KABANATA 31

ANG SERMON

Nagsimulang magsermon si Padre Damaso sa pamamagitan

ng madalang at marahang boses na nagpapahayag ng: “At
ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang magturo
sa kanila, at hindi mo inalis ang iyong mana sa kanilang bibig at
binigyan mo sila ng tubig sa kanilang pagkauhaw !”
“Mga salitang sinabi ng Panginoon sa pamamagitan ng bibig
ni Esdras, aklat II, Kabanata IX, salaysay 20.”1 
Tuminging pahanga si Padre Sibyla sa predicador;2 si Padre
Manuel Martin ay namutla at lumunok ng laway:   iyon ay higit
kaysa kanyang binigkas.3
Nahiwatigan iyon ni Padre Damaso o kaya’y sa
dahilang namamalat pa nga ay umubo nang
makailan at ang mga kamay ay ipinatong sa babahan
ng banal na pulpito. Ang Espiritu Santo ay nasa
kanyang ulunan at bagong pinta pa lamang :
maputi, malinis, at mga paa at tuka ay kulay rosas.4 
1
MGA PALIWANAG
Maging sa pagpili ni Rizal sa talata ng Biblia para sa sermon ni Pray
Damaso ay hindi mai-aalis ang pagiging satiriko.

“At ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang

magturo sa kanila, at hindi mo inalis ang iyong mana sa kanilang
bibig at binigyan mo sila ng tubig sa kanilang pagkauhaw”

Kumakain ang mga prayle mula sa pagtuturo ng salita ng Diyos.

Kaya nga lamang ay labis-labis, kaysa sa kailangan ang kanilang
pagkain at napapakakaunti naman sa kabanalan na kanilang naibibigay
sa mga tao.
2
Bakit napatinging pahanga si Pray Sybila kay Pray Damaso?
Kahit na maliit ang pagtingin ni Pray Sybila kay Pray Damaso ay
hinangaan niya sa sandaling iyon, hindi dahilan sa kahusayan ng
prayleng ito sa pagsesermon. HUMANGA si Pray Sybila kay Pray
Damaso, dahilan sa nagamit niya ang nasabing talata ng walang kagatol-
gatol o takot man lamang.
3
Lumunok ng laway si Padre Martin – sa ating makabagong kasabihan
ay nilunok ang pride dahilan sa insecurity sa pambungad pa lamang ng
sermon ay nadama na niya na higit na mahusay sa kaniya si Pray
Damaso.
4
Siguro ay natatawa si Rizal habang sinusulat niya ito – ang presensiya
ng Espiritu Santo ay isang ispiritwal na pagsama ng diwa ng Diyos sa
isang mangangaral, pero ang satirikal na paglalarawan ni Rizal na ang

380
 “Marilag na ginoo (sa alkalde), lubhang mababait na mga
pari, mga Kristiyano, mga kapatid kay Jesucristo!”
Huminto nang matagal, muling inilibot ang tingin sa mga
nakikinig na nakamatyag at ang taimtim na pananahimik ay
ikinasiya ng kanyang kalooban.
Ang unang bahagi ng sermon ay dapat maging sa Kastila, at
ang isa ay sa wikang Tagalog:  Sasalitain nila ang lahat ng wika..5
Matapos ang mga pagtukoy ay huminto at iniunat niya nang
majestic ang kanang kamay na tumuturo sa altar samantalang
tinitingnan ang alkalde; pagkatapos ay dahan-dahang
humalukipkip na walang kasali-salita, ngunit nang makaraan ang
tigil ay kumilos, inilungay sa dakong likod ang ulo,6 tumuro sa
pintong malaki, na mabilis na pinutol ang hangin ng kamao, 7
bagay na inakala ng mga sakristan na iyon ay isang utos kaya’t
isinara nila ang mga pintuan;8 ang alperes ay naligalig at nag-

Espiritu Santo ay hindi ispiritwal kundi isang imahe lamang – para

bang pinilit na ilagay ang presensiya ng Espiritu Santo sa pulpito ng
simbahan, dahilan sa ito ay imahe lamang, sa ayaw at gusto nito ay
nakalagay siya doon. Tandaan na hindi na kailangan ng imahe, sa
isang pananambahan na dinadalaw at nadarama ang presensiya ng
espiritu santo sa ispiritwal na pamamaraan.
5

Sa sinulat ni Girioniere na isang dating manggagamot na Hukbong

Nabal ng Pransiya na naglingkod sa pamahalaan ng Espanya sa
Pilipinas noong 1820-1840, ay nagsabi tungkol kay Padre Miguel
Francisco na isang kura paroko:

“I can only reproach him with one thing to be regretted, which is

that he did not preach sufficiently to his flock. He gave only one
sermon annually, and then his discroure was always the same,
and divided into two parts; the first was in Spanish, for the
edification, and the second in Tagaloc (sic) for the Indians.”
6
Sa bahaging ito ay walang ipinagamit si Rizal na anumang salita kay
Padre Damso, subalit nagawa niyang bigyan ng projection ang
makapangingibabaw na kapangyarihan ng prayle kaysa sa alkalde ng
lalawigan. Kung ayaw mong maniwala, gayahin mo ang arte ni Padre
Damaso sa harapan ng gobernador ng inyong lalawigan – tiyak na
sisipain ka ng mga bantay niya.
7

Simbolismo na kapag hindi sumunod sa kanila ay lalayas ang alkade sa

kapangyarihan. (Alalahanin na sa Kabanata 4 ang mabuting alkalde ng
lalawigan na naalis sa tungkulin noong nasa bilangguan ang ama ni
Ibarra. Kabanata 4)
8
Kung hindi mo naiintindihan ang Talababa 6-7, para ka naring
sakristan.

381
alinlagan, sa kung nararapat ang umalis o maiwan,9 nguni’t ang
predicador ay nagsisimula na sa pagsasalita na ang tinig ay
malakas, buo at matunog:10  tunay ngang ang “ama” ay matalino
sa panggagamot.
“Maliwanag at nagniningning ang altar, malapad ang
pintong malaki, ang hangin ay siyang sasakyan ng banal na
salitang Diyos na lumalabas sa aking bibig, pakinggan nga ninyo
sa tulong ng tainga ng kaluluwa at ng puso upang ang mga salita
ng Poong Diyos ay huwag mahulog sa lupang mabato at kainin sila
ng mga ibon ng impiyerno, kundi ang kayo ay tumubo at lumago,
na parang isang banal na binhi sa bukirin ng ating kagalang-
galang at mala-serafikong si San Francisco!  Kayo, mga malalaking
makasalanan, na nakabilanggo sa mga moro ng mga kaluluwa, na
kumakalat sa mga dagat ng buhay na walang katapusan at
nakasakay sa malalaking sasakyan ng katawang tao at mga bisyo
ng buhay na ito, kayong nagagapos ng mga salang kalibugan at
pakiki-apid at sumusunod kayo sa mga bangka ng taga-
impyernong si Satanas, pagmasdan ninyo nang magalang na
pagpapakumbaba ang nanunubos ng mga kaluluwa sa kamay ng
demonyo, ang mapusok na Gideon,11 ang bayaning David, ang
mapagtagumpay na Roldan ng Sangka-kristiyanuhan, ang
guwardiya sibil ng langit, na matapang pa kaysa lahat ng
guwardiya sibil, kahit na pagsama-samahin,” (Ikinunot ng alperes
ang noo)12 “opo, ginoong alperes, lalo pang matapang at
makapangyarihan, na walang baril kundi isang krus na kahoy, at
tumatalo sa walang kapagurang tulisan ng kadiliman at sa lahat
ng kampon ni Lucifer at inutas sana silang lahat, kundi lamang
walang kamatayan ang mga espiritu!  Ang mga kahanga-hangang
ito na nilikha ng Diyos, itong dakilang bagay na hindi mangyayari
ay ang pinagpalang si Diego sa Alcala, na kung gagamitan ko ng
pagpaparis, sapagka’t ang pamamaris ay nakatutulong na mabuti
9
Ang pailalim na kahulugan sa aktwasyon ng alperes ay kung aalis siya
o maiiwan na sunod-sunuran sa simbahan.

Mapansin na naipit na sa kalagayang panlipunan ang alkalde na puno

10

ng pamahalaan at ang alperes na puno ng hukbong sandatahan.

11
Gideon – mandirigmang Hebreo sa Matandang Tipan na lumaban sa
mga mananakop na Medianita. Sa pamamagitan ng kaniyang ilang mga
kasamahan ay napalayas ang mga mananakop.
12
Ginamit ni Pray Damaso ang pulpito upang maliitin hindi lamang ang
mga Pilipino, kundi maging ang mga kinatawan ng kolonyal na
pamahalaan. Sa pamamagitan ng mga sermon ay naipapakita ng mga
prayle sa mga Pilipino ang kanilang kapangyarihan dahilan sa maari
nilang lapastanganin sa pulpito ang mga kinatawan ng kolonyal na
pamahalaan.

382
sa pagkakaunawa ng mga bagay na hindi maunawaan, gaya ng
sinabi noong isang tao, ay sinasabi ko nga na ang dakilang banal
na ito ay isa lamang na pinakadukhang kawal, isang tagapagkain
lamang sa aming makapangyarihang corporacion, na mula sa
langit ay pinamamahalaan ng aming mabait na San Francisco,
corporacion na ikinararangal kong kaaniban, na bilang kabo o
sarhento, sa awa ng Diyos.”13
Ang mga hangalan na indio ayon sa tagapagbalita ay walang
nauunawaan sa salaysay na iyon, maliban sa mga salitang
guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco;14 napuna nila
ang pag-asim ng mukha ng alperes, ang anyong palaban ng
nagsesermon at kanilang iniisip na kinagagalitan ni Padre Damaso
ang alperes dahil sa hindi hinuhuli ang mga tulisan.15 Si San
13

Tandaan na kapistahan ni San Diego, pero sa sermon ay ipinakita na

ang santo ay isa lamang pinakadukhang tagapagpakain (maaring uldog
na taga-luto – kabanata 3) ng corporacion Franciscano samantalang
ipinakikilala ni Pray Damaso na siya ay isang kabo o sarhento. Para sa
karagdagang kaalaman ukol kay San Diego ay nakuha namin ang
ganitong datos ukol sa santo

St. Didacus [Spanish = San Diego.] Lay brother of the Order of

Friars Minor, birth uncertain; died Alcalá, Spain, 12 Nov., 1463. -
He was born of poor parents who placed him under the direction of
a hermit living in the neighborhood of San Nicolas del Puerto, his
native town. Feeling himself called to the religious life, he applied for
admission to the Franciscan Order at the convent of Arizafa and
was received as a lay brother. In 1445 he was chosen guardian of
the Franciscan community on the Canary Island of Fortaventura;
and though it was an exception to the ordinary rules for a lay
brother to be made superior, his great zeal, prudence, and sanctity
fully justified his choice by the religious of Castile. He remained
superior at Fortaventura until 1449 when he was recalled to Spain,
whence he went to Rome to be present at the canonization of St.
Bernardine of Siena in 1450. At Rome he fulfilled the humble office
of infirmarian in the convent of Ara Coeli; and his biographers
record the miraculous cure of many whom he attended, through his
pious intercession. He was finally recalled to Spain and was sent by
his superiors to Alcalá where he spent the remaining years of his life
in penance, solitude, and the delights of contemplation. St. Didacus
was canonized by Sixtus V in 1588. His feast is kept in the order on
the twelfth of November. (www.newadvent.org)

Ang mga Pilipino noon ay nagsisimba kahit na hindi nila naiintindihan

14

ang sermon dahilan sa ito ay nasa wikang Espanyol o kaya ay sa Latin.

15

Sa pamamagitan ng ganitong paksa ng sermon sa pulpito ay

nararamdaman ng mga Pilipino ng ang malaking kapangyarihan ng mga

383
Diego at si San Francisco na ang siyang gagawa niyon, gaya ng
nakaguhit sa isang larawan na nasa kumbento sa Maynila, na sa
pamamagitan lamang ng kanyang cordon ay napigil ni San
Francisco ang paglusob ng mga Insik noong mga unang taon ng
pagkakatuklas sa mga lupaing ito.  Lubha ngang nasiyahan ang
mga mapanata, pinasalamatan sa Diyos ang tulong na ito dahil
sa hindi sila nag-aalinlangan sa paniniwalang kapag nawala na
ang mga tulisan ay isusunod na pupuksain naman ni San
Francisco ang mga guwardiya sibil.16  Lalo nilang pinagbuti ang
taimtim na pakikinig kay Padre Damaso, na nagpatuloy:
          “Mga iginagalang na ginoo:  Ang mga bagay na malalaki ay
sadyang malaki kahit na mapalagay sa gitna ng mga maliliit, at
ang maliliit ay maliit din kahit na nakatabi sa malalaki.  Ito ang
sabi ng Kasaysayan, nguni’t sa dahilang ang kasaysayan ay may
isang tama at siyamnapu at siyam na kamalian sa bawat isang
daang sabihin, dahilan sa ito ay gawa ng tao, at ang mga tao ay
nagkakamali:  errare est hominum gaya ng sabi ni Cicero, ang may
bibig ay nagkakamali gaya ng kasabihan sa aking bayan, ay
lumalabas na mayroon pang malaking katotohanan na hindi
sinasabi ng Kasaysayan.17  Ang mga katotohanang ito, mga
iginagalang na ginoo, ay sinasabi ng Espiritu Divino sa kanyang
dakilang karunungan na hindi naunawaan kailanman ng pag-iisip
ng tao magmula pa noong kapanahunan nina Seneca at
Aristoteles, iyang mga marurunong na kaparian ng matandang
panahon, hanggang sa ating makasalanang kapanahunan, at ang
mga katotohanang ito’y hindi iba kundi, ang mga maliliit na bagay
ay hindi parating maliit, kundi, sila’y malalaki, hindi sa piling ng
maliliit, kundi, sa piling ng mga lalong malalaki sa lupa at sa
langit, at sa hangin at sa ulap, at sa tubig at sa himpapawid, at sa
kabuhayan at sa kamatayan!”
“Amen!” ang sagot ng guro ng V.O.T. at nag-antanda.
Ibig ni Padre Damaso na pahangain ang mga nakikinig sa
mga bigkas na ito na kanyang natutuhan sa isang dakilang

prayle.
16

Sa pamamagitan ng sinulat ni Rizal ay makikita ang pagkamuhi ng mga

Pilipino sa mga guardia sibil – makikita din na kanilang inaasahan ang
pagtulong ng Diyos sa magiging paglipol na ito sa sandatahang lakas na
sumasalot sa bayan. Mula rin sa sinulat ni Rizal ay makikita na ang
isa sa mga paraan ng kanilang magiging pakikipaglaban ay sa
pamamagitan ng kilusang milenaryo.
17

Isang patagong puna na ipinararating ni Rizal sa mga matatalinong

Pilipino na kaniyang mga mambabasa – kailangan na pag-aralan ng
kritikal ang kasaysayan. Maging masakit man ang matutuklasan.

384
predicador sa Maynila,18 at gayon nga ang nangyari, ang kanyang
espiritu santo (tagadiktang prayle) ay napamulala dahil sa gayon
karaming katotohanan ay nangailangang sipain ng paa upang
maalaala ang kanyang tungkulin.19
“Nahaharap at lantad sa inyong mga paningin!” ang sabi ng
espiritu santong tagadikta ni Padre Damaso, mula sa ibaba.
“Patente (Nahaharap) at lantad sa iyong mga mata ang
katunayang tiyak, at hindi mababali, ng kupas na katotohanang
ito!  Patente rin iyang araw na kabaitan, at sinabi kong araw at
hindi buwan sapagka’t walang malaking kabuluhan ang
pagkinang ng buwan sa gabi; sa bayan ng mga bulag, ang pisak
ang isang mata’y siyang hari:20  sa gabi ay maaring kuminang ang
isang ilaw, ang isang munting bituin:  ang lalong may malaking
kabuluhan ay ang mangyayaring kuminang sa umaga na gaya ng
ginagawa ng araw:  gayon ang kinang ng kapatid na Diego, kahit
nasa gitna ng lalong malalaking santo!  Nariyang nakaharap at
lantad sa inyong hindi-pananalig ang lalong wastong yari ng
Lumikha upang halayin ang mga malalaki sa lupa, oo, mga
kapatid ko, patente, patente sa lahat, patente!” Ang isang tao ay
tumindig na namumutla at nanginginig at nagtago sa isang
pakumpisalan.  Siya ay nagbibili ng alak na nakatulog at
napanaginip na hinihingan siya ng patente ng mga karabinero, at
siya ay wala noon. May nagsasabing ang taong ito ay hindi
lumabas sa kanyang pinagtaguan samantalang may sermon.21
18

Ano ang natutunan ni Padre Damaso sa dakilang predicador sa

Maynila? Tingnan ang talababa bilang 5 sa itaas at ito ang
magpapatunay na nabasa ni Rizal ang ulat ni Girioniere tungkol kay
Padre Miguel Francisco na isang kura paroko
19

Nalito ang tagadikta dahilan sa nagsisimulang magsalita si Pray

Damaso ng mga sermon na wala sa talaan na kaniyang ididikta. Pati
kaya ang pagdidikta ay natutunan ni Padre Damaso kay Padre Miguel
Francisco?
20
Nagsisimula nang patama kay Ibarra – parang nais na palabasin na sa
lipunan ng mga mangmang ay nagiging makapangyarihan ang mga
nagtataglay ng kaunting kaalaman. Subalit maaring mayroong
pabaligtad na mensahe rito si Rizal – ang mga Pilipino ay mangmang
at ang mga prayle na kakaunti ang nalalaman ang naghahari-harian.
21

Ang patente noon ay katulad sa lisensiya na nagpapahintulot sa

pagtitinda sa ngayon. Inaakala ng nagsisimba na ang sinasabi ni Pray
Damaso na patente ay ang lisensiya ng tindahan.
Bakit nagtago ang tao? Tandaan na ang tao ay natutulog habang
nagmimisa, naalimpungatan at inakala na - mga karabinero ang
humahanap sa kaniya ng patente at dahilan dito ay nagtago dahilan sa

385
 “Mababang-loob at matimping santo, ang iyong krus na
kahoy (samantalang ang hawak ng larawan ay pilak na krus), ang
iyong dukhang abito ay nagbibigay-karangalan sa dakilang
Francisco na ama naming hinuhuwaran!22  Aming ikinalat ang
iyong banal na lipi sa buong mundo, sa lahat ng sulok, sa mga
siyudad, sa mga bayan, na hindi tinatangi ang maputi sa itim
(pinigil ng Alkalde ang paghinga),23 nagtiis ng mga pagtitimpi at
mga pahirap ang iyong banal na lipi ng pananalig at militanteng
pagsamba (ah, ang hinga ng alkalde),24 na nagpapatuwid sa
mundo at pinigil na mahulog sa bangin ng pagkawasak!”
            Ang mga nakikinig, pati na si Kapitan Tiyago, ay unti-unti
nang naghihikab. Hindi iniintindi ni Maria Clara ang sermon;
batid niyang si Ibarra ay kalapit at ito ang nasa isip,
samantalang tinatanaw na kasabay ang pamamaypay ang baka
ng isa sa mga evangelista na ang anyo ay waring isang munting
kalabaw.25
maari siyang makulong o hingiin ng malaking suhol dahilan sa paglabag
sa batas.
22

Sa mga pananalitang inilagay ni Rizal sa kaniyang tauhan na si Pray

Damaso ay isang anyo ng pang-iinsulto. Hinuhuwaran daw nila si San
Francisco, ang santo na noong nabubuhay ay napakadukha,
samantalang sila ay nagpasasa sa kayamanan.
23
MATINDING PALIWANAG
“Aming ikinalat ang iyong banal na lipi sa buong mundo, sa lahat ng
sulok, sa mga siyudad, sa mga bayan, na hindi tinatangi ang maputi sa
itim”
Grabe si Rizal, kahit ang sermon ni Padre Damaso ay ginamit niya upang
tudyuhin ang mga prayle. Ibig sabihin ay wala silang piniling lugar at
kulay ng tao ang mga prayle sa pagkakalat ng kanilang banal na lipi.
Maging si Padre Damaso ay nagkalat ng kaniyang banal na lipi kay
Donya Pia Alba.

Bakit hindi naintindihan ng alkade?

Tinatamaan ang alkalde dahilan sa mayroon siyang diskriminasyon
laban sa mga may kulay ang balat. Gusto lamang ng alkalde ay mga
kapwa niya puti ang kaniyang kalatan ng lahi.
24
“ah, ang hinga ng alkalde” Bakit?
Akala ng alcalde ay ang tinutukoy sa pagkakalat ng lahi …
Ngayon hindi mo na ako mapagbibintangan na malisyoso sa aking
pagpapakahulugan sa mga salita ni Rizal sa Noli Me Tangere. Basa ka
lang, hindi ka mabibigo na makatagpo pa ng maraming mga luntiang
bulaklak ng kaisipan ni Rizal.

25
Hindi iniintindi ni Maria Clara ang sermon at ang iniisip niya ay si
Ibarra. Huwag kang masa-shock pag nalaman ninyo mamaya ang

386
 “Dapat masaulo nating lahat ang mga Banal na
Kasulatan,26 ang buhay ng mga banal,27 at sa gayong paraan ay
hindi ko na kailangan ang pangaralan kayo, mga makasalanan;
dapat ninyong matanto ang mga bagay na lubhang mahahalaga at
kailangan na gaya ng Ama Namin, kahi’t na ang marami sa inyo ay
nakalimot sa gayon dahil sa pamumuhay ninyong parang
protestante o erehe, na hindi gumagalang sa mga kahalili ng
Diyos, gaya ng mga Insik, ngunit kayo ay mahuhulog sa
impiyerno, lalong kasakit-sakit ang kahihinatnan ninyo, mga
condenado!”
“Aba, cosa ese pale Lamaso, ese (Aba, ano iyan Padre
Damaso, ano iyan)!” ang bulong ni Insik Carlos na tiningnang
pagalit ang nagsesermon, na patuloy rin sa pagbanggit ng mga
salitang na noon din lamang na inisip at nagpapasambulat ng
katakut-takot na sumpa at pagtutungayaw.
“Mamamatay kayo sa loob ng pagkakasala, mga liping
erehe!  Kayo ay pinarurusahan na ng Maykapal sa lupa pang ito sa
pamamagitan ng mga kulungan at
bilangguan!   Ang mga magkakaanak, ang
28
mga
babae ay dapat lumayo sa inyo, dapat kayong
ipabitay ng lahat ng maykapangyarihan upang
huwag dumami ang binhi ni Satanas sa halamanan ng
Maykapal!29 Sinabi ni Jesucristo:  Kung mayroon kayong isang
masamang bahagi sa katawan na nag-uudyok sa pagkakasala, ay
putulin ninyo, inyong itapon sa apoy…” Hilakbot na si Padre

iniisip ni Maria Clara.

26

Sauluhin ang Banal Na Kasulatan! Diyos ko po, napakahirap yata

noon. May alam nga akong preacher nagyayabang na nabasa at nasaulo
niya daw ang Biblia. Ayon tumutulo laway, kahit nangangaral sa pulpito
at sa harap ng telebisyon.

27
Bakit ipinababasa ni Pray Damaso ang ukol sa buhay ng mga banal?
Ito ay dahilan sa sila ang nagtitinda ng mga aklat ukol sa buhay ng mga
santo/santa ng simbahan. Walang pinag-iwan sa ating panahon na ang
mga instruktor ng kolehiyo na ang kanilang mga isinulat na libro na
mismo ang ipinagbibili at ipinagagamit sa kanilang mga mag-aaral.

28
Pinapatutsadahan ang ama ni Ibarra.
29
Nagpaparinig kay Maria Clara na dapat na lumayo ito kay kay Ibarra.
“upang huwag dumami ang binhi ni Satanas sa halamanan ng
Maykapal!”
Saan kaya naroon ang halamanan ng maykapal? Paumanhing muli
dahilan sa ang tamang kasagutan ay dapat na sa Latin.

387
Damaso, nalimot na ang kanyang talumpati at kanyang
retorika.30
            “Naririnig mo ba?” ang tanong ng isang nag-aaral na taga-
Maynila sa kanyang kasama, “magpuputol ka ba?”
            “Ha!  Magputol muna siya!” ang sagot ng isa na itinuro
ang nagsesermon.31
            Si Ibarra ay di-mapalagay; tumingin
sa kanyang paligid at humanap ng isang sulok,
ngunit ang simbahan ay punung-puno.  Walang
naririnig ni napapakinggan si Maria Clara, na nalilibang sa
pagsisiyasat sa kuwadro ng mga kaluluwa sa purgatoryo , mga
kaluluwang anyong babae at lalake na pawang hubad,
nangakamitra, capelo o  toca, na nasusunog sa apoy32 at
nangungunyapit sa cordon ni San Francisco na hindi mapatid
kahi’t na gayong karami ang nakakapit.33
            Ang Espiritu Santong prayle (paring tagadikta ni Padre
Damaso), dahil sa pagsambit na iyon ng mga salitang wala sa
aklat, ay nalito at tumalon ng tatlong salaysay, at diniktahan nang
mali si Padre Damaso na humintong humihingal dahil sa sinabing
mga tungayaw.34 “Sino sa inyo mga makasalanang dumidinig sa
akin ang makahihimod sa isang maralita at dungis-dungisang
30
Bakit nanghilakbot si Padre Damaso, pagkatapos niyang banggitin ang
talatang iyon sa Biblia at nalimot na ang kanyang talumpati at kanyang
retorika? KASI SIYA MISMO AY TINAMAAN NG NASABING TALATA SA
BIBLIA at NATATAKOT SIYANG MAPUTULAN NG BAHAGI NG
KATAWAN NA NAG-UUDYOK NG KASALANAN.
31
Malinis ang pagbibiro ni Rizal dito kahit na ito ay mayroong tinutukoy
na kalaswaan. Sinabi ng estudyante na mauna na si Pray Damaso na
magpaputol ng bahagi ng katawan na nag-uudyok sa tao ng
pagkakasala, bago siya. Ngayon alam na ba ninyo kung bakit
nanghilakbot si Pray Damaso noong mabanggit niya ang talata ukol sa
pagpapaputol ng bahagi ng katawan na nagtutulak sa tao sa
pagkakasala.
32

Bakit kaya nalilibang si Maria Clara sa pagtingin ng larawan ng mga

hubo at hubad na lalaki at babae at nasusunog (nag-iinit) sa apoy?
Maalala sana na hindi niya iniintindi ang sermon at ang nasa isipan niya
ay si Ibarra. Mayroon siyang iniisip na iba. Naala-ala kaya niya ang
kaniyang tinamong ligaya sa Kabanata 22.
33
Napakapilyo ni Rizal, pati ang mga nakamitra (obispo) ay nasusunog
din ang kaluluwa sa purgatoryo.
34
Nalito at nagkamali ang prayleng tagadikta dahilan sa maraming mga
tungayaw, ang binanggit ni Pray Damaso at hindi niya ito nakita na
nakasulat sa kaniyang kuwaderno.

388
pulubi?  Sino?  Sumagot at itaas ang kamay!   Wala! Batid ko
na:  tangi ang isang banal na kagaya ni Diego sa Alcala ang
makagagawa noon; kanyang hinimod ang lahat ng kabulukan,35 
samantalang sinasabi sa isang nahahangang kapatid na:  Ganito
ang panggagamot sa  maysakit na ito!  O, paglingap Kristiyano!  O,
pagkahabag na walang katulad!  O, kabaitan ng mga kabaitan!  O,
huwarang hindi mapaparisan!  O, panghalinang walang dungis…”
At isinunod ang isang mahabang tala na pawang pahanga,
sabay sa paghalukipkip, pagtataas at pagbababa ng mga bisig na
waring may nasang lumipad o makagulat sa mga ibon.
“Bago namatay ay nagsalita siya ng wikang Latin kahit hindi
marunong ng Latin!36 Mangagulat kayo mga makasalanan!  Kayo,
kahit na ninyo pinag-aaralan ang Latin at kayo ay nagyayabang sa
pinag-aralan, ay hindi kayo makapagsasalita ng Latin,
mamamatay kayong hindi ninyo masasalita!  Ang pagsasalita ng
wikang Latin ay isang biyaya ng Maykapal, kayat ang Iglesia ay
nagsasalita ng wikang Latin!  Ako man ay nagsasalita rin ng
wikang Latin.  At ano?  Maikakait ba ng Diyos sa kanyang ginigiliw
na si Diego ang gayong kaaliwan?  Maaari ba siyang mamatay
nang hindi nagsasalita ng Latin?  Hindi mangyayari!  Kung gayo’y
hindi magiging matapat ang Diyos, hindi siya Diyos!  Nagsalita nga
ng Latin at ang bagay na ito ay pinatutunayan ng mga manunulat
ng kapanahunang iyon!
At tinapos ang kanyang pasimulang banggit sa bahaging lalo
niyang pinaghirapan na sinipi sa isang dakilang kinopya kay
Ginoong Sinibaldo de Mas.37 “Binabati nga kita, pinagpipitagang
35
“Batid ko na:  tangi ang isang banal na kagaya ni Diego sa Alcala ang
makagagawa noon; kanyang hinimod ang lahat ng kabulukan” Dito
talagang nakatago ang malupit na pag-alimura ni Rizal sa mga prayle.
isang banal na kagaya ni Diego sa Alcala ang makagagawa noon – isang
gaya niyang Pransiskano ang makagagawa noon. kanyang hinimod ang
lahat ng kabulukan – bahala na kayong mag-isip ng lahat ng
nilalabasan ng kabulukan.
36
Sa patawang ito ay naipakita ni Rizal kung papaano nambobola na
lamang ang mga prayle sa kanilang mgasermon. Dahil sa inaakala nila
na ganap ang katangahan ng mga Pilipino.
37
Sinibaldo de Mas – isa sa mga Espanyol na nakarating at nagmasid sa
kalagayan ng Pilipinas at isinulat ang kaniyang mga obsebasyon ukol sa
pamamahala ng Pilipinas sa pamamagitan ng kaniyang aklat na Informe
sobre el estado de las slas Filipinas en 1842 – ang aklat ay nalathala sa
dalawang volume sa Madrid. Ang ikalawang volume ay limitado lamang
ang kopya at ipinamahagi sa mga piling opisyal sa Madrid – sa nasabing
bahagi ay kaniyang hinulaan ang maaring pagkawala ng Pilipinas sa
kapangyarihan ng Espanya.

389
Diego, na kapurihan ng ating corporacion!  Ikaw ay huwaran sa
kabaitan, maamo na may dangal; mapagpakumbabang dakila;
masunuring may may kalakasan, mahinahong may hangarin,
kalabang may pagtatapat, mahabaging nagpapatawad; kabanalang
may budhi; puno ng pananampalataya at panata; mapaniwalaing
may tapat na loob; mapagtimping may pag-ibig; walang kibong
may lihim; nagbabatang may pagtitiis; matapang na may takot;
mapagpigil na may loob; pangahas na may buo ang loob;
masunuring nagpapasailaim; mahiyaing may pagmamataas;
masinop sa kanyang ari, na may pagkamapawalang-halaga; sanay
na may kasapatan; maayos na may pinag-aralan; matalinong may
katalasan; mahabaging may awa; maingat na may kahihiyan;
mapaghiganting may katapangan; maralita dahil sa kasipagan na
may pagsang-ayon; bulagsak na may pagtitipid; masipag na may
pagkapabaya; matipid na mapagbigay; walang malay na may
pagkaalam; mapagbago na may panuntunan; mapagwalang-
bahala na may nasang matuto, nilikha ka ng Maykapal upang
makadama ng mga tibok ng malinis na pag-ibig… Tulungan mo
ako sa pag-awit ng iyong mga kadakilaan at pagtatampok sa
pangalan mo na mataas pa kaysa mga bituin at lalo pang
maliwanag kaysa tunay na araw na umiikit sa iyong paanan. 
Tulungan ninyo ako, hingin ninyo sa Diyos ang sapat na
inspirasyon sa pagdarasal ng Aba Ginoong Maria!”
Ang lahat ay nagsiluhod at nadinig ang alingawngaw na
parang haging ng isang libong bubuyog.  Hirap na ibinaluktot ng
alkalde ang isang tuhod, samantalang masama ang loob na
iginagalaw ang ulo at ang alperes ay namumutla at waring
nagsisisi.
“Putris na pari!” ang bulong ng isa sa mga binatang  galing
sa Maynila.
“Huwag kang maingay,” ang sagot ng isa, “madinig tayo ng
kanyang babae.”38
Samantala naman ay hindi ang pagdarasal ng Aba Ginoong
Maria ang ginagawa ni Padre Damaso, kundi kinagagalitan ang
kanyang tagadiktang espiritu santo dahil sa nalampasan ang tatlo
hanay ng kaniyang pinakamahusay na sermon;39 kumain ng
38
Kinatatakot ng kasamahan ng pangahas na estudyante na baka
marinig siya ng babae ni Padre Damaso. Subalit ang takot ng
kasamahan ng mapangahas na estudyante ay mayroong katotohanang
historikal, dahilan sa palaging sa kronolohiya ng mga prayle, ang mga
sinaunang pag-aalsa ng mga Pilipino ay palaging ipinagkakanulo ng mga
babae na malapit sa mga prayle.
39

Habang nagsisi sa kasalanan ang mga nasa loob ng simbahan ay

minumura ni Pray Damaso ang kaniyang taga-dikta samantalang siya
naman ang tunay na may kasalanan. Sa haba palang iyon ng sermon

390
dalawang merengge at uminom ng isang basong alak-Malaga,
sapagkat nananalig siya na ito ay nagbibigay inspirasyon na
nararapat sabihin kaysa lahat ng espiritu santo, kahoy mang
anyong kalapati o laman na nasa anyo ng ng isang tatanga-
tangang prayle.40 
Sisimulan na niya ang sermon sa wikang Tagalog.
Binigyan ng isa pang kutos ng matandang babaeng
mapanata ang kanyang apo, na nagising, na masama ang loob at
tumanong nang: “Iiyak na ba?”41
“Hindi pa, huwag kang matulog, condenada!” ang sagot ng
mabait na lola.
Ukol sa ikalawang bahagi ng sermon, na wikang Tagalog, ay
wala kami kundi kaunting tala.  Si Padre Damaso ay
nagtatalumpati nang biglaan sa wikang ito, hindi dahil sa lalo
siyang matatas dito, kundi sa dahilang ipinalalagay niyang ang
mga Pilipinong taga-lalawigan ay walang muwang sa retorika, at
hindi siya nangangamba na makapagsalita ng mali sa harap nila. 
Sa Kastila ay iba:  nakadinig siya ng usapang tungkol sa mga
tuntunin ng pananalumpati, at sa mga dumidinig sa kanya ay
mangyayaring magkaroon ng isang nakapag-aral, marahil ang
alkalde mayor; kayat isinusulat niya ang kanyang mga sermon,
inaayos, nililinis, at pagkatapos ay isinasaulo at sinanay niya ng
mga dalawang araw muna.
           Nabalitang sinuman sa mga kaharap ay walang
nakaunawa ng kabuuan ng sermon: napakababaw kasi ng
kanilang pang-unawa at ang nagtatalumpati ay napakamalalim,
gaya ng sabi ni Hermana Rufa, 42 kaya ang mga nakikinig ay natira
na lamang sa pag-aantay ng tamang pagkakataon sa pag-iyak, at
ang masamang batang apo ng matandang banal ay muling
natulog.
           Gayunman, ang bahaging ito ng sermon ay nagkaroon ng
halaga, kung di man sa lahat, ay sa ilang nakikinig, gaya ng

ay mayroon pang nalampasang tatlong salaysay ang tagadikta.

40
Mas marami siyang naiisip na sabihin sa sermon kung nakakainom ng
alak.
41
Iiyak na ba? Sa kapanahunan ni Rizal, ang mga sumisimba na labis na
nababagbag ang kalooban dahil sa sermon ay umiiyak – kaya ang bata
mula sa pagkakatulog ay nagtanong kung iiyak na natataon sa malapit
na pagtatapos ng mahabang sermon?
42

Ang mga Pilipino na katulad ni Hermana Ruffa, ang siya pang

nagbibigay ng katwiran sa pag-aglahi ni Pray Damaso laban sa mga
Pilipino.

391
makikita natin sa huli. Nagsimula sa isang Mana kapatir kon
kristiyano na sinundan ng isang bugsong sambit na hindi
mabibigyang pakahulugan; tinukoy ang kaluluwa, ang impiyerno,
ang mahal na santong pintakasi, ang mga makasalanang Indio, at
ang mababait na paring Pransiskano.
           “Menche!” ang sabi ng isa sa mga walang-galang na taga-
Maynila na kasama, “sa ganang akin ay wikang Griyego ang
ibinibigkas na iyan (ibig sabihi’y hindi maintindihan), aalis na
ako.”43 At nang makitang nakasara ang mga pinto ay lumabas sa
pinto ng sakristiya, bagay na kinamuhian ng mga tao at ng
nagsesermon, na namutla at huminto sa gitna ng isang salitang
binibigkas; hinintay ng ilan ang isang matinding pag-alimura,
ngunit sinundan na lamang siya ng tingin ni Padre Damaso at
pagkatapos ay ipinagpatuloy ang kanyang sermon.
Naibulalas ang mga sumpa na laban sa kapanahunan, laban
sa kakulangan sa paggalang, sa umuusbong na pagpawalang-
halaga sa pananampalataya.  Ang salaysaying ito mandin ang
kanyang pangunahing pinapaksa, sapagkat nagpakita ng init ng
kalooban at ang pagbigkas ng pananalita ay malakas at
maliwanag.  Tinukoy ang mga makasalanang hindi nagkukumpisal
na nangamamatay nang walang sacramento sa mga bilangguan,
ang mga magkakaanak na isinumpa, ang mga mesticillo na
mapagmalaki at hambog, ang mga binatang sabihondo, filosofillo o
pilosopillo, ang mga abogadillo, estudiantillo, atbp.44 Kilalang-kilala
na ang kaugalian ng marami kapag inuuyam ang kanilang mga
kalaban:  ang lahat ng banggit ay kinakabitan ng illo, sa dahilang
parang wala nang lumabas sa isip kundi iyon na lamang, at sa
gayong paraan ay nasisiyahan na sila.
           Ang lahat ng iyon ay naririnig ni Ibarra at nararamdaman
ang mga parunggit.45  Siya ay nagwawalang-bahala at hinahanap
ng tingin ang Diyos at ang mga maykapangyarihan, ngunit doon

Naiinis ang estudyante sa sermon ni Padre Damaso dahilan sa Tagalog

43

ang sermon at hindi daw niya maintindihan.

44

Nagpatama laban sa ama ni Ibarra – ito ay sa wikang Tagalog na

naiintindihan ng mga taga San Diego kung sino ang tinutukoy.
45
Isang pagpapaala-ala ni Rizal na ang Diyos ay hindi isang bastos na
katulad ni Pray Damaso sa paraan ng kaniyang mga pagpapayo sa mga
nagkakamali niyang anak.

392
ay wala kundi larawan ng mga santo,46 at ang alkalde ay nag-
aantok.47
     Samantala ay higit na nag-uulol ang init ng kalooban ng
nagsesermon.  Tinutukoy ang matatandang kapanahunan, noon
kapag nakasalubong ng isang pari ang sinumang Pilipino ay nag-
aalis ng sumbrero, iniluluhod sa lupa ang isang paa at humahalik
ng kamay.  “Datapwa’t ngayon,” ang dugtong niya, “ay nag-aalis na
lamang kayo ng salakot o ng sumbrerong kastorilyo, na inilalagay
ninyong pakiling sa ulo, upang huwag magusot ang buhok!  
Nasisiyahan na kayo sa pagsasabi ng:  magandang araw po
among!  At may mga mapalalong estudiantillos de poco latin,48
na sa dahilang nakapag-aral sa Maynila o sa Europa ay nag-
aakalang nararapat nang kami’y kanilang kamayan at huwag
halikan ng kamay…”
“Ah…ang araw ng paghuhukom ay nalalapit na, ang
mundo’y natatapos na; maraming banal ang humula ng gayon,
uulan ng apoy, bato at abo upang parusahan ang inyong
kapalaluan!”
At pinangaralan ang bayan upang huwag gumaya sa mga
salbaheng iyon, kundi bagkus pa ngang sila’y layuan at kamuhian
sapagka’t silay mga excomulgado.
“Pakinggan ninyo ang sinasabi ng mga santong concilio!”
anya, “kapag natagpuan ng isang Indio sa lansangan ang isang
kura ay iyuyuko ang ulo at ihahain ang leeg upang ang among ay
makapangalalay; kung ang kura at ang Indio ay kapwa
nangangabayo, ang Indio ay titigil, magalang na mag-aalis ng
salakot o sumbrero; sa kahuli-hulihan, kung ang Indio ay
46
Inilalarawan si Ibarra sa loob ng simbahan
“Siya ay nagwawalang-bahala at hinahanap ng tingin ang Diyos,
ngunit doon ay wala kundi larawan ng mga santo .” - Isang masakit na
biro o pang-aasar ni Rizal sa simbahan – wala doon ang Diyos kundi
larawan ng mga santo. Bakit pa nga pupunta ang Diyos sa simbahan
na puno ng mga santo na kinatawan niya at kumakatawan sa mga tao.

47
Ipinakita ni Rizal sa simbolismo ang kaayusan ng pamahalaan sa
katauhan ng alcalde na kumakatawan sa pamahalaan ay nag-aantok o
walang paki-alam.
48
Mag-aaral na bahagya lamang ang nalalaman sa wikang Latin.
Sa bahaging ito ay makikita na hindi nakakalimutan ni Rizal ang
kaniyang unang karanasan sa paaralan ng Binan noong tanungin siya
ng kaniyang guro na si Justiano Aquino-Cruz kung may alam siya sa
latin ay sumagot siya sa kaniyang guro ng “en poco.” Dahilan sa
nasabing kasagutan ay tinukso siya ng kaniyang kaeskuwelang
nagngangalang Pedro na anak ng guro. Dahilan sa hindi ito nagustuhan
ni Rizal ay nakipag-away siya kay Pedro.

393
nangangabayo at ang kura ay naglalakad, ang Indio ay lulunsad sa
kabayo at hindi sasakay na muli hanggang hindi siya
pinagsasabihan ng:  sulong ng kura, o kaya’y malayung-malayo na
ito.  Ito ang sinasabi ng mga banal na konsilyo at ang hindi
sumunod ay eskomulgado.”
“Paano kung ang sinasakyan ng isang tao ay kalabaw?”
tanong ng tagabukid sa kanyang tabi.
“Kung gayon ay… tuloy tayo at huwag pansinin!” sagot ng
tinanong na isa namang mapanuri.49
Datapwa’t kahi’t na anong sigaw at kumpay ng
nagtatalumpati ay marami ang nangakakatulog o nalilibang, sa
dahilang ang mga pangaral na iyon ay ang dati ring ginagamit
sa lahat ng pagsesermon:50  tinangka ng ilang mapanatang babae
ang magbubuntung-hininga at humikbi-hikbi dahil sa kasalanan
ng mga walang pananampalataya, ngunit naghinto rin sila sa
gayon sapagkat walang gumaya.  Sampung si Manang Puti ay iba
rin ang iniisip.  Isang lalakeng nakaupo sa kanyang tabi ay
nahimbing at nabuwal sa ibabaw niya at nilukot ang kanyang
abito:  sinunggaban ng mabait na manang ang kanyang bakya at
ginising sa palo ang lalake, na kasabay ang sigaw na:
“Ay!  Layo, salbahe, hayop, damunyo, kalabaw, aso,
condenado!”
Nagkaroon ng kaguluhan dahil.  Tumigil ang nagsesermon,
itinaas ang kilay na nagtataka sa gayong malaking pagkakaingay. 
Nalunod ng galit ang kaniyang lalamunan dahil sa galit, wala
siyang nagawa kundi umungal at sinuntok ang gabay ng pulpito. 
Nagkaroon ng resulta, ang bagay na iyon:  binitiwang bumubulong
ng  matandang babae ang bakya at matapos makapag-antanda
nang makailan ay lumuhod nang taimtim. 51
“Aaa!  Aaa!” ang sa huli ay naisigaw ng napopoot na pari na
nakahalukipkip at pinatatangu-tango ang ulo.  “Kaya ko ba ako
nangangaral dito sa inyo sa buong umaga ay upang umasal nang
ganyan, mga salbahe!  Sa bahay ng Diyos ay nag-aaway kayo at
nagsasalita ng masasama, mga walang-hiya! Aaaa! Wala na

49
Ang tagabukid, kahit na hindi nakapag-aral ay may likas na talino
upang mamilosopo sa sinasabi ni Pray Damaso.
50

Paulit-ulit lamang ang sermon na sinasabi ng prayle para sa mga

nagsisimba.
51
Makikita sa paglalarawan ang takot ng mga tao sa galit ng mga prayle.
– Ikumpara ito sa pagtrato sa alkade ng lalawigan (6-7) at ang reaksiyon
ng Pilipino sa reaksiyon ng alperes (8)

394
kayong iginagalang…!  Ito ang nagagawa ng kalibugan at
kalaswaan sa kasalukuyan!  Sinasabi ko na, aaa!”52
At nagpatuloy ang pagsesermon tungkol sa bagay na iyon sa
loob ng kalahating oras pa.  Naghihilik na alkalde, si Maria Clara
ay nagyuyukayok:  hindi mapigil ang pag-aantok dahil sa wala
nang larawang masuri ni sukat mapaglibangan.53 Hindi na
pinupuna ni Ibarra ang mga salita at mga pasaring; 54  ang nasa
isip niya ay isang munting bahay sa taluktok ng isang bundok
at namamalas si Maria Clara sa halamanan.55 Ano kung ang tao
ay gumagapang sa kanilang mga karima-rimarim na bayang nasa
kapatagan!
Dalawang ulit na ipinatugtog ni Padre   Salvi ang
kampanilya, nguni’t ito ay parang kahoy na dumadagdag pa ng
gatong:  matigas ang ulo ni Padre Damaso at hinabaan pa ang
sermon.56  Si Pray Sibyla ay nakakagat-labi at makailang inayos
ang kanyang salamin sa mata na may kulob na ginto:57  si Pray

52
Pinagalitan ni Padre Damaso ang nag-aaway dahilan nagmumurahan
… pero siya mismo ang nagmura ng “walang hiya” – ginamit ang pulpito
para magmura. Maging sa makabagong panahon ay may mga
mangangaral ng kasulatan na nagmumura habang nagtuturo ng mga
“salita ng Diyos.”

53
“dahil sa wala ng larawang masuri ni sukat mapaglibangan”
Inantok si Maria Clara natapos na niyang pagsawaan na tingnan ang
larawan ng mga hubad na kaluluwa sa purgatoryo. Napakahaba nga
talaga ng sermon, isipin mong maubos mong tingnan ang lahat ng mga
larawan sa loob ng simbahan.
54

Hindi na pinansin ni Ibarra ang mga parunggit ni Pray Damaso at

nangarap na lamang. Ito ang pamamaraan na ginagawa ng mga taong
hindi pikon o mainisin – kapag nagsasalita sa publiko ang isang kalaban
niya ay hindi niya iniintindi o kaya ay iniisip na ang nagsasalita ay isang
katawa-tawang nilikha. Pag mataba ang iyong boss at nagsasalita ng
mga kontra sa iyo, huwag kang mapipikon – isipin mo siyang isang
elepante na nagsasayaw sa entablado.
55

Tila magkatugma ang tinitingnan kanina ni Maria Clara na imahe ng

mga lalaki at babe na hubad natutupok sa purgatorio at ang
pinapangarap ni Ibarra, habang nasa loob ng simbahan. Ang galing mo
talaga Rizal.
56
Si Padre Salvi man ay nahahabaan din at nagparamdam sa
pamamagitan ng pagtugtog ng kampanilya.
57

Pagpapakita na ng kawalan ng interes sa pakikinig – ibang bagay na

ginagawa para patayin ang oras.

395
Manuel Martin ang tanging parang nasarapan sa pakikinig
sapagkat nakangiti.58
           Sa huli ay sinabi ng Diyos na husto na, napagod din ang
mananalumpati at pumanaog sa pulpito.
           Nangagsiluhod na ang lahat ng tao upang magpasalamat
sa Diyos.59  Kinuskos ng alkalde ang kanyang mga mata, iniunat
ang isang kamay upang mag-inat at bumitiw ng isang ah! na
lubhang malalim na kasabay ang paghihikab.
           Ipinatuloy ang misa.
           Nang inaawit ni Balbino at ni Chananay ang Incarnatus
est, samantalang ang lahat ng tao ay lumuluhod at itinutungo ng
mga pari ang kanilang mga ulo, ay isang lalake ang bumulong sa
tainga ni Ibarra:  “Sa pagbabasbas ay huwag kayong lalayo sa
kura, huwag kayong papanaog sa hukay, huwag kayong lalapit
sa bato, nakasalalay ang inyong buhay!”
           Nakita ni Ibarra si Elias, na matapos masabi ang gayon ay
nawala sa gitna ng karamihan ng tao.

58
Napangiti si Padre Martin dahilan sa lumabas ang tunay na kulay at
kahinaan ng kaniyang karibal sa kahusayan sa pagsesermon.
59
Isang pasaring na ang pagluhod ng mga tao ay bilang pagpapasalamat
sa Diyos, dahilan sa tapos na ang mahaba at tila walang katapusang
sermon ni Pray Damaso. Maging si Rizal ay inireklamo niya ang isang
napakahabang sermon na kaniyang narinig noong siya ay bata pa na
labis niyang kinainisan at ito ay ukol sa pagpapaliwanag ng Santisima
Trinidad.

396