IURA IN RE ALIENA

PRAWA NA RZECZY CUDZEJ

OGRANICZONE PRAWA
RZECZOWE
SŁUŻEBNOŚCI (SERVITUTES)

• Prawa na rzeczy cudzej,

• Ściśle ograniczone co do treści
• Chronione actiones in rem
• Warunkowe korzystanie z cudzej własności
• Poważne obciążenie własności rzymskiej
OGÓLNE ZASADY

• SERVITUS IN FACIENDO CONSISTERE NEQUIT

• Służebność nie może polegać na działaniu,
• Obciążony właściciel powstrzymuje się od działania
(non facere) albo znosi wykonywanie służebności przez
uprawnionego (pati).
SERVITUS IN FACIENDO
CONSISTERE NEQUIT
• Przy servitus oneris ferendi – właściciel gruntu
służebnego był zobowiązany do utrzymywania własnym
kosztem budynku wspierającego.
SERVITUS SERVITUTIS ESSE
NON POTEST
• Nie może istnieć służebność na służebności.
• Rzeczą służebną mogła być tylko rzecz materialna, nie
prawo.
SERVITUTIBUS CIVILITER
UTENDUM EST
• Służebność należy wykonywać oględnie, w sposób
najmniej uciążliwy.
NEMINI RES SUA SERVIT

• Nie można mieć służebności na własnej rzeczy.

• W przypadku zejścia się uprawnień, służebność gasła
(confusio).
POWSTANIE I ZGAŚNIĘCIE
SERVITUTES
• Z woli osób zainteresowanych (czynności prawne), z
wyj. tradycji – ta tylko co do res corporales
• Sł. Gruntów wiejskich (res mancipi) – przez mancipatio i
in iure cessio
• Sł. Osobiste – w testamentach
• Deductio – przez wyłączenie służebności z zakresu
zbywanego prawa
POWSTANIE I ZGAŚNIĘCIE
SERVITUTES
• Grunty prowincjonalne – umowy obligacyjne
• Ustanawiane przez sędziego (rozstrzyganie sporu
działowego)
• Przez zasiedzenie,
• Pod koniec pryncypatu i w dominacie – zasiedzenie
służebności na prowincjach (longi temporis praescriptio)
POWSTANIE I ZGAŚNIĘCIE
SERVITUTES
• Gasły z chwilą:
• - zniszczenia rzeczy obciążonej
• - zbiegu z prawem własności
• - zrzeczenia się
• - non usus (niewykonywanie w czasie)
• Sł. osobiste: przez śmierć i capitis deminutio uprawnionego.
OCHRONA SŁUŻEBNOŚCI

• Vindicatio servitutis (v. usufructus) – przysługiwała

uprawnionemu
• Potem Actio confessoria
• To actio in rem, skuteczne przeciw właścicielowi rzeczy
obciążonej, przeciw osobie, która kwestionowała prawo
powoda albo przeszkadzała w jego wykonywaniu.
SŁUŻEBNOŚCI GRUNTOWE

• Specyfika klimatu,
• Zwiększały użyteczność jednego gruntu
• Odpowiadały trwałej potrzebie
• Odpowiadały trwałej możliwości

• Grunt władnący – praedium dominans

• Grunt obciążony (służebny) – praedium serviens
SŁUŻEBNOŚCI GRUNTÓW
WIEJSKICH
• Servitutes praediorum rusticorum
• Najstarsze, należały do res mancipi, ułatwiały
komunikację, regulowały gospodarkę wodną.
• Iter – prawo przechodu przez cudzy grunt
• Actus – prawo przechodu + przepędania zwierząt przez
cudzy grunt
• Via – pr. Przechodu + przepędzania zwierząt +
przejazdu.
SŁUŻEBNOŚCI GRUNTÓW
WIEJSKICH
• Aquae ductus – prawo prowadzenia dopływu wody przez
cudzy grunt.
• Aquae haustus – prawo czerpania wody z cudzego
gruntu.
SŁUŻEBNOŚCI GRUNTÓW
MIEJSKICH
• Servitutes praediorum urbanorum
• Servitus oneris ferendi – prawo oparcia się o istniejącą
ścianę sąsiada,
• Servitus tigni immitendi – prawo wpuszczenia belki w
budynek sąsiada (aby oprzeć własny budynek).
• Servitus stillicendi – prawo okapu (kierowania wody
deszczowej na grunt sąsiada).
SŁUŻEBNOŚCI GRUNTÓW
WIEJSKICH
• Servitus altius non tollendi – ograniczenie budowy na
swym gruncie do określonej wysokości (aby sąsiadowi
pozostawić światło).
SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE

• Servitutes personarum
• Były formą bezpłatnego korzystania z cudzej rzeczy
• Umożliwiały alimentację żony, niezamężnych córek,
dzieci pozamałżeńskich
SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE

• Charakter osobisty i rzeczowy jednocześnie

• Były najwyżej dożywotnie i niezbywalne
• Obciążona była res (czyli każdoczesny jej dominus –
właściciel), np. grunty, rzeczy ruchome
USUFRUCTUS

• Usufructus est ius alienis rebus utendi, fruendi salva

rerum substantia (Paulus)
• Użytkowanie jest prawem używania cudzych rzeczy i
pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji
rzeczy.
• Nie było dziedziczne, nie było zbywalne.
USUFRUCTUS

• Można było zrzec się go na rzecz właściciela.

• Użytkownik mógł odstąpić, także za wynagrodzeniem,
wykonywanie swojego prawa, a gasło z zagaśnięciem
samego użytkowania.
USUFRUCTUS

• Cautio usufructuaria – stypulacja zabezpieczająca

przed niszczeniem substancji rzeczy i ociąganiem się ze
zwrotem
USUFRUCTUS

• Użytkowanie:
• Na gruntach, na ruchomościach ( stado, bydło, na całym
majątku)
• Na niewolniku (servus fructuarius)
QUASI - USUFRUCTUS

• „Jak gdyby użytkowanie”

• Od pryncypatu – na rzeczach zużywalnych
• Np. wino, oliwa, zboże, pieniądze
• Użytkownik nabywał ilość takich rzeczy na własność z
zabezpieczeniem zwrotu takiej samej ilości po
zakończeniu użytkowania.
INNE SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE

• Usus – używanie cudzej rzeczy+ pobieranie części

pożytków na własny użytek
• Habitatio – prawo mieszkania (bez prawa do pobierania
pożytków)
• Operae servorum et animalum – prawo korzystania z
cudzych niewolników i zwierząt (ustanawiane w
testamencie).
INNE PRAWA NA RZECZY
CUDZEJ

OGRANICZONE PRAWA
RZECZOWE
EMFITEUZA

• Była dziedziczna, zbywalna, to dzierżawa cudzych

gruntów, prawo rzeczowe o treści zbliżonej do prawa
własności.
• Obowiązek uprawy dzierżawionej rzeczy
• Rzymska dzierżawa długoterminowa (pochodziła z
Grecji).
KONTRAKT EMFITEUTYCZNY

• Cesarz Zeno (480r. n.e.)

• Na podstawie nieformalnej umowy
• Na podstawie testamentu właściciela.
EMFITEUTA

• Emfiteuza była dziedziczna, zbywalna – emfiteuta mógł

zawiadomić właściciela o tym zamiarze – właściciel miał
prawo pierwokupu (ius praelationis), płacił emfiteucie
cenę oferowaną przez kandydata na nabywcę.
• Właściciel, który nie skorzystał z tego prawa,
akceptował zbycie emfiteuzy i miał prawo do 2% ceny
sprzedaży (laudemium)
EMFITEUTA

• Pobierał wszystkie pożytki

• Mógł przeprowadzić zmiany w uprawach (inaczej niż
użytkownik)
• Nie mógł pogarszać rzeczy
• Wykonywał to prawo osobiście, pośrednio
(subemfiteuci, koloni).
ŚRODKI OCHRONY DLA
EMFITEUTY

• Powództwa petytoryjne (actiones utiles)

• Interdykty posesoryjne
OBOWIĄZKI EMFITEUTY

• Opłacanie właścicielowi czynszu (VECTIGAL), stałego

i umiarkowanego, regularnie
• Zaległości w 3 kolejnych ratach rocznych powodowały
odebranie emfiteuzy.
• Emfiteuta ponosił ciężary publiczne z gruntu
emfiteutycznego.
WYGAŚNIĘCIE EMFITEUZY

• Zniszczenie gruntu, zrzeczenie się emfiteyty, wykonanie

prawa pierwokupu, połączenie własności z emfiteuzą
(confusio)
SUPERFICIES

• Prawo powierzchni, na podstawie porozumienia osób,

• Prawo rzeczowe, dziedziczne i zbywalne
• Do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na
cudzym gruncie
SUPERFICIES

• Superficjariusz opłacał właścicielowi gruntu czynsz

roczny (SOLARIUM), korzystał ze szczególnej ochrony
posesoryjnej
PRAWO ZASTAWU

• Rzecz oddana jako zabezpieczenie rzeczowe kredytu

• Wierzyciel uzyskał środki ochrony procesowej erga
omnes
• Zastaw jest prawem akcesoryjnym (dodatkowym)
Celem jest zabezpieczenie istniejącego zobowiązania
PRAWO ZASTAWU

• Zastawca – ustanawiający zastaw jest dłużnikiem,

zabezpiecza wykonanie zobowiązania własnego (także
może być to osoba postronna)
• Zastawnik – przyjmujący, wierzyciel zastawny
PRAWO ZASTAWU

• To ograniczone prawo rzeczowe (ius in re aliena)

przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej w celu
uzyskania z niej zaspokojenia należności nie pokrytej
przez dłużnika.
3 POSTACIE REALNEGO
ZABEZPIECZENIA KREDYTU
• FIDUCIA – Dłużnik przenosił na Właściciela
własność rzeczy przez mancipatio lub in iure cessio.
To akt abstrakcyjny, dołączano umowę powierniczą
(pactum friduciae), w której zastrzegano zwrotne
przeniesienie własności po zaspokojeniu wierzyciela
(fiducia cum creditore contracta) – za Justyniana
usunięta.
• Słabo zabezpieczała interesy Dłużnika.
3 POSTACIE REALNEGO
ZABEZPIECZENIA KREDYTU
• PIGNUS – zastaw ręczny (wydanie rzeczy zastawionej
Wierzycielowi), bez przeniesienia własności,
• Stanowisko Wierzyciela było mocne – ochrona
posesoryjna+ powództwo rzeczowe
• Dłużnik wyzbywał się możliwości korzystania z rzeczy,
ale pozostawał właścicielem .
3 POSTACIE REALNEGO
ZABEZPIECZENIA KREDYTU
• HIPOTEKA – zastaw umowny, zastawca był
właścicielem + posiadaczem rzeczy.
PRAWO ZASTAWU

• Prywatna, nieformalna umowa,

• Z. ręczny – kontrakt realny (wydanie rzeczy)
• Jako dodatkowa klauzula, np.w najmie.
• Na podst. zwyczaju, przepisu prawa (milcząco) – na
rzeczach najemcy wniesionych do lokalu
wynajmującego
• Zastaw sądowy – dla celów egzekucyjnych
WYGAŚNIĘCIE ZASTAWU

• Spełnienie swojego zadania,

• Umorzenie zobowiązania, którego wykonanie
zabezpieczał (charakter akcesoryjny),
• Zrzeczenie się przez zastawnika,
• Nabycie przez właściciela rzeczy zastawionej,
• Zniszczenie rzeczy zastawionej.
PRZEDMIOT ZASTAWU

• Res corporales ( nieruchomości, ruchomości, niewolnicy)

• Od Cesarstwa – hipoteka generalna, na całym majątku
Dłużnika aktualnym i przyszłym (także incorporales)
• Zastaw wierzytelności (pignus nominis)
• Użytkowanie, emfiteuza, superficies, zastaw też
(podzastaw),
• Wszystkie rzeczy, które można było sprzedać.
REALIZACJA ZASTAWU

• Zastawnik zaspokajał się z rzeczy obciążonej przez

czynności prawne, faktyczną władzę nad rzeczą
• Z. ręczny – zastawnik miał rzecz od początku we
władaniu, środki ochrony posesoryjnej
• Z. umowny – zastawnik musiał uzyskać władanie
res.
• Interdictum salvianum – wydawany przez pretora
przeciwko dzierżawcy gruntu o wydanie
zastawaionego inwentarza
ŚRODKI PRZYSŁUGUJĄCE
WIERZYCIELOWI
ZASTAWNEMU:

• Powództwo o wydanie rzeczy obciążonej,

• Vindicatio pignoris
• Skuteczne erga omnes (wobec wszystkich)
UPRAWNIENIA
NIEZASPOKOJONEGO
WIERZYCIELA (W UMOWACH):

• LEX COMMISORIA – klauzula przepadku, w razie

zwłoki Dłużnika, na Wierzyciela przejdzie własność
rzeczy obciążonej
• PACTUM DE VENDENDO – umowa w sprawie
sprzedaży, upoważnienie Wierzyciela do sprzedaży
rzeczy obciążonej zastawem, do zaspokojenia się z
osiągniętej ceny
PACTUM DE VENDENDO

• Wierzyciel miał obowiązek sprzedaży rzeczy możliwie

najkorzystniej z nadwyżką (superfluum) ponad swą
należność wydać Dłużnikowi.
• Gdy nie mógł znaleźć nabywcy, Wierzyciel mógł
zatrzymać na podstawie przywileju cesarskiego rzecz
obciążoną zastawem na własność.
UPRAWNIENIA
NIEZASPOKOJONEGO
WIERZYCIELA (W UMOWACH):

• ZASTAW ANTYCHRETYCZNY – upoważniał

Wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy oddanej
mu w zastaw.
WIELOŚĆ ZASTAWÓW:

• Prior tempore potior iure – kto pierwszy co do czasu, ten

lepszy co do prawa
• Najlepszy zastawnik dla którego najwcześniej
ustanowiono prawo zastawu.
• Wierzyciele stojący niżej mogli zaspokoić wyżej
stojących i zająć ich miejsce (ius offerendi et
succedendi).
ZASTAWY
UPRZYWILEJOWANE:
• Hipoteka na rzecz fiskusa,
• Hipoteka generalna żony dla zabezpieczenia roszczeń o
zwrot posagu

• Brak jawności zastawu.

• W 472 r. cesarz Leon wprowadził pierwszeństwo dla
zastawów stwierdzonych dokumentem publicznym
(choćby późniejszych).