیار بزرگ هستند‪ ،‬به تنظیم فشار‬
‫اسمزی خون کمک می کنند و حجم خون را ثابت نگاه‬
‫می دارند‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫گلبول های سرخ خون‪ ،‬اکسیجن را انتقال می دهند‬

‫اریتروسیت ها که گلبول های سرخ خون(‪ )RBCs‬نیز نامیده می شوند‪ ،‬برای انتقال‬
‫اکسیجن تخصص یافته اند‪ .‬در بیشتر مهره داران به جز چند پستاندار‪ ،‬گلبول های‬
‫سرخ در حال گردش خون هسته دارند‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬پرندگان گلبول های سزخ‬
‫بزرگ‪ ،‬بیض ی شک ل و واج د هس ته اند‪ .‬در پس تانداران‪ ،‬زمان ی ک ه سلول مذکور‬
‫تکوین پیدا می کند‪ ،‬هسته از آن بیرون می آید‪ .‬هر گلبول سرخ خون پستانداران‪،‬‬
‫یک صفحه قابل ارتجاع مقعر الطرفین با ‪ 7‬تا ‪ 8‬میکرومتر قطر و ‪ 1‬تا ‪ 2‬میکرومتر‬
‫ضخامت است‪ .‬در انسان بالغ‪ ،‬در حدود ‪ 30‬تریلیون گلبول سرخ در خون‪ ،‬یعنی‬
‫تقریبا ‪ 5‬میلیون در هر میکرومتر‪ ،‬در حال گردش هستند‪.‬‬
‫اریتروسیت ها‪ ،‬در مغز سرخ استخوان های خاصی شامل مهره ها‪ ،‬دنده ها‪ ،‬جناح‬
‫سینه‪ ،‬استخوان های جمجمه و استخوان های دراز تولید می شوند‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫گلبول های سرخ خون‪ ،‬اکسیجن را انتقال می دهند‬

‫زمانی که گلبول سرخ تکوین می یابد‪ ،‬مقدار زیادی هموگلوبین تولید می کند‪ .‬این‬
‫رنگدانه ناقل اکسیجن است‪ ،‬و خون مهره داران را سرخ می کند‪.‬‬
‫عم ر گلبول های س رخ خون انس ان حدود ‪ 120‬روز اس ت‪ .‬وقت ی خون در کبد و‬
‫طحال جریان دارد‪ ،‬سلول های بیگانه خوار‪ ،‬گلبول های سرخ فرسوده و پیر را از‬
‫گردش حون جدا می کنند‪.‬‬
‫در بدن انس ان‪ ،‬بی ش از ‪ 2/4‬میلیون گلبول س رخ در ه ر ثانی ه از بی ن م ی روند‪،‬‬
‫بنابراین همین تعداد باید در مغر استخوان تولید شود تا جایگزین گلبول های از دست‬
‫رفته شوند‪.‬‬
‫تولید گلبول های سرخ به وسیله هورمون اریتروپویتین تنظیم می شود که توسط کلیه‬
‫ها در پاسخ به کاهش اکسیجن خون آزاد می گردد‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫گلبول های سرخ خون‪ ،‬اکسیجن را انتقال می دهند‬

‫کم خونی‪ ،‬نقص در تولید هموگلوبین است(اغلب با کاهش تعداد گلبول های سرخ همراه می‬
‫شود)‪ .‬وقتی که هموگلوبین کافی نباشد‪ ،‬مقدار اکسیجن که منتقل می شود‪ ،‬برای نیاز های‬
‫بدن کافی نیست‪ .‬شخص کم خون احساس ضعف می کند و زود خسته می شود‪.‬‬
‫سه علت عمده کم خونی‬
‫• کمبود خون به علت خونریزی خارجی یا داخلی‬
‫• کاهش تولید هموگلوبین یا گلبول های سرخ در کم خونی ناشی از کمبود آهن‬
‫• افزایش میزان انندام گلبول های سرخ خون یا کم خونی همولیتیک‬

‫‪8‬‬
‫گلبول های سفید در مقابل میکروب های بیماری زا‪ ،‬از بدن دفاع می کند‬

‫لوکوسیت ها یا گلبول های سفید خون(‪ )WBCs‬در مقابل باکتری های زیان آور و‬
‫سایر میکرواورگانیسم ها از بدن دفاع می کنند‪ .‬گلبول های سفید سلول های آمیبی‬
‫شکل اند که قادر به حرکت مستقل می باشند‪ .‬بعضی از آنها در حالت عادی از‬
‫دیواره رگ های خونی عبور کرده و وارد انساج می شوند‪.‬‬
‫خون انسان شامل پنج نوع گلبول سفید است که دانه دار یا غیر دانه دار هستند‪ .‬هر‬
‫دو نوع در مغز سرخ استخوان ساخته می شود‪.‬‬
‫گلبول های سفید دانه دار به واسطه هسته های بزرگ لوب دار و دانه های مجزا در‬
‫س ایتوپالزم شناخت ه م ی شوند‪ .‬س ه نوع گلبول س فید دان ه دار‪ ،‬نوتروفی ل ها‪،‬‬
‫ائوزینوفیل ها و بازوفیل ها هستند‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫گلبول های سفید در مقابل میکروب های بیماری زا‪ ،‬از بدن دفاع می کند‬
‫نوتروفیل ها‪ ،‬سلول های بیگانه خوار اصلی در خون هستند و در جستجو و خوردن باکتری ها‬
‫مهارت دارند‪.‬‬
‫آنها همچنین سلول های مرده را می خورند‪ ،‬یعنی وظیفه پاکسازی را که به خصوص پس از‬
‫جراحت یا عفونت ضروری است‪ ،‬بر عهده دارند‪.‬‬
‫بیشتر دانه ها در نوتروفیل ها متشکل از انزایم هایی هستند که ماده بلعیده شده را هضم می‬
‫کنند‪.‬‬
‫ائوزینوفیل ها لیزوزوم های این سلول ها شامل انزایم هایی مانند اکسیداز و پراکسیداز هستند‬
‫که عملکرد آنها سم زدایی پروتئین های خارجی و سایر مواد می باشد‪.‬‬
‫تعداد ائوزینوفیل ها در طی تعامالت آلرژیک و آلودگی های انگلی (مثال کرم کدو) افزایش پیدا‬
‫می کند‪.‬‬
‫بازوفیل ها لیزوزوم ندارند‪ .‬دانه های موجود در سایتوپالزم‪ ،‬محتوی هیستامین هستند‪.‬‬
‫هیستامین ماده ای است که رگ های خونی را بزرگ می کند و نفوذ پذیری مویرگ ها را‬
‫افزایش می دهد‪ .‬دیگر دانه های بازوفیل ها‪ ،‬هپارین دارند‪ .‬هپارین ضد انعقاد خود بوده و از‬
‫لخته ‪10‬شدن خون در رگ های خونی جلوگیری می کند‪.‬‬
 ‫گلبول های سفید در مقابل میکروب های بیماری زا‪ ،‬از بدن دفاع می کند‬
‫گلبول های سفید بی دانه‪ ،‬دانه های بزرگ مجزا ندارند و هسته های آنها گرد است‪ .‬دو نوع‬
‫گلبول سفید بی دانه‪ ،‬لنفوسیت و مونوسیت هستند‪.‬‬
‫بعضی از لنفوسیت ها مختص تولید پادتن هستند‪ ،‬در حالیکه بقیه آنها مستقیما به مهاجمان‬
‫خارجی مانند باکتری ها یا ویروس ها حمله می کنند‪.‬‬
‫مونوسیت ها پس از گردش در خون به مدت حدود ‪ 24‬ساعت‪ ،‬آنجا را ترک کرده و تکوین‬
‫خود در انساج کامل می کند‪.‬‬
‫مونوسیت ها کامال بزرگ می شود و به سلول ماکروفاژ تبدیل می شود‪ .‬ماکروفاژها‪ ،‬باکتری‬
‫ها‪ ،‬سلول های مرده و ضایعات و بقایای سلولی را می بلعند‪.‬‬
‫خون انسان به طور معمول دارای ‪ 7000‬گلبول سفید در هر میکرولیتر است‪ .‬در طی عفونت‬
‫های باکتریاییی‪ ،‬تعداد گلبول های سفید افزایش پیدا می کند‪ ،‬بنابراین‪ ،‬شمارش گلبول های‬
‫سفید خون در تشخیص بیماری و عفونت مفید است‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫پالکت ها در لخته شدن خون عمل می کند‬
‫خون بیشتر مهره داران به جزء پستانداران شامل سلول های کوچک و بیضی شکلی به نام‬
‫ترومبوسیت است که هسته دارند‪ .‬در پستانداران‪ ،‬تروموسیت ها سایتوپالزم کوچک کروی‬
‫دارند که هسته نداشته و معموال آنها را پالکت می نامند‪.‬‬
‫حدود ‪ 300.000‬پالکت در هر میکرولیتر خون انسان وجود دارد‪ .‬پالکت ها در مغز استخوان‬
‫از تکه تکه شدن سلول های بسیاری بزرگی تولید می شوند‪ .‬بنابراین پالکت یک سلول کامل‬
‫نیست‪ ،‬بلکه قطعه ای از سایتوپالسم است که غشایی آن را احاطه کرده است‪.‬‬
‫وقتی که رگ خونی بریده می شود‪ ،‬پالکت منقبض شده و خونریزی را کاهش می دهد‪ .‬پالکت‬
‫ها به لبه های سخت و بریده شده رگ می چسبند و به صورت فزیکی‪ ،‬بریدگی را مسدود می‬
‫کنند‪.‬‬
‫وقتی که پالکت ها شروع به جمع شدن می کنند‪ ،‬موادی آزاد می سازند که پالکت های دیگر‬
‫را نیز جذب می نمایند‪ .‬این پالکت ها‪ ،‬چسبناک شده و به فیبرهای کالژن در دیواره رگ‬
‫خونی می چسبند‪ .‬آنها حدود ‪ 5‬دقیقه پس از جراحت‪ ،‬یک توده پالکتی یا لخته موقت تشکیل‬
‫می دهند‪.‬‬
‫‪12‬‬
13