Biiroo Maallaqaa Oromiyaa

Leenjii odiitii keessaa Aanaalee fi Bulchiinsa

Maggalootatiif Sadarka godinalee irraati kennamuuf
qopha’e

ONK . 2015
 Kaayyoo leenjiichaa

Hojii odiitii irratti hubannoo cimsuudhaan:

Qisaasamni qabeenyaa akka xiqqaatuu taasiisuu
Gabaasni odiitii yeroo fi qulqulliinan akka
dhiyaatu gochuuf,
Dogoggora hojii odiitii irratti mul’atu fi uumamu
xiqqeessuuf,
To’annoo fi bulchiinsi qabeenyaa akka cimuu
gochuuf
Rakkoolee hojii odiitii irratti uumamu danda’an
xiqqeessuuf fi kkf
 Mata Dureewwan Leenjichaa

1. Yaada bu’uura Odiitii

2. Ammata ogummaa sadarkaa odiitii
keessaa addunyaa fooyya’e
2.1Ergama odiitii keessaa(missin of Internal audit)
2.2 Qajeeltoolee ijoo (Core principles)
2.3 Hikka odiitii keessaa
2.4 Naamusa ogummaa oditii keessaa
2.5 Sadarkaalee Odiitii keessaa
3. Odiitii Fayinansii
4. Odiitii Projeektii
5. Odiitii Qabeenyaa Dhaabbii
6. Galmeefama Bu'aa Odiitii
7. Shakala 3
 Sagantaa leenjii
Lak Mata duree leenjii Yeroo fudhattu

1 Yaada bu’uura Odiitii

2 Ammata ogummaa sadarkaa odiitii keessaa addunyaa fooyya’e

3 Odiitii Fayinansii

4 Odiitii Projeektii

5 Odiitii Qabeenyaa Dhaabbii

6 Galmeefama Bu'aa Odiitii

7 Shakaia
waliigaala
 Yaada bu’uura Odiitii
Moggaafamni Maqaa “odiitii” jedhu xumura
jaarraa 19ffaa tti jecha laatin /Audire/ irra kan
dhufee yoo ta’uu hiikni isa “Dhaggeeffachuu”
(hearing) akka ta’etti ni- beekkama.

Jechiichi qorannoo sochiilee hojii adda addaa

gadifageenyaa(critical examination and evaluation)
ogeessa hojiichaa keessatti duraan hin hirmaatiinin
walabummaadhaan kan adeemsiifamuu dha.
 Yaada bu’uura Odiitii---

Sababnii Odiitiin gaggeefamuuf kayyoon mana hojii

tokko akka galma ga’uuf deeggersa/ gorsa kennuu fi/ykn
galma ga’uu isaa mirkaneessuuf ,

Kanaafuu,hojiin odiitii dhimma raawwatame tokko

haala barbaachisaa ta’een raawwatamuu ykn
raawwatamuu dhiisuu isaa ragaa ba’uuf ,
 Yaada bu’uura Odiitii….

Hojiin odiitii oggeesa odiitii mana hojiitiin

(odiitii keessaa) ykn oggeessa odiitii mana
hojiichaan ala ta’een (odiitii alaa) kan
raawwatamu dha.
Jalqaba yaadni bu’uura odiitiin hojii irra kan oole
odiitii keessa akka ta’e seenaan ni ibsa.
Sababni isaa odiitiin alaa guddina agarsiisuu kan
jalqabe guddina kubaaniyyoota gurguddaa waliin
kan walqabatee dha.
 Yaada bu’uura Odiitii….

Odiitiin keessaa akka ogummaatti (profession)

kan fudhatame 1941 booda ture.
Sababoota hojiin odiitii keessaa akka
ogummaa akka ilaalamu kan taasiisan:-

1. Walxaxiinsa Guddiina sochii daldalaatiin

walqabatee qabiinsa herreggaa irratti hundaa’ee
geggeedarumsa herregaa fi kenninsa tajaajila
dhaabbilee mootummaatti guddacha dhufu isaa,
 Yaada bu’uura Odiitii….

2. Bara 1941 A.L.E. Niyoorkii Amerikaatti waldaan

ogummaa odiitii keessaa (IIA) hundeeffamuu isaati.
Bara 1941 irraa eegalee guddina saffisiisaa gochuun
waajjirri banachuudhaan gaafatamummaa fi ga’een
hojii odiitii keessaa(barreeffamaan maxxanfatee yeroo
yerootti foyyeessaa deemuudhaan sadarkaa amma irra
jiruu irra ga’ee jira.
Sababii ittigaafatamummaa fi ga’een hojii
odiitii keessaa barreeffamaan ba’uun kan
barbaachise:-
 Yaada bu’uura Odiitii….

o kaayyoo fi aangoo odiitii keessaa adda

baasanii agarasiisuu fi
o Hojii fi gaafatamummaa (Role & Responsibility)
kutaan hojiichii qabu beeksiisuufidha.
 Ammata ogummaa addunyaa fooyya’e

(New International Professional practice frame

work (IPPFW))
The scope of the IPPF is only authoritative guidance
developed by an IIA international technical
committee (International Internal Auditing
Standards Board, Professional Issues Committee,
Global Ethics Committee, and Public Sector
Committee) following appropriate due process.
 Reminder – the Previous IPPF

IPPF = Mandatory

Strongly
recommended
From the Previous IPPF(2012) … To the New IPPF (2017)
New International Professional practice framework (IPPFW)

 The Definition, Standards and Code of Ethics are

unchanged.
 The addition & objectve of a Mission of Internal
Auditing as part of the IPPF, worded as follows:
To enhance and protect organizational value by
providing risk-based and objective assurance,
advice and insight.
New International Professional practice
framework......

The change from “Strongly Recommended” to

“Recommended” for the non-mandatory
elements of the IPPF
• Mandatory = Mission ,Core Principles,
Definition, Standards, Code of Ethics
• Non-Mandatory = Implementation guidance
and Supplemental guidance
New International Professional practice framework......

 The change from Practice Advisories to

Implementation Guidance as a layer of
Recommended GuidanceThe
 Position Papers is deleted as an element of
the IPPF
/
 Ammata ogummaa sadarkaa odiitii keessaa

Qabiyyee ammata oguummaa sadarkaa Odiiti

keessaa Aduunyaa haraa ( PPFW ) :-
1. Ittin qajeelfama Dirqisiisaa (Mandatory
guidance )
2.Ittin qajeelfama barbaachisoo(Recommended
guidance )
 Ammata ogummaa sadarkaa odiitii keessaa--

Ittin qajeelfama Dirqisiisaa (Mandatory

guidance ) :-
1. Ergama odiitii keessaa(missin of Internal audit)
2. Qajeeltoolee ijoo (Core principles)
3. Hiika odiitii keessaa (Definition)
4. Dambii Naamusa (Code of ethics) Odiitii keesaa
5. Sadarkaalee odiitii keessaa (Standards)
 Ammata ogummaa sadarkaa odiitii keessaa-

2.Ittin qajeelfama barbaachisoo(recommended

guidance)
1. Implementation guidance
2. Supplemental guidance
 Ammata ogummaa sadarkaa odiitii keessaa-

• Ergama (Mission) odiitii keessaa

The mission of Internal Audit is to provide an independent,
objective assurance and consulting activity designed to add
value and improve the organization's operations.

 Mission statment is worded as follows:

To enhance and protect organizational value by
providing risk-based and objective assurance,
advice and insight.
 Hiika Odiitii keessaa
(Definition of internal auditing)
Bu’uura waldaa oogumma odiitii keessaa IIA itiin hiikkin itti
kennamen, Odiitiin keessaa “sochii hojii mana hojjichaaf
bu’aa dabalata akka fiduu, hojjimaata mana hojjichaa kan
fooyyessuuf tajajjila mirkannoo fi gorsa kara walabaa fi
loogin alaa ta’ee keennu akkassumas bu’aa qabeessuma
bulchiinsa sodaa,to’annoo fi adeemsa bulchiinsa mana
hojjichaa gamagamudhaa.
(Internal auditing is an independent, objective assurance and
consulting activity designed to add value and improve an
organization's operations. It helps an organization accomplish
its objectives by bringing a systematic, disciplined approach to
evaluate and improve the effectiveness of risk management,
control, and governance processes. (The Institute of Internal
 Hiika Odiitii keessaa
(Definition of internal auditing)
Hikkan Odiitii keessaa bu’uuraan Ibsa:-
kaayyoo (purpose)
Ammala (Nature) ) fi
Dangaa Odiitii Keessaa (Scope of internal auditing)
Kan hamateedhaa.(The Definition of Internal Auditing is
the statement of fundamental purpose,nature,and scope
of internal auditing)
Hiika Odiitii keessaa (Definition of internal auditing )
Hiikan Odiitii keessaa qabxillee fi yaada rimee
barbachiissoo ta’aan shaan (5) offi keessaatti hamatee:-
1. Al loogummaa (Objective activates)
2. Tajaajila Mirkannoo fi Gorsaa (Assurance&Consulting )
3. Bu’aa /Sona dabaluuf fi hojjimata mana hojii
fooyyessuu (Adding value & Improving)
4. Sochii mana hojiichaa hunda kan hammatu ta’uu
(considering the whole organization)
5. Bu’aa qabeessuma bulchiinsa soda,to’annoo fi adeemsa
bulchiinsa kan fooyeessuu (Improve the effectiveneess of Risk
management,control and Govnanancee Proceesses)
 Ammata ogummaa sadarkaa odiitii keessaa
I. X

II. Qajeeltolee ijoo Odiitii keessaa (Core Principles)

1. Ammanamuman raawwachuu
(Demonstrates integrity)
2. Offi eegannoo ogummaaf tasiisuun fi gahumsaan
raawwachuu,
(Demonstrates competence and due professional care.)
3. Walaabaa fi Alooguman raawwachuu,
( Is objective and free from undue influence /independent)
 Qajeeltolee ijoo Odiitii keessaa (Core Principles)-

4.Tarsimmoo, kaayyoo, fi sodaa mana hojichaa waalin

kan walisimee ta’uu , (Aligns with the strategies,
objectives,and risks of the organization)
5. Qabeenyaa sirrii ta’ee fi humna namaa
gahumsa qabu ramadu (Is appropriately positioned and
adequately resourced.)
6.Quliqullina fi faoyaansa itti fuufinsaa qabun
raawwachuu, (Demonstrates quality and continuous
improvement)
Qajeeltolee ijoo Odiitii keessaa (Core Principles)-

7. Gabaasa qulqulluu fi yeroon dhiyessuu,

(Communicates effectively)
8. Mirkannoo bakka soda mana hojii irraatti xiyeefate
kennuu, (Provides risk-based assurance)
9.Yadaa fooya’ansa fi kalltti fuula dura irratti kan
xiyyeefate. ( Is insightful, proactive, and
future-focused)
10.Foyya’insa mana hojjii kan gumachu ta`uu
(Promotes organizational improvement.)
Qajeeltolee ijoo Odiitii keessaa (Core Principles)-

• The Core Principles, taken as a whole articulate

internal audit effectiveness. For an internal audit
function to be considered effective, all Principles
must be present and operating effectively Failure to
achieve any of the Principles implies that an internal
audit activity is not as effective as it could be in
achieving internal audit’s mission.
 Qajeeltolee ijoo Odiitii keessaa ...
• How an internal auditor, as well as an internal
audit activity, demonstrates achievement of
the Core Principles may be quite different
from organization to organization, but failure
to achieve any of the Principles would imply
that an internal audit activity was not as
effective as it could be in achieving internal
audit’s mission.
 Ammata ogummaa sadarkaa odiitii keessaa…
I.
II.
X
X

III. Dambii Naamusa (Code of Ethics) Odiitii

keesaa :-
Amala kutaan hojii odiitii keessaa fi odiiteroota
hojii odiitii raawwatan qabaachuu qaban ittiin
ibsaamuu fi ittiin gaggeeffaman dha
(The Code of Ethics is a statement of principles and
expectations governing behavior of individuals and
organizations in the conduct of internal auditing.
Dambii Naamusa (Code of Ethics) Odiitii keesaa

Bu’uura ibsa waldaa ogummaa odiitii keessaa

(IIA) tiin mata duree Dambii Naamusa Odiitii
keesaa:-
1. Ejjennoo garii /Amanammumaa (Integrity)
2.Al-loogumaa ( Objectivity)
3. Icitti Eegu ( Confidentiality)
4. Gahumsa ( Competency)
 Sadarkaalee Odiitii keessaa (International Standards

I. Sadarkaa odiitii jechuun ulaagaa qulqullinni

raawwii odiitii fi bu’aan odiitii ittiin
safaramuu,
amala kutaan hojii odiitii keessaa fi odiiteroota
hojii odiitii raawwatan qabaachuu qaban ittiin
ibsaamuu fi ittiin gamagamamuu dha
32
 Sadarkaalee odiitii keessaa….
Bu’uura ibsa waldaa ogummaa odiitii keessaa
(IIA) tiin sadarkaalee sadiitu jiru. Isaanis:
1. Sadarkaa Addummaa
(Attribute standards)
2. Sadarkaa hojii irra oolmaa
(Implementation standards
3. Sadarkaa Raawwii
(perfarmance standards)

33
 Sadarkaalee odiitii keessaa….
1. Sadarkaa Addummaa
Sadarkaan kun kutaan hojii odiitii fi tokko tokkoon
odiitera amala qabaachuu qabu kan ibsuu dha.
Sadarkaan addummaa kutaawwan gurguudoo armaan gadi
hammata :-
1000 -- Kaayyoo, Aangoo fi Itti gaafatamummaa
1100--- Walabummaa fi Al-loogummaa
1200---Gahumsa jiraachuu qabuu fi eeggannoo
ogummaadhaaf ta’uu qabu (proficiency and due
professional care)
1300-- Sagantaa Qulqullina Mirkaneessuu fi Fooyyessuu
(QualityAssurance and Improvement Programa)
34
 1000 (Kaayyoo, Aangoo fi Itti gaafatamummaa)--

Sadarkaa hojii irra ooliinsa (Implementation

standards) tajaajila odiitii bakka lamattii qodama:-
Isaanis:
1. Tajaajila mirkanessuu (assurance services /A)
2. Tajaajila gorsaa (consultingservices /C)
1000.A1 (Tajaajila mirkanessuu) akaakuun tajaajila odiitii
mana hojichaaf kennammu chaarterii keessattii taa’uun irra
jira.

35
1000 (Kaayyoo, Aangoo fi Itti gaafatamummaa)…

1000 .C1- (Tajaajila gorsaa ) Tajaajila

gorsaa kennuun kutaa odiitii irraa kan
eeggamu yoo ta’e, akaakuun tajaajila gorsaa
inni kennuu chaarterii keessatti caqasamuun
irra jira
Fakkeenyaaf:
sanada leenjii ni qopheessa yoo ta’e,
caasaa kutaa odiitii gamaggamuu fi kkf chaartericha
keessatti ifaan caqasamuun irra jira.
1010 –Chaarteriin ittn qajeelfama dirqisiisaa bu’uurefachuu
qaba (recognize mandatory
guidance in the internal audit charter)
36
 Garaagarummaa Tajaajila Mirkanessuu fi Tajaajila Gorsaa

Gosaa tajaajila Tajaajila mirkanessuu Tajaajila gorsaa

1. Abbaa adeemsa 1. Qaama tajjaajila
hojii odiitii gorsaa barbaduu
( the process owner)
Qaama hirmaatu
2. Odiiteera (the 2. Odiiteera
Auditor)
3. Fayyadamaa
gabaasaa (the user)
Dangaa (scope) Odiiteeran murta’a Qamma tajjajila gorsaa
barbaduun murta’a
Gabaasaa ( deliverable) ni - gabaafaama Qamma 3 ffaaf hin
gabaafamu

37
 1100 -Walabummaa fi Al-loogummaa
(Independence and Objectivity)

kutaan odiitii keessaa walaba odiiteroonni loogiin ala

ta’u qabu (The internal audit activity should be
independent, and internal auditors should be objective
in performing their work.
Kanaafuu jecha kana irraa: Jechii walaba jedhuu
adeemsa hojii odiitii keessaaf malee tokko tokko
odiitara keessaaf kan ta’u miti.

38
1110 Walabummaa Caaseffamaa
(Organizational Independence)

Walabummaa Caaseffamaa kan innii galma ga’u

Ittigaafatamaan odiitii keessaa hojii odiitii
bordiidhaf gabaasuudha (Organizational
independence is effectively achieved when the
chief audit executive reports functionally to the
board

39
 1110 Walabummaa Caaseffamaa

Ittigaafatamaan odiitii keessaa (chief audit exeutive)

gabaasa hojii odiitii (functionally ) bordiidhaaf / koree
odiitiif dhiyaachuu qaban keessaa akka fakkeenatii:
Chaarterii Odtiitii keessaa mirkaneessuu,;
Karoora odiitii mirkaneessuu
Baajaata fi qabeenya adeemsaa hojii odiitii keessaaf
mirkaneessuu
Gabaasaa raawwii hojii
Murtiiwwaan raamaadii fi hojii irraa ka’umsaa abba
adeemsaa odiitii keessaa mirkaneessuu

40
 1110 Walabummaa Caaseffamaa..
1110- A1 (Tajaajila mirkaneessuu ) -adeemsii
hojii odiitii keessaa
Bal’ina hojii odiitii uuwwifamu murteessuu
(determining audit scope),
Hojii odiitii raawwachuu) fi
Gabaasa hojii odiitii dhiyeessuu
(communicating result) irratti dhibbaan
kamiyyuu godhamuu hin-qabu
Ragaa barbaachisaa (access to records, personnel, and
physical properties)
argachuuf mirga qabaachu qabu.

41
 1111-Walabummaa Caaseffamaa

1111-Walabummaa Caaseffamaa
Itti-gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa
kallattiidhan boordii /koree odiitii qunnamtii
uumuu danda’uu qaba.
Qunnamtii kun walga’ii bordii irratti
hirmaachuudhaanii fi kkf ta’uu ni danda’a.
(Direct communication occurs when the CAE
regularly attends and participates in meetings
of the board)
42
 Walabummaa Caaseffamaa
1112 – Ga’ee hojii Abba adeemsa odiitii keessaa
raawwiiwaan kuta hojii odiitii hinilaalitaneef
qabu (Chief Audit Executive Roles Beyond
Internal Auditing)
Abbaan adeemsaa hojii odiitii keessaa
hojiiwwaan odiitii hinilaalitnef eeganoo
barbaachisaa ta’e gochuu qaba.
43
1120. Al -loogummaa tokko tokkoo
odiitera keessa (Indvidual objectivty)

Odiitaroonni keessaa, ilaalchaa walaba ta’e qabachuu

al-loogummaa hojii odiitii raawwaachuu fi walitti
bu’iinsa faayidaa dhabamsiisuun isaan irra jira .
(Internal auditors must have an impartial, unbiased
attitude and avoid any conflict of interet)
1130 Walaba ta’uu dhabuu ykn al- loogummaa
(imperilment to interdependence or objectivity )

Walabuummaan ykn al-loogummaa qabatamaan

kan hinjire yoo ta’e ykn kan hin jire yoo
fakkaate, haala itti jiraachuu dhabee sababa
isaa waliin qaama dhimmi ilaaluuf ibsamuun irra
jira.
(If independence or objectivity is impaired in
fact or ap pearance the details of the impairment
must be disclosed to appropriate parties)
45
 1130 .A1 (Tajaajilaalee mirkanessuu)

Odiitarii keessaa hojii kanaan dura itti

gaafatamummaa isaaniitiin raawwataman
odiitii gochuu ykn mirkaneesuun irra hin jiru .
(Internal auditors must refrain from assessing
specific operations for which they were
previously responsible. Objectivity is presumed to
be impaired if an internal auditor provides
assurance services for an activity for which the
internal auditor had responsibility within the
previous year.)

46
 1130 A1. Tajajila Mirkaneessuu
Odiitarri keessaa sirni to’annoo diriirsuu irratti ykn
keessaa deebii hojmaata (reviews procedures) hojii irra
ooluusaa dura gorsa kennuun al-loogummaa hin
faallessuu. Odiitarrii keessaa sirna odiitii keessaa

Qopheessuun (designing),

Ijaaran (installing)

Wixineessan (drafting ) keessaatii hirmaachuu hin

danda`u
12/12/2023 pzatalel@gmail.com 47
 1130 .A2 (Tajajilalee mirkanessuu

Itti gaafatamaan odiitii keessaa mana hojii tokkoo

hojii itti-gaafatamummaa isaatiin raawwate xiinxaluu
ykn dhugoomsuu kan qabu misensoota qaama odiitii
keessaa alaa taa’aniin ta’uu qaba.
The internal audit activity may provide assurance
services where it had previously performed
consulting services, provided the nature of the
consulting did not impair objectivity and provided
individual objectivity is managed when assigning
resources to the engagement.

48
 Tajaajila Gorsaa

1130-C1 Odiitaroonni keessaa hojii itti

gaafatamummaa isaanin hojjetamaa tureef
tajaajila gorsaa kennuu ni danda’uu.
Tajaajilli gorsaa kennamuuf yaadame
walabummaa fi al- loogummaa odiitaroota
keessaa ni dadhabsiisa yoo ta’e hojicha
fudhachuu isaaniin dura dhimmicha qaama
ilaalutti beeksisuun irra jira.

m 49
1200 Gahumsa jiraachuu qabuu fi of-eeggannoo
ogummaadhaaf ta’uu qabu ( proficiency and due
professional care )

Hojiin odiitii ogummaa fi of-eeggannoodhan

hojjatamuu qaba (Engagements must be
performed with proficiency and due
professional care).

50
 1210 beekumsa /gahumsa (proficiency)

Odiitaroonni keessaa itti gaafatamummaa

kennameef bahuu kan isaan dandeessiisu
beekumsa, dandeetti fi gahumsa hojiif
barbaachisaa ta’an qabaachuun isaan irra
jira.

51
 1210. A1(Tajajilalee mirkanessuu )
Odiitaroonni keessaa sababa hanqina ga’umsaatiin
hojii odiitii guutummaa gutuutii ykn bakka murta’e
tokko raawwachiisuu kan dandeesisu beekumsa fi
dandeettii gahaa kan hin qabne yoo ta’e itti
gaafatamaa adeemsa hojii odiitii keessaa gorsa ga’a
ta’ee fi gargaarsa barbaachisaa ta’e argaachuu qaba.
(The CAE should obtain competent advice and
assistance, if the internal audit staff lacks the
knowledge, skills, or other competencies needed to
perform all or part of the audit engagement)
52
 1210.A2 (Tajajilalee mirkanessuu )

Odiitaroonni keessaa mallattoo maltee

(fraud) addaan baasee kan mul’isu beekumsa
gahaa qabaachuun isaan irra jira.Haata’u
malee, akka oggesaa ga’een hojii isaa
qorannoo maltee fi qorannoo yakkaa
gaggeessuu akka ta’u irra hin eeggamu
53
1300 Sagantaa Qulqullina Mirkaneessuu fi Fooyyessuu
(Quality assurance and Improvement Programa)

Itti gaafatamummaan adeemsa hojii odiitii

keessaatti sochii hojii Adeemsa hojii odiitii keessaa
haala uwwisuun
Sagantaan qulqullina diriirsuu ,
Sagantaan qulqullina mirkaneessuu fi
fooyyessuu
Bu’aa qabeessummaa isaa yeroo yeroon
gamaaggamuuf dirqama qaba.
54
1310 Gamaggama Qulqullina Sagantaa
(Quality Program assessment)

Qulqullina sagantaa odiitii keessaa

mirkaneessuu fi hojiirra oolchuun
ittigaafatamummaan kan ittigaafatamaa
Adeemsa hojii odiitii keessaatti.
 1311.Gamaaggama keessaa
(Internal Assessments)
Yeroo murtaa’e tokko keessatti abbaan
hojicha raawwate akka gamaaggamu ykn
beekumsa fi muxxannoo odiitii kan qaban
akkasumas ogeessota sadarkaa odiitii
hubataniin akka gamaaggamamu gochudha,

56
 1312.Gamaaggama alaa (External Assessments)

Yoo xinnaate waggaa shanitti (5) yeroo tokko

gamaaggamni godhamuun irra jira.

Gamaaggamni kun raawwachuun kan irra

jiraatu al logoummaa fi walaba kan ta’an
ogeessota mana hojii alaa dhufaaniin ta’a.

57
1320 Gabaasa qulqullina odiitii irratti dhiyaatu .

Gabaasa bu’aa gamaaggama garee alaatiin dhiyaate Itti

gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa oogganaa mana
hojiitiif dhiyeessuun irra jira.
1321.Faayidaa “hojichi sadarkaalee odiitii keessaa
addunyaa” eegee kan raawwatame ta’uusaa mirkaneessuu.
“(Use of conforms with International Professional
standerds for the perofessional practice of internal
auditing)”
58
 Gabaasa qulqullina odiitii irratti dhiyaatu .

Haaluma kanaan, gabaasa dhiyaatu keessatti

jecha “ammata ogummaa sadarkaalee odiitii
keessaa addunyaa” kan ibsamuu danda’u
bu’aan gamaaggama qulqullina ykn sadaarkaa
eegee hojjetamu isaa yoo mirkanaa’e q ofaadha.

59
1322. sadaarkaa eegee kan hin hojeetamin
Beeksisuu (disclosure of non-conformance)

Hojii odiitii akkaataa hika odiitii keessaa (Definition of

Internal Auditing) naamusa odiitii keessaa (Code of

Ethics) ykn ,sadarkaa odiitii keessaa addunyaa

( international standard) eegee hojjechuu dhabuu irraa kan

ka’e hojiichii dhibbaa kan qabuu yoo ta’e gabaasa

boordiidhaaf ykn manaagimantiidhaaf dhiyaachuun irra jira

60
 Sadarkaalee Raawwii
Sadarkan Raawwii kutaawwan gurguddoo armaan gadi
hammata:-
2000–Hojii odiitii keessaa geggeessuu(Managing the
internal audit activity)
2100--Amala hojii odiitii (Nature of Work)
2200--karoora hojii qopheessuu (Planning engagement)
2300--Hojii odiitii raawwachuu(Performing the
engagement)
2400-- Bu’aalee odiitii gabaasuu (Communicatin results)
2500 – Tarkaanfii fudhatame hordofuu
2600---Sodaa Manaajimantidhaan fudhatamegabaasuu
(Communicating acceptance of risk)

61
 2000.Hojii odiitii keessaa gaggeessuu:
(Managing the internal audit activity )

Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa

(internal audit activity) haala barbaachisaa

ta’een gaggeessuuf ittiigafatamuummaa qaba,

kanaafuu,

62
 2000 Hojii odiitii keessaa gaggeessuu

Hojiin odiitii kaayyoo waliigalaa fi itti

gaafatamuumma chaarterii (ga’ee hojii odiitii
keessaa) keessatti ibsameen raawwachuu,
Qabeenyi kutaa odiitii dhaaf ramadame halaa
gahumsaa fi bu’a qabeessa ta’een hojii irra oolchuu,
Hojiin odiitii “ammata ogummaa sadarkaalee odiitii
keessaa addunyaa” walin kan walsime ta’uusaa
mirkaneessu qaba.

63
 2010. Karoorsuu
(Planning)

Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa

karoora bakka sodaa irratti xiyyeeffate
( risk –based plans) fi kaayyoo mana hojichaa
waliin kan walsimate karoora odiitii qopheessuun
irra jira.
1. Karoorri adeemsa hojii odiitii keessaaf qophaa’u
ga’ee hojii fi angoo chaartariitiin adeemsa
hojichaaf kenname waliin kan wal-simee fi
kaayyoo mana hojichaa irratti kan hundaa’e ta’uun
irra jira. Qophiin adeemsa hojii karoora odiitii : -
64
 Sadarkaa raawwii 2010.
Karoorsuu (Planning)….
karoora humna namaa fi baajata
Gabaasa raawwii (Activity reports) hammachuu
qaba.
2. Raawwiin karoorichaa
 kan safaramuu danda’u,
 yeroo manniin itti galma ga’uu qabachuu,
(targeted dates)
 uulaagaa safartuu qabaachuu qaba.

65
 Sadarkaa raawwii 2010.
Karoorsuu (Planning) ….

3. Gabateen yeroo (Engaegement work schedule)

Maaltuu raawwatamuuf akka karoorfaman
(What activities are to be performed),
Yoomi akka raawwataman
Tilmaama Yeroo hojichi fudhatu
Bal’ina hojii (the scope of the engagement
work plan) ,hojiiwwan walfakkaatan kannen qaama
biraatiin hojjetaman tilmaama keessa galchuun irra jira.

66
 Sadarkaa raawwii 2010.
Karoorsuu (Planning)….. A1 (
4. Hojii odiitii dursi kennamuufii qabu (schedule
priorities) murteessuuf dhimmoota ilaalcha
keessa galan:
Yeroo fi bu’aalee odiitii darbanii (The dates
and results of the last engagements)
Gamaaggama bakka sodaa,bu’a qabeessummaa
bulchiinsa sodaa fi to’annoo keessaa (Up-dated
assessments of risks and effectiveness of risk
management and control process);
67
 Sadarkaa raawwii 2010.
Karoorsuu (Planning)….. 1 (

Gaaffii Maanaajimantii/ Koree odiitii/ qaama

Ooggansaa biroo
Haalawwan qabatamaa yeroo ooggansa mana
hojiichaa walin wal- quunnamti qaban (Current
issues relating to organizational governance);
Jijjiiramaawwan hojii, tajaajilaawwan, sagantaalee,
sirnaa fi to’annoo (Major changes in business,
services, operations, programs,systems and
controls)

68
 ..

2010 A1 Karoora Hojii Odiitii keessaa

• Karoori hojii odiitii keessaa yoo xinate
gamaggama sodaawwaan waggoota darbani
bu’uurra kan godhate ta’uun irra jira. Itti
gaafataman odiitii keessaa yeroo karoora
qopheessu yaada manajiment fi ogganaa mana
hojiichan kennaman akka sabsiitti fayyadamun irra
jira.
• Odiiteeroon maneen hojii mootummaa sadarkaa
hojii odiitii keessaa kana yeroo hojii irra olchani fi
karoora odiitii yeroo qopheefatan yaadawwan
kana gaddi ibsaman tilmaama keessa galchu qabu.
 Sadarkaa raawwii 2010.
Karoorsuu (Planning) …..

Carraalee bu’aa galmaan gahuuf dandeessisanii

(Opportunities to achieve operating benefits)
Jijjiirama gahumsa ogummaa odiiterootaa.
2010.A2– Karoora hojii odiitii hojiiwwan dursii
kennamuuf qabu murteessuudhaaf (to determine the
priorities) karooricha bakka sodaaf saaxilamuu waliin
walqabsiisamuu qaba.

70
 Sadarkaa raawwii 2010.
Karoorsuu (Planning) …..
Jarmiiyaan kamiyyuu (Any organization) sodaa
addaa addaaf saxilamuu ni danda’a ,Malaawwan
sodaan itti to’aatamu (managed) dandau:-
 Sodaa fudhachuu (Risk acceptance)
Sodaa dhabamsiisu (Risk avoidance)
Sodaa dabarsuu (risk transfer)
Sodaa to’aachuu (risk control)

71
 Sadarkaa raawwii 2010.
Karoorsuu (Planning)
2010.C1 Itti gaafatamaan odiitii keessaa tajaajilli gorsaa
kennamuuf yaadame bulchiinsa sodaa mana hojichaa
kan fooyyessu, bu’aa dabalataa kan uumuu fi sochii
hojii mana hojichaa kan fooyyessu ta’uu qaba.
Yaadawwan murtii fudhatama argatan karoora keessa
galu qabu.
2010.C2 Adeemsi hojii odiitii keessaa (internal audit
activity) yeroo tajaajila gorsaa kennu sadarkaalee
odiitii fi dambiiwwaan naamusaa jiran, walabummaa
fi al-loogummaa odiitii keessaa akka hin cabne, of-
eeggannoo cimaa gochuun irra jira.
72
 2020- Karoora qopheessuu
fi Raggaasisuu
Karoora keessattii hanqinni Baajataa fi
qabeenyaa yoo mulatee, dhiibbaan inni
hordofsiisuu danda’u ibsamuunis irra jira.

73
 2030 Qabeenya Bulchuu
(Resource Management)

Abban Adeemsa hojii odiitii keessaa raawwii

hojii odiitiif qabeenyi ramadame
barbachisaa (approprate),
gahaa( sufficient),
 karoora mirkanaa’e kan galma geessisu
ta’u isaa mirkaneessuun irra jira .

74
 2020- Karoora Raggaasisuu
(communication and approval)

Abban adeemsa hojii odiitii keessaa Karoora hojii

waggaa.
 Sagantaalee hojii (work schedule)
 Karoora humna namaa(staffing plan)
Baajata barbaachisu koree odiitiif /Managimantiif
dhiyeessee raggaasisuunii fi Biiroo ykn Waajjira
MWDf beeksisuun irra jira
Karoora keessattii hanqinni Baajataa fi qabeenyaa yoo
mulatee, dhiibbaan inni hordofsiisuu danda’u
ibsamuun irra jira.
75
 2030 Qabeenya Bulchuu

Bu’uura sadarkaa odiitii keessaa kanaan Itti

gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa
dhimmoota kanaa gadii hubannoo keessa
galchun isarra jira.
1. Karoora humna namaa fi baajata
2. Baay’ina odiiteroota, beekumsi fi
gahuumsaalee barbaachisu.
 2040 Imaammataa fi Sirnaawwan hojmaataa
(Policy and Procedures)
Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa
Imaammataa fi sirna hojmaata hojiin odiitii ittin
gaggeeffamu qopheessun irra jira.

77
 2050 Qindoomina (Coordination)
Uwwisa hojii odiitii dabaluu fi irra deddeebii
hojii xiqqeesuuf Itti gaafatamaan adeemsa
hojii odiitii keessaa odiitaroota keessaa fi alaa
akkasuumas, kennitoota tajaajila kennan biroo
waliin odeeffannoo wal-jijjiiruu fi
qindoominaan hojjechuu qaba.
Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa
gamaaggama qidoominaa fi baasii waliigalaa
akkasumas saffina fi galma ga’uumsa odiitii
keessaa fi alaa taasiisuu qaba
78
 2050 Qindoomina (Coordination
Qindoominni oditii, marii yeroo yeroon haala faayidaa
waliinii(common Interest) irratti taasifamuudha ta’a .
Innis:
 Sagantaa hojii fi waraqaa hojii walii dabarsuu
(Access to each others audit programs and working
papers)
 Bu’aa odiitii fi xalayaa ooggansaa (management
letters)waljijjiiruu
 Hubannoo waliigalaa teekinika odiitii, tooftaa odiitii
fi hika jechoota (Common understanding of audit
techniques, methods, and terminology) fi kkf ta’a
79
 2060 Gabaasa Itti Gaafatama a Ol’aanaa Mana Hojiichaaf fi boordiidhaf
dhiyeessuu

Itti gaa fatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa

yeroo murtaa’e tokko keessatti itti gaafatamaa
ol’aanaa mana hojiichaatiif gabaasa raawwii
hojii (activity report) dhiyeessun irra jira.
Akka naannoo keenyaatti kurmanan
dhiyaachuu qaba.

80
2100 Akaaku hojii (Nature of Work)

Adeemsa hojii odiitii keessaa

Bulchiinsa sodaa (risk management,
Sirni to’annoo keessaa (conrol)
 Adeemsa bulchiinsa (governance processes)
gamaaggamee akka fooyya’uu tasiisuudhan bu’aa
buusuu qaba .
(The internal audit activity evaluates and
contributes to the improvement of risk management,
control and governance systems) “”Ad/o/keessaa
bulchiinsa sodaa,stkfi adeemsabulchiinsa gamaggama
gaggeessun akka foyyaa tassisuun bu’aa busuu qaba
81
 2100 Akaaku hojii
(Nature of Work)

Ga’een odiitii keessaa, bulchiinsa sodaa, toa’annoo fi

adeemsa bulchiinsa (governance process gamaggamuun
 Raawwiin akkaataa karooran raaawwatamuu isaa,
 kaayyoo mana hojii galmaan gahuu issaa,
 gahumsa raawwii mani hojichaa bu’aa qabeessa akka
ta’u gochuudhaaf yaada fooyya’insaa kennuudha.

82
 2100 Akaaku hojii
(Nature of Work

Adeemsii Ooggansaa karoorsuu,gurmeessuu (organizes)

kaayyoo fi galmii mana hojiicha fiixaan ba’uu isaanii
mirkanessu kan dandeesisu tarkaafiwwaan gahaan akka
fudhatamu qajeelchuu ni kenna.
Manajimentiin jijjirama ala fi keessaa qunaman
bu’uurefachuun kaayyoo fi galma kaa’aaman ni
gamaaggama, adeemsa isaa ni fooyyessa. to’annoo cimsuu
kan dandeesisu sadarkaa naamusaa aadaa jaarmiyicha kan
qabate ni hundeessa, ni eega. )

–
 Adeemsaa Ooggansaa (mgt. process)

Plannin
g
Setting Goals

Controllin Organizin
g g
Monitoring
Performance Structuring

84
 Sadarkaa raawwii 2100 akaaku hojii

Gahee fi dangaan hojii odiitii keessaa

 Sirni bulchiinsa sodaa gahaa ta’uusaa
mirkaneessuu (risk management system is effective),
 Sirni to’anno keessa dirirfame bu’a qabeesa fi gahaa
ta’usaa (Systems of internal control is effective and
efficient),
 Sirnii bulchiinsa bu’aa dabalata hundeessu fi
eeguudhaaf, kaayyoowwaan kaa’uudhaf,
sochiwwan hojii fi raawwii isaanii hordofudhaf
safartu itti gaafatamummaa adda baasee kaa’udhaan
ga’umsa qabachuu isaa mirkaneessuudha
85
 2110 Sadarkaa raawwii…

Adeemsii hojii Odiitii keessaa sirna bulchiinsa mana

hojichaa gamaaggamuun:
1. Dhudaalee fi galmaawwan diriirsuun beeksiisamuu
(values and goals are established and communicated),
2. Kaayyoowwan galmaan gahuu isaa hordoffamu (the
accomplishment of goals is monitored)
3. Ittigaafatamummaan jiraachuu isaa akka mirkanaa’u
ta’uu isaa (accountability is ensured) fi
4. Dhudaalee mana hojichaa eegamuun isaani akka
mirkanaa’u gochuudhan (value are preserved) deggarsa
kennudha.
86
 Sadarkaa hojii …
2110.A1 Odiitaroonnii keessaa raawwiin hojii fi sagantaa mana
hojichaa gamaaggamun dhudhalee mana hojiicha (organizational
values) waliin kan walsime ta’uusaa mirkaneessuu qaba.
raawwii hojii fi sgantaa mana hojjicha dudhaalee M/H walii
simuu)
Odiitaroonni keessaa raawwii fi sagantaa hojii xinxaluun
dhudhalee fi aadaa (values and culture) manni hojichaa
keeawwateen ala kan hin taane ta’uusaa mirkaneesuu danda’uun
isaan irra jira.

87
 Sadarkaa raawwii--
Odiitaroonni keessaa bulchiinsi gaariin jiraachuu isaa
mirkaneeffachudhaaf foormiwwan seera qabeessa adda
addaa, caasawwan, sirnoota hojumaataa akka fayyadamu
hubannoo ni qabatu. Innis kan kanatti aanan ni haammata
Seeraa fi dambii hawaasnii ittin bulun hojechaa
jiraachuu isaa mirkaneessu (Compliance with society’s
legal and regulatory rules);
Hojumaata irra caalaa hawaasaa biratti fudhatama
argatan, naamusa hawwasichi irratti walii galuu fi
walqunnamtii hawwasichi eeguu guutuu. (Satisfaction of
generally accepted norms, ethical precepts, and social
expectations of society);
88
 Sadarkaa raawwii--
2110. C1. Kaayyoon tajaajila gorsa
walumaagalatti dhudhalee fi galma mana hojichaa
waliin kan walisimate ta’uun irra jira.

89
 Sadaarka raawwii 2120. Bulchiinsa Sodaa
(Risk mangement)

Adeemsii hojii odiitii keessaa bakkaawwan sodaaf

saaxilaman addaan baasee gamaaggamun sirnaawwan
bulchiinsa sodaa fi to’annoo keessaa foyyeessuudhaan
Maneejimantiidhaaf gargaarsa kenuun irra jira.
Bu’uurra sadarkaa kanaan odiiterooni keessaa
sirni bulchiinsa sodaa diriirfame gahaa ta’usaa
manajimentif mirkana keennutii irraa eegama.
 Sadaarka raawwii 2120.
Bulchiinsa Sodaa…

Haaluma kanaan itti gaafatamumman odiiteera

keessaaf kenname waluma galatti Sirni bulchiinsii
sodaa diriirfame:-
 Qabeenya mana hojii,
maqaa gaarii mana hojii (reputation) fi
Hojiiwwan sochirra jiran (ongoing operations)
eeguf gahaa ta’uu isaanii gamaggame yaada
kennuu ni dabalata.

91
 Sadaarka raawwii 2120.
Bulchiinsa Sodaa..
2110.A1 adeemsii hojii odiitii keessaa sirna bulchinsa
sodaa mana hojiichaa hordoofun bu’aa
qabeessumaa isaa gamaggamuun irra jira.
2110.A2 adeemsii hojii odiitii keessaa bulchiinsa mana
hojiicha, sochiin hojii, sirna odeefanoo (information
system) walin kan walqabate dameewwan hojii
sodaaf saaxilaman
(risk exposures) haala qabxiilee :--

92
 Sadaarka raawwii 2120.
Bulchiinsa Sodaa..
Ragaaleen raawwii hojii faaynaansi mana hojiicha
gutuu fi amanamaa ta’usaanii,
Raawwiin hojiicha gahaa fi bu’aa qabeessa ta’usaa,
Nageenyi qabeenya eegamussa
Hojiiwwan seera, dambi fi bu’uura walii-galteen
raawwatamu isaannii gamaggamuu qaba.

93
 Sadaarka raawwii 2120.
Bulchiinsa Sodaa…
2120.C1 Odiitii keessaa yeroo tajaajila gorsaa kennan
kaayyoon tajaajilicha sodaawwanii xiyyeffannoo
kennun haala wal’amante sodaawwan kan biroo Ifa
ta’an jiraachu fi jiraachu baachu isaani of-
eeggannoon qulqulleesun isaan irra jira.
2120.C2 Odiiteroonni keessaa tajaajila gorsaa yeroo
kennan sodaawwan ifatti hubatan, dhimmota mana
hojiichaa sodaaf saaxilan adda baasuu fi
gamaaggamuun hojii irra olchu qabu.

94
 Sadaarka raawwii 2130
To’annoo (Control)

Ademsii hojii odiitii keessaa sirni to’annoo keessaa

mana hojiicha gahaa, bu’aa qabeessa ta’usaa
gamaaggame yaada foyya’insa itti fufiinsa qabu akka
ta’u to’annon keessaa bu’aa qabeessii akka jiraatu
gochun gargaarun irra jira.
 Sadaarka hojii irraa oolmaa

2130.A1 Ademsii hojii hojii odiitii keessaa

sodaawwan gamaaggame bu’a argate irratti
hundaa’udhaan sirni bulchiinsi mana hojiichaa,
raawwii hojiiwwan fi sirna ragaa waliin kan wal-
qabate bu’aa fi ga’uumsa to’annoo keessaa
gamaaggamun irra jira.

96
 Sadaarka hojii irraa oolmaa 2130.A2 fi 2130A3
2130 A2 Hojiwwan raawwatamanii, galmeewwanii
sagantaa fi kaayyowwan uumamaan kun galmaawwan
fi kaayyowwan mana hojichaatiif mijaa’aa ta’uu
isaanii odiitarooni keessaa mirkanaa kennuun irra ni
eegama.
2130 A3 Bu’aan argame kaayyoo fi galma ka’ame
waliin kan walsimu ta’uusaa mirkaneessuu, akkasumas
raawwii hojii karooraa fi sagantaan hojii irra kan oolan
ta’uusaa ykn haala karoorfameen raawwatamuu isaa
mirkaneessuudhaaf odiitaroonni keessaa raawwii
karooraa fi sagantaa xiinxaluun isaan irra jira.

97
 Sadaarka hojii irraa oolmaa
2120.A 4 fi 2110.C1

2120.A4 To’annoo keessaa gamaaggamuf safartu gahaa

qopheessun barbachiisadha. Manajimentin mana hojiicha
kaayyoo fi galmii mana hojiicha milka’u isaa
mirkaneessu kan isaan dandeesiisu safartuwwan gahaa
qopheessu isaan odiiteroon keessaa mirkaneessun isaan
ira jira.
2110.C1 odiitii keessaa yeroo tajaajila gorsa kennan
kaayyoon tajaajilicha sodaawwanii xiyyeffannoo kennun
haala wal’amate sodaawwan kan biroo Ifa ta’an jiraachu
fi jiraachu baachu isaani of-eeggannoon qulqulleessun
isaan irra jira.
98
 Sadarkaa raawwii 2200 karoora
(Planning engagement)

Odiitaroonni Keessaa hojii hojjetaniif karoora qopheessu fi

galmeessani qabachuun isaan irra jira.
2201.A1 Yeroo karoorri qophaa’u dhimmoota tilmaama keessa galan
a) Kaayyoo sochii hojii odiitii ta’uu fi tooftaa to’annoo raawwii
hojichaa irratti godhamu,
b) Sochiin hojichaa sodaawwan ifa ta’an, kaayyoowwan, qabeenya
fi raawwii, Jabina sodaawwan qaban fi dhiibbaa isaan
hordofsiisu danda’an to’annoon ala akka hin taane eeguu fi
tooftaa to’achuu dandeessisu,

99
 SAadarkaa raawwii 2200 karoora…

c) Sochiin hojichaa bulchiinsa sodaa, sirna gahumsa

to’annoo fi bu’aa qabeessummaa irratti walqunnamtin
jiru uuwwifama to’annoo ykn modeela to’annoo
waliin madaaluu,
d) Sochii hojii bulchiinsa sodaa fi sirna to’annoo
irratti fooyya’insa hiika qabu gochuuf carraalee jiran.,

100
 SAadarkaa raawwii 2200 karoora…
2210 Kaayyowwan odiitii (Engagement Objectives)

Kaayyoon odiitii sochii hojii xiinxalamaa jiran

waliin kan walqabate sodaawan, to’annoo fi
Ademsawwan bulchiinsa agarsiisuun irra jira.

101
 SAadarkaa raawwii 2200 karoora…
2220 Daangaa odiitii (Engagement scope)
Daangaan odiitii kayyoo kaa’ame galma geesiisuhaf
gahaa ta’uun irra jira.(The established scope should
be sufficient to satisfy the objectives of the
engagement)
2220.A1 Daangaan raawwii odiitii sirnoota
barbaachisaa ta’an, sanadoota, hojjetoota, qabeenya
qaamaan jiru, qabeenyaa itti gaafatamummaa qaamaa
sadaffaa jala jiru dabalatee tilmaama keessa galchuun
isaan irra jira.

102
 Sadarkaa raawwii 2200 karoora…

2230 Tajaajilichaaf Qabeenya Ramaduu

(Engagement Resource Allocation)
Kaayyoo karoorfame galmaan gahuuf kan
dandeessisu qabeenyii gahaan ramadamuun isaa
mirkana’uun irra jira.
2240 Sagantaa hojii odiitii (Engagement Work Program)
Odiitaroonni keessaa kaayyoo ka’ame
galmaan ga’uuf sagantaa hojii qoheessuun
galmeesanii qabaachuu qabu.
103
 2300 Hojii odiitii Raawwachuu
(Performaing the engagement)

Odiitaroonni keessaa kaayyoo odiiticha galmaan

ga’uuf ragaalee ga’aa:
adda baasuu (Identify)
Seeca’uu (analyze),
gamaaggamuu ( evaluate) fi
galmeessani qabachuun (recored) isaan irra jira

104
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu) …
2310 Ragaalee adda baasuu
Odiitaroonni keessaa ragaalee kaayyoo odiitichaa
galmaan ga’uuf odeeffannoo:
Gahaa (sufficient),
Dhuugaa / qabatamaa (reliable/ competant ),
Walqunnamtii kan qabu (relevant)fi
Faayidaa qabeessa (useful) addaan baasuu qabu.

105
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu) …

2320 Seecca’uu fi gamaaggamuu

(Analysis and evaluation)
yaadni xumuraa fi bu’aan odiitii Seecca’inaa fi
gamaaggama barbachisaa ta’e irratti hundaa’u qaba.

106
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu) …

Hojiin odiitii Seecca’uu fi gamaaggamuu irratti hunda’e

raawwatamu
Garaagarummaa hin eegamiin (Differences that are not
expected);
Garaagarummaa eeggaman dhabaamuu (The absence of
differences when they are expected)
Dogongora raawwatamu danda’an (Potential errors)
hojiin hin barbaachisne ykn gocha seeraan alaa raawwatamu
danda’an (Potential irregularities and illegal acts)
Sochii herregaa biroo /kan hin beekamne fi hin baramne (Other
unusual or non-recurring transactions or events) baasuu akka
danda’anif gargaara.
107
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu) …

Adeemsii Seecca’uu (Analytical audit procedures)

kan kanatti aanan qabaacuu ni danda’a.
Ragaalee bara kanaa kan baroota darbaniin waliin

ilaaluu,
Ragaalee bara kanaa karoora fi baajata bara kana
waliin ilaaluu

108
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu) …
Ragaaleen walitti qabaman qunnamti waliin qaban
qorachuu(FKF. Baasii dhala galmeeffame irratti bu’a
bahii herrega liqii wal fakkaatu waliin qabu fi
geddarumsa ta’e waliin ilaalu (Study of relationships
among elements of information (for
instance,fluctuation in recorded interest expense
compared to changes in related debt balances).

109
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)

Ragaalee kutaa hojii tokkoo kan mana hojii biroo waliin

ilaaluu,(Comparison of information with similar information
for other organizational units).
Ragaalee wal fakkaatan mana hojiichaa keessaa waliin ilaaluu
(Comparison of information with similar information for the
industry in which the organization operates.

110
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)
Tofftaan adeemsii Seecca’uu (analytical audit procedure
Reeshoo (Ratio )
Raawwii dura iaaluun (trend),
ragaalee darbe ilaalun (regression analysis)
Ga’aa ta’uu isaa xinxaluun (reasonableness tests)

111
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)

yeroo tokko yeroo biraan waliin ilaaluun(period to

period comparisons)
Baajataan, tilmaamawwaan (forecasts) fi ragaalee
dinagdee mana hojichaan ala argaman (external
economic information) waliin ilaaluun fi kkf
rawwatamuu ni danda’a.

112
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)

2330. Ragaalee Galmeessani qabuu

(Recording Information)
Bu’uura raawwii sadarkaa kanaan odiitaroonni
keessaa ragaalee bu’aa odiitii xumura fi ragaalee
bu’aa odiitii deggaran galmeessanii qabachuun isaan
irra ni eeggama.

113
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)

Warqaan hojii odiitii ragaalee argaman, galmeessan

qabu fi dhimmoota gabaasa keessatti hammataman
kan deggaran ta’uun isaan irra jira
Warqaan hojii odiitii:-
Gabaasa odiitichaa ni deggara;
Raawwii hojii Odiitichaa karoorsuu fi
gamaaggamuuf ni gargaara,

114
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)

Warqaan hojii odiitii:-

Gamaaggama qaamni 3ffaa raawwatuuf ni gargaara
Sagantaa qulqullina odiitii keessaa gamaaggamuuf
bu’uura ni ta’a,(Provide a basis for evaluating the
internal audit unit’s quality program);
Adeemsaa hojii odiitii keessaa sadarkaa hojii
ogummaa odiitii aduunya (IPPFW) hordofee kan
hojatamee ta’uu ni agarsiisa.

115
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)

Waraqaaleen hojii odiitii (Working papers):

Karoora
Gahumsaa fi bu’a qabeessummaa sirna to’annoo
keessaa mirkaneessuuf xiinxala fi gamaaggama
raawwatame,
Tofftaa hojii odiitii hojii irraa oolee, argannoo
argamanii fi yaadaa xumura irra gahame ,
Hojii gamaaggamaa raawwatamee ( Review)
Gabaasa dhiyaate
Hordoffii taasifame qabachuun irra jira,
116
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)
Waraqaaleen hojii odiitii:-
Waraqaaleen hojii odiitii yaada xumuraa kan
deggaran ta’uun irra jira.
Sanadoota karooraa fi sagantaa hojii odiitii
Gaaffilee sirna to’annoo keessaa,
Yaadawwan yeroo gaaffii sirna to’annoo keessaa
qabaman,
Ragaa mana hojiichaa, kanneen akka caasaa mana
hojii,facaatii ga’ee hojii (job descriptions) fi kkf,
117
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu)
Waraqaaleen hojii odiitii :-
Photoo koophii waliigaltee fi koonteraata
barbaachisaa ta’an (Copies of important contracts
and agreements)
Ragaalee imaammata faaynaansii fi hojumata
jaarmiyichaa agarsiisuu (Information about operating
and financial policies)
Bu’aa gamaaggama sirna to’annoo keessaa
Xalayoota bakka bu’iinsa mirkaneessuu (Letter of
confirmation and representation);
 Sadarkaa raawwi 2300
(Hojii odiitii Raawwachuu

Tooftaan qophii waraqaa hojii (working papers

preparation techniques):-
kaayyoo fi qabiyyee waraqaa hojii kan ibsu ta’uu,
waraqaa hojii odiitii odiiteraa hojiichan raawwaten
mallata’un guyyaan keenamuuf (signed / initialed and
dated) qaba,
Baafata(index) ykn lakkofsa heertuu (reference number)
qabaachuun irra jira
Mallattoon mirkaneessaa odiitii agarsiisu ibsamuun jira.
(Audit verification symbols (tick marks) should be
explained)
Maddaawwan ragaalee caqasamuun irra jira. 119
 Sadarkaa raawwi 2300..

2330.A1 Itti gaafatamaan adeemsaa hojii odiitii

keessaa to’annoo ragaa qammaa alaaf ittin kennamuu
diriirsuun irra jira. (The Chief Audit Executive
should control access to engagement records)
Itti gaafataman adeemsaa hojii odiitii keessaa
ragaaleen odiitii qaama sadaffaaf kennuun dura
oggantoo mana hojichaa fi/ykn gorsaan seera
isaantiin mariachuu qaba.

120
 Sadarkaa raawwi 2300..
2330 A2- Waraaqaan hojii odiitii keessaa yeroo
hammamiif turuun akka irra jiruu itti gaafatamaan
odiitii keessaa qajelfama qopheessuun irra jira,
Qajeelfamni qophaa’u seera, dambii fi qajeelfama
mana hojichaa waliin kan wal simate ta’uun irra jira,
Yeroon turmaata sanadoota hojii odiitii kutaa odiitii
keessaa manneen hojii mootummaa labsii fi dambii
faaynaansii mootummaan naannoo baaseen
walsimuun irra jira.

121
 Sadarkaa raawwi 2300..

2330. C1 Sanadoonni hojii odiitii

Akkamitti akka eegaman
yeroo hammamiif turuun akka danda’an
akkaasumas
Qaamni ykn Jaarmiyaan mana hojichaa alaa jiru
yoo gaafate haalli itti kennamu dnda’amu kan
murteessu qajeelfamni itti gaafatamaa odiitii
keessaa manneen hojii mootummaattin
qophaa’uun irra jira.

122
 Sadarkaa raawwi 2300…

2340 To’annoo hojii irratti taasifamu

(Engagement supervision)
Kaayyoon odiitii galma gahuu isaa, qulqullina hojii
akka eegamuu isaa fi hojjetoonni hojii odiitii irratti
bobba’an gahaa ta’uu ta’uu isaanii mirakneesuuf
suupervishniin godhamuun irra jira.(Engagement
should be properly supervised to ensure that
objectives are achieved, quality is assured, and staff
is developed).
 Sadarkaa raawwi 2300..
Superviisionii jechuun karoorsu irra jalqabe hojii odiitii
raawwaachuu , gamaaggamuu, gabaasa fi hordoffii gochuu
dabalate sadarkaa odiitii hundaa irratti adeemsa hojii
raawwatamuu dha.
Superviisioniin
Odiitarri ramaadamee hojii odiitii raawwachuuf barumsa gahaa
fi dandeettii qabaachuu isaa mirkaneessuu,
Sagantaan odiitii ragga’e sababa gahaa ta’een yoo jijjirame fi
jijjiramuun isaa yoo ragga’e malee siriitti hojii irra ooluun isaa
mirkaneesuu,
Yeroo odiitiichi karoorfamu qajeelfamaa barbaachisaa ta’e
kennuu fi saganataa odiitii raggasisuu (Providing appropriate
instructions during the planning of the audit and approving the
audit program. 124
 Sadarkaa raawwi 2300..
Sanadoonni hojii odiitii dhimmoota yeroo odiitii
hubataman, xumura irratti kan irra gahamanii fi
yaadawwan kennaman kan deggaran ta’uu isaa
mirkaneessuu,
Kaayyoon odiitichaa milkaa’uusaa miirkaneessuu,
Odiitaroonni keessaa beekumsa fi dandeettii isaani
akka guddifataniif carraa kennuu dabalataa.
Hangii suprvishnii godhamu kan murtaa’u gahumsa
fi muuxxannoon hojii odiitaroonni hojii odiitii irratti
ramadamanin qabani fi wal xaxiinsa hojii odiitiichaa
qabuu irraatii hunda’aa.
125
 Sdarkaa raawwii -2400

Sdarkaa odiitii keessaa -2400

Bu’aa odiitii gabaasuu (communicating result)

Odiitaroonni keessaa bu’aa odiitii gabaasuu
qabu (Internal auditors should communicate
engagement result properly)
 Sdarkaa raawwii -2400

2410 -Safartuu Gabaasaa (Criteria for Communicating)

Gabaasaan odiitii
Kaayyoo (objective)
Daangaa raawwii ( scope)
Tooftaa odiitichaa
Argannoo (findings)
Yaada waligalaa/yaada xumuraa (overll
opinon/conclusions)
karoora hojii (action plan) qabaachuu qaba*.
 Sdarkaa raawwii -2400

2410.A1- Gabaasan xumuraa akkaata barbaachisummaa

isaatti yaada waliigalaa odiitara keessaa qabaachuu
qaba.
(The final communication of results should, when
appropriate contain the internal auditor’s overall opinion)
Qabiyeen fi bali’inni gabaasa akkumma amala hojii fi
mana hojichaa ykn akaakuu Odiitiichaatiin (type of
audit) garaagarummaa yoo qabaate iyyuu, yoo xinate
1) Kaayyoo,
2) Daangaa fi
3) Bu’aa argame kan qabate ta’uun irra jira.
 Sadarkaa gabaasaa -2400
Gabaasni odiitii odeeffannoo gutuu (background
information) fi yaada xumura (summaries)
qabaachuun ni danda’a.
Gabaasaaleen odiitii duraan dhiyaatan maalii irra
akka jiran ykn arganoo dhiyaateef deebii kenname
agarsiisuu qaba.

129
 Sadarkaa gabaasaa -2400
Kaayyoon odiitii ( purpose statement/ engagement
objective) Odiitichii maaliif akka barbaachise fi
kaayyoo maal galmaan gahuuf akka karoorfame
ibsuu qaba.
Dangaa odiitii (scope statement ) sochiwwan hojii
Odiitii ta’an kan, ragaalee xinxalaman, sochii hojii
odiitichan hin uuwwismni, yeroo odiitii ( time period
reviewed) qabaachuu qaba.

130
 Sadarkaa gabaasaa -2400

Bu’aan odiitii (audit result):-

Argannoo odiitii (Observation)
Yaada waliigalaa (conclusion /opinion)
yaada furmataa (Recommendation) fi
Karoora raawwii (action plan) kan qabate ta’uun irra jira,
Yaadni wal-gala gabaasa odiitii xumuraa irraatii
kennaman ragaadhaan deggaramuun irraa jira.
Argannoon salphaa dha jedhamee tilmamamu haala
biraatiin gabasamuu ni danda’a.(Less significant o
bservations maybe reported informally.
 Sdarkaa gabaasa-2400

Argannoo fi yaadnii furmaataa dhimoota armaan

gadtii irraatii hunda’uu qaba. (Observations and
recommendation should be based on the following
attributes) –“C” shanan (five C’s))
1. Ulaagaa (Criteria) kan ta’uun irra jiru (Labsii,
Dambii fi Qajeelfamaan) kan taa’an;
2. Haala mul’ate (Condition, what is?)-Odiitarichi
adeemsa xiinxalaa keessatti ragaa qabatamaa
argatee / kan ta’ee argame;
 Sadarkaa gabaasaa -2400
3. Sababa (Cause, why did it happen?)-garaagarummaa
kan ta’uun irra jiruu fi kan ta’ee argame gidduu jiru;
4. Dhiibbaa (Cause of concern, consequence or effect)
dhiibbaa gahuu danda’u ykn rakkoof saaxilamuu
ykn dhiibbaan hammam akka bal’achuu danda’u
sochii hojii fi ibsa faayinaansii mana hojichaa irratti
dhiibbaa inni fiduu danda’u;
5. Yadaa furmataa (corrective action or
recommendation /action plan) Maaltu ta’uu akka
qabu ? Yoom? Eenyuun? kan jedhu of-keessatti
qabaachuu qaba.
 Sdarkaa odiitii keessaa -2400

Gabasaan odiitii gabaasa xumura

barreeffamaan dhiyaatu ( final report) fi hojiin
odiitii osoo hin xumuramin gabaasa dhiyaatu
(Interim report) ta’u ni danda’a.
Gabaasni odiitii hojiin odiitii osoo hin
xumuramin giddu giduutti dhiyaatu
barreeffamaan ykn jechaan (oral) ta’ee, haala
idileetiin ykn al –idileetiin (formally or
informally) ta’uu ni danda’a.
 Sdarkaa gabaasa-2400
Gabaasan giddu gidduutti(osoo hojiin odiitii
hinxumuramni) dhiyaatu:-
Dhimmoota xiyyeeffannoo ariifachiisaa
barbaadan beeksisuuf,
Dangaa rawwii odiitii jijjiruun (change in
audit scope) barbaachisaa ta’ee yoo
argame beeksisuuf,
Haala hojiin odiitii irra jiru yeroo
dabalataa kan fudhatu yoo ta’e ibsuudhaf
Gabaasni odiitii giddu giduutti dhiyaat gabaasa
xumuraa irratti dhiyaatu hanqisuu fi/ ykn hambisuu
hin danda’u.
. 135
 Sdarkaa gabaasa-2400

2410.A2. Bu’aan gabaasa qubsaa yoo ta’e mirkaana

kennaamuun irra jira. (Engagement Communication
should acknowledge satisfactory performance )
1. Gabaasa odiitii yeroo darbe irraa ka’uun fooyya’iinsa
argame , sochiiwwan hojiif to’annoon gahaan yoo
jirate gabaasa xumuraa keessatti ibsamuu qaba.
2. Odeffannoon haalaa hojiin odiitii ilaalchiisee dhugaa
jiru ibsuudhaaf gargaraa. (to fairly present the
existing conditions).
 Sdarkaa gabaasa-2400…
2410.C1 Bu’aa tajaajila gorsaa irraa argamee fi haala
dhimmichi irra jiru akkaataa amala hojichaa fi fedhii
mana hojichaatiin qabiyyee fi bal’inni gabaasichaa
garaagarummaa qabaachuu ni danda’a.
 Sdarkaa gabaasa-2400..

2420- Qulqullina Gabaasa(Quality of Communcation)

gabasaan odiitii xumuraa dhiyyaatu:
1. Dhugaa/Qabatamaa (accurate)
2. Gabaasa loogiin ala (Objective)
3. Ifaa (Clear)
4. Gabaabaa (Concise)
5. Jajjabeessaa (Constructive)
6. guutuu (complete)
7. yeroodhaan kan dhiyaate (Timely) ta’uu qaba.

138
 Sdarkaa gabaasa-2400..
Gabaasa dhugaa :-
Gabaasa dogoggora irraa bilisaa ta’e fi
odeeffannoo sirrii dhiyaate jeechuu dha.
kanaafuu,odeeffannoo fi ragaan yeroo
funaanamu,yeroogamaaggamamu,gabaasa
dhiyeessuuf yeroo qindaa’u ofeeggannoon
akka raawwataman gochuun barbaachisaa dha.
 Sdarkaa gabaasa-2400..

2. Gabaasa loogiin ala:-

Haqa qabeessa,
Aantumma kan of keessaa hin qabanne,
Jibba/faayidaa dhuunfaa irraa kan biilisaa ta’e,
Dhiibbaa kanneen biroo barbaachisaa hin taane (undue
influence of others) kan hin qabaane ta’uu qaba.

140
 Sdarkaa gabaasa-2400..

3.Gabaasa Ifaa-
Haala salphaadhaan hubachuu kan danda’amu
Jechoota ogummaa barbaachisaa hin taane
hambisuu(Avoiding unnecessary technical languge)
4. Gabaasa Gabaaba
Qabxii barbadamu irraatii xiyeefachuu(to the point)
Ibsaawwan hin barbaachifne (unnecessary
elaboration) kan hin qabaanne ta’u.
 Sdarkaa gabaasa-2400..

5. Gabaasa jajjabeessa (constructve

Mana hojichaa fi kutaa odiitii taasise
Kan jajabeesuu,
Hojiimaata hojii kan foyyessuu ta’uu qaba (poactive)
6. Gabaasa guutuu –
Yaadni waliigalaa fi foyya’iinsa kan deggaran ragaalee
bu’uurra fi barbaachisaa ta’an guututti kan qabate ta’uu
7. Yeroon dhiyeessuu
yeroodhan dhiyatee tarkaanfii hatattamaa kan
fudhachiisuu ta’uu qaba.
 Sadarkaa gabaasa-2400..

2421- Dogoggoroota fi dhimmoota a gabaasa

keessaa hafan (Errors and Omissions)
Gabaasa odiitii darbe dogoggora guudaa ta’e
(significant error) yoo qabaate ykn dhimootni
murtaa’oo ta’an yoo keessaa hafaniirru ta’e
(Omissions) sirreessuudhaan gabaasa sirreeffame
Qaamota gabaasni duraani qaqqabe hundumaaf
gabaasa sirra’e ergamuufiin irra jira.
 Sdarkaa gabaasa-2400..

Hiiknni dogoggora jedhamu haata’u jedhamee kan

raawwatame osoo hin ta’in osoo hin beekamin ragaa
ykn odeeffannoo dogoggoraa kennuun ykn ragaa ifa ta’e
gabaasa xumuraa keessatti osoo hin hammatamin yoo hafe
jechuu dha. Haata’u jedhamee kan raawwatamu
Mallaamaltumma (fraud) yoo ta’uu , Osoo hin beekamin
kan raawwaatamu dogoggoraa (error)
144
 Sdarkaa gabaasa-2400..
2430. Odiitii Sadarkaa eeggatee hin raawwatamin
beeksisuu (disclosure of non compliance with
standard)
Raawwii sadarkaa osoo hin eeggatin raawwataman
hojii odiitii irratti dhiibbaa kan godhan yoo ta’u
gabaasni odiitii qabxiiwwan kanatti aananii ibsaman
agarsiisuu qabu.
Sadarkaalee hin kabajamin hafe,
Sababa sadarkaaleen hin kabajamnee,
Sadarkaaleen osoo hin kabajamin hafuu isaatiin hojii
odiitii irratti dhiibbaa inni hordofsiise
 …S
Sdarkaa gabaasa-2400..

2440 Bu’aa oditii raabsuu ( disseminating Results )

Qaamoota dhimmi ilaaluu addaan baasuu!
Bu’aalee odiitii qaamoota dhimmi ilaaluuf
(appropriate individuals) raabsuu.
 Sdarkaa gabaasa-2400...
2440. A1 Ittigaagafatamaan adeemsa oodiitii keessaa
gabaasa odiitiicha irraatii ga’ee qaban akka beekan
gochuun irra jira.
Itti gaafatamtoonni odiitii keessaa bu’aa odiitii
teessoodhan oogganaa mana hojichaaf/ dhiyeessuun
galagalchaan qamoolee odiitiicha irraatii ga’e qaban
beeksiisuun irra jira.
Gabaasa xumuraa qopheessan raabsuun dura
argannoowwan fi yaadawwan kenname irratti itti
gaafatamtooni dhimmi ilaalu waliin mar’ii ba’iinsaa
(Exist conference) taasiisamuun irra jira
147
 …Sdarkaa gabaasa-2400.

Mariin kun yeroo odiitiin gaggeeffamaa jiru ykn

xumura hojii odiitiitti irratti ta’uu ni danda’a.
(Discussions of conclusions and recommendations
are usually accomplished during the course of the
audit and/or at post-audit meetings)
Tooftaan biroo immoo wixinee gabaasa odiitii
(review of draft) irratti adeemsi hojii odiitii keessaa
(management of the audited activity.) gamaaggama
akka irratti gaggeessan gochuu.

148
 Sdarkaa gabaasa-2400..

Kaayyoowwan marii
1) Yaada gabaasicha irratti jiruu gamaaggamuuf,
2) Argannoowwan fooyyeessuu, sirreesuu, ykn.
hambisuu kan danda’an ta’anii odiitiif kan hin
dhiyaatin ragaan dabalataa yoo jiraate oditarootaaf
akka dhiyaatan gochuuf,
3) Ragaan dabalataa kan hin jirre ta’uu mirkaneessuu
fi yaada xumuraa gabaasichaa cimsuuf, Ykn wixinee
gabaasa odiitii (review of draft) irratti
maanageemeentii kutaa hojii odiitii ta’e
(management of the audited activity.) yaada akka
irratti keennuu gochuu
 Sdarkaa gabaasa-2400…

4. Gabaasichi erga bahii ta’ee booda komeewwanii fi

wal-dhabiinsa mul’achuu danda’an dursuudhaan
hambisuu danda’uu,
5. yaadaa fi argannoowwan gabaasicha keessatti
ibsaman irratti ejjennoon waliigalaa akka jiraatu
gochuudhaan gabaasa sirrii ta’e baasuuf
6. Bu’a odiitii irraatii tarkanfiin akka fudhatamuu
tasiisuuf ta’a.
 Sdarkaa gabaasa-2400…

Eenyu faatii marii irraatii hirmaatan?

Itti gaafatamtoonni hirmaatan, akkaata mana hojii fi
akaakuu gabaasichaatti garaagarummaa yoo qabaatan
iyyuu yeroo baa’yee itti gaafatamtoota hojiicha gadi-
fageenyaan beekanii (who are knowledgeable of
detailed operations) fi yaada gabaasicha irratti dhiyaate
hojii irra oolchuuf aangoo qaban.(who can authorize
the implementation of corrective action) ta’uu qaba
 Sdarkaa gabaasa-2400…

Gabaasan xumuraa eenyuufaf ga’uu

qabaa?Gabaasni odiitii itti gaafatamtoota
ofumma isaaniitti tarkaanffi sirreessa
fudhataniif ykn itti gaafatamtoota
tarkaanffiin sireesa fudhatamuu
isaamirkaneessuu danda’aniif (those who are in
a position to take corrective actions or ensure that
corrective actions are taken) ta’uun irra jira.
 Sdarkaa gabaasa-2400

Gabaasni odiitii inni xumuraa mallattaa’e gabaasa

cuunnfaa (Executive summary) qaama ol’aanaaf
darbuu qaba.
Gabaasni qaama ol’aanaaf dhiyaatu qofaatti ykn
gabaasaa guutuu waliin dhiyaachuu ni danda’a.
 Sdarkaa gabaasa-2400

2440.C1 Itti gaafatamaan Odiitii keessaa gabaasni

odiitii taajajiila gorsaa dabarsuuf itti
gaafatamummaa ni qaba.
Odiitaroonni keessaa tajaajila gorsaa akka kennan
erga ta’ee booda itti gaafatamaan odiitii keessaa
mana hojiicha gabaasa xumuraa mammila
tajaajila gorsa argateef dhiyeessuu qaba.
154
 Sadarkaa gabaasa-2400

2440.C2- yaamuu tajaajilii gorsaa kennamuu

bulchiinsa sodaan,to’annoon fi rakkooleen
bulchiinsaa kan adda bahaan fi rakkooleen
kun rakkoo mana hojichaa ta’uusaan yoo itti
amaname oogganaa mana hojiichaaf gabaasa
godhamuu qaba.

155
 Sadarkaa gabaasa-2400

2440.C2- yaamuu tajaajilii gorsaa kennamuu

bulchiinsa sodaan, to’annoon fi rakkooleen
bulchiinsaa kan adda bahaan fi rakkooleen kun
rakkoo mana hojichaa ta’uusaan yoo itti amaname
oogganaa mana hojiichaaf gabaasa godhamuu
qaba.

156
 2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu

( Monitoring Progress)
Ittigaafatamaan adeemsa hojii odiitii kessaa
bu’aalee gabaasa odiitii sirna ittiin hordofuu
diriirsee hojii irra oolchuun irra jira
Sirna hordoffii yeroo diriiruu dimmoota
keessaatii hammatamuu qaban:
1. yeroo deebiin itti kennamu, (A time frame
within which management’s response)
2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu ..

2. Deebii manajiimentii mana hojichaa irraa

kenname gamaaggamuu
3. Deebii kennamee mirkaneessuu (Verification of
the response
Gabaasaaf deebiin quubsaa yoo kennamuuf baate ykn
tarkaanfiin yoo fudhatamu baate ykn manajimentii
mana hojichaa sadarkaa addaa addaa irra jiran
tarkaanfiin fudhatan quubsaa yoo ta’uu baate
gabasaamuu qaba.
 2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu..

Argannoo cimmaa ta’ee, rakkoo mana hojichaa irratti

kan hordofsiisu yoo ta’ ee fi manajimentiin
tarkaanfii ariifachiisaa akka itti fudhatu kan
barbaachisu yoo ta’ee , itti gaafatamaan odiitii
keessaa dhimmichaaf xiyyeeffannoon kennamee
tarkaanfiin sirreeffama hanga fudhatamutti
hordoofamuu qaba .

159
2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu…

Tarkaanfiin fudhatame karaa bu’aa qabeessa ta’een

hordofuu tooftaaleen (techniques) dandeessisu kan
kanatti aanu ni hammata.
Gabaasni odiitii itti gaafatamaa tarkaanfii
fudhachuu danda’uuf teessoodhaan akka gahuu
gochuu,
Deebii kenname gamaaggamuun tarkaanfiin
sirreeffamaa fudhatame gahaa fi yeroodhaan
ta’uusaa mirkaneessuu

160
 2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu…

Argannoo odiitii yeroo darbeen manajimentiin mana

hojichaa tarkaanfii fudhachuuf tataaffii inni godhe
gamaaggamuuf bu’uurra yaadawwan odiitiin tarkaanfi
sirreefamaa gochuuf yeroo murtaa’e fudhachuu,
(Receiving period of updates from management in
order to evaluate the states of management’s efforts to
correct previously reported conditions).

161
 2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu

Raawwiin hojii mana hojichaa akka hordofan ykn

tarkaanfii sirreessaa akka fudhatani itti
gaafatamuman kennameef irraa odeeffannoo ykn
ragaa fudhachuun gamaaggamuu,
Gabaasa odiitii keessatti yaadawwan kennaman irratti
deebii kennamanii itti gaafatamtoota mana hojichaa fi
oogganaa dhaaf gabaasa dhiyeessuu.

162
 2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu…

2500.A1- Itti gaafatamaan adeemsaa hojii odiitii

keessaa tarkaanfiin manajimentiin fudhate haala
barbachiisaadhaan ta’uusatiif ykn tarkaanfii
fudhachuu isaaniitiin hubaatii gahuu danda’u
beekanii tarkaanfii fudhachuu dhiisuuf kan
murteessan ta’uusaa mirkaneessuu kan dandeessisu
sirna hordoffi diriirsuun irra jira.

163
 2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu
Yeroo sirnii hordoffii diriirru dhimmootnni tilmaama
keessa galuu qabu.
Gabaasini bu’aa odiitii ykn yaadawwan
dhiyaatan ciima (significance) ta’uu,
Dhimmoota ibsaman sirreesuuf baasii
barbaachisu
Tarkaanifiin sirreeffamaa yoo fudhatame bu’aa
inni fidu (The impact that may result should the
corrective action is taken).

164
 2500 Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu
Wal-xaxiinsa tarkaanfii sirreeffamaa fudhatamu
(Complexity of the corrective action).
Tarkaanfii sirreeffamaa fudhachuuf daangaa
yeroo(time period) barbaachisu tilmaama keessaa
galuu qabu.
Ooggansii tarkaanfii fudhachuusaa jechaan ykn
barreeffamaan deebiin inni kennamu abba adeemsa
hojii odiitii keessaa gahaa ta’uu isaa yoo murteesse
fudhachuu ni danda’a. Hordoffiin haalaa akkasii
yeroo odiitii itti aanuu (as part of the next audit) ni
ta’a.
165
 2600. Sodaa fudhaatame gabaasuu
(Communicating the acceptance of risk)

Abbaan adeemsa hojii odiitii keessaa manajimentiin

kutaa hojii odiitii ta’e sodaawwan/ yaadoowwaan
fudhachuuf kan murteessan ta’uusaa yoo mirkaneesee
fi sodiichii yoo itii ammanamuu baatee dhimiicha
marii manajimentii ola’anaa (senior management)
waliin gageesuun irraa jira. Erga irraatii mariin
tasiifame boodaas dhimmiichii yoo formaata
argaachuu dadhaabe bordiidhaf dhiyaachuu qaba
.