PJETR

CARA

BISED ME POEZIN

(Studime letrare)

BISED ME POEZIN
1

Studim letrar I. T REFLEKTOJM NDAJ PROCESEVE LETRARE DEMOKRATIKE... Q njerzit t njohin veten dhe komunitetin me tr mjedisin rrethues e perspektivat e t ardhmes s tyre, sht domosdoshmri t kujdesen me prkushtim q t zhvillojn t gjitha zhanret e artit, i cili sht pjes prbrse e vetdijes s nj populli. Ndr to edhe poezia e krkon nj prkujdesje t till, madje vazhdimisht se sht pasqyruesja dhe shprehsja e shqetsimeve dhe e zhvillimeve t realiteteve t qensishme t kohs, e cila rrin e kndellur n ndrgjegjen krijuese. Prandaj jetgjatsia e trashgimis s veprave letrare e tejkalon limitin e mbijetess s moshs t atyre q i kan krijuar prtej hapsirave t ndryshme kohore. Pikrisht pr kto arsye reflektimi e pasqyrimi realist u kan dhn relativisht krijimeve t poetve mirditor e durrsak shembrtyrn e sakt t portretit t realitetit t trevave ku kan jetuar e krijuar n nj periudh t gjat historike n kaprcim t dy sistemeve shoqrore me pulsimin dhe nervin e vetdijes s kohs kur jan krijuar. Ky kusht sht i lidhur e i ndrvarur me orientimin e krijimeve drejt ktij objektivi thelbsor, duke przgjedhur e qmtuar tematikn m t prshtatshme dhe problematikn m t rndsishme, t cilat pasqyrojn drithijet e zhvillimeve jetsore me kundrshtit, dobit dhe mangsit e tyre. Dhe kto kan zn vend t dukshm n vlersimin e opinionit letrar, duke ngazlluar dritn e botimit me shpresa pr rritjen e vlerave t letrsis n t ardhmen. Prandaj evokimi i dashuris pr origjinn e vendlindjen me t gjitha pasurit fizike e virtuale, historike e kulturale dhe tradicionale t trashguara nga shekujt, sht pothuajse i njejt pr shumicn e krijuesve. Por ndryshueshmria krijon nj raport t dyzuar n qndrimin ndaj identitetit kombtar dhe ndaj perspektivave t zhvillimit. Fjala vjen pr mirditort ky raport ishte m i flakt se ndjesit e prkatsis s gjenezs dhe t afrsis gjeografike kndelleshin n pasionet dhe vrullet poetike. Edhe pr durrsakt autokton ky raport ishte i njejt me nj prparsi plus, se ai mund t binte m shpejt n kontakt me t rejat e zhvillimit bashkkohor nga dendsia dhe afrsia e mjeteve te edukimit. Kurse pr krijuesit e ardhur ai ishte m i vakt se vinin nga treva t ndryshme ku kishin ln nj pjes t zemrs s tyre dhe prceptimet e ndijimet pr to ndonjher mbshtilleshin me hijet e largsis e me mjegullnajn e harress, ndonse ndjenjat e zakonshme shfaqeshin prher t dukshme ndaj mjedisit gjeografik e shoqror t vendbanimit me nj delir pasionant kombtar. Ndrsa mundsit shoqrore e intelektuale me efektet e marrdhnive ideopolitike dhe ekonomiko-sociale ishin pothuajse t njejta pr t dy grupet e krijuesve. Megjithat ato kishin prparsit dhe veantit e tyre, t cilat diktonin kushtet dhe mangsit e zhvillimit me privimet e prjetuara. Kta e faktor t tjer intelektual ishin humusi i lindjes dhe i rritjes s krijimtaris letrare e artistike n kto dy treva t rndsishme pr kulturn ton kombtare. Prandaj prceptimet e ndijimet dhe mbresat q ato kan ln kan shrbyer pr t mbrujtur me idet e shqetsimet problematike t realitetit material e shpirtror krijime t frymzuara me nj pathos t kndellur poetik dhe me nj pasuri figuracioni estetik letrar q u ka dhuruar lexuesve vlera artistike t qndrueshme. Dshira tunduese pr tu shprehur lidhur me veprimtarin letrare t krijuesve mirditor me t cilt jam rritur dhe t kolegve aktual durrsak, m ka brejtur n shpirt me koh. Por pamundsia e njohjes s veprave t tyre dhe arsyet vetjake m kan stepur e molisur prej vitesh, duke e penguar udhtimin e mendimeve vlersuese pr vlerat e tyre artistike. Megjithat thjeshtsia jetsore dhe natyrshmria popullore ma kndelln dshirn e sinqert, pasi ato jan ngjizur bukur n veprat e tyre me disa kategori njerzore. Si bie fjala me dashurin pr vendlindjen e atdheun; pr identitetin e heroizmin e figurave t ndritura t kombit; pr lirin si koncept politik, shoqror e jetik; pr dashurin intime njerzore e familjare; pr peisazhin artistik natyror; pr udhtimin si rruga e rendjes nga e njohura tek e panjohura; pr migrimin si plaga

m e rnd e hemoragjis shoqrore dhe pr prioritetet e intimitetet jetsore t kategorive t ndryshme, t cilat paraqiten me ngjyra e forma t larmishme q favorizojn ose gjymtojn cilsit e jets s prditshme. Reflektimi i epiqendrs s intelektualitetit letrar n monizm ishte i dukshm, se gjithka fillonte e mbaronte me kryesin e komitetin drejtues dhe me plenumin e LSHA. Kurse pr masn e krijuesve t shumt mbetej vetm kuptimi dhe zbatimi i ktyre refleksioneve n veprimtarin e tyre. Nga njra an kto kishin edhe t mirn e njohjes me tmetat e gabimet, me problemet e prioritetet e zhvillimit dhe me ndihmn profesionale q jepej pr ta kuptuar gjendjen e nivelin e prodhimtaris letrare. Por nga ana tjetr, q ishte kryesorja, ato kishin vn caqet (parimet) kufizuese, t cilat nuk mund ti shkilte askush. Ather brenda shpirtit poetik krijimi frenohej e nuk zhvillohej si filiz i shndetshm masiv, pasi i mungonte palca e vet, do me thn liria e krijimit tek do erudicion letrar. Ndodhte pikrisht si mund ti ndodh nj filizi t ri, q sipr tij pronari i vullajs s ult, i ven pengesa q ai t mos rritet shum sa t dal nga prmasat e kuadratit ku ishte mbjellur. Megjithat nga kushtet e mira agroteknike shprthenin energjit e tij dhe kraht e koka zgjateshin deri te pengesat. Pastaj nga pamundsia pr t ecur m lart trupi shtrembrohej anash n nj mjegull t mugt q ta nxirrte kokn n ajrin e pastr t qiellit pr t par rrezet e diellit. Metafora sht e kuptueshme, liria e krijimit mbetej ilegalisht e tulatur n folen e guximit poetik, i cili na ka dhn vepra letrare t nj niveli t lart artistik si nga Kadarea e Agolli e t tjer q koha i ka prjetsuar si shkrimtar t realizuar. Por prmbysja e viteve 90-t i flaku ato barriera burokratike me petk politikoideologjik dhe mediokro-juridik q edhe qimen e flokut e testonin n zyrat e sistemit t shkuar. Egrsia e tij e skajshme e ndrydhi s teprmi frymn e mendimit t lir, duke i krkuar krijimit poetik t mprihte shpatn e panegjerizmit ideologjik pr ti thur himne partitizmit t smur nga metastazat e burokracis. Prve ksaj n optikn e disa krijuesve t pamundur pr tu orientuar n kaosin e viteve 90-t u duk qart prqafimi dhe importimi pa taks kulturale i nj tipologjie t till letrare, e cila rendte drejt klisheve dhe kallpeve perndimore. Prandaj prmbysja e madhe me lirin e krijimit solli jo vetm lumin e rrmbyer t veprimtaris gjithprfshirse krijuese. Por edhe cunamin e prurjeve t fardoshme q deshi t prlante pothuajse t gjitha normat e mira t tradits klasike t shartuar me ato moderne. Kshtu keqardhja pohon me t drejt se u ul ndjeshm cilsia estetike dhe niveli artistik i krijimeve q erdhn me euforin e thyerjes s prangave moniste edhe n kultur apo n artet e bukura n do rreth t vendit ton. Kuptohet q dinjiteti e prgjegjsia krijuese dhe inisiativa e forcave letrare t prgatitura profesionalisht bn kujdes t seleksiononin e korigjonin konceptet futuriste e praktikat sempliste dhe t disiplinonin botimet afariste q dobsonin frymn e shndosh kombtare e popullore dhe nivelin e zhvillimeve letrare demokratike, duke kritikuar kaprdisjen mburravece, amullin e hezitimin institucional, hallaktjen e cilsin e dobt artistike, prirjet e klaneve letrare dshtake pr publikimin hiperbolik t vlersimeve t pamerituara dhe pritshmrin pr pastrimin e letrsis nga ujrat e s shkuars e reformimin demokratik t saj. Pasojat e shkuara ndjehen aty-ktu n krijime t ndryshme, ndonse liria e krijimit i ka kputur vargojt e s keqes dhe pegasi fluturak i poezis ulet n mjediset e dshiruara, duke sjellur krijime me nj problematik dhe semantik t re letrare. Prandaj krijuesit n prgjithsi e t rinjt n veanti, pas prmbysjes q flinte n guvat e ers s ndryshimit, nuk reshtn s punuari tu bnin epikrizn gzimeve e hidhrimeve t njerzve t thjesht n mjediset ku regtinte jeta e tyre mjaft problematike q t pajtonin dhimbjen me t qeshurn n syt e liris s prangosur. Sinqeriteti kritik qmtonte motivet e larmishme n merat plot ngjyra q gjallonin n zemrn e popullit, i cili luftonte t prballonte vshtirsit e shumta t mbijetess, por q zri i tij pak dgjohej nga posht-lart. Ktu zn fill rrnjt e krijimeve poetike q lindnin n zbraztirat e botkuptimit dhe n guackn e ndjesive t shpirtrave t trazuar, duke mbajtur parasysh gjasht cilsit e ligjrimit (vjershrimit e prozaizmit) poetik q t mos harrohej msimi i vyer i linguistit t shquar Roman Jakobson, i cili duhet t jet: referencial, emotiv, konotiv, faktik, meta-linguistik dhe poetik.1 Pasi kto cilsi t ligjrimit poetik i gjejm jo vetm te shum krijues modern t huaj, si Bodler, Elyar, Prever,

Persi, Magrisi e t tjer. Por edhe te krijuesit tan t mdhenj Noli, Poradeci, Mjeda, Fishta, Kuteli, Migjeni, Koliqi, Pipa dhe te shkrimtart e talentuar t pesdhjet viteve t fundit, si te Kadarea, Agolli, Camaj, Qosja, Aliu, Vinca, Pashku, Arapi, Lao, Petriti, Spahiu, Zeqo dhe ndonj tjetr q sht gur themeli n letrat shqipe. Me t drejt studjuesi Fatmir Minguli me dshirn e mir q t trheq vmendjen e letrarve t sotm pr nevojn e prdorimit t teknikave krijuese moderniste, na jep nj shembull t vyer t talentit t Moikom Zeqos duke theksuar q ky modernitet shfaqet te forma e re ekspresioniste n paraqitjen e shpejt t ndjenjave e mendimeve, te magjia ritmike, te ekzaltimi i fantazis vizionare dhe i fests s intelektit...2 Kta shembuj shkencor diktojn qart nevojn e ngutshme pr ta asimiluar m mir realitetin materialo-shoqror dhe kulturalo-shpirtror me gjith pasurit problemore e virtuale q ata mbartin, mbi t cilat muza t qmtoj me ndjeshmri interesante t gjitha frymzimet pr ta derdhur pasionin dhe vrullin poetik n krijime ende m t arrira q tu paraprijn zhvillimeve t sotme letrare. Pasi liria e krijimit tani jep mundsi e premisa t mdha pr t krijuar vlera m t bukura ideoestetike dhe artistike n prgjithsi. Kjo bhet e domosdoshme meq krijimtaria sht si dashuria, pasi edhe ajo nuk ka mosh. Prandaj sht logjike q bisturia dashamirse e mendimit shkencor letrar t bj krasitjen e nevojshme n do prurje krijuese me masn e vlersimit profesional pluralist. Sitja vlersuese e keqkuptimeve dhe e deformimeve t periudhs tranzitore, do ti hap rrug emancipimit t mendimit letrar e t metods s krijimit dhe qndrimit t zhdrvjellt e koherent t krijuesve me nj teknik e mnyr komunikimi bashkkohore n trajtimin dhe pruarjen e zhanreve t ndryshme te lexuesit e do kategorie. Pretendimi i studimit nuk kkon ti bj nj analiz t gjithanshme tr prodhimtaris s tyre letrare me vlera ideoartistike t njohura. Por vetm sa t hap shtigjet e pashkelura t vlersimit nga vmendja e opinionit t kritiks letrare duke trajtuar pes-gjasht probleme letrare me shfaqjet e pbashkta e t veanta t tyre. Falanga mendimesh t nxituara e jo pak t paragjykuara gjat gjysms s dyt t shekullit t kaluar kan tentuar ta ln n hijen e nnvlersimit krijimtarin poetike t shkrimtarve mirditor Preng Cub Lleshi e Gjok Beci, Mark Marku e Ndue Deda, Agim Doi e Ndue Nikolli, e t vet autorit n fjal dhe t atyre durrsak Hysen Sinani e Shpendi Topollaj, Flora Dervishi e Fatmira Kulli, Myzejen Konduri e Ruzhdi Gole, Nikollla Spathari e Vasillaq Papaj, Daut Hoxha e Bardhyl Agasi e t ndonj tjetri, t cilt jetn e tyre prej intelektuali e kan ushqyer edhe me kng e krijime prozaike q jan ruajtur t freskta n zemrat e lexuesve mirditor e bregdetar q prej shum kohsh. Dihet q injorimi e zilia jan si kpurdhat e mkateve t inatit injorant apo hileqar, t cilat kur gjejn teren turfullojn t ia zn hisen e diellit sinqeritetit e bukuris krijuese q t venitet n honet e harress prodhimtaria e mirfillt letrare e lvruar me prkushtim e nivel t veant nga krijuesit mirditor e durrsak. Por fal guximit t tyre krijues ata nuk u prkuln. Pathosi i zjarrit t shqiptarizmit n krijimet e poetve mirditor shkndijon xixa stralli me artikulimin e fakteve e t motiveve t liruara nga dufet panegjerike, nga mjegulla e inferioritetit apo nga klithmat e vjetruara provinciale. Krijimet e tyre me knaqsin e shijeve estetike dhe cilsin e lart artistike e historike nuk mbetn kurrsesi as peng dhe as trofe e krijimtaris folkloristike apo rrapsodike, si mund t pshpris ndonj z meskin apo keqdashs, duke marr shkas nga forma e ligjrimit prsa i prket mjeteve shprehse t gurrs popullore. Ata n mnyr racionale i dhan hov epiks heroike dhe lirizmit poetik t gurrs s pashterrshme mirditore, t cilat me ndjenjat si prush plotsuan nj boshllk kohor t krijuar q pas ikjes s rilindsve t mdhenj Pashko Vasa, Preng Doi, Gjergj Fishta e Ndre Mjeda. Pasi prodhimtaria letrare e viteve 70-t ishte mjaft e varfr dhe krijimet e zrave t rinj mirditor solln n kujtesn e shqiptarve faktin kuptimplot se damari poetik e kultural i Mirdits sht gjallruar n udhn e ktyre korifejve me sythe t ri krijues mjaft premtues. Me vrullet cilsore t krijimeve t tyre ata shprndan tymtajn e keqinterpretimeve e t mungess s vlersimeve q u mundua t prhapte mediokriteti i pushtetarve dhe i strukturave moniste n t shkuarn.

N veprat poetike e prozaike, dramaturgjike apo studimore ndrthuret nj lnd letrare shumngjyrshe me dramaticitet drithrues, plot shpirtzime estetike q bulojn nga brendia e prmbajtjes. Prandaj trillet e imagjinats bashkohen e ngjizen me saktsin e meditimit e kurajn e reflektimit dhe me bukurin narrative t shqiptimit si aroma e luleve t Valmorit apo si flladet e Nenshenjtit.3 Kmbana poetike e tyre ende vazhdon t bjer pr lastart e vlerave t reja q duhet t mbjell qytetrimi i sotm pr t ardhmen e tij. E mirfilli sht e kuptueshme q kto mendje t ditura ia shtojn dritn e dituris altarit kultural t Mirdits. Megjithat thellimi i qmtimit e i hulumtimit me befasit e shkaqeve subjektive krkon prkujdesje t vazhdueshme q t bhet nj pun cilsore e herpashershme pr t njohur intensitetin e vlerave dhe t mendimeve q prhapin kolazhin brilant t krijimeve t ktyre autorve. Brezat tan dhe ata q do t vijn pas nesh, fal dashuris dhe korrektsis s dituris t shokve e miqve do ta njohin t freskt veprimtarin e gjall njerzore, krijuese dhe shoqrore t shkrimtarit e dramaturgut perlatas Bardhok Sulejmani, besnikrin e t cilit e ka lartsuar denjsisht brezi yn me shprehjen kuptimplote E bekuar heshtja jote, Bardhok!4 E kjo pat ndodhur n vitin 1957-t, kur sknderbegasin e ri, birin e nj familje malsore me shum tradita e burrni, e pat nxjerr nga rreshti i kuadratit t gjelbrt urdhri djallzor i strukturave t kohs pr mos kallzimin e arratisjes s nj bashkshkollari dibran. Ather kjo ndarje e dhimbshme ishte me pasoja t hidhura se persekutimi ekstrem livadhiste jo vetm mbi ndjenjat e ktij t riu, por sillte nj mij e nj t kqija pr familjen e rrethin e afrt atje n Perlatin e dashur. Megjithat Bardhoku i ri, me at fytyr t hequr e bukuroshe dhe me trupin si lastari i nj lisi t shndetshm t vendlindjes, nuk u prkul nga e papritura q i goditi fort ndjenjat rinore t shpirtit t pastr e patriot, duke i shkaktuar familjes nj dhimbje t gjat. Vese nj dhimbje mjaft krenare, pasi djali i tyre nuk mund t quhej kurr besprer. Kjo ndarje nga shkolla Skenderbej ia shtoi pasionin, forcat dhe guximin artistik pr tu futur me nj her n jet n shtpin e kulturs s fshatit Perlat Qendr, n klubin kultural t Rubikut e m von si drejtues i pallatit t kulturs n qytetin e Rrshenit. Karaketri i tij i mbl e shum i komunikueshm dhe zgjuarsia e mprehtsia intelektuale i dhan frymzimet e para pr t hyr e pr tu lidhur pazgjishmrisht me artin e kulturn mirditore e kombtare. Menuria, kmbngulja dhe palodhshmria e vrulleve t tija pasionante e ngjizn plotsisht veprimtarin e tij artistike e krijuese me botn e artit shqiptar. Me krijuesit e talentuar Gjok Beci e Preng Cubi, Pal Prlala e Ndue Gjika, Dorja Nini e Aleksandr Lalo, Zef Nikolli e Muhamet Darova, Lin Loci e Fran Vorfi, Kol Picaku e Mark Gjoka, Viktor Gjinkolaj e Preng Maca, Ruzhdi Gole e Ndrec Doda dhe t tjer, ai e ngjiti ansamblin Mirdita n kulmet m t larta t artit popullor kombtar dhe krijoi degn e lidhjes s shkrimtarve t Mirdits, t ciln e drejtoi pr disa vjet. Gjat ksaj periudhe bota e tij e brendshme u ngarkua me mbresa, prceptime e ndijime shum t forta poetike, t cilat frymzimi i kndellur do ti hidhte n reportazhe e tregime, n skee e monografi letraro-artistike e n prmbledhjen e kngve popullore mirditore. Frut i dashuris s tij pr vendlindjen, i nj pasurie t till kulturore e shpirtrore artistike ishte dhe formimi i ndrgjegjes e i pjekuris letrare, e cila u zotua me impenjimin artistik, duke krijuar pes drama me nivel t lart ideoartistik, si ishin: Prmbysja, Biri i Mirdits, Pushkt e flamurit, Themelet e forta, Ky nuk sht kufiri i fundit, t cilat jan vlersuar e nderuar me mime t para rajonale e kombtare. Me kto drama Bardhi u ka br nj autopsi t thell temave sociale, atdhetare dhe karaktereve dramatike, t cilat pasqyronin luftn popullore ndaj mbeturinave t shekujve q ndrydhnin e pengonin emancipimin e femrs mirditore, duke nxjerrur n pah kontributin e muar t heronjve t saj n luftn pr lirim, n mbrojtjen e pavarsis, n pajtimin e gjaqeve dhe n zhvillimin e madh t industris s bakrit, ku vet minatort e metalurgt u bn aktort e inskenimit t tyre teatral me mjaft dinjitet artistik. Ndonse vitet kan ikur, ai mban mbi supe nj pasuri t vyer letrare e artistike me peshn e vlersimit t tre dekoratave t larta q ka marr. Aktualisht ende vazhdon t punoj pr prjetsimin e popullarizimin e verimtaris kulturore e artistike t artistve e figurave t respektuara mirditore, si Bilbili i kngs mirditore-Fran Vorfi (monografi), Pesha e faljes s gjakut, Maj dhe rrz maleve (rrfenja) dhe mografin Ky dhe

bakri-Dod Tusha, ku pr t gjitha kto vepra kujtesa e brezave t ardhshm do ti dhuroj vetm lulet e mirnjohjes m t lart. Megjithat krijimtaria e gjithanshme e poetve mirditor e durrsak lidhet jo vetm me vendlindjen, por me gjith vendin ton, se identiteti i tyre paraqitet si diamanti qelibar q nuk njeh asnj turbullir e asnj flashk t hequr. Nga ky faktor tepr i rndsishm ata trashguan fondin e pasioneve poetike dhe ndjenjat e perceptimit e t prjetimit t bmave heroike q derdhen me vrullet e pa prmbajtura t geneve tradicionale n krijimet patriotike, duke e riprtrir dashurin pr vendin, ku u ka lindur koka, ku kan belbzuar fjaln nn, ku kan hedhur shtat pr tu br nj dit poet e shkrimtar t dgjuar. Zri poetik lakonik e lapidar me nota mallngjimi e dashurie t zjarrt shfaq qenien e tyre si malsor dhe bregdetar t kulturuar. Pasi vendlindja nuk sht vetm vegimi i nj afresku letrar, por nj mjedis me dinamizmin kohor e hapsinor t shumsis s njerzve q e popullojn kte teritor me gjallrin e jets s tyre. N fillimet e viteve 90-t ngarkesat her emocionale e her irrituese nga kushtet historike q solli ndryshimi, e trazonin gjendjen shpirtrore t krijuesve mirditor e durrsak, ashtu si at t mbar vendit. Prandaj veprimtaria e tyre krijuese n ato vite u prball me veorit, peripecit dhe pasojat e dyzimit politiko-ideologjik. Dihet shkencrisht se ky fenomen jetsor lidhet me tjetrsimin psikologjik, ideopolitik, moral dhe shpirtror, sepse sht nj dukuri objektive me forcn e kundrshtimit n vetvete. Pr kt arsye nuk duhet t uditemi, mbasi dihet q edhe poett e ktyre trevave vinin nga komunitete t politizuara dhe t ideologjizuara. Dhe si shum intelektual t tjer, n botkuptimin e tyre kan patyr zhgnjime, iluzione e kundrshtime pr regjimin totalitar, t cilat pr arsye t ndryshme i kan prjetuar e ruajtur t pashfaqura e t pakonsumuara. Pasi dihet q kostoja e represioneve n kultur e n arte ishte me pasoja t rnda. Me zhvillimet demokratike kuraja e guximi i shfaqn hapur ato para opinionit qytetar, duke prmbushur nj detyrim t ligjshm pr ruajtjen e dinjitetit artistik. Meq letrsia gjithnj ka qen opozitare me shfaqjet negative dhe me dukurit burokratike t do sistemi shoqror e me sherrnajn e klasave politike drejtuese n periudha t ndryshme historike. Kto dukuri politike, morale e kulturale i argumenton lnda artistike e cituar n kapiitujt e ktij studimi. Ajo, prve qndrimit pozitiv q kritikon peripecit e diktaturs, shpreh edhe pendesn reformuese t tyre n fushn ideopolitike q mbetet si gangren pr vlerat e vrteta artistike. Gjithashtu ajo sht edhe nj prpjekje e sinqert pr t qen jo vetm qytetar t mir, por edhe krijues t lir si specie e veant e qenies shoqrore n kt epok historike q kemi hyr. Aktoria e madhe franceze Brixhid Bardo dikur na msonte se N art, si edhe n jet, ndodhin batica e zbatica t mdha...N zbaticn shpirtrore kuptohen m mir fenomenet, njihen m mir njerzit, miqt...vetja.5 Nga thelbi i ktij msimi del q kjo mdyshje u kthye n nj form t lart shpirtrore, intelektuale dhe etike t dyzimit, si nj shenj e pendimit, e reflektimit dhe e humanizmit. Ky sht shpjegimi relativ m shkencor i qndrimit dhe i kritiks ndaj krijuesve q me ndrrimin e sistemeve shoqrore u larguan nga pikpamjet dhe botkuptimet e mparshme. Pasi nuk duhet t harrojm q n rrafshin socialpsikologjik shkrimtart i prkasin shtreszimit t mikroborgjis, karakteristika kryesore e s cils sht dyshimi, mungesa e besimit, lkundja e mdyshja ndaj perspektivs, t cilat jan shfaqje tipike t dyzimit. Pr kt arsye batica e zbatica e shpirtit dhe e mendjes jan t lidhura me meditimin krijues, kritik dhe autokritik n krkim t vetvetes, t rrugve t jets dhe t ecjes prpara. Prandaj kto kushte t krijuara shkrimtart i prjetuan natyrshm me ann e reflektimeve n imazhet e ndrrave soditse. Kjo rezume e shkurtr prmbledhse krkon vmendjen e prhershme t studjuesve t palodhur e t kritiks s specializuar, veanrisht t talenteve krijuese Behar Gjoka e Mark Marku, pr nj shpalosje t vlerave t mirqena letrare q kumton kjo prodhimtari letrare e nj niveli t knaqshm artistik n gjinin e poezis e t prozs, veprat e t cilve jan nj prurje serioze q e pasurojn letrsin ton. Megjithat qllimi dhe objektivi i ktij studimi sht t jap ndonj mendim sa m realist dhe t nevojshm pr krijimtarin e disa poetve t trevs mirditore dhe durrsake. Pasi niveli i krijimtaris s tyre sht i barazvlefshm me veprimtarin poetike t shum krijuesve t vendit ton. Kujdesi e

vmendja kryesore e tyre sht prqndruar n njohjen e realitetit ku jetojn e punojn me veorit e prgjithshme e t veanta dhe me prparsit e tij, duke zbrthyer e trajtuar poetikisht kontradiktat e kundrshtit m evidente q jan shfaqur n zhvillimet demokratike t ktyre dekadave pluraliste, pa harruar tematikn q lidhet me t kaluarn heroike, shoqrore e historike t shekujve t mparshm. Pikat e takimit midis ktyre krijuesve jan tematika e problematika e prafrt e realitetit shqiptar t mbarsura me ngarkesa t ndryshme politike e pluraliste, shoqrore e njerzore dhe tipoligjit prodhuese q rrok e prdor optika e krijimtaris s tyre me t gjith elementt semantik t forms e t prmbajtjes. Le ti hedhim nj vshtrim panorams s veprimtaris prodhuese letrare, duke i orientuar mendimet drejt nj koncentrimi sa m prmbledhs e shkencor q t mund t japim portretin krijues t disave prej tyre. Vshtirsit e mdha q solli prmbysja e viteve 90-t me vendosjen e ekonomis s tregut, e paralizuan edhe krijimtarin prodhuese letrare, pasi mbijetesa e krijuesve u vshtirsua shum. Organeve prkatse nuk u ra ndrmend apo koha e pamjaftueshme nuk ua dha mundsin t merreshin me zhvillimin e prparsive t ksaj fushe shum t rndsishme t kulturs dhe t artit shqiptar. As pr t drejtat e autorit dhe pensionet e veanta q u takojn sipas ligjit prkats dhe as pr papunsin e varfrin e skajshme t krijuesve t sotm rrall kujtohen organizmat prkatse dhe kompetentt q e kan pr detyr, ndonse krkesat kan qen t pranishme her pas here. Kjo pamundsi e theksuar shtetrore dhe ekonomike e ka prekur prodhimtarin letrare t shum krijuesve t zhanreve t ndryshme, t cilve nuk u sht dhn mundsia ti botojn n vazhdimsi krijimet e tyre. Edhe kujdesi i instancave letrare apo i shoqats s krijuesve vazhdon t jet i pamjaftueshm dhe anemik, pr ta bindur oreksin e biznesit q ti kthej syt edhe m shum nga shkrimtart q jan t pamundur t dalin para publikut me vepra t reja. N kte pasoj kan ndikuar edhe prpjekjet e vakta t disa krijuesve pr ta ar rrethin vicioz t pamundsis ekonomike t krijuar nga format dhe ligjet e kapitalizmit primitiv. Sa merren fare pak parasysh, nga organet vendore dhe tatimtaksat kushtet q dikton ligji i sponsorizimeve, pr zbatimin e neneve t tij q t mund tu vihet m mir e vazhdimisht n ndihm forcave krijuese letrare. Padyshim mirnjohja e detyrimit dshiron t ndalet n disa rezultate dritplota t prodhimtaris letrare t ktyre krijuesve. Prandaj prfaqsimi i denjt i ksaj veprimtarie artistike lidhet edhe me nderimin pr prozatorin e regjizorin e talentuar, artistin e popullit Gjergj Vlashi, i cili edhe pse ka mbi shpatulla nj mosh bajagi t gjat e fisnike, rrezaton qart prballimin e furtunave t shekujve n t cilt shtrihet jeta e tij me peripeci, aktivitete t spikatura dhe krijime t mirfillta artistike. Prve aktiviteteve t dendura kulturore si ish regjizor i mirnjohur n teatrin e Durrsit, ai nuk e ka ndrprer asnj her veprimtarin krijuese letrare n gjinin e drams e t prozs poetike me tregime, skee, drama, romane dhe prkthime t ndryshme, e cila vjen si pasuri e muar krijuese me risi t reja estetiko-dramaturgjike q do t mbeten si vlera t mirqena n fondin e letrsis shqipe. Edhe aktualisht ai vazhdon t punoj me vullnet e profesionalizm t knaqshm artistik, duke stigmatizuar fenomenet q shqetsuan e trazuan jetn ton gjat ktyre dekadave pas 90-ts, si pr gjakmarrjen, shprishjen e karakterit e vrugimin e personalitetit individual dhe t identitetit kombtar t kategorive t ndryshme shoqrore. Shembulli i tij i vyer, i shkrimtarve Hysen Sinani e Daut Hoxha me disa vllime n gjinin e tregimit e t romanit, i studiusit t palodhur e i kritikut letrar Fatmir Minguli q po bn nj pun t muar shkencore pr analizimin e publikimin e veprimtaris letrare t kolegve t tij shkrimtar, i Hysni yrbes me nj proz t ngroht artistike, i Bashkim Hoxhs q e ka pasuruar ende m shum krijimtarin artistike me romane e drama t nj niveli bashkkohor dhe me nj pblicistik eseistike pr t cilat sht stimuluar me mime t larta, i krijimtaris s dendur letrare t shkrimtarit e botuesit Petraq Risto, t poetve prodhimtar Ruzhdi Gole, Met Gjergji, Agim Bajrami e t ndonj tjetri; po ndiqet me prkushtim edhe nga krijuesit e ri Merita Thartori, Eva Kacani, Elton Bido, Xhevahir Cirongu, Myzejen Konduri dhe Ilir Paja, krijimet e t cilve po vijn si risi t reja gjith vitalitet estetik, t cilat dshmojn pr vlera t mirqena artistike.

Pas 90-ts kaq shum u rebeluan ndjenjat, sa ndonj her u luhatn nga nj ekstrem n tjetrin me shkarkesa mllefesh e ankthesh t politizuara, t cilat i tiganisnin situatat e acaruara politike dhe m shum t rnduara shpirtrisht e moralisht. Kjo tregon devizn e natyrshme jetsore t krijuesve, t cilt n do epok historike kan qen t prfshir n ngjarjet politike t kohrave kur kan jetuar, duke pohuar kshtu lidhjen filozofike t politiks me moralin dhe me artin. T ksaj periudhe zhgnjimesh historike, rrall her edhe tragjike, jan disa poezi t Preng Cub Lleshit, Gjok Becit, Shpendi Topollajt, Muharrem Gazionit, Bardhyl Agasit, Flora Dervishit, Nikolla Spatharit, Ruzhdi Goles, Vladimir Mus, Xhevahir Cirongut e t ndonj tjetri krijuesi. Meditimet poetike n krijime t ndryshme ngujohen n llogoren e tyre idepolitike q n hapsirn e gjat kohore u q ngulur thell n ndrgjegjen vetjake si te shum krijues t tjer n mbar vendin, duke i anashkaluar dshirat dhe qndrimet n dy kraht e pluralizmit q t bindeshin pr ndryshimet e mvonshme politiko-shoqrore. Dhimbja e thell njerzore pr veprimet destruktive t dalura jasht kontrollit n vitet 90-97-t q solln pasoja t pallogaritura, i kishin prekur skajshm zemrn e shpirtin e tyre t ndjeshm, sa shprthimet prjetuan e reflektuan nj dshprim t ndjeshm e nj pikllim dramatik mjaft irritues. Kjo gjendje e ngarkuar emocionalisht u pasqyrua n ndonj krijim q fliste pr vrasjen e dashuris s dhjetra e qindra njerzve malsor e bregdetar nga ekstremizmi i populizmit t atyre viteve me vrugimin e dhunimin e disa vlerave t arritura deri n at koh. Kta poet e theksojn me forc, secili sipas mnyrs s tij t t konceptuarit, se interesat ideopolitike prcaktojn n nj far mase n periudha t ndryshme t gjitha interesat jetsore, do me thn edhe ato shpirtrore, kulturale e artistike. Kshtu, me kredon e tij t sinqert frymzimi i Preng Cubit shprthen me sihariqet e veprave poetike e historike Jam un ndrimtari, N udh lindi nj kng, Gjurm malli, Yje t pashuar, Visari leksikor i Mirdits, Mirdita vatr e Dukagjinve..., Polemika pr Kastriott, Mendime kritike letrare dhe nj publicistik e zgjedhur nga dinamika e s prditshmes, t cilat prmbledhin mbi 200 e sa krijime poetike q ka prodhuar frymzimi i tij me nj tematik interesante. Problematika e ktyre vllimeve ngrthen n vetvete nj lnd t muar letrare, duke pasqyruar ide, shqetsime e zhvillime koherente t realitetit t dy sistemeve shoqrore q kaloi vendi yn. Kto vllime i prshkojn cikle t larmishme me kategori t ndryshme filozofiko-letrare, si krijime jubilare, t lamtumirs, t meditimeve, t gjurmve t jets dhe kngt e dhimbjes q ka prjetuar ndjeshmria poetike n kte hapsir kohore. Revolta e vrulleve t mrrolura si te kngt e uraganit t pashuar- Migjenit ton t madh, u derdh n vargje prekse e rrall her pesimiste me tharmin e nj esklamacioni t irrituar si te elegjia e Pashko Vass O moj Shqypni, e mjera Shqypni. Kshtu, shpirti i poetit P.C.Lleshi, n poezin e tij elegjiake pr vendlindjen do t kndonte me z burrror sipas tradits mirditore: O moj Mirdit, e mjera Mirdit! Kush ta prbalti ballin me drit? A sishe ti, trimresh e dheut, nj shpat n krah t Sknderbeut? Liris ti bijt a nuk ia fale, kur ziente pushka partizane? Nuk mund ta nxij kush historin, me gjak t shkruar n suferin! Se bij e bija, si vargmal, do t ngrihen prap n piedestal!6 Kurse blasfemia alegorike e Prengs i bie pragut t dgjoj uniteti, i bie kohs t reflektoj pushteti, u bie dhmbve t diktaturs q t treten, i thrret dituris q vlerat t mbeten: Nj cop letr nga Mirdita prite sot sot, o Pelivan!

Po ta shkruan Sokol Nika maje bjeshks te nj stan. Se fort mir kishin knduar, sa me dhimbje e humor, pr Shqiprin zemrcoptuar pushtetart mendjeholl. Vall kjo sht demokracia?, pyet n heshtje zemrvrar kur t rivrasin bij e bija e t ln pa lapidar?7 Poeti i shquar lirik Gjok Beci prdor me efikasitet gjat procesit krijues forma pragmatiste t skepts poetike pr t ngjizur ant e kundrta t shfaqjes s emocioneve q idet t dalin me kundrshti t buta e t larmishme, duke synuar bashkimin e tyre figurativ gjat ligjrimit. Bie fjala shklqimin e drits s dijes me terrinn e thellsis s mediokritetit, kthjelltsin e orientimit me ret puplore t dehjes ekzaltuese, mprehtsin e mbl t deklamimit t atyre q duhen fshikulluar nga mjedisi i ndrgjegjes shoqrore dhe shprthimet e fuqishme delirante t heroizmit pr t rrnjosur dashurin sublime pr vendlindjen dhe atdheun. Gjat ksaj periudhe t polarizuar prej shum faktorsh, mbi kto kritere poetike e parimore, sht mbshtetur gjith krijimtaria e gjat letrare e ktij poeti q nga vitet 60-t, e cila prmblidhet n vllimet e botuara Kur zgjohen bjeshkt, Zambaku im, Qiell e dh, Antologjia e shpirtit, Thuaj vetes ec dhe n qindra kng melodike q jan me nj nivel t admiruar ideoartistik. Prandaj kan mbetur si perlat e gjerdanit t art t festivaleve kombtare e rajonale, duke i dhuruar lexuesve edhe sot knaqsi estetike t pakrahasueshme me nj ritm e muzikalitet t pa prsritshm. Veprat e tij jan nj pasuri e muar pr letrsin shqipe me mbi 400 krijime poetike, secila m e bukur, m trheqse e me kuptimsi tematike dhe edukative shum t gjr e jetsore. Ku bhet nj grshetim dhe ngjizje perfekte midis ligjrimit t tradits popullore me ligjrimin e kultivuar modern duke na magjepsur me magjin e fjals. Prandaj zemra e plagosur forcat e errta t periudhs s prmbysjes i stigmatizonte me shigjeta dhimbje. M shkoqur, sht e udhs t themi se me nj t lexuar disa krijime t veanta i fut brenda vetes me tr knaqsin estetike q ato prftojn. Mbasi shijet shkojn drejt cakut t plqimit e t pranimit me nj dshir entusiazte, e cila nuk heziton ti publikoj n mjediset letrare dhe shoqrore: Kish ardhur stina e rebelve, Prdhosej mermeri prmbi dyer dhe shklqimi i rubinve t fyer... Ishte stin rrmbyesish q po iknin duarthat, Herdokur turprohet dhe errsira para drits, Pse s pendohen kurr rebelt plakits?8 Ndra reflektimi racional i poetit nga mrzia e irrituar shtegton me zemrim t takoj t vrtetn, t takoj pranverat pr t lexuar kushtetutn e livadhit, kapitullin e shkuljes s ferrave: Zgjate dorn, hiqmi paruket me vrtik, Grisma fustanin e partis dhe m shih! Mi shqyej mbathjet e nderit politik, Vishm tollumbat e Lulit Vocrr dhe m njih! Me jetn time do dit humbas bast, megjithse i bindur pr shum t kundrta.

Dhe mbeta i fyer prtej se n asht, dhe gjalloj i shkelur si bari nga thundra!9 Por sipas filozofis, kemi t bjm me nj lidhje ndrvepruese midis politiks e moralit me ndikim t ndjeshm ndaj ktyre dy fenomeneve apo marrdhnieve jetsore. Prandaj me fokusin e nj drite t paanshme, larg politizimit e ideologjizimit, i sheh raportet e politiks me njerzit dhe t qeverive me qytetart e vet poezia plot dahsuri e Ndue Deds, e cila paralajmron q ndryshimet sikudo do t sjellin prmirsime edhe n fushn e marrdhnieve sociale duke stigmatizuar sfilatat e panegjerizmave t panevojshme: Parakalojn ministrat, ushtart, miset, lahutat, epet, flirtet q bien e zgjohen! Madonat veshur me fustan mndafshi, Heroinat e lodhura koten n bulevard! Parakalon koha e shplarjes s madhe, koha e memories zero n parad. Parakalojn nj nga nj, nj nga nj, harruar nga shqiptart...shqiptart!10 Sipas nj ligji t hershm t pashkruar, qeverit ven e vijn n kte rrmet..., Pritet nj qeveri m pak dhelpr q ta nis nga ekologjia e vet.11 Poeti e shkrimtari m prodhimtar i pluralizmit i vlersuar nga opinioni letrar dhe i mbar lexuesve, sht krijuesi n disa zhanre letrare, Shpendi Topollaj. Persekutimi monist me delire t skajshme, ndonse vinte nga nj familje me tradita patriotike para, gjat dhe pas lirimit me nj kontribut t muar kombtar, e ndrydhi dhe e degdisi n baltn e vetmis dhe n furtunn e vshtirsive t skutave m t izoluara t vendit. Megjithat shpirti patriotik kombtar dhe dashuria e zjarrt pr vendin e popullin e tij t mbrujtura n shkolln e lart Sknderbej, i prballuan dhimbjen shpirtrore t brengave e t keqtrajtimeve dhe vshtirsit fizike e deliret hakmarrse t syrit vzhgues t burokracis moniste. Dhe ngushllimin e lodhjen ai i gjeti te dhuntia e talentit, t cilit i hapi horizontin pr t shikuar gjithnj nga dritaria e hapur e s ardhmes pa i kursyer energjit e jets s brisht q ngrohej me dromcat e dashuris s familjes t persekutuar dhe t sinqeritetit t iltr t shoqris ushtarake q e ushqyen me balsamin e mbijetess dinjitoze duke i dhn forca e besim t mbaronte edhe fakultetin juridik. T ksaj periudhe t kndellur me emocione n zjarrin e rokatave t tensionuara gjat zhvillimeve demokratike jan 26 vepra letrare: 6 poetike me 391 poezi ku 99 prej tyre i kndojn vetm dashuris, prozaike me tregime e romane e kritik letrare dhe publicistike, nga t cilat ia vlen t prmendim disa prej tyre: Gjith dashurit e mia, Magjistari i dashuris, Lirikat e zemrs me poezi t zgjedhura dhe tre vllime pr mitologjin greke t ngjizura me problematikn shqiptare duke i pagzuar si arkeologjia e shpirtit; Lott e zambakut dhe Mashtruesi (romnane); Rrfimet e kapitenit dhe Autograf (tregime e novela); Flakt e fjals, Jemi vllezr, Shoku m i mir, Paqja-virtyt i civilizimit e Triumfi i arsyes (kritika letrare) dhe nj publicistik e letrarizuar nga jeta e prditshme. Prandaj ndjeshmria e tij e pezmuar nuk mund t rrinte pa i shprehur shqetsimet dhe qndrimet poetike pr paudhsit e zhvillimeve t pakontrolluara: Si do vej puna jon, si do vej? O bot, urrejtja dhe dashuria e par! do dit q vjen n luft do na gjej e prap do t mbesim miq t pandar.12 Ku s flitet pr ndrgjegje dhe as pr drejtsi,

10

Ku nderi quhet ves, vityti ligsi...,13 Ndonj politikan apo mburravec i sotm q e quan kolltukun si dhurat dhe nuk e lshon pa e rrzuar orteku popullor, t nxjerr msime nga poeti grek Hesiodi i shek.8-t, ku vlerat e ngurtsuara historike t asaj periudhe na i sjell t freskta pa hakmarrje guximi i erudicionit poetik t Shpendi Topollajt me kuptimsin e veshjes figurative t ndjeshmris estetike n vargjet e m poshtme: Sot n kohn q jetojm kur s i njohim perndit, Ditirambe pse kndojm pr t fortt pa merit?14 O ju njerz t liq q kurr nuk mu ndat, ju q me poshtrsi m mrzitt, mbajeni mend: T gjithve u kam falur, se rruga e gjat e ksaj bote t bukur, pr urrejtje ska vend.15 Po t jet se nga dajaku i menur bhet njeriu, S i do ngrn gomarit haku po t thot: jam gjeniu!16 Poetesha tashm e afirmuar Flora Dervishi ka shrbyer si msuese e gjuh-letrsis shqipe n rrethe t ndryshme t vendit, aktualisht punon si drejtore e biblioteks s qytetit dhe pedagoge n universitetin e Durrsit. Ajo me talentin e saj t spikatur ka shkruar 9 vllime t ndryshme me poezi e n proz, krijimet e t cilave jan vlera t mirqena letrare q rrezatojn mesazhe t ndjeshme ideoestetike me nivel t dukshm artistik. Nga trsia e veprave, katr jan vllime poetike: Lulekumbulla, Krkoj, Pas nj ndrre, Mes enigmave, ku n tre prej tyre prblidhen 162 poezi, nga t cilat 29 i kndojn dashuris n prgjithsi si virtyt njerzor. Pena e saj nuk ka reshtur s shkruari edhe pes libra n proz: Hija vrasse (novel), Sazan e Karaburun i kam vatanet e mija (mongrafi), 60 vjet port e dituris (histori), Drama e Minush Jeros (biobliografi), Vetm e vrteta na bn njerz t lir (kujtime), prve reensioneve, shkrimeve profesionale pr bibliotekat, skenare, tekste kngsh dhe ooperetash. Pr kte veprimtari krijuese letrare e artistike sht vlersuar me shtat mime t ndryshme lokale e kombtare. Poezia e saj sht me nj tematik t gjr: e ngroht, e sinqert dhe mjaft jetsore q pasqyron an t ndryshme t realitetit shqiptar q nga vendlindja deri n bjeshkt e veriut, prej t cilave na ka prcjellur jehonn e heroizmit me ngjarje kulmore dhe kontrubutin e figurave t shquara, flladet e Jonit, bukurin e peisazheve t pishnajave e livadheve alpine, gzimet e thjeshta dhe brengat e ndryshme njerzore, prpjekjet pr mbijetes, mbresat shpirtrore pr udhtimet e saja jasht vendit dhe pr pasojat e plagve t emigrimit pr zemrn e fort t popullit ton. Megjithat muza e frymzimit t ndjeshm pikllohej tej mase e zhytur n nj dhimbje t madhe kur shihte veprimet destruktive t ngjarjeve t viteve 90-t, prandaj ligjronte me zemrim: Koh ciklonesh m pikon n zemr... Nj djal i bukur e humbi syrin n demonstrat. Nj tjetr shtinte: posht, ky palo shtet...!!! Shteti s dgjonte dhe plumbi shoqes time i bri rikoshet...! Takim me dhimbjen pr dit,

11

pr dit...pr dit...!17 Vajza jon e vogl struket pastaj na befason, klthet: Paqe! Paqe! O njerz t mir...! Ne shurdhmemec?! Apo akullnaja tingullin ka ngrir...? S ka paqe. U shpall tabu pa dekret. Dhe grindja klandestine rri n pushtet...18 Poeti e kritiku kavajas Muharrem Gazioni ka nj jet t tr q krijon poezi, ku spikasin ndjenjat e iltrta, mendimet e menura, mjeshtria e fjals estetike dhe qndrimet patriotike n 16 veprat letrare q ka shkruar nga rinia e hershme e vitit 1973 dhe deri m sot, disa nga t cilat jan:Vjersha, Gjurmt partizane, Tre thesaret, Nektari i shpirtit, Lulet e vjeshts, Telegramet e gjetheve, Urtsi, Lule q fluturojn, ku vetm n dy vllimet e fundit prfshihen 165 vjersha, 24 prej t cilave i kndojn dashuris. Kurse n vllimet e haikut nga 297 strofa poetike, 114 i kndojn dashuris. Ndrsa n proz ka shkruar vllime me tregime Nj kaf me bisht, Kshilltari i ashpr, Shpirt i shqetsuar e t tjera. Mbresat, pikpamjet dhe qndrimet e tij pr kto ndryshime ai i shpreh me vargjet: Kohrat e reja sa kan ndryshuar! U b bish zemra n kraharuar! Eh, koh, koh! far ndryshimi! Bish: fjala, heshtja dhe durimi! N kte bot hi mos bj udi, dhe bish e ngopur shqyen pr knaqsi!19 Duke i shprehur paknaqsit stigmatizuese pr veprimet destruktive e inondatat e ndodhura me qndrimin e papajtueshm ndaj t kqijave, i cili megjithat mbjell shpresa dhe optimizm te brezat e sotm e t ardhshm pr t qetsuar shpirtrat me vargjet plot figuracion t ndjeshm estetik: Ka ardhur nj koh e lemerishme, koha e varrmihsve t historis kur zgjuar jan djajt e skterrs t sulmojn tempujt e perndis.20 Kjo zemr irret, digjet, ( nuk bka menduria!) N shpirt besimi ndizet: Do bhet Shqipria!21 Guximi i pezmimit t Bardhyl Agasit jo vetm si veprimtar shoqror, por edhe n mnyr poetike e ka shprehur dhimbjen e tij prsa po ngjante n ato vite t prmbysjes s madhe, i cili ka botuar gjat ksaj periudhe pes vllime poetike me dinjitet artistik: Fjala e fshehur, elsat e ferrit, Gjithandej, Pyes detin e qiellin dhe Ura e fundit, ku vetm n tre vllimet e fundit prfshihen 280 poezi, prej t cilave 76 i kndojn dashuris. N dy vllime e ka vn theksin te zgjimi popullor pr nj t ardhme m t mir pa prekur lirin, as historin, as dashurin dhe as poezin q me emrin e bukur t demokracis t ngrem ndrrat tona t reja dhe t pagzojm fmijt, duke shprehur qndrimin nprmjet stigmatizimeve me vargje kuptimplota. N vizitn e br n Manila t Filipineve kuraja poetike nuk hesht, por me guximin e nj diplomati pyet presidenten e vendit pr konceptimin dhe qndrimin q duhet t ket njerzimi ndaj historis s tij. Dhe mikesha vizionare e prtej oqeanit i jep prgjigjen e sakt q duhet ta ket parasysh do klas politike pr t ardhmen e saj.

12

Kur sheh se batakinjt e djeshm nderohen dhe veten ndjejn serbes, Kur t paaftt e mediokrit gdhijn burra shteti nj mngjes, Dhe Zotin shajn pa gj t keq, mbasi kte bot t shthurur asnj nga kta nuk e ndreq.22 Pyes presidenten dhe m jep shpjegim: -Zhdukm diktatorin, por jo historin.23 Ti ngrem rradhazi dollit, secilit nj shndet! Le ti harrojm partit dhe luftn pr pushtet.24 N kte qerthull pasojash ka jetuar e krijuar edhe poeti i talentuar Piro Minguli, i cili ka nj prvoj t gjat e mjaft t pasur n arsim si msues gjuh-letrsie q zen fill me kundrimet magjepse nga malet e Himars q falen me kaltrsin e Jonit, shtegton te bukurit e bjeshkve t Kuksit q mbshtesin kokn mbi diskun e diellit dhe i mbledh frutet e krijimtaris s tij me qetsin e perndimit t art n bregdetin e Durrsit t lasht, i cili e rinon muzn poetike t do krijuesi me perlat e bukuris s peisazhit rrethanor. T tilla q mbeten t freskta n kujtesn artistike jan shum poezi. Por e gjej me vend t theksoj e veoj disa prej tyre: 22 vjet, Them emrin tnd, Npr udhkryqet e jets, Dy dit e dy net, Nna ime, Karakteristika e msuesit t fshatit, N asfaltin e lagur nga shiu, M thot dikush, Srish pres, Dit smundje, Mund ti merrja fjalt, Npr ikjen e ditve, Djalit tim, Rekuiem pr trenat, Gruas, Nj dit, Striptiza e shpirtit e t tjera. Ky talent ka shkruar me dhjetra e qindra krijime letrare gjat viteve pran nxnsve t dashur, pa t cilt jeta i dukej e zbeht, e varfr, pse jo hiperbolikisht n raste t veanta edhe e vdekur kur alergjia e frymzimit rndohej nga ngarkesat emocionale q i impononin rrethanat e jets. Por pr arsye ekonomike Piro me pak kursime ka botuar 120 krijime poetike n vllimin dinjitoz Npr ikjen e ditve, 13 prej t cilave jan lirika pr dahurin t radhitura krahas krijimeve m t arrira bashkkohore. Ky vllim e prfaqson denjsisht krijimtarin e tij n kt zhanr poetik. Shpirtin e autorit e prekin shqetsimet q krijon politika: Mjeshtrit t maskave i sht shtuar puna, prdit trokasin n portn e shtpis s tij... Mjeshtrit t maskave i krkohen maska:... t derrit, t luanit, t tigrit, t panters... Krkojn maska t buta e paqsore, pr t qen sa m t pafajshm..., mjafton...t prshtaten me klimn aktuale... Po harrojn fytyrn e njeriut.25

Miting... njerzit kan mbytur sheshin.

13

Me ne n pushtet, gomari fluturon, dikush n tribun me z kozmik premton. Dalldia e flamujve partiak, dalldia e thirrjeve histerike, dalldia e ulrimave pa fr prhapet deri n horizont... kur nnat e tyre gati sa nuk shkallojn, se sdin tu japin pr t ngrn!26 Ngjarjet e atyre viteve i prjetoi me nj tension shpirtror dhe me ndjenja t trazuara nga nj brishtsi e dhimbshme njerzore edhe poeti i ri Vladimir Mua, vrulli poetik i t cilit ka spikatur q hert n shtypin ushtarak, por m dukshm koht e fundit me katr vllime me vjersha dhe nj monografi familjare: Gjeneza ime, Burimet e jets, Akuarel, Rrzllime, Yje endacak (tanka), ku prfshihen 220 vjersha me 34 poezi vetm pr dashurin. Ndrsa nga 142 strofat e tankave, 28 prej tyre i kndojn dashuris. Ndryshimet e vrullshme t atyre viteve me paqartrsin e ngjarjeve fillimisht e prekn zemrn e ndjeshme, sa mbresat e frymzimit t rebeluar i hodhi n vargje me nj pyetje drejtuar t ardhmes: T drejta, na thon, keni shum, sju pengon askush, flisni sa doni. Ku t kaloni i keni si lum, ama ve pun nga ne mos krkoni!27 Kjo koh e re, koh e Madhe mbarsur ngado me dhimbje. Vall, kjo qenka rilindje...?!28 T njejtin tundim t zemruar prjetoi n shpirt edhe poeti e shkrimtari Nikolla Spathari pr ngjarjet e vitit 90-t se si do tu shkonte fati zhvillimeve t mtejshme. Ai sht me nj prvoj t gjat letrare m shum n krijimtarin pr fmij dhe n publicistik ani pse q shkolluar pr shkencat e natyrs. Megjithat vllimet e tij letrare t ksaj periudhe tregojn dendsin e konizitetit t shkurtsis s mendimit poetik. Gjat nj kohe t gjat shumvjeare ka shkruar katr poema pr fmij me tem patriotike e nga jeta e prditshme, tre vllime poetike:Prtej shiut, Prkohsisht e bukur, T shtyhet mngjesi ku prfshihen 199 vjersha, nga t cilat 79 prej tyre i kndojn vetm dashuris. Ndrsa n proz ka shkruar romanin Djemt e dikurshm, tre vllime me tregime dhe gj e gjza, nj me publicistik e nj monografi pr vendlindjen. Me nj ironi e sarkazm t hidhur stigmatizon veprimet e kasts politike e pushtetare me vargjet: Lidr partish dhe shtetar irren n fjalime profane. Pozojn t fryr n tribuna, shtrngojn duart t qeshur n ekrane...29

Elektriistin e dors par,

14

Nuk e merr dot me tre shkrimtar!30 N qoft se mendjen e merr do skot, sht mbush dhe qielli plot me idiot!31 N t dy trevat objekt t ktij studimi, dekadat e fundit kan br emr edhe talente t tjera n zhanre t ndryshme me krijime dinjitoze letrare. Kjo risi ngjall mirnjohje pr vlerat e tyre krijuese. Prandaj dshira e nderimit nuk mund t rrij pa i prmendur krijuesit e ktyre trevave, konkretisht t ndjerin Pal Prlala, poetin e talentuar lirik Agim Doi, prozatorin Ndue Gjika, poetin e studjuesin dhe pedagogun Mark Marku, poett Dod Pjetraj, Viktor Gjinkola e Preng Maca e ndonj tjetr. Kurse n trevn e Durrsit, Krujs e Kavajs kan spikatur me veprat e tyre si poet t talentuar Halit Shamata, Abdulla Tafa, Hamdi Mee, Merita Thartori, Eva Kacani, Elton Bido, Ilir Paja dhe krijimet e brishta t birit t tomorrics s Skraparit Xhevahir Cirongut, i cili sht br banor i bregdetit durrsak. Pr arsye t ndryshme objektive, prve atyre q theksuam n krye t radhve, po ndalemi vetm n krijimtarin e poetes s re Merita Thartori e t krijuesit Xhevahir Cirongu. Poetia e re Merita Thartori (Kui) me profesion msuese e gjuh-letrsis shqipe, n dekadn e fundit ka spikatur me nj krijimtari t dendur e dinjitoze me katr vllime poetike: Poezi t brishta, Shtati, Pothuajse vetja dhe Diell i von ku prfshihen afrsisht 300 poezi prej t cilave 103 i kndojn dashuris erotike, prve krijimeve t hershme rinore n shtypin lokal, pr t cilat sht nderuar edhe me mime t ndryshme letrare. Poezit e saja karakterizohen nga nj tematik e problematik me mbresa t shumta, t iltrta e t sinqerta, n t cilat i mbrun e i derdh me shum kujdes profesional, ndjeshmri t lart estetike dhe pjekuri artistike meditimet dhe prceptimet e frymzimit t saj pasionant. Ato prcillen me ngjyra t forta flakrimi n nj form e mnyr krejt t re bashkkohsie moderne, ndryshe nga poett e msiprm. Pasi pasqyrojn e rrezatojn edhe dashurin e pastr pasionante, edhe dallgt e ndjenjave njerzore q n raste t veanta vuajn nga zhgnjimi e falsiteti, nga varfria e pabesia. Por niveli i kuptimsis s ndrgjegjes letrare bn t mundur q t triumfojn optimizmi, shpresa e besimi pr ti dhn poezis pasaportn e qytetaris dhe lirin e plot t emancipimit. Sa guximi poetik sfidon do penges, do humbje apo tendenc mashtrimi q i ngjiten si rrodhe n prballje me sakrificat e jets, ku intensiteti i vshtirsive ngrihet e ulet sipas zikzakeve intensive t zhvillimeve kohore pa u ngjitur ndrojtja e siguris te lumturia e dshiruar n kulmet e mbijetess. Poezia e Merits, e prgjithson artistikisht virtytin e dashurin me nj fisnikri t prmbajtur sa m afr gzimeve e hidhrimeve njerzore dhe duke hyr n thelbin e saj e shpirtzon estetikisht at. Pr rrjedhoj na jep nj poezi me nuanca t dukshme qytetarie dhe me frymmarrie t gjr emancipuese sa m larg ndikimeve ideologjike pa u prfshir n makinacionet politike dhe n alergjit partiake sikur nuk ka jetuar fare ktu. Duke e stakuar mendjen nga intrigat dhe interesat e politiks, meditimet i prkushtohen rrugs s intelektualizmit e t profesionit t saj t dashur, ku nj vend t rndsishm zen erotizmi, i cili shkrihet n harmoni me lirizmin e idileve shpirtrore. Krijimet e saja po i shikojm n vijim, pasi ajo nuk merret gjat me t kaluarn e monizmit e as t vendit dhe me pasojat e tij, ka besojm do ta bj n krijimet e ardhshme. Me sa duket, shkaku jan temperamenti i saj q nuk e dshiron e nuk merakoset ti prshtatet karriers s klass politike. Por edhe mbresat e pakta nga mosha rinore apo ndonj arsye tjetr vetjake pr t mos e politizuar krijimtarin e saj, mbase kan ndikuar n formimin e personalitetit si intelektuale, si profesioniste e si krijuese mjaft mir e realizuar. Kjo sht nj gj e mir, vese duhet mbajtur parasysh q moralin nj hap e ndan nga politika, pasi lidhjet e kondicionuara e t ndrvarura midis ktyre dy veprimtarive jetsore filozofikisht jan ndikuese t forta t pashmangshme dhe t detyrueshme me trysnin e tyre. Megjithat n t ardhmen shpresojm ta ket parasysh, q tu rezervoj nj

15

vend m t dukshm ngjarjeve t rndsishme historike nga varen fatet e popullit e t vendit dhe figurave t shquara kombtare, mjerimit e varfris apo mirqenies, duke e ndalur frymzimin m shum te qyteti i lindjes, te origjina e profesioni dhe vendbanimi aktual pr t cilat kurioziteti shoqror e letrar sht i interesuar t vihet n dijeni gjithsesi pr prejardhjen dhe peripecit shoqrore t sajat. Pastaj muza e frymzimit qmton me shum pasion fjaln dhe lirin e saj, ngulet me mjaft seriozitet te problemet virtuale dhe te virtyti i dashuris njerzore, t cilat i trajton thellsisht e gjrsht me kompetenc poetike dhe nivel t mir artistik. Megjithse qndrimi i saj pr politikn dhe ideologjin paraqitet me nuancat e nj indiferentizmi semplist, ajo nuk harron ta ngul penn fort te pasojat njerzore q shkaktojn ato ndaj shpirtrave t pafajshm, te pragmatizmi prjashtues i kapitalizmit fillestar primitiv q i pasuron njerzit me marifetet e mafiozllkut ekstrem, te shqetsimet e bots s sotme me subjekte pluraliste t paorganizuara si duhet, te durimi q duhet t kemi pr t pritur agimin e t nesrmes me ndjenjn e fisnikris s faljes. Si gjakrat kurtizane i prflakn me kahje t kundrta, me dashje t kundrta... Dy bot prnjimend n vuajtje!32 Bota q presim: As kthim prapa, as krenari perndimore. astet e duhura: As shpresa t mbara, as retorika. Dhimbjet prsrisin katastrofat Dhe dashurit njerzore si t pakuptimta i qepen logjiks. Lehin, krkojn hapsira, Si dijetare t zemrs dfrejn pr pak ndryshim qiellor, toksor, pr pak lavdi t munguar n qiellin q kristalizon mbarsi!33 Edhe net pa gjum pr krimet q nuk i kam kryer. Vngr m sheh mngjesi! Jam si n pushimin mes betejash, ku s ka t plagosur, ve brejtje shpirtrash t pafajshm!34 Madje qielli mbeti i paprekshm edhe pse eklipsi i kalli frik. Dua t jem trill, er n prill. E ndjeshme n padukje, e hekurt n dhimbje, Meduz n qllim. Dua t jem nat e qiell bashk, pambarimisht me kmb n tok!35

16

Nj zemr e menur e di delirin e madhshtis blu. Por as edhe dhurohet mermeri i prdhunuar i shpress!36 Skenart me lot u ngjajn magjive t fshehta, buks q prvidhet, prdhosjes s dobsive. Ata sfidojn pasigurin, shfaqjen e qenies, me fatin luftojn sizifisht! 37 Kurthit kush i bhet streh, tradhtari! (?) Shpress kush i bhet nn, besimi!38 Koha e bri burr, Fati gjysm njeri!39 Gjithka sht atje ku nuk duket, prpara!40 Duke krkuar kohn kur ishe ti, Xixllonja u kthye n grer. t lumturoi fati padrejtsi, prkohsi?!41 At q zemra e mban si ngr, koha do ta ket plag!42 Ndrsa Xhevahir Cironku sht lindur n Leskov t Tomorrics s lasht t Skraparit heroik. Pas mbarimit t shkolls s mesme ka vazhduar n Kor nj kurs kulture pr bibliotekat. N vitin 1986 pr prkushtimin e tij t spikatur n aktivitetet kulturale e artistike sht dekoruar me medaljen Naim Frashri. Q kur ishte n vendlindje paraqitet me pasionin e nj krijuesi t ri fillimisht n fushn e gazetaris me shkrime, reportazhe e monografi n gazetat lokale e kombtare dhe me mbledhjen e nj frazeologjie t pasur popullore. M von guximi poetik ka provuar t shkruaj poezi t brishta e tregime t shkurtra eseistike, ku n vitin 1984 sht nderuar me mim t par pr nj poezi t paraqitur si kng n festivalin e kngs pr fmij q organizohet n qytetin e Shkodrs. Pr arsye shndetsore sht marr me pun t lehta n kultur e n telekom, aktualisht jeton e kriojn n qytetin e Durrsit. Kto krijime t brishta i mbrujti me ide t qarta patriotike, me sinqeritet t iltr krijues dhe me nj tematik koherente pr traditat e mira t popullit e kontributin e muar t figurave t ndritura t kombit, t cilat i ka derdhur bukur npr vargje me balsamin e zemrs e me nektarin e shpirtit t tij t pastr n vllimet poetike Kush ia shkeli syrin Ilds, Shpirtit i thrres dhe n vllimet prozaike Tomorrica zemra jon, Mall nga Oqeani. Prve reensioneve letrare pr librat e poetve e t shkrimtarve, skicave t thjeshta e t shkurtra dhe monografive t ndjeshme e t mbushura me refleksione meditative me nj problematik interesante, t cilat nuk prton ti hedh n shtyp me ngrohtsin, kujdesin e kulturuar dhe qmtimin letrar gjithnj t vmendshm pr krijimtarin letrare. Pothuajse e gjith lnda poetike e meriton nga ana artistike t trajtohet sipas problematiks s ktij studimi, duke mos marr parasysh punn fare t pakujdesshme e jo profesionale t redaktorve t ktyre librave, megjith respektin q gzon personaliteti i tyre. E

17

theksuam fort kt an t krijimtaris s tij jo vetm nga indinjimi profesional, por m shum nga keqardhja q ndjen besimi i nj krijuesi fillestar pr t ia dorzuar veprn e tij nj specilaisti t mirfillt t letrave q vepra t dal me t tr parametrat cilsor q prcaktojn dinjetin estetik dhe vlerat artistike t saja pr tu shrbyer si nj material krijues kulturalogjik i kndshm, i dobishm dhe i plqyeshm e i pranueshm nga niveli i lexuesve. Megjithat sht e udhs ta kthejm vmendjen te logjika vlersuese pr ngjarjet e atyre viteve q secili t nxjerr reflektimet dhe msimet m t domosdoshme e m t dobishme pr t ardhmen. Konkretisht procesi i ndryshimit dhe i riprtritjes nuk duhej ti harronte dhe as t mos i merrte n konsiderat teorit, rregullat dhe praktikat kapitaliste q i kishim msuar ashtu gjysmake n shkollat tona. Nuk duhej ta bjerrnim kohn n rrokopujn e gjetjes s rrugve e t mjeteve m efikase e m t mundshme q ti prdornim pr tu integruar pa dhimbje e pasoja t skajshme n procesin e vendosjes s marrdhnieve t ekonomis s tregut. Pasi ky proces q u b i mundur pa vullnetin, dshirn dhe miratimin e s majts ekstreme, si thuhet n Mirdit, erdhi si nj evolucion i but pa pushk t shtime pr fatin e mir t njerzis s traumatizuar. Kjo tregoi se njerzia ishte lodhur e i kishte ardhur n maj t hunds etatizmi burokratik i centralizmit t egr monist. Po ashtu ajo tregoi se ai sistem kishte marr teposhten e pakthyeshme, t ciln ekstremiteti nostalgjik e konservator nuk e kuptoi rrezikun e kataklizmit q po vinte t prmbyste gjithka kishte arritur ky popull me sakrifica. Por si thot batuta e fabuls s ujkut, disa shpesh i masin gjrat me kutin nj ok lopa e nj gjysm mzati, pa i br imtsisht llogarit e duhura si t ndrtohet jeta individuale e kolektive. Pasi orientimi i shpejt mbeti n pozitat e vjetra t nostalgjis paranojake q i kishte kaluar koha se monizmi hngri vetveten. U bn shqetsuese me smurjen e opinionit masiv llafollogjit shterp, t cilat e harxhonin kohn kafeneve e mjediseve t tjera familjare e shoqrore me kotsira pa bereqet. Kundrshtit egoiste e t pamotivuara pr parcelizimet pluraliste mbolln farsn e prarjes s unitetit. Paknaqsit e dhimbshme q u krijuan nga dukurit e nj kriminaliteti t rrezikshm, tronditn zemrn e kujtdo. Dhe premisat e vogla e t zymta t zhvillimit q u paraqitn fillimisht nuk e ndryshuan shpejt gjendjen e rnduar ekonomiko-sociale t shqiptarve. Moskuptimi i gjith ktyre faktorve e i t tjerve q mund t rendis menuria e cilitdo, mjaft intelektual dinjitoz me nj kontribut t muar kombtar i la larg prparsive t nj integrimi t shpejt q me njohurit dhe prvojn e tyre ti vinin shpatullat zhvillimit t prgjithshm kombtar, madje edhe kultural e letrar. Ata mbetn vetm idealist tragjik, t urt gjer n dhembje, t thjesht gjer n madhshti!, q u sakrifikuan t bnin histori. Pasi nuk e kuptuan q kapitalizmi m par do t sillte pluralizmin e karaktereve, se n kte sistem kategorit e moralit...marrin ngjyrat dhe vlerat e kategorive ekonomike, se politika pjell hilen, djallzin, hipokrizin dhe mashtrimin pr t marr pushtetin.43 Ktu sht e nevojshme t sjellim n kujtes edhe msimin e intelektualve t ditur francez q disa lider duke menduar se mbrojn virtytin...vendosin tiranin.44 Dihet nga historia se radikalizmi ekstrem i revolucionit borgjez t Francs i vitit 1794 bashk me Robespierin kositi edhe teorin e tyre politiko-filozofike liri-barazi-vllazrim. Anologjia e t vrtets historike shqiptare u konkretizua edhe te ne para 90-ts, duke na kthjelluar tani plotsisht se monizmi n hapsirn e tij kohore krijoi shtresn e filistinve-t brezit pa histori, pr t cilt korifeu i t majts ekstreme dikur do t paralajmronte lidhjen e tjetrsimit me varfrin e puntorve se Bota glon nga filistint, nga shoqria e tyre, ashtu si glon nj kufom nga krimbat. Pra, filistinizmi nuk sht gj tjetr, vese natyra dhe shpirti i mikroborgjezis.45 Dhe tek ne kta ishin: shtresa e bejlerve dhe e agallarve t ri t socializmit e pa shpallur, e drejta e pakufizuar e fitimtarit t lufts pr t marr gjithka, joshja e posteve nga karrierizmi i paskrupullt pr t kapur hierarkit e larta q t jepnin privilegje, tendencat burokratike pr nj jet t rehatshme q t merrnin prej shoqris m shum se sa i jepnin asaj apo m tepr se u takonte. Meq parja filloi t hynte kudo duke zvendsuar virtytet. U dukn tentativat e pronsimit t gjithkaje me zgjrimin e kopshtit e t tufzave dhe me shfaqjet nn rrogoz t fijeve t korrupsionit, me manin e hiperbolizimit t stimujve, ashprsimin e lufts s

18

klasave jo vetm ndaj t prmbysurve. Por edhe ndaj t tjerve q mendonin ndryshe apo q shprehnin paknaqsi ndaj vijs ideopolitike t partis shtet duke shtuar kshtu radht e kundrshtarve ndaj sistemit n fuqi dhe ndaj mungess s vigjilencs t strukturave prkatse pr ti parandaluar t kqijat e burokratizimit n sistemi monist e ndaj faktorve t tjer q solln kalbzimin e sistemit. Kjo shtres e re shoqrore e personifikuar me qindra persona, t cilt e kishin prjetuar hidhrimin e rrebesheve t persekutimit, i braktisi idealet komuniste dhe luftonte me do mjet si nj bashksi interesash materialiste pr fitime personale. Pr tia arritur atij qllimi t fshehur n botkuptimin e ndrgjegjen e tyre mikroborgjeze, me ndihmn e faktorve t tjer t jashtm e t mbrendshm, e prmbysn at q kishin ndrtuar idealistt romantik me sa mundn e ashtu si dinin. Kta faktor politiko-ideologjik dhe ekonomiko-shoqror q degjeneruan sistemin e shkuar n radh t par duheshin kuptuar, analizuar e shqyrtuar n mnyr shum kritike me vendosmri nga intelektualt e mirfillt q aspironin t ngjitnin majat e dituris. Sepse udhheqja me strukturat e partis shtet nuk e bnte dot at para 90ts, meq i kishte krijuar vet dhe ishte msuar me elozhet e koncepteve liberalo-borgjeze q ia servilosnin do dit. Kjo duhej br jo vetm nga elita akademike, por nga t gjith intelektualt q ta kuptonin se ndryshimi ishte i domosdoshm jo vetm nga kontradiktat e mbrendshme q zienin n realitetin ton. Por q t kishim nj mirqenie pr t gjith dhe t ruheshim nga kataklizmi, i cili po ndodhte n vendet e lindjes. Pasi edhe vendet socialiste t lindjes ju kundrvun idealeve komuniste me inkurajimin dhe lejimin e lindjes s elementve kapitalist n gjirin e shoqrive t tyre. Duhej kuptuar m shpejt se e famshmja barazi e t drejtave midis gjith njerzve nuk sht kurr nj barazi reale,46 si thot sociologu Henri Mendras. Ather krkesa me forc pr reformim e ndryshim do ta kthjellonte secilin t jepte kontributin e tij q ai t bhej me kosto sa m t leht dhe me humbje sa m t vogla n t gjitha fushat sipas nj progresi shkencor pr t ardhmen. Dhe jo t prodhonim konflikte sociale, kundrvnie e mllefe pa fund, llafollogji ekstreme pa kurrfar prfitimi q nxisnin arjen e unitetit dhe irritime t skajshme q vraponin pas kapriove fanatike ose pas berihajt. Gjendjen e ksaj situate q kishte mbrthyer vendin e shoqrin ton duhej ta kuptonin edhe krijuesit tan nga ana ideoplitike e shkencore dhe jo t fragmentarizoheshin pas oroditjeve marramendse, duke identifikuar ndryshimet e sistemit me disa lider pluralist q kishin marr yryshin e idiotit t prmbysnin gjithka prej urrejtjes pesdhjetvjeare. U ndala pak sa munda, n sqarimin politiko-filozofik dhe social-ekonomik t problemit t ndrrimit t dy sistemeve shoqrore krejt t kundrta. Pasi tharmi i ktij shndrrimi ka prekur e ndikuar ndjeshm edhe procesin krijues t veprimtaris letrare. Prandaj n ndrgjegjen poetike t autorve t msiprm gjurmt dramatike t kataklizmit t madh t fundshekullit t kaluar jan pasqyruar me reflektimet e tyre n ngjizjen e tipologjis krijuese letrare. Produkt i ksaj tipologjie n at hapsir kohore q e prjetuam t gjith jan edhe krijimet e sinqerta t cituara m sipr t paraqitura me veshjen estetike mjaft t knaqshme nga ana artistike dhe ideore. Megjithat reagimet e pluralizmit konvergojn me ngjyra dhe intensitet prjetimi mjaft t ndryshm te persona t veant, t cilt pa dashje me shikime t shtrembta kan shigjetuar ndonj krijues me alergji ekstreme partiake duke ngritur vesht habia pr livadhisjen e irritimeve, rebelimin e qndrimeve dhe mos orientimin te vlerat ku duhej t ishte balanca e vrtet e gjykimit t tyre. Pr kte shkak ndaj pasojave q erdhn, disa krijues jan gjetur jo vetm t paprgatitur, por edhe n pozicion t paqart, rrall her edhe jasht loje. Sa nga kjo mangsi apo paaftsi u orientuan me vshtirsi n situatat e n kushtet e reja q u krijuan pas prmbysjes politike t s shkuars. N nj far mnyre duke mos demonstruar vlerat kulturale t merituara dhe duke mos e kuptuar shkencrisht objektivitetin e shndrrimeve historike me domosdoshmrin e ndryshimit t qndrimeve subjektive n prputhje me at realitet q u krijua. Natyrisht nj dukuri q duhet vlersuar sht fakti se nj shembull nismtar i intelektualizmit shqiptar, pr njohjen e realitetit t athershm me situatat e krijuara dhe pr orientimin drejt perspektivave t s ardhmes s shqiptarve n nj mas fillestare sa lejonte kamxhiku i diktaurs moniste, kan qen Ylli Popa, Sali Bberisha, Ismail Kadarea, Rexhep

19

Mejdani, Aleksandr Meksi, Sabri Godo, Eduart Selami, Alfred Moisiu, Fatos Nano, Ylli Veisiu, Gramoz Pashko, Zef Brozi, Bamir Topi, Zef Bushati e Dritero Agolli, Paskal Milo, Xhevahir Spahiu, Hysen e Shaban Sinani, Maks Velo e Primo Shllaku, Ardian Klosi e Fatos Lubonja, Teodor Lao e Visar Zhiti, Fatos Kongoli e Bardhyl Londo, Sadik Bejko e Gjergj Vlashi, Edi Rama e Shpendi Topollaj, Gjok Beci e Mark Marku, Pre Zogaj e Agim Doi, Frrok upi e Moikom Zeqo, Koo Petriti e Rudolf Marku, Robert Papa e Martin Leka, Bashkim Hoxha e Shaban Memia, Aleksandr Biberaj e Kolec Topalli, Zija ela e Lisien Bashkurti, Koo Danaj e Mehmet Elezi, Besnik Mustafaj e Bardhok Cara, Spartak Ngjela e Rustem Gjata, Kudret ela e Kujtim ashku, Kasem Bioku e Beqir Meta dhe artist e historian, akademik e shkenctar dhe profesor t shquar t mjeksis, drejtsis apo t ekonomis s vendit. Prkushtimi i t cilve me qindra intelektual t tjer t shquar pluralist sht prpjekur ti shikoj, prceptoj e gjykoj fenomenet e ndryshme jasht diapazonit politiko-ideologjik dhe jasht kuadrit partiak e personal, vese sipas nivelit shkencor dialektik, social-ekonomik dhe juridiko-artistik me nj pragmatizm gjithprfshirs. Produkt i ktyre refleksioneve intelektuale ka qen krijimi i veprave letrare Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo, Dshtaku, Zhurma e errave t dikurshme, Fytyra e dyt, Dimri i vetmis s madhe, Dasma, Kronik n gur, Pashallart, Juga e bardh, Njollat e murrme, Tuneli, krijime t Vehbi Sknderit e Teodor Laos, romani i Koo Kosts, disa tregime t Shefqet Tiganit, poezi t Gjok Becit e Agim Doit dhe studime t Preng Cub Lleshit e t tjera, q n at koh paralajmronin n mnyr alegorike e simbolike dekompozimin e ngadalshm t sistemit monist, se krkimi i ideales absolute ishte utopi q nuk do t arrihej kurr. Por kritika e politizuar dhe e idelogjizuar i pat stigmatizuar rrept me nota ekstremiste si t pavrteta e t papranueshme q njollosnin ngjyrat e atij sistemi. Vese e vrteta historike n nj hapsir kohore t shkurtr provoi t kundrtn, se ato ishin nj sinjal i fort q paralajmronin teposhtjen e monizmit. Mirpo mentaliteti sektar e konservator i burokracis drejtuese dhe administrative n vend q t merrte masa pr riparimin e t arave ose n pamundsi t hidhte themele t reja pr mbajtjen m kmb t kshtjells s ngritur, filloi gjuetin e shpirtrave t talentuar q pasqyronin drejt realitetin kohor duke e br publike smundjen e gangrenizimit t atij sistemi. Klithjet hereziste pr ngjyrat biografike u bn krisja m e rrezikshme e unitetit, hipokrizi mashtruese pr marrjen e kolltukut t pushtetit dhe tendenca intriguese pr pastrimin e idealistve m t mir nga jeta politiko-legjislative dhe ekonomiko-kulturale e shoqris. Prandaj tjetrsimi i njeriut t ri erdhi me hedhjen e rrnjve t aleancs me veset, e cila me tundimin e thell i brente karakteret si mola mobiljet. Kshtu, del si domosdoshmri, t reflektojm me oobjektivitet shkencor ndaj gjith ngjarjeve q ka prjetuar populli yn q nga pavarsia e deri m sot duke mposhtur ndjenjat meskine t nostalgjis s tepruar e t alergjis s irrituar, t amullis indiferente e t oportunizmit liberal dhe t politizimit t shkencave historike, sociale e letrare. Pasi kto kategori negative bazohen te fitimi dhe spekullimi i interesave politike e klanore dhe ekonomiko-shoqrore pr kapital karrierist, pluralist dhe materialo-teknik, duke pretenduar e tentuar t kushtzojn e ndikojn dukshm edhe tipologjin e procesit krijues t veprimtaris letrare e artistike t do krijuesi.

II.

20

POLITIZIMI DHE IDEOLOGJIZIMI NXITNIN LUFTN E KLASAVE... Dihet q kto dy koncepte, t cilat m von u bn parimet m t rndsishme t sistemit monist, kan qen shtylla kurrizore q duhej t prshkonte si fill i kuq tr formn dhe prmbajtjen e veprimtaris krijuese n t gjitha zhanret e prodhimtaris artistike n rrafshin e kulturs kombtare. Paqartsit dhe nnvlersimet q vinin nga disnivelet kulturale, tendencat liberale pr t mos ia vn veshin gjithnj krcnimit alergjik t strukturave t kohs, pamundsit ose mungesa e dshirs pr t mos u thelluar n paraqitjen e dogmave t asaj kohe sipas kritereve t realizmit socialist n krijimet e tyre, shkarjet e lehta apo rndesat me koncepte borgjeze t veshura me kostum marksist n prmbajtjen e veprave artistike dhe imponimi i nj politizimi e ideologjizimi me egrsi t skajshme n veprimtarit praktike ishin disa nga shkaqet e atakimit t parimeve moniste nga autor t ndryshm. Pasi te mirditort n at mjedis t kufizuar ky ishte m i ashpr e m i drejtprdrejt nga vigjilenca e kontrolli i censurs dhe nga veoria psikologjike e tipit kalorik t veshur me velin e sedrs malsore pr t mos u turpruar edhe me gjra pa pesh juridike e shoqrore. Kurse te bregdetart mundsit e manovrimit e t sofistikimit ishin m favorizuese dhe shfaqjet negative trajtoheshin me indiferencn e butsis s tipit sanguin pa vn alarmin pr far mund t ndodhte. Meqense vshtirsit e kontrollit shtoheshin nga prmasat e territorit dhe t shtimit t popullsis s qytetit, t cilat natyrshm ishin m t mdha. Faktort dhe mundsit ndihmse pr t stimuluar do lloji krijimtarie n qytet ishin m t dukshme qoft nga ana kohore, materiale apo profesionale. Me kta faktor motivohet irritimi i qndrimit t krijuesve mirditor e durrsak pr situatat e viteve 90-t, si shumica e kolegve t tyre n mbar vendin, kundr veprimeve politike e destruktive t pakontrolluara t rrymave populiste e kriminale q u shfaqn n fillimet e proceseve demokratike. Kto zinin fill te rrnjt e paknaqsis, t keqtrajtimeve e keqinterpretimeve q ishin akumuluar ndaj veprimeve dhe vlersimeve burokratike t diktaturs pr krijimet e tyre ose pr lidhjet shoqrore larg strukturave letrare t kohs. Pasi q ather kishin lindur sythet e shndetshme t mendimit ndryshe, krkesat pr cilsi m t lart t tipologjis krijuese dhe veprimet revoltuese pr m shum liri krijimi. Pasoj e mbarsjes s ndrgjegjes letrare t krijuesve me ndikime t forta emocionale e shpirtrore ishin edhe shprthimet poetike ndaj egrsis s skajshme t lufts s klasave n monizm, por edhe fill pas revolucionit demokratik, me t cilat ata shprehnin qndrimin e tyre parimor ndaj raportit q kishin patur shqiptart me diktaturn pothuajse pesdhjetvjeare. Ata i rikthehen edhe nj her ktij raporti me historit dramatike e t papranueshme t atij sistemi me sfonde prgjithsisht t vrazhda e ndonj her hiperbolizuese, por trheqse q rrekeshin t joshnin bindjet e njerzve pr dmet e tij. Pra, frymzimi i shtjellon e i ngjiz krijimet me nervin e nj dhimbje t fort pr far kishte ndodhur ather n skajimin e lufts brenda gjirit t popullit, ku persekutimi bhej refren metaforik me pasoja negative. Ata u prpoqn t nnvizonin pasojat dhe kostot e krizs s mbijetess, t cilat rrezikonin shprbrjen e unitetit t trevave n mbar vendin dhe t identitetit t personazheve letrare. Por n t njejtn koh shtrojn edhe nevojn e dobishmris s prjetimit t mundsive e shanseve pozitive q t jep liria e gjithanshme, t cilat duhen prdorur drejt dhe jo t keqkuptoheshin e keqshfrytzoheshin sipas logjiks s pangopsis egoiste t veseve q lindn me kuptimet e gabuara t liris s frenuar. Duke shkruar pr kte raport t shqiptarve me diktaturn q e prcolln me tamtame, shpirti i tyre poetik u bnte thirrje strukturave t reja q po ngriheshin dhe mbar njerzve q mos ta humbnin arsyen me veprime destruktive a imorale, sepse do t ricikloheshin me ngjyra totalitare, duke riprtritur nj luft t re klasore me element, pasoja e personazhe t tjera m fatkeqe, t cilat do t pengonin seriozisht premisat dhe prparsit e nj zhvilimi t ri demokratik. Keqinterpretimi i prmbajtjes s krijimeve t ndryshme t P.C.Lleshit e Gjok Becit, Ndue Nikollit e Shpendi Topollajt, Hysen Sinanit e Nikolla Spatharit dhe t ndonj tjetri nga strukturat e kohs bhej pr koncepte idepolitike dhe lidhje biografike t pa prshtatshme ndaj sistemit, pr interesa klanore e partiake dhe favorizime nepotike krahinore duke i ln n

21

harres, injoruar e mosvlersuar n koh si e meritonin q t mos shkonin te lexuesi nprmjet publikimit masiv t tyre. Por konkretisht ky gjykim ekstremist pr ndonjrin prej tyre nuk bhej pr njollat biografike t prejardhjes s Prengs, Gjoks apo t Shpendit meq kta vinin nga familje tepr t pastrta nga ana klasore e politike, si bhej pr at t Ndue Nikollit, Hysen Sinanit apo t ndonj tjetri q nuk iu hoq pulla e posts nga prapa pr rrethin familjar t deklasuar q kishin. Pasi tre poett jetim mirditor vinin nga familje t thjeshta e tejet t vuajtura, t cilt u rritn m shum t pangrn e t paveshur nga varfria ekstreme. Ndonse Beci, Nikolli e Topollaj kishin t afrm nga rrethi i tyre me cene biografike t etikuar nga diktatura si t deklasuar. Por paragjykimi drastik vinte n radh t par nga karakteri i egr represiv i regjimit monist me politikn sektare kulturale, me ideologjin e propagandn e vjetruar dhe me represionet e skajshme t censurs mediokre. Megjithat ishin familjet e tyre dhe strukturat altruiste vendore q e kishin vn dorn n zemr sipas idealeve t mira q edhe kta t rriteshin e shkolloheshin si shokt e tjer. Krkesa e fort e tre poetve mirditor dhe e Shpendit, u dha mundsin e vazhdimit m tej t shkolls s lart, nga ku u kthyen t formuar si intelektual me vizione t reja. Por ngarkesa dhe variacionet e jets studentore apo t fillimit t karriers si msues e jurist ushtarak i largoi nga syri vzhgues shtetror dhe nga alergjia e kontrollit ideologjik e partiako-letrar. sht e kuptueshme q krijimtaria letrare t kishte ndrprerje t justifikuara publikuese, duke shkruar vetm pr fondin e tyre vetjak. Gjat vazhdimit t puns veprimtaria krijuese filloi t ndeshej me mediokritetin partiak, me xhelozin irrituese klanore dhe me injorimin krahinor kur filluan t paraqisnin para opinionit letrar idet e mendimet kritike dhe kredot poetike e prsiatjet gjuhsore. Shprehja me nj taktik jo fort t zgjedhur diplomatike e me nj ton t prer q nuk linte shteg pr lshime interpretuese dhe mungesa e ndihms apo e mbshtetjes konkrete nga drejtuesit e institucioneve t specializuara letrare t kohs, solli mosplqimin e ndonj krijimi poetik ose shkencor. U desh prmbysja e viteve 90-t q krijimtaria e tyre t merrte frym lirisht. Aty-ktu ajo e Prengs e Bardhit, e Vladimirt dhe e Nikolls dhe e Flors ishte me nj ton alergjik mjaft t sert n dy kraht e pluralizmit. Konkretisht ndrgjeja e pastr e tyre me origjin t varfr e me kultin tabu t prkatsis ndaj sistemit dhe ajo e Gjoks, Ndojt e Shpendit me gjendje t njejt varfrie e familjare t goditur po nga ai sistem, u prekn mjaft nga kaosi i destabilizimit t vendit me veprime shkatrruese t pasuris kombtare, me dhunimin e vlerave historike, shkencore-letrare e t prvojs shumvjeare dhe nga ndryshimet e papritura politike t vet sistemit me vendosjen e ligjeve t egra kapitaliste. Pra, me t njejtin ton, vese n dy kraht e kundrt t pluralizmit, shfrynte muza poetike e tyre. Me sa dukej edhe rrethi shoqror provincial kishte mbetur brenda nj kurthi vicioz, ku debatet bheshin m tepr pr t kqijat q na kishin behur n der. Se sa pr hapjen e horizontit drejt prparsive jetsore dhe pr tu pasuruar me nj botkuptim t ri t vizionit q duhej t kishte e ardhmja. Me qllim q t korigjoheshin konceptet e vjetruara e t luftoheshin ato burokratike, t cilat u bn nyje n fytin e sistemit t shkuar gjer sa i zun frymn nj her e mir. Me sa kuptohet ndihma altruiste teorike e praktike nuk ka qen n nivelin e situatave t krijuara n t gjitha fushat dhe n at letrare, e cila e ndjente nevojn t zbrazej ashtu si ti vinte frymzimi spontan. Mirpo kriteri politiko-ideologjik i kohs prdori armn e preferuar: censurimin e heshtur sektar e burokratik t krijimeve q nuk i plqenin meq nuk e pranonte mendimin ndryshe dhe as lirin e plot t krijimit, vetm sa lejonin kriteret e vendosura. Prandaj krijuesve t ksaj kategorie u binte koks duke sjellur pamundsin e krijimit t vlerave t reja letrare qoft nga provincat apo qytetet e vendit, sa botimi i tyre mbeti nj ndrr utopike. Pa lere m q pr krijime e autor shqiptar me njolla biografike e jasht kufijve apo perndimor, nuk bhej fjal t fletej ose t shkruhej n media, prve atyre q ishin miratuar n programet shkollore t niveleve t ndryshme t arsimit. Kjo ishte pasoja skajore e izolimit dhe e kufizimit nga ashprsia e kritereve t lufts s klasave n art e kultur jo vetm brenda vendit, por edhe midis qytetrimeve europiane perndimore e lindore. Prandaj zemrimit e hidhrimit t ktyre krijuesve ka gjas q u sht kujtuar kshilla

22

e hershme e I. Turgenievit se nuk ka gj m t tmerrshme se sa t duash dhe mos t t duan47 t tjert n mjedisin prreth. Megjithat kta e t tjer poet e shkrimtar nuk u gjunjzuan e as nuk u fshehn n guackn e krmillit para presioneve e stigmatizimeve t hierarkive dhe nuk pranuan t jetonin vetm me thrmiat q u servirte politika e dits. Por n heshtjen e asaj trheqje taktike dyzuese t diktuar nga imponimi nuk e braktisn dhe as nuk e pushuan asnj her krijimtarin vetiake letrare e artistike duke shmangur me kujdes parsor rreziqet e mbijetess. Ndrsa strukturat e asaj kohe ndaj Gjok Becit ngrinin hipoteza pr shprthimin e dhuntive t tija kulturale e artistike si risi t reja, spikatja e t cilave me aftsit e talentit dhe ato organizative n festivalet lokale e kombtare detyrimisht trhoqi vmendjen jo vetm t ktyre mekanizmave, por t mbar opinionit t emancipuar kultural. Kapja e ksaj hallke t rndsishme artistike prej tij u b preludi i krijimtaris poetike t autorit, sa me qindra kng u mbolln n zemrat e shqiptarve si zambakt e bardh t Mirdits. Ather vrullet e suksesit t kngs Beciane nuk mund ti mohonte askush. Prandaj nomenklatura e kohs e vendosi me pun n pallatin e kulturs s rrethit, ku dha kontribut t muar pr drejtimin e aktiviteteve artistike. Megjithat trysnia e presionit dhe e kontrollit t strukturave burokratike me trajtat e kamaleonit her ngrysej dhe her egrsohej, her merrte ngjyrn e nj shtirje ironike t klounit q detyrohej ta afronte nga shprthimi i dashuris s masave dhe nga vlersimet reale t opinionit t shndosh ideoartistik. Prandaj n kte prballje rrokatash pozitive pr autorin dhe mosbesimi enigmatik pr regjimin, talenti i Gjoks rritej cilsisht dhe frymzimi flakadan ante shtigje t reja m mahnitse. Kshtu t gjith kundrshtart i linte me gisht n goj, ndonse nuk harronin ti qndronin si hije nga pas. Ky ritual prndjekje ka ndodhur edhe me krijues t tjer, t cilt tani m dihen se i ka evidencuar koha e demokracis pluraliste. Mirpo nuk vazhdoi shum, se lufta e klasave u shkaktoi vuajtje e konsumim dramatik shpirtror edhe Gjok Becit e Shpendi Topollajt. Jetimit mirditor i lan mbi shpatulla nj mkat absurd se diku kishte shar diktatorin e Rusis pr krimet e kryera ndaj popullit rus. Dhe alergjia e rrogozit e prfoli pa vones n dyert e censurs, ku ndshkimi i hidhur e telendisi moralisht dhe e mundoi fizikisht, duke ia dobsuar zemrn e ndjeshme me pun t rnda n ferm e n ndrtim, ku elektroshoti i syrit vzhgues kundronte pandrprerje. Ndrsa Shpendin urdhri sektar i komands burokrate e degdisi n qoshet e izolimit plot vshtirsi natyrore e njerzore. Jeta na mson se disa shkrimtar e poet i kan ndry brenda vetes e kasaforts s tyre mendore shum krijime t bukura pr arsye t ndryshme n gjysmshekullin e kaluar. Por triumfi i liris shpirtrore krijuese n vitet 90-t ua dha prfundimisht mundsin t paraqiten te lexuesit denjsisht me krijime mjaft t realizuara artistikisht. Prandaj q n at koh Gjoka infinitin e zemrimit e shprehte ironikisht me vete si nj pasthirrm blasfemike: Partia ia merr toks katranin nga gjiu, Kungulli yn m i miri i bots sht. t duhet ty, i kuqi apo i ziu? Lidhe gjuhn dhe hesht!48 Mirpo patriotizmi i poetit gjen forca ta prcjell te lexuesit goditjen e diktaturs me nj rrfim poetik kaq t qet, sa nuk ndjehet asnj fije hakmarrje mllefesh, vese nj kultur letrare plot ndjenja njerzore: I jam lutur lisit kur rendja pr manaferr, me gjethin e tij ku vrshllehet vrshlleva. Nuk i fola at dit kur po shkisja n humner se pash korbin ti lpihej ferrs e u zhgnjeva...!

Kur m pa t mundur para shpendit monstr,

23

lisi im m tepr ferrs iu hakrrua: U vendos puna jote se st kam motr, jeto kot te ky dh prkrah me mua!49 Duke na kujtuar edhe historin e dhimbshme t viktimave t tjera t diktaturs q kan vuajtur njerzisht nga persekutimi i strukturave t saja, ndjeshmria e poetit shpreh ndjesit e qndrimit t tij: Kur ai dhe burgu kacafyteshin pr ibret, ishte mbi lahut ajo prhirje me plak? Ishte vet ai q ecte mbi telin e jets s vet, sikur shkon e vjen mbi lahut nj hark...!50 Pikrisht pr dnimin e madh q u kishte dhn injorimi, mosprfillja e zeherosur dhe persekutimi delirant, sinqeriteti i poetit t zambakve nuk mund t rrinte pa ia treguar popullit t tij brengn e shpirtit se nuk guxonte t vdiste as n agonin e operacionit t zemrs, pasi intriga dhe kamaleonllku e kishin brejtur n heshtje pr shum koh. Le t vijn dhe hipokritt e mi, tash nuk kam forc dern tua prplas. Nuk m vjen turp q do tu shuhem n sy, m vjen mjaft keq q i l pas...51 Ndrsa dufet alergjike t Preng Cubit n vitet 90-t e shihnin ndryshimin me pikllim vetm bardh e zi. Prandaj nuk rrinte dot pa e shfryr zemrimin e vargut t ngarkuar emocionalisht pr disa t kqija q ndodhnin njhersh pas kputjes s vargonjve nga liria e frenuar. Erdhi koh kamaleonsh, koh e zez tjetrsimi, koh maskash, prostitutash, ku kmbkryq sht ulur krimi!52 Kurse poeti Ndue Deda shtron nevojn e kultivimit t virtyteve m t mira t karakterit njerzor, me t cilat duhet t pllenohet ndrgjegja e secilit. iltrsia e sinqeriteti i komunikimit shpirtror, ndershmria e humanizmi altruist, besnikria dhe vetmohimi pr t mbrojtur t drejtn, thnia e katr t vrtetave n sy me durim e ngrohtsi dhe bujaria e ndjenjave forcojn unitetin e dashurin njerzore n do rrethan brenda marrdhnieve shoqrore n t gjitha nivelet e jets, madje edhe n at letrare e kulturale. Pr ti ilustruar kto tipare t karakterit t pastr njerzor q fatkeqsisht nuk i shptoi dot persekutimit q n mosh t re, poeti zhytet n krijimet e lashta Homerike me nderimin pr kujtimin e Polifemit, duke na dhn nj msim t vyer alegorik. Ndonse tani tranzicionin e kemi prcjellur me kosuret q hoqm dhe jeta i sht kthyer notmalitetit, duke hyr n hullin e vlerave m t mira kombtare me virtytet e saja tradicionale. Bir i Poseidonit shtat metra nn dh, s qante as qeshte m! Aiii...syrin kush ta qiti! Brigjet mrmrinin: I yti...i yti! 53 Trumpeta in memoriem bie prmallshm, M shkund nga balta e m zgjon. Gjullurdia e mbidhshme m mend, Sa isha mbitoks, mi shkorritt degt...54 Poetit Shpendi Topollaj nuk i shqiten nga kujtesa deliret e persekutimit t strukturave burokratike t diktaturs edhe n ushtri, t cilat nuk donin t ia dinin pr kontributet atdhetare t familjes s tij pr lirin, mbrojtjen dhe zhvillimin e vendit. Prandaj ndaj djalit t brisht t tyre nuk harronin t ushtronin presione, denigrime dhe keqtrajtime nga m t ndryshmet, duke ia cnuar

24

lirit e t drejtat dhe vruguar dinjitetin me epitetet klasore t kohs. Kto kan ln mbresa t pashlyeshme n kujtesn dhe ndrgjegjen e tij t pastr, t cilat na i prcjell t ngjizura me frymzime poetike mjaft t ndjeshme dhe nivel t knaqshm artistik. Sa her guxova pr t luftuar me padrejtsit n kte bot, N vesh m thosh nj i mallkuar: nuk vure mend, o Don Kishot!?55 Sa vjet, sa vjet...e shoh botn n sy dhe ajo mua m sheh. M ndodhi ta dua, por dhe ta pshty, m ndodhi, s kam pse ta fsheh! Kur un hapa kraht...ta pushtoj, ajo nga un u largua. E kur ajo desh t m ledhatoj, nuk m binte inati mua.56 Kurse poetia Flora Dervishi i sjell prjetimet e saja me nj haluinacion real nga prfytyrimet e sakta q kan njerzit pr kositjen e kundrshtarve nga kasta udhheqse e diktaturs vetm se ata mendonin ndryshe nga ajo. Me nj poezi tjetr ajo nxjerr n dritn e diellit hipokrizin e atij regjimi me alibin e gnjeshtrt q prdorte pr t mashtruar masat se gjoja i dhimbseshin grat e deklasuara, prandaj i prcillte me nderime n banesn e fundit. Kto detaje shum domethnse t ashprsimit t skajshm t lufts s klasave n at koh kundr jets s njerzve, poetia i jep me vargje t goditura artistikisht, ndonse t ngarkuara emocionalisht me hijen e mosqenies. U ngritn nj nat hijet nga varret. Hije t barabarta, pa poste, pa lavdi. Pran fshesarit dergjeshin Gjeneralt... me nj plumb si hajmali!57 Amen!- thot diktatura pr zonjn e deklasuar. -Po ti kuturis? i thot nj i rrebeluar. Pr zonjn amen! - kt kuturis. Pr vete, o zot! M bj katharsis...!58 Nse ti udhton n periferi t Londrs pyete Shekspirin pr limitin e krimit, zhgnjimit dhe t pabesis.59 Ndrsa Bardhyl Agasi i ndjen thell n shpirt dhimbjet q vinin nga veprimet e kundrligjshme t diktaturs ndaj vendit e popullit, ndonse ishte punonjs kulture n at koh. Prandaj zemra e poetit nuk mund t rrinte pa e shfaqur hapur pezmimin pr ashprsimin e lufts s klasave dhe teposhtjen e gjithanshme q kishin marr perspektivat e zhvillimit, duke na i rrfyer mendimet e sinqerta me vargjet: E para mbylli syt

25

Dashuria... Liria pak m pas u ngri... Pak m von nxori frymn poezia, I fundit dhe ideali u shtri...60 N emr t popullit tre plumba ballit, pes plumba gjoksit Atij, q kish luftuar n emr t popullit.61 Me fashot e vargjeve t mia lidh plagt e tua. Koha ime e skuqur gjak, t bj pr ty? M thuaj!62 Poetii Piro Minguli e ndjente jo vetm n ndrgjegje peshn e rnd t veprimeve burokratike t atij sistemi, por konkretisht mbi shpatulla n jetn e prditshme, t cilat ia brejtn themelet atij shteti t ngritur me gjakun e mijra martirve t liris dhe me djersn e nj populli t tr. Prandaj guximi i talentit t tij e derdhte frymzimin n vargjet sarkastike me kuptimsin e nj tablloje realiste: Ai vizaton portretin e shefit vetm n profil, se kshtu ka mundsi ti zbukuroj tiparet, t ia bj pamjen disi m interesante, disi pozante, disi fotozhenike pr aktor filmi; se kshtu ka mundsi t ia prkdhel poetretin e ashpr..., t ia zbus trashsin e mendimit..., t ia mblsoj...ashprsin e shikimit..., ta bj t duket i qeshur dhe i zgjuar!63 Ndonse poeti i ri Vladimir Mua asokohe ishte ushtarak i disllokuar diku n nj repart pr mbrojtjen e vendit, patjetr ishte n kontakt me njerzit dhe me vshtirsit e jets s tyre t prditshme, t cilat i pat akumuluar n prfytyrimet dhe n prceptimet e tija mjaft t ndjeshme. Por kto ngarkesa emocionale guximi i frymzimit i derdhi bukur n vargje si nj revolt e dhimbshme e ndrgjegjes s puntorve t cfilitur tr jetn pr kafshatn e gojs. Dhe puntort doln nga nntoka. Rrugt u mbushn me njerz t nxir: Grric faqet me thonj baca, nnlokja! Puntor trevoltuar ecin n mugtir! Dhe asgj nuk morn, ve dy duar, me to vetm bukn patn fituar!64 Nj fenomen i till kontraktues i ndrgjegjes qytetare ndodh edhe me poetin Nikolla Spathari ku mjedisi shkodran ishte kopshti ku glonin n formn e batutave e t shakave stigmatizimet pr veprimet e kundrligjshme t strukturave moniste. Ndonse Nikolla vinte nga malsia epike e ksaj treve me nj theks t veant patriotik, ku jan mbrujtur idealet e luftrave pr liri e pavarsi. sht e kuptueshme se rrethanat familjare dhe militimi n gjirin e komisarve t drits apo m von n kolektivin e gazets kryesore t regjimit, n at t Zrit t popullit, e vun qenjen e tij gjithnj n lvizje n katr ant e rrethit dhe n kontakt t drejtprdrejt me hallet, vshtirsit dhe padrejtsit e partiakve e t pushtetarve t asaj kohe. Kto si shihet i ishin ngulur n ndrgjegje si veprime tejet buroktatike q po i brenin si

26

gangren themelet e atij shteti. Prandaj, me sa duket, shpesh rokatat botkuptimore i kishin rn ndesh mendimit politik dhe vijs ideologjike qoft edhe t drejtuesve lokal t atij rrethi ku punonte e jetonte. Pikrisht pr kte, duke shpresuar t mos jen vetm qndrime individuale, ai nuk e fsheh zemrimin e thell pr kto struktura, por ia bn me dije edhe lexuesit me vargje mjaft t ngarkuara emocionalisht, ndonse balanca e vlersimit objektiv nuk del qart se n pozicion t drejtsis qndron e vrteta realisht. T paprshtatshm do kast m gjeti: Jasht nga partit! Jasht nga pushteti!65 N t dy bott qenke zuzar. Me zejen time Opozitar!66 M lini t qet ju komunist analfabet! Pr librat e mi se dua buzqeshjen tuaj, Harruat se si vendosnit me autoritet...: t shkruaj apo t mos shkruaj.... Mi mbyllnit nj nga nj dyert e redaksive, por dyert e s bukurs nuk mi mbyllt dot.67 Ndrsa poeti i ri Xhevahir Cironku me fjal t thjeshta e t kulturuara q i burojn nga zemra e paqtuar tregon pr farset e persekutimit t regjimit monist pa dhn alarmin me klithje alergjike. Por kur hna t jet e plot e qielli me detin t jen kulluar, do t tregoj se ishte si gjethja e zverdhur e vjeshts q binte mbi tok nga furtuna e dallgve t lufts s egr klasore. Megjithse mendja i shkonte e i vinte, ajo guxonte ta bnte me dije se larg kishte plasur shtngata dhe hallet kishin zn shtratin. Pasi nuk donte t ia dinte se njerzit m t dashur t tij ishin sakrifikuar n ball t par si lufttar pr liri e lirim kundr pushtuesve, por edhe n proceset demoktatike, ku liria shpirtrore shponte me shigjeta qiellin e ngrysur t viteve 90-t pr t kputur vargonjt e monizmit. Thjeshtsia e vargjeve t bukura e ravijzon qart kt breng t s shkuars, e cila e ngacmon edhe sot ndjeshmrin e kujtimeve t tija. Ashtu dhe zemra ime e lodhur nga prleshja me kujtimin ogurzi, Nga plaga e zhgnjimit ka rn n qetsi.68 Dhe shkrova pr t drejtn e pr njerzit me nam. Nga e drejta e psova, m etikuan llafazan. Nj z nga lart m tingllon: Helmin, brenda pse se mban?69

Mendja m sht rrokullisur shum larg

27

dhe befas kthehej duke vrapuar prap. Me ndrojtje m thoshte, tutje ka shtrngat, shiko, hallet si lum kan zn shtrat! Eh... rinia kaloi pa e kuptuar! Von kujtohet njeriu i shkret... Sa shum vuajtje m kan kushtuar, t them t drejtn nuk e di as vet.70 Dy pllumba t bukur shum u ngritn n qiell e fluturuan... Liri-demokarci ushton nga lart, kjo fjal e brisht si mjalt!71 Dy prilli ka hedhur rrnjt n histori, se me gjakun e tij u shkrua n kaltrsi. Zambaku i Shkodrs do jet prher simbol i liris q do t sjell pranver.72 Meditimit poetik t poetes Merita Thartori i prhiren hijet e iuzioneve t shkuara q ende sillen mes nesh si t marrosura duke tentuar t trullosin e ekuilibrojn idet e reja dhe prparsit e t ardhmes. Keqardhja e shpirtit t saj t ndjeshm vuan nga veprimet e babzis, e cila n ortakri me mafiozllkun e mashtrimit xhvat lart e posht djersn e t tjerve nn hundt e demokracis. Prandaj shfaqet edhe ndonj nuanc pesimiste e rastit pr shprfytyrimin e ndonj karakteri njerzor q tenton t ua ler fatkeqsin njerzve n mnyr t padukshme. Pikrisht pr kt personaliteti i saj i iltr dhe i sinqert vuan prjetimin e pasojave t krimeve q nuk i ka kryer, sa edhe mngjesi e sheh me inat, duke i prhumbur e brejtur shpirtrat e pafajshm. Kjo gjendje e ngarkuar emocionalisht prodhon edhe ndonj hije fataliste pr t vrtetn relative q i rrit karakteret me virtytet e duhura n tokn q u prket t gjithve, t cilt jo gjithnj bjn paqe me veten e me t tjert. Pr autoren ky shqetsim brengoss, q stimulon konflikte t herpashershme, sht nj shkatrrim q shoqria e pafajshme demokratike nuk e meriton. Pasi ajo nuk sht e lumtur pr drejtsin e mirsin dhe koston e lart t jetess q prodhoi kaosi i rrmujs s tranzicionit. Pikrisht pr kt arsye fisnikria e qndrimit t saj patriotik ka zgjedhur opsionet m prparimtare t epoks s re q t fal ato q ka urryer, t doj ata q u mungon dashuria, t prpiqet pr t ua br jetn njerzve m t qeshur e m t gzuar q t ndrtojn t ardhmen e tyre n tokn ku kan lindur. Kridhem mes friks, se mos rastsisht zbulohem nga magjia e iluzioneve jetgjata, q me torb n krah shkojn e vijn si t marra. Sot qirat jan t larta dhe pr pengjet paguhet dhjetfish, si n goglat e fatit rrokulliset shpresa. Dika transformohet rastsisht n t.73 Njerzit u pasuruan me kangjella t zgjedhura pr qiran, me qepena t zhurmshme, t heshtura. Nats s gjat

28

gjith kohs rri e vuaj! Po te njerzit fatkeqsia mbeti po ajo, e padukshme, Si i jerr i prhershm shfytyrimi!74 Edhe net pa gjum pr krimet q nuk i kam kryer. Vngr m sheh mngjesi! Jam si n pushimin mes betejash, ku s ka t plagosur, Brejtje shpirtrash t pafajshm!75 Koha e bri burr, Fati gjysm njeri!76 Toka u sht premtuar t gjithve, por jo t gjith bjn paqe... Lufta q krijojm do dit, Shkatrrim q nuk e meritojm.77 E lumturi mund t ket ai q krkon drejtsi?! mirsi mund t tjerr ai q pas pushtetit mbrthyer rri?!78 Un zgjodha: Pr t falur ku urrejn, Pr t dashur aty ku s mjafton, Pr t qeshur fort deri von. Zdhini t jetoni me buzqeshjen, Zgjidhni parajsn mbi tok!79 Nse do t ket bota fytyrn tnde, Msoje at t buzqesh. Nse bota do t ndjehet e lumtur, Fal ti i pari mrekulli! Nse do t shkrish akujt n zemr, Ndize ti i pari zjarrin.80 Megjithat nga optimizmi premtues, shfrimit t ndjenjave zemrake ia zuri vendin dalngadal maturia e arsyetimi, reflektimi e paqtimi, sa frymzimi i pens s poetve t lartprmendur na dha vepra t reja letrare n shum zhanre me vlera t dukshme artistike. Ndonse n regjimin monist nuk ua dhan mundsin ashtu si duhej t botonin vllime t tilla, me ndonj prjashtim t vogl pa rndsi. Pr mirditort sht i njohur fakti q Preng Cubi e Gjok Beci me pikpamjet e tyre stoike nuk ia kursyen askujt apo asnj hierarkie mendimet

29

rebele, t shprehura me drejtsin e besnikris fanatike t kohs q kritikonin me kuraj ato q u dukeshin t padrejta. T gjithve na kujtohet parodia brilante e grupit t humoristve t Vlors pr konceptimin e dashuris n trevat e vendit ton. Dhe kto talente t paprsritshme t skens s estrads, ashtu si bilbilat e pranvers, nisin me radh t ia marrin kngs. Me sa m kujtohet, mbase ndoshta jo saktsisht, malsori i kndon dashuris me ifteli, ami me nj perl popullore t gurrs s tij josh kostumet tradicionale t s dashurs nga dritaria e kshtu me radh knga udhton npr trevat shqiptare. Mirpo as labi nuk ndodh t mbetet prapa me nj lirik t sert, por me nivel t lart estetik dhe kndshmri artistike si hoje knaqsie: Se t prisja prm, i kam thn satme. Atje posht n lm, eja shpejt, moj qne!81 N kontekstin e prdorur me nnkuptimin e s mirs metonimike kumbon qart tingllimi i mbl i epiteteve t serta me ngarkesn emocionale popullore satme e qne, t cilat partneri ia dhuron s dashurs pr takimin e shumpritur. Kshtu ka ndodhur edhe me sinqeritetin, dlirsin dhe ndershmrin e shum krijuesve n vorbullnajn politike q u krijua, duke prfshir edhe autorin e ktij studimi. Vese pr t br nj prgjithsim artistik, po prmendim qndrimet e Preng Cubit, t Gjok Becit, Shpendi Topollajt, Bardhyl Agasit, Nikolla Spatharit, Muharrem Gazionit, Flora Gjondeds, Merita Thartorit e Vladimir Mus ose t ndonj tjetri, kuraja e t cilve padrejtsit i stigmatizonte me tonalitetin e sert t atmosfers politike q ishte krijuar n at hapsir kohore. Prandaj disa mendime, sygjerime apo kritika gjuhsore ose letrare n t kaluarn Prenga i ka konsumuar pa marr parasysh se persona apo hierarki ato atakonin, duke mos llogaritur as efektin irritues apo keqdashs q ato mund t shkaktonin n opinionin e secilit. Megjithat ai nuk e humbi asnjher ekuilibrin e krijuesit t mirfillt q u prket t gjithve. Prandaj shprehet me nj guxim t sinqert nprmjet vargjeve poetike mjaft t iltrta: Atyre q m kan dashur n jet, por edhe kundrshtarve t mi, Librin e kujtimeve u l si buqet, t m kujtojn n mote prsri!82 Dhe un ia ktheva t falat shokut tvjetr, atij q ishte br kuadr nkryeqytet: Q zemra rreh majtas ti e di patjetr, si e di se gjaku sht i kuq prjet!83 Nga kto e t tjera vargje poetike kuptohet se ishte e natyrshme q ndryshimet e befasishme historike t trullosnin kdo, prballimi i t cilave krkonte ve rokatave prplasse edhe nj ekuilibr t fort t personalitetit t do karakteri q prjetimi e vuajtja t kalonin me nj kosto sa m t leht shpirtrore, morale e sociale. Andaj ky vegim i mjegullt, si rrjedhim i stabilizimit t situatave, u pastrua dalngadal duke krijuar profilin e krijuesve t moderuar sipas pikpamjeve pluraliste, t cilat ua jep liria demokratike e fjals, e ideve dhe e t drejtave njerzore. Dhe kt kusht mbijetese shoqrore e realizuan edhe poett e prmendur m sipr apo t tjer n mbar vendin. Kshtu, Prenga me prsiatjet e tija filozofike e letrare t prparuara ndikoi e ndihmoi pr t korigjuar lajthitjet e mjedisit dhe reflektuar ndaj ekstremitetit q koha i hodhi n honet e zamanit. Guximi krijues me lirizmin e tij poetik na japin kt kshill t menur: Pse hesht, o teoricien i vjetr, o shoku im i bess...? Se ska vler fjala pas kuvendit, as trimria pas betejs!84

30

Kjo nuk kishte si t ndodhte ndryshe, mbasi poett e lartprmendur e njohin dialektikn e jets se nuk mund t ecsh gjithmon kundr rryms pa u zhytur n t, duke marr me vete tr pasojat e veprimeve t pastudiuara e t papeshuara si e krkojn prparsit e jets n do epok historike. Grishja e tyre filozofike del qart n krijimet e ksaj periudhe q s bashku t mendojm, studiojm e trasformojm jetn me parametrat bashkkohor pr ta shijuar at sa m mir. Prandaj edhe gjykimi e qndrimi ndaj personaliteteve letrare e shkencore, q t paraqiten sa m t ekuilibruar e t pavarur si promotor i pluralizmit pragmatist, duhet t jen sa m t matur e t peshuar me kujdesin dhe ngrohtsin e dashuris q kemi pr vlerat e kombit. sht logjik e i pranueshm pamdyshje pohimi se nuk ka vend pr udi habitore, as pr keqardhje miqsore dhe as pr irritimin e urryer t kundrshtarit fanatik ndaj njrit ose tjetrit q anon n at apo n kt krah t pluralizmit politik. Fokusimi i vlersimeve objektive sht e domosdoshme t prqndrohet patjetr te dobishmria e vlerave artistike dhe te kontributi i muar q cilido krijues investon n t mir t zhvillimit koherent t letrsis apo t arteve t tjera, t cilat pasurojn fondin e kulturs kombtare. T para n kt kndvshtrim historik e filozofik, letrar e social, meq edhe krijuesit jan si gjith njerzit e tjer me cilsit e prgjithshme njerzore, mund t themi pa frik se kta jan poet t talentuar me nj prvoj t gjat e t pasur krijuese. Por Prenga sht edhe nj studiues i pasionuar e kmbnguls, ashtu si Behar Gjoka e Fatmir Minguli n Durrs, pr t zbuluar e saktsuar dhe drejtinterpretuar e paraqitur para opinionit intelektual me guxim shkencor admirues disa ngjarje historike apo letrare q indiferentizmi, mungesa e inisiativs apo keqdashja e t shkuars i lan n mshirn e harress s gjysmshekullit t kaluar pa i mledhur si visare t muara pr kulturn ton kombtare. T tilla jan veprat: Mirdita vatr e Dukagjinve... dhe Polemika pr Kastriott, n t cilat hidhet nj fokus drite pr kto periudha t rndsishme t historiografis shqiptare me disa fakte q u afrohen t vrtetave relative me argumente e interpretime t reja shkencore. Pasi kto dy teza lidhen me vrtetsin e lashtsis historike t trevs s Mirdits, e cila sht e ngjizur me historin e dy familjeve princrore t Dukagjinve e t Kastriotve, n epokn e t cilave jan zhvilluar ngjarje madhore t historis s Shqipris. Mirditort u falen dhe ua din shum pr nder shkrimtarve, studiuesve e historianve t shquar si Gjon Pjetr Gjonmarkajt, Jorgo Bulos, Kasem Biokut, Selami Pulahs, Hysen Kordhs, A. Harshovs, Ilia Telos, Rrok Zojsit, Mark Tirtes, Simon Prendit, Pal Doit, Tonin obanit, Xhemal Mees, Fatmir Mingulit, Preng Cubit, Nikoll Dodajt, Gjon Markut, Nikoll Toms e ndonj tjetri, t cilt kan hedhur drit mbi disa probleme etnografike, letrare e gjuhsore. Por kryesisht pr eshtje t ndryshme historike dhe arkeologjike q i prkasin ksaj treve. N t shkuarn sektori i historis n A.SH. pr nj gjysm shekulli dhe as pr kto dekada t demokracis pluraliste nuk e ka marr mundimin t hulumtoj n arkivat europiane pr tua hequr pluhurin e harress t dhnave q flen me veprimtarin zulmmadhe t ktyre dyerve princrore q dominuan historin e kombit n shekujt mesjetar. Vetm shkrimtari i madh Ismail Kadarea dhe profesort e shquar Kristo Frashri, Pllumb Xhufi, Paskal Milo e Mark Marku dhe ndonj tjetr e gzojn meritn e ngritjes me forc t zrit historik ndaj intrigimeve e manipulimeve, shtrembrimeve dhe qllimeve shoviniste t nj pedagogu zviceran,85 i cili u mundua t hedh balt me artikulime t pavrteta mbi historin dhe figurn e familjes s Sknderbeut, i prkrahur nga disa intelektual gjoja demokrat kozmopolit t pamundur pr t trajtuar probleme madhore historike. Debatet e tepruara t t cilve padashje tentuan ta futnin n qorrsokak opinionin e prgjithshm historik dhe intelektual pr kte eshtje me gjykimin jo si shqiptar duke hedhur shashka mbi nj epok t lavdishme t historis son sikur thniet e tyre e t nj msimdhnsi t huaj ishin t vrtetat e fundit q u zbuluan nga padija ose nga dashakeqsia. Megjithat n kt debat duhet br nj diferencim logjik. Profesori i nderuar i letrsis bri shum mir q e prktheu prmbajtjen e nulitetit t ktij hulumtimi dhe s bashku me dy historiant ia orrn maskn s keqes diplomatike hileqare q vazhdon t ndrsehet n do fush kundr vlerave tona kombtare. Pasi pa u prkthyer nuk kishte si t msohej nga opinioni publik shqiptar. Megjithat qndrimi i mbajtur m von nuk ishte i drejt, se nuk mundi t qndis nj parathnie t sakt

31

shkencore me opsionet opozitare t historiografis son pr kt libr. Madje, prkrahja e tezave absurde ia uln prestigjin shkencor dhe intelektual, pasi ato nuk ishin aspak n prputhje me erudicionin e nivelin e vet letrar, gjuhsor dhe shkencor shum t spikatur, prej t cilit kultura shqiptare sht pasuruar me vlera t mirfillta kombtare. Me sa duket edhe me kta intelektual kozmopolit, t cilt pretendojn t jen t kompletuar nga vllimi i dijeve q zotrojn, ka ndodhur udia si me ndonj tjetr q nuk e kan lexuar poezin e bukur dhe kuptimplote t Gjok Becit me titull Oxhaku i shqiptarit, e cila evokom jo vetm nj kujtes t fort historike, por jep edhe nj msim t vyer pr cilindo shqiptar patriot. Gurt e lumit po i ndryshk harrimi, Ka plas toka e molla s mbini... N vesh t zotit na mbrriti fjala, Pse Shqipnia ska dit t bardha? Kush na msoi me i ba lak bess? Kush na i shterri krojet e shpress? Ndihmo zot e ta njohim veten, n lum pa v mos na le tan jetn...! Gishtin n kok shqiptar i tretun, mos lakmo me harrue veten! Pa kte gjuh me fjal ari, pa oxhak me tym shqiptari, Pa lavdin e Sknderbeut nuk na njeh bubrreca e dheut, o hej!86 Dhe prjetimi shqiptarisht i ktyre vargjeve kushtrim pr cilindo na on te prfundimi dialektik se politizimi dhe ideologjizimi apo kozmopolitizmi ekstrem konservator nuk e kan merituar asnj her t drejtn e argumentit shkencor. Arkivat e pasura t Vatikanit e Roms, Stambollit e Parisit, Berlinit e Londrs e t tjera, jan aty dhe presin syrin e mjeshtrit shqiptar q ti grmoj sa m thell pr kto e t tjera etapa t historis son. Prandaj prkushtimi na mson t gjithve se do problem e ka nj zgjidhje, por t vrapojm pr t fituar kohn q t njohim vetveten se kush dhe si kemi qen, duke i kaprcyer me guxim pengesat diplomatike, burokratike e financiare q mund t dalin prpara. Faktet dritplota q sjell Preng Cubi apo ndonj tjetr mirditor i ditur mos ta kompleksojn, irritojn e xhelozojn ndonj historian pr t heshtur e mbetur me gisht n goj, se ato i takojn vetm t mirs s prgjithshme shqiptare. Ndryshimi i gjendjes amulluese duhet ta shkund plogshtin q t gjallrohet inisiativa profesionale. Ata me erudicionin e gjr e t pasur shkencor t ngulen seriozisht mbi t dhna t tilla me nj objektivitet m t qart historik, pasi ferrat e udhs s vshtir q mbulojn kto t vrteta i ka prer Preng Cubi me pasion shkencor sipas parimit t metodologjis e t faktologjis historike. Prandaj zvarritjet burokratike, mdyshjet teknokratike, konkluzionet e dyshimet e pamotivuara dhe frika e atakimit t titujve akademik t huaj e vendas q n periudha t ndryshme kohore jan marr prkitazi ose nuk i kan uar deri n fund hulumtimet e tyre pr mundsit e faktort dhe pr shkaqe t ndryshme subjektive pr t cilat nuk i fajson historia, duhet t korigjohen me shpirtin e pastr t shqiptarizmit, me prvojn e pasur tradicionale dhe me nivelin e admiruar interpretativ shkencor q ata zotrojn. sht e nevojshme q historiografia jon ta thelloj objektivitetin dhe hulumtimin e saj shkencor me tematik e konkluzione t qarta dhe relativisht definitive sa m pran t vrtetave historike pr kt problem historik, ndriimi i plot i t cilit i bn nder kryekreje vetm Shqipris. Pastaj trevave t saja me personazhe e ngjarje t shumta q meritojn t studiohen, ertifikohen e publikohen si arritje shkencore q ndriojn dhe pasurojn epokat e ndryshme t historis son. Pasi kush e njeh Preng Cubin e din q ai mban mbi supe nj prvoj t gjat e t pasur jetsore jo vetm letrare, por edhe studimore e gjuhsore, t cilat i kan dhn mundsi t ngrihet n nivelin e nj intelektuali me dimensione eruditive mjaft t prparuara.

32

III. DASHURIA PR ATDHEUN E VENDLINDJEN NUK PLAKET KURR... Poett e t dy trevave objekt i ktij studimi, mendimet e tyre politiko-filozofike reken ti tresin te ndjenjat poetike q t tregojn rrugt e transformimit t shoqris, por edhe t formave t vjetra t krijimit q kan ngrir n tabut klasike t s shkuars, disa nga t cilat kan mbetur si krcu n vatrn e hirosur t shekujve, pr ti sjellur n mjediset e vendlindjes dhe n ato qytetare si ide t reja t zhvillimit koherent tek vullnetet e ndrydhura t ksaj shoqrie pastotalitare. Ky raport alegorik e simbolik midis shmtimit alergjik t ngjarjeve t kohs dhe bukuris s sytheve t prparimit, midis harrimit t pasojave q tentuan ti zinin frymn riprtritjes s jets me terrinn e ngreve t krijuara nga padituria dhe koloritit t shndritshm t mendimeve q i hapin horizonte t reja zhvillimit t prparsive, sht i dukshm me shpejtsin e fluturimit t ndrrave dhe keqardhjen e pranishme t zhgjandrrave, me gjallrin e fryms poetike nga forcat krijuese dhe amullin e kujdesit apo t vlersimit pr kte shprthim krijues nga strukturat kulturale e klasat politike. Kjo prbn nj nga karakteristikat kryesore t poezive t tyre q shpreh qart qndrimin e revoltuar ndaj s keqes q asfikson harmonin, unitetin dhe mirqenien e popullit me vuajtje t padshirueshme e t panevojshme. Megjithat krijuesit e t gjitha zhanreve e dijn mirfilli se sht budall ai zog q nuk don folen e tij. Prandaj, edhe malsort e bregdetart, doln me nj her nga ky tundim alergjik dhe u pozicionuan mbi veten e tyre, duke u shkputur nga politizimi i skajshm, pr t mos e harruar msimin e urt t Sami Frashrit se atdhedashuris nuk ka gj q mund ti qndroj...87 Pra, kemi t bjm me personalitete letrare t formuara tashm si patriot t vendit t tyre, ku shkdijat dhe pesha e mendimeve me dritn e tyre ushqejn shpirtrisht jo vetm veten e vet, por edhe masn e lexuesve. Pr ta u b shqetsim serioz zgjedhja n fushat e gjra t mendimit t ideve e parimeve koherente, q e ojn prpara zhvillimin e vendit n kte epok t re historike t mbar njerzimit. Reflektimi ndaj thnies s menur t Bielinskit se ai q nuk i prket atdheut, nuk i prket as njerzimit, 88u b lajtmotivi kryesor i krijimtaris s tyre. Hovet lirike n kt hapsir kohore kujdesen posaqrisht t flasin vetm figurativisht. Prceptimet e prfytyrimet u zhvilluan edhe n kte hulli poetike, duke krijuar ritme epike, t mbla e brengosse her spontane e m shum meditative q tu tregonin lexuesve disa nga t vrtetat e kohs q po ndryshonin hapsirn dhe mnyrn e t menduarit e t jetuarit t shqiptarve me sa m pak dhimbje e m shum prkushtim paqsor t liruar nga paragjykimet dhe hakmarrja. N poezit e vllimeve t shkruara gjat ksaj periudhe, fabulat e tyre q n miniatur prpiqen t rrokin gjrsin e nj tematike t larmishme gjithsesi t ndrthurur me nj problematik koherente. Kshtu, pena e fuqishme e poetit Gjok Beci, i mbush zemrat me optimizm e dashuri, duke i knduar Mirdits s tij. Por frymzimi poetik e hedh shikimin m larg, te Dardania, me vargje q mishrojn ndjenjn e fort t patriotizmit. Moj ditmira me flamur, fal t qofshim ty pr jet! Ti pushtim nuk njohe kurr, je shqiponj me shtat pal flet...!89 T kam nxjerr nga m e madhja thellsi q njoh prej shpirtit njerzor. Dhe kam dashur t m bsh Shqipri, dhe kam dashur t m bsh Kosov...

33

Sa t takosh lexuesin e par, mos harro t thuash: jam shqiptar! Nse je thjesht nj personazh, vdis lanet avash, avash...!90 Duke vazhduar me postulatin e nj xhevahiri kuptimplot se e mira nuk tepron kurr, poeti shprthen prsri me lirizmin e kulluar n kngn mahnitse q na e prcjell e paprsritshmja, e madhja Vae Zela. Pastaj e derdh pathosin poetik n zemrat e njerzve me jehun si himn q prfton ushtima epike e kumbimit madhshtor t Arif Vladit e Ilir Shaqirit: Po ku ka si ti, o Shqipria ime, o fisnikja prmbi gur! Rrjedh n kng e ligjrime balllarta me flamur!91 Arbria, Dardania, zri im, shpirti im, gjaku im Shqipria!92 Prandaj zri i magjishm i Gjok Becit prkushtimin e dashuris pr vendlindjen vazhdon ta shpreh me vargje lapidare q do t mbeten n kujtesn e maleve si perlat m t bukura q skaliti pena e tij: Dil aty ku dalin shqipet t kuptosh pse srrojm pa male! Mos shqetso lulen q rritet, se flen bora mbi petale...93 Bj gosti n shami t valles mrizeve ku kaltri gjen, se banoj n prush t fjals, ku i thon mikut: mirsevjen!94 Jo vetm kaq. Por kjo lidhje realizohet artistikisht me skalitjen e motiveve t njejta pr Shqiprin e dashur q ndryshueshmria e krijimit t na dhuroj emocione t forta patriotike me nj knaqsi t dukshme artistike. Prandaj vrullet poetike t Preng Cubit marrin udhn e poezis si lulet kur elin s pari, her me at merakun e sert si prgjigje pr pushtuesit e ndryshm, her pr trimat q vdesin me pushk e pen pr t mbrojtur atdheun e shtrenjt, i cili mbetet ylli i ndrrs dhe preludi i kngs s tij: Por kur zjarre ndiznim maj maleve, kur udhtonim shtigjeve me drit, Na u sul, Mirdit, hordhi e kralve, na u suln korbat dhe tradhtit.95 Marrin bashk nj kng, kng pr mmdhen: Do ta mbrojm kt tok ne me pushk e pen!96 Kjo kng e gjakut tim sht kng pr ty, O yll i ndrrs sime Shqipri!97 Kurse dashuria e poetit Ndue Nikolli sht e pa prmbajtur kur fjala vjen e prek zemrn pr vatrn, ku i ka lindur koka. Dhe ather ajo shprthen natyrshm me nj lirizm popullor, duke gurgulluar si ujvara e Bargjans s Fanit t largt, ku dikur ushtrit pushtuese shuan

34

hidhrimin e humbjes s tyre duke dorzuar armt si t mundur. Kuptohet q ky ligjrim narrativ pr konfiguracionin gjeografik si personazh artistik, e jep shum bukur portretin e vendlindjes s tij t dashur: N Fan t Mirdits, atje rrz Zeps i kam un fillimet e jets... Kur e merr rrugn me u ngjit n Fan, porta e hyrjes sht n Bargjan. N t dy ant...fshatrat jan mbjell, ku naltojn Zep e Munell, gur i Nuses e mali i Runs ka njerz tmendjes...njerz t puns, vasha t bukura shtojzavalle, nana trime me zemr t madhe!98 Ndrsa poeti i ri Ndue Dedaj shquhet pr nj prceptim e ndijim t fuqishm, t cilt i japin nj frymzim pothuajse ndryshe nga msuest e tij, sa shpirti i ndjeshm poetik ka mundur t ngjiz krijime me nj prmbajtje filozofike e moderne. Lirizmi i tyre gurgullon drejt finitetit me nj ritm t mbrendshm plot muzikalitet mjaft t ndjeshm mbshtjellur me velin e dashuris pr vendlindjen, e cila ligjron qetsisht me ngrohtsin e birit pr nnn, n nnt vllimet letrare me poezi, tregime, novela, roman, studime dhe nj monografi t letrarizuar, nga t cilat veojm:Aisbergu i hns, Kndej kaloi koha dhe Planetare (poezi), Dashuri n kulln e ngujimit dhe Hyjnesha e pyllit (tregime pr fmij e t rritur dhe novela), Shembja (roman), Toka e katedraleve dhe, Kanuni e koha e sotme (studime), Fabian Barcata dhe ditari i tij shqiptar (monografi). Pr Shngjergjin e dashur n trevn e Kainarit t Mirdits, veanrisht pr kullat malsore si piskam kushtrimi dhe si obelisk mbiqndrese, muza e tij poetike ligjron: Dgjoj ort e tua si bien pa pr, si vdesin, si ngjallen n et t shekujve, prpajnuar ndr tempuj malshejti. Mirdit, harkuar nn Dri. Borxhi im i palar kurr: Nj fandamadh-nj fanadvogl, pishash, me born e qindvjetve, galerish, nga gjyshi te nipi...!99 Muret do zn myshk nga pak, Bari i egr do rij n oborr, Mani i mom do trishtohet si eremit Dhe shtegu do kalbet pr ca gjurm q m nuk i ka. Do lvrij heshtja gjithandej, ve n skutat e kujtess jo. Shtpia u vjetrua papritur si nj gjyshe q u thinj sot!100 Poeti i lirikave pafund Shpendi Topollaj, ndonse vendlindja e babait i prhiret si nj vel ylberi, pr t tijn dhe vendbanimin aktual muza besoj do t kujtohet patjetr n t ardhmen me krijime poetike m t bukura pr luftrat shekullore pr liri e gjuhn shqipe, martirt e s cils pushojn n altarin e kombit. Megjithat ai ruan n subkoshiencn e tij si qytetar e si krijues koncepte e mbresa t ndjeshme patriotike. Pr kt, frymzimi nuk harron t thur vargje me prjetime dhe vlera ideoestetike t qndrueshme q t japin knaqsi artistike t vazhdueshme.

35

Atje larg n fshatin tim rritet nj lule ermir. Ajo elet n agim dhe fishket n mugtir.101 O pllaj e Kolonjs me malet kuror, N krye Gramozi mbuluar me bor, Prrenj dhe pyje t vn me dor, Nuk gjen nj shtpi pa pasur dshmor. O pllaj e Kolonjs, o vend plot lavdi, do gj m e bukur m duket tek ti! T falem gjithmon si tjesh perndi, T dua aq shum sa trembem n e di.102 Liri, Atdhe e Nder, m shum vlejn n jet, si t jesh ushtar i thjesht, si t jesh dhe mbreti vet.103 M mundon nj breng e vjetr, shum motive pr t gjej. Dua q t hedh n letr mall pr shkolln Sknderbej.104 At q bri Kodri, mbreti i fundit n Atik, duke dhn jetn e tij pr atdhe pa patur frik, ta kujtojn nganjher t gjith burrat e shtetit dhe pse popujt sia mbajn mend emrin mbretit.105 Ashtu si krijues t tjer nga rrethana t ndryshme jetsore, edhe poetia Flora Dervishi ka lindur n Tiran e banuar prkohsisht n Vlor dhe atje ku e ka thirrur Atdheu n profesionin fisnik t msueses. Prandaj dashurin pr vendin e origjins e ka mbrujtur me mbresat nostalgjike q i kan dhuruar t gjitha vendet ku ka jetuar e punuar gjat jets, duke vn s pari nj tuf mirnjohjesh plot mall n altarin bojulliri t Vlors, mbi blun e kaltrsis s Jonit dhe mbi bukurit e kreshtave t pishnajs s veriut. Me siguri n t ardhmen muza nuk do t mbetet gjithnj pas ndrrs, por do t fluturoj edhe atje n peisazhin epik e mahnits t Labris, ku kan origjinn prindrit e shtrenjt, ashtu si ka vrapuar an e knd kontinenteve. Megjithat krijimet e saja e japin jo vetm imazhin e forcs s dashuris pr vendlindjen dhe atdheun, por edhe prjetimet e ndezura t ndjeshmris poetike me vargje ideoestetike q t prftojn knaqsi artistike. Dashuria m buis nga syt, dashuri t tilla ti i pret, ndaj e prkdhel miken e trisht fshati im i bukur dhe i rrept.106 Er e maleve m solli kngt, m solli vallet dhe trimrit, m solli krismat e t rnve e gjakun e kuq kthyer n drit...107

36

Aulona nna, Sazani djali, n mes nj det malli.108 Trokojn hapat rishtazi, tremben thllzat... Bora ju z prit n Valet e iks... Mua prmallshm m vesiten qerpikt...109 N rrugt vlonjate vjen mbrmja bojulliri, flladi i detit, flladi i portokajve, lozin me kmishn e kuqe t perndimit.110 Kur Joni t hap kraht po zbres n muzg, dalngadal...111 Pishnaja m derdh freskin mbi flok, si mbi lahut t krrusur majmalet. Mua degzat e pishave m ngjajn si xhufka opingash labe...112 Sa her atje i kundrova n heshtje, mal edhe lum t lar me hn. E zemra e njom mu drodh si gjethe, ndaj mora aty mall edhe kng...113 Poetit Muharrem Gazioni i sht ngulur n mendje e n shpirt trolli mes blerimit ku ka lindur, si djepi i prehjes s prjetshme ku do t mbshtes kokn do buzmbrmje. Pasi atdheu i ka msuar gjuhn amtare ku shkrihen t gjitha melodit. Prandaj n zemrn e tij kjo ndjenj hyjnore sht e pakufishme pr malet e kodrat, pr bukurin e fushave e kaltrsin e detit dhe pr sofrn e bujaris, t ciln e shpreh nprmjet vargjeve mbreslnse. Ndonse t prdorura mjaft rrall gjat procesit krijues, n poezi t veanta ndjehen bukur edhe efektet estetike onomatopejke t poezis popullore t praktikuar kryesisht nga poeti Muharrem Gazioni, Gjok Beci dhe Shpendi Topollaj. Atdhe, o nn e t parve t mi, o nn q m ke prkundur n djep, sa hove, vrull e zjarr m fute n gji, zog shqipje m bre, q rri lart mbi shkrep! do gj tnden e dua pa kufi, se mban ern nn, er Shqipri, er baruti, guri edhe stralli, er afshi, er loti dhe malli. Ngado t shkoj, t bredh ngado zemrn e shpirtin i kam tek ti, prehje nuk gjejn kurkund ato, ve gjirit tnd n prjetsi!114 Ndrsa meditimet dhe reflektimet e diellit poetik t Bardhyl Agasit flasin qart se lashtsia historike e mureve t kalas, buzqeshja e valve, bukuria e rrugics s vendbanimit

37

dhe pasuria arkeologjike e nntoks s qytetit t lindjes jan pjes e identitetit t tij dhe t autorit, i cili me nj ngazllim t veant shpreh ndjeshmrin e thell t qenies s vet pr vendlindjen: Nj qytet i gjall mbi nj qytet t vdekur, I kallur nn dh, pa tretur.115 Nuk mund t iki nga ky vend, nuk mund ta l Durrsin tim. Ktu jam lindur dhe jam rritur, Ktu sht lidhur fati im. Ktu sm tremb varfria dhe gjuhn time lirshm flas. Ktu jetoj me besimin se dit t mira do vijn pas...116 Si te shokt e tjer poet, frymzimi i Piro Mingulit, me nj thjeshtsi t sinqert sht prekur n tela nga bukurit dhe nostalgjia pr vendlindjen e bukur, Nivic Bubarin, q nusron si perl prball kaltrsis s dallgve t detit Jon, ku pranvera shprthen m par n shpirtrat dhe n jetn e himariotve, pastaj feston triumfin e ardhjes me bukurin e gjelbrimit t natyrs. Nj koncept i till estetik e shtyn poetin t krijoj vargje t bukura plot ndjenj dhe ide pr vizatimin e natyrs s vendlindjes nga nxnsit nj dit pranvere. Madje, pr rrapin shekullor t vendlindjes, ndjenjat e tija shkrihen n nj frymzim t mbl t lidhur fort me lashtsin historike, ku simbolika qndron si monument trimrie pr kohrat q do t vijn. Mbase do t ngjallte nj knaqsi krenarie dhe mirnjohje t hidheshin n letr edhe kujtimet nostalgjike pr vendet e njerzit, ku ka shrbyer si msues n skajin m verior t Shqipris, t cilt e kan pritur e prcjellur pr vite t tra n rinin e tij. Msuesi ngre kokn ngadal, n heshtje vajzs i buzqesh leht, dhe ai sht i mendimit se dhe pa ngjyr t gjelbr, pranver mund t ket.117 Sa diej kan ushqyer rrnjt e tij, sa muzgje kan freskuar...gjethet e tij, sa zra brezash jan regjistruar n trungun e tij!... Dhe ai mbetet dshmitar betejash e trimrie, si monument qndrese, ngritur nga koha.118 Poeti Vladimir Mua, ashtu si shokt e msiprm, e prjeton thell n vazhdimsi dashurin pr vendlindjen me nuanca shumngjyrshe dhe mornica mjaft prekse, sa ekzaltojn shpirtin e cilitdo meq ekzistenca e tij rurale lidhet me katr rrethe t vendit. Kte e tregojn poezit e shumta q ka shkruar pr vendlindjen e prindrve, t gruas e t vjehrrs, por m shum pr Shijakun e dashur me gjith rrethinat. Ai qmton n mbresat e kujtimet m t ndjeshme njerzore nostalgjin e pashuar t nj djali t shkatht e amarrok. Dhe ndjen mall pr ndrrat q ka thurur atje n dushkaj duke kullotur kecat, t cilat i ngjiten si gurikat n kpuc. Pasi dashuria pr vendin ku i ka lindur koka i lvrin n deje si lvrin lngu i pemve nga damart e toks n blerimin e tyre. E ky nnkuptim figurativ flet pr faktin se natyra

38

shqiptare sht e tra me ylberet e saja brenda shpirtit e zemrs s autorit kaq t ndjeshm dhe kurajoz pr ti ndar me lexuesit intimitetet q ka me vendin e origjins dhe me at t vendbanimit. Jo pse t tjert nuk jan t ngopur me nj ekzaltim t till dashuror, por inisiativa pr ti shprehur kto rastsi t jets s prditshme aty-ktu paraqitet m e rezervuar, ndoshta edhe pr t ruajtur nj raport sa m t drejt n tematikn e ndrtimit t nj vllimi letrar. Pr Vladimirin toka sht drit n syt e fmijve, jeta e dashurive, fjala e tij e par dhe fundi i poezive. Besoj do t qndrojn gjat n kujtesn e lexuesve vargjet t tilla plot ngohtsi e dashuri njerzore: Vendlindja, nj muzg me drita ulur n shpirt, rrnjosur n sy. do gj t mir e linda e rrita dhe dua tia l me shum dashuri.119 Ksaj ure dhe kavot ja njoh, mbi lum si kolovajz ngrihej. Tundimi fminor ende gjmon, ndrra rinore mbi tela shtrihej.120 Tek shoh detin e trazuar dua t ndjek nj pulbardh. Dhe shpirti i prvluar t lundroj me ju, o val.121 Dhe kur burri i fundit n luft ka me u rrzua, un gjer n fund do t dua!122 Poetit t Malsis s Madhe Nikolla Spatharit, natyra e magjishme e vendlindjes me epizmin heroik dhe bukurin e saj mahnitse i ka ln vraga t thella n shpirtin poetik. Me ekzaltimet e bukurive natyrore ai u mbrujt q n fmijri e pr nj periudh t gjat kohore kur punonte e jetonte n gjirin e tyre. Megjithse pr vendlindjen, me sa duket, i ruan m shum pr vete ndjenjat e prushta t dashuris pa i prcjellur te lexuesit. Pandaj muza e tij, ndonse e pezmuar n hapsirn kohore t jets s msuesit e t gazetarit nga shqetsimet rastsore dhe nga qndrimet koniukturale, shprthen me nostalgji mjaft t vakt pr malet dhe pr fshatin Goraj ku ka lindur. Ndrsa pr pr qytetin e vendbanimit dhe ndonj vend tjetr na jep disa vargje m t ndjeshme q t dhurojn knaqsi estetike. Male t vendit tim! Bleruar me gjethe, me lule, me bar. Patjetr nuk sht befasi t them: n secilin prej jush shoh nj Kalvar...!123 Varre pa emr n nj lndin mbuluar nga vitet, mbuluar nga bora. Harruar tashm..., harruar dhe knga: na i more djemt Gora, o Gora!124 E adhuroj qytetin tim, ku npr kopshte kalojn gjurmt e buta t hns. Dhe hert n mngjes tek hap dritaren aroma merr me vete shamin e nns.125

39

M i shtrenjt ky vend me gjeth e me bar, se t gjitha bankat mbushur me dollar.126 Kurse poetit t ri, Xhevahir Cironku, epika heroike e vendlindjes i ka ln mbresa t pashlyeshme. Prandaj kndellja e muzs s frymzimit n lartsit e Tomorriti mbrun ato n vargje t sinqerta q shprehin dashurin e iltr pr Leskovn e tomorricn krenare dhe pr Skraparin heroik e identitetin me flamurin kombtar, ku mori udh prjetimi i ndrrave t brishta t liris pr t ciln ran e flijuan jetn qindra lufttar, dshmor dhe heronj q prehen n altarin e kombit. Shpirti i tij ngrthen n vetvete ndjenjat e dashuris pr Tomorrin si fron i par, pr burimet si kristali, pr tokn ame, pr kngt e trevs q rrjedhin si ujvar dhe pr shqiponjn me dy kok, ku sht shkruar historia. Me ngadal ohem m kmb t shoh dritn, q ka dal. Nga Tomorri fron i par dielli ngroh globin mbar.127 Fshati im shtrihet n faqen e nj mali. Aty ku rriten lulet e lajthia, Nj burim uji se rrjedh si kristali, Aty nisn udhn drrat e mia...128 Kur u ula n tryez t shkruaj nj mornic zbriti nga koka n thembr. Knaqsia u b kilometr, Tomorrin munda ta fus n zemr.129 Kujtimet rridhnin si burimi kur thithnim arom gjelbrimi. Vendlindja nuk ka t harruar, Pr at shkrova i prgjruar!130 Kur luanim me shokt n rrugic, pa dashur gjunjt keqas i kam vrar. Pikat e gjakut u bn kapic, por asnj her ne nuk kemi shar...131 Kush kndon pr Shqiprin fjalt nga shpirti i vijn e lartsohen n Tomorr lule-thurur si pr kuror.132 Prek nj kresht Tomorri kap nj dit floriri, Nga ndjenja si befas krenari m mbushet syri.133

40

Rrjedh nga shpirti si ujvar, kng e zemrs o Skrapar! Ndizet vallja, gjmon mali. Pr Skraparin na digjet xhani!134 N shekuj-plag kjo tok, npr breza ka rnkuar...! N Shqiponjn me dy kok historin e ka t shkruar...135 Ka nj vizion kultural bashkkohor dhe nj diapazion shprehjeje mjaft moderne t ngrthyer me intimen njerzore poetia Merita Thartori. Kto koncepte filozofike i prcjell me nj ligjrim poetik krejt t veant pr dashurin ndaj vendlindjes, pa u kujtuar shpesh pr manifestimin ekzaltues t ligjrimit patriotik pr atdheun e kombin, i cili te poet t tjer sht m i pranishm, m konkret e i drejtprdrejt. Por meditimi i saj poetik me tharmin e metonimis e orienton muzn t qmtoj motive t ndjeshme, duke u nisur nga pjesa me nnkuptuar t trn se e njejta dashuri i glon n shpirt edhe pr mbar vendin e bashkkombasit e saj. Kjo ndjenj duket se flen e tulatur n thelbin e dashuris njerzore, pasi kur vjen rasti t ngacmohet frymzimi nga bukurit e riviers a t trevave t tjera, prjetimet e syrit e t zemrs s saj kan mundur t hedhin n letr mbresa poetike mjaft t kndshme nga ana artistike. Dhe pasionet e vrulleve poetike i ka mbrujtur n vargje mjaft t ndjeshme me vlera estetike t dukshme e shum t prlqyeshme pr identitetin njerzor, kombtar e artistik. Kto evokojn dashurin ndaj vendeve ku ka lindur e sht rritur apo q ka vizituar gjat udhtimeve t ndryshme duke mos harruar gjenezn, trashgimin e mbijetesn, burrrin e grarin dhe prpjekjet q duhet t bjn n luft me veset e tjetrsimit t personalitetit pr t mbetur gjithnj t mir. Strehza e prjetshme u la, u shprngul..., ........................................... me born n shpirt, q e bn intimen t dhembshur, nn t t gjunjzuar dhe burrin srish e v n prov!136 Qyteti im, muza e shpirtit t mir, e fryms s lir, marrzi e dashuris antike, perandori e Adriatikut, t jep jet, t jep shpres, t trukon me modesti t jetosh!137 E humba Atdheun, ftojve nuk u afrohet stina e pjekjes...

41

Shtllungat e dheut q m fort duam mbushn xhepin e majt, s ka si qielli i mms! Dhe n mbetsha n deg t ftoit varrosmni t papjekur... Qielli do t m ket arom, toka lot patretur!138 Ja fala veten toks, m ktheu n blerim.139 Edhe gur t m falsh jan prehjet e tua dhe zemra i mon.140 Pr t njmijtn her mrmrima e shiut nn streh. Rruga, ku prej vitesh shkel, zgjohet e prbaltur. M duket sikur shkel flokt e mi br me gjolin e ecjeve poshtruese t burrave q lan n balt fmijrin.141 Kopshti, i thjesht e me gardh t vjetr, q mban gjall nj grua, q mon aq shum jetn.142 Kur majn e Tomorrit prek argjendi, mrekullia e shpirtit zbret n tok dhe t gjitha mimet e stinve varrosen e asnjher ske koh t mundsh veten, tjetrin. asti pr t dashur botn vjen gjithmon!143 Nj copz tok, nj rreze diell... Dy fjal t arta kur thon: sht bukur t duash gjithmon.144 Nj tjetr pik takimi midis ktyre krijuesve sht fryma popullore e patriotike e identitetit kombtar, e cila sht pjes e dashuris s njerzve pr kombin e tyre. Identiteti dhe dashuria pr atdheun jan dy komponent t pazgjidhshm q nuk ndahen kurr dhe plotsojn njri-tjetrin n do epok historike. N librin e saj me karakter studimor, profesoresha e universitetit t Shkodrs, Alma Hafizi, thekson me kompetenc shkencore se Identiteti kombtar nuk sht kaprio e popujve dhe as mod, por domosdoshmri jetike...e ekzistencs s tyre e t kombeve dhe mbrojtja e respektimi i tij si garanci pr zhvillimin n prgjithsi. 145N kt kuptim, n do fush t arteve apo t shkencave kombtare, del si detyr parsore shfaqja me tr dhuntit e saja t Vetjes shqiptare, se n far niveli intelektual apo n ciln gjendje ndodhet ndrgjegjeja krijuese e identitetit t talenteve artistike. Pasi n periudhn moniste kufizimi dukej jo vetm n hapsirat territoriale me ankthet ideopolitike e juridike q sillnin privacione e represione ndaj talenteve t ndryshme. Por edhe n konceptimin e imponimin e

42

parimeve t realizmit socialist n zhanret e letrsis e t artit n prgjithsi q u prodhuan n at hapsir kohore vetm me devizn e Shqipris socialiste. Ndrsa tani zhvillimet letrare n dekadat demokratike motivohen dhe inkurajohen nga trashgimia gjenetike shqiptare. Prandaj krijimet letrare gjat viteve t tranzicionit, nprmjet visareve t gjuhs e semantiks poetike, i kan pasqyruar ato ndryshime te lexuesit duke respektuar kompromiset filozofike e sociale q i diktonin kushtet e rethanat e vendosjes s lirive demokratike n boshllqet e do zhanri artistik me nj vizion t ri bashkkohor pa pretenduar pr nj prsosmri ideale artistike. Dhe rigjallrimi e rimarrja frym prsri e prodhimtaris artistike me vrulle e ide t reja sht dukur n vrshimin e prrenjve t rrmbyeshm t krijimtaris poetike, prozaike, eseistike e dramatike apo figurative e muzikore, duke krijuar lastar t ri n faltoret artistike. Kta faktor rrethanor politko-social dhe botkuptimor uan n ristrukturimin e prmbajtjes s zhanreve e gjinive t ndryshme artistike duke ruajtur palcn e epiks heroike, arlkimin e pasur t lnds njerzore shqiptare, mblsin e stileve t gurrs popullore dhe mjetet shprehse t ylberit t bukuris s gjuhs shqipe. Ky vlersim fillestar n thelb nuk ka nuanca panegjirike, vese dirthijet e nj krenarie legjitime se shqiptari n do epok historike, sado ngusht sht gjendur, nuk ka ndejtur duarkryq. Por vitaliteti vegimtar ka shprthyer me sythe t rinj duke sjellur rilindjen politike e shoqrore s bashku me at shpirtrore, morale e artistike t tij. Kjo ka ln mbresat e nj spektri t gjall gjithnj afr gurrs popullore sipas nivelit t kuptimit nga do krijues. N malsi krijimtaria ta jep m nga afr freskin e gurrs popullore, pasi krijuesi sht m pran burimit t saj. Kurse n qytet mjetet intelektuale t edukimit kultural jan m t shumta dhe ata priren t lvrojn letrsi m t kultivuar. Vet konfiguracioni i maleve t Mirdits me gjith imazhet e bukura q t dhuron, nuk mund t themi se s ka ndikuar me hijen fizike si nj mur konceptual kufizues pr t prjetuar m ngadal idealet e bots q po rilindte dhe pr t rendur drejt t panjohurave q do t sillnin nj t ardhme t re. Prandaj mendoj se sht mjaft e goditur si argument ilustrues rrjedhoja analogjike pr krijimtarin veriore, thnia e menur e shkrimtarit dhe e pedagogut Mark Marku, q n veprat e Martin Camajt gjejm kaq shum fmijri, gjejm kaq shum vendlindje, me t gjitha aromat, ngjyrat e drithijet. 146 Nse prpiqemi ti kuptojm kshtu kto zhvillime, ather do t ndihmojm veten e shoqrin t msojm se detyra e aktualitetit tani sht ta integrojm e ojm m prpara vazhdimsin e trashgimis s mirfillt letrare e kulturale, e cila pr kushtet q i imponuan kohrat ka mbetur m mbrapa asaj perndimore n treva t veanta prsa i takon premisave t zhvillimit. Izolimi kultural nga risit e reja t bots s prparuar dhe lnia n mshirn e spontanitetit indiferent e forcuan lvozhgn e gjendjes ku ajo ishte futur, paka se nn z krkonte t lvrohej ndryshe. Kjo vihej r te fakti se malsia ishte m e kontrolluar e pr rrjedhoj m e privuar nga konsumi kulturalogjik i huaj. Kurse qyteti m i hallakatur e shfaqjet liberale krijonin raste kontakti me informacionet dhe risit e bots perndimore nga vizitat, takimet e mjetet e fshehta elektronike q prdorte njerzia, veanrisht rinia. Megjithat edhe ktu ndikonte patjetr cungimi i liris s krijimit dhe bindja nnshtruese ndaj parimeve t s njejts shkoll letrare me panegjerizmat dhe ekstremitetet e saja. Malsia ishte m e prer, m alergjike e m eksituese me tipa t veant antropologjik q ecnin me fanatizm pas hijeve t sistemit totalitar. Kurse qyteti m i lkundshm, me qetsi cerebrale dhe m i pandjeshm ndaj konsumit t ushqimit ideopolitik t kohs, sa pjesmarrja n aktivitetet e kasts moniste ishte e pakt dhe reshtej me polic drejt bufatoris alergjike t tribunave. Kto pas 90-ts pasqyroheshin te hutimi e orientimi i ndrojtur dhe te mungesa e iniciativave t reja n fushn e edukimit moral dhe estetik, sa rikthimi i koks prapa rigjallroi normat kanunore, zakonet mesjetare q e kishin humbur sensin edukativ t tyre dhe ritet e vjetra fetare e misterike fare t panevojshme pr postulatet e dmshme q transmetonin. T gjitha kto e ngadalsuan ritmin e zhvillimit proporcional e koherent t zhanreve letrare e kulturale n treva t veanta krahas prparsive t tjera t zhvilimit n prgjithsi. Me sa duket ktu duhen krkuar rrnjt e lidhjes me traditn e shkuar letrare mjaft pozitive. Pasi e varur n nj engil t till, prodhimtaria letrare mbeti n dorn e njerks provinciale me mangsit e veta, t cilat jemi msuar ti pagzojm si

43

pasojat e nj tranzicioni t tejzgjatur. N fondin e art t letrsis munguan t vinin krijime t mirfillta n fushn e drams e t komedis, t kritiks s specializuar letrare, t zhanrit t tregimit e t novels dhe t nj poezie cilsore me pakic (veanrisht t poems) me parametra t lart estetik e problematik bashkkohore. Ndonse tani te ne nuk ka ptplasje frontale midis personaliteteve e rivaliteteve, por vetm konkurenc vlerash e kulturash dhe dallime n prceptimin e pasqyrimin poetik t realitetit. Kjo i prafrohet t vrtets relative t shprehur me referencn e sakt t shkrimtarit kroat Pedrag Matvejevi q n Ballkan prodhohet m shum histori nga konsumohet.147 Duket qart se analogjia na vjen n ndihm me qndrimin aktiv midis nesh edhe pr dukurit e zhvillimit letrar, se n dekadat e fundit sht prodhuar shum letrsi e fardoshme, sa konsumimi i saj nga masat sht mjaft i kufizuar pr zona e treva t veanta. Madje, me sa thuhet, vetm nga nj elit e caktuar lexuesish intelektual, pr t ciln shpresojm t mos jet kshtu, sidomos pr rinin shkollore e studenteske(!?) sht kjo arsyeja q n optikn mediatike u duk vrshimi spekulant i paraqitjes s botimeve vetm pr fitime t pamerituara me nj letrsi rruge dhe t asaj politike e monografike, e cila prodhoi libra politik e mediatik u thnin me monografi e histori t politizuara t nj niveli mjaft t ult, sa kur i lexoje t kapte zalia e zhgnjimit nga prmbajtja e paprfillshme larg standarteve shkencore e artistike, ndonse temat ishin mjaft interesante. Normat tradicionale t ligjrimit shqiptar e perndimor nga mjaft shkrues nuk njiheshin e pr pasoj difektonte mjaft prpunimi, zhvillimi dhe zbatimi krijues ideoestetik me nivel artistik n t gjitha format e zhvillimit t tij. Ktu e vetmja gj pozitive q duhet prshndetur sht inisiativa e tyre jo profesionale pr t shkruar far u binte ndrmend dhe si u vinte pr mbar. Dhe pastaj propaganda mediatike si berihaj bnte paraqitjen e tyre te publiku me reklama t shoqruara me daulle. Me shum t drejt shkrimtari disident Sali Leka trheq vmendjen e seriozitetit letrar e shkencor t forcave krijuese q t heqim dor nga fabrikimi mediatik i shkrimtarve q vijn nga dshtimi n politik ose n organet mediatike me modelin e letrsis s dshtuar...Pr shkak t favoreve q u jep politika dhe ekrani televiziv me mesazhe jo estetike, vese reklamime t fryra gazetareske pr shprblimet q mund t marrin nga ustallar apo klane t caktuara pr nj produkt letrar t gjithfarshm, i cili duhet t vihet n provn e kohs nse i reziston apo jo asaj. 148 Prve ksaj mangsie serioze gjat periudhs s tanzicionit, u la n harres edhe rritja cilsore e aktiviteteve kulturale-artistike masive si i patm tradit, t cilat ngrinin m kmb shpirtin e kombit me shijet, haren dhe gzimin artistik q prftonin. Domosdoshmria e tyre ishte e ngutshme n do trev t vendit ton me nj politik programore t caktuar pr ta lehtsuar shpirtin njerzor nga gjmt e migrimit e t vllavrasjes, nga shfaqjet e shmtuara t varfris, nga depersonalizimi i nj kategorie shoqrore me hapjen e plagve t rnda prej prdorimit t efektit vdekjeprurs t narkotikve e trafiqeve t ndryshme dhe nga trysnia e dhimbjes prej nj kriminaliteti t dhunshm apo nga farmaku i migrimit masiv. T gjitha kto e prekn identitetin njerzor e pr rrjedhoj edhe at t krijimtaris letare e artistike me ngarkesa shpirtrore, me ekzaltime t gzuara e hidhrime shqetsuese dhe me tensione emocionale t ndryshme, duke u ndikuar nga element e faktor rrethanor me prvoja letrare t pa orientuara mir n vorbullin e veprimtaris krijuese t prgjithshme. Megjithat n kt hapsir kohore pas 90-ts, letrsia e vrtet krijuese sht prpjekur ti shoshis botkuptimet n sitn e ndryshimeve parimore, t diferencoj qndrimet dhe t dalloj veorit e krijimeve mbi bazn e reflektimeve korigjuese t do krijimtarie. Q t kuptohet se procesi i dyzimit me t kaluarn po orientohet gjithnj e m mir me nj diferencim logjik dhe me nj katarsis t shndosh pa prishur themelet, mohuar traditat dhe arritjet e derisotme t letrsis, artit e kulturs kombtare nga do krijues pa asnj paragjykim klasor. Ky pastrim e seleksionim parimor e profesional sht garanci e sigurt pr ti uar gjithnj prpara zhvillimet kulturale, letrare e artistike n vendin ton, veanrisht n fshat. Pasi n kto dekada jan vrejtur edhe mangsi n kopjimin e prdorimin shabllon t formave e klisheve nga prvojat e huaja letrare. Dhe pa e kuptuar prejardhjen origjinale kan tentuar ti prshtatin me prodhimtarin ton letraro-artistike pa prfillur kriteret kombtare t krijimit t saj n nj hark t

44

gjat kohor. Edhe disa ngjarje e veprime t ndodhura me ndrrimin e emrit, martesat me kombsi t tjera vetm pr t siguruar lejeqndrimin n dhera t huaj ose humbja e adresave e mos komunikimi me prindrit e t afrmit dhe vendin e origjins, i kan vruguar cilsit e mira q e kan zbehur sadopak identitetin shqiptar. Mediat tona dhe emisioni jet n krkim i gazetares s talentuar e t prkushtuar Aida Shtino po bjn nj pun fisnike jo vetm pr t qetsuar zemrat e plagosura, por edhe pr ta parandaluar kte fenomen t hemoragjis s kombit me shprbrjen e identitetit kombtar. sht detyr e dits aktivizimi m i madh i prfaqsive diplomatike dhe marrja seriozisht e veprimtaris krijuese me krijime e interpretime t mirfillta letrare e artistike pr t shigjetuar jo vetm konceptet nnvlersuese e indiferente t disa personave pa nivel ose t paedukuar q i bien mohit identitetit t tyre. Por edhe pr t ringjallur frymn e patriotizmit dhe dashurin pr emrin shqiptar. Pasi formimi i individit me prparsit kulturale perndimore apo lindore, meq edhe lindja ka t tilla koherente, brenda realiteteve prkatse duhet t kuptohet e ndrtohet n raport me valn e ndryshimeve t marrdhnieve kulturale q jan krijuar n trevat tona. Meq hija e dyzimit mjegullor kalon pa u vn r edhe mbi mjediset urbane e malore dhe bn q gjith dijet e ndryshme dhe aktivitetet krijuese t jen afrsisht t njejta n form e n prmbajtje pr intelektualizmin shqiptar. Mirpo kto prvoja jetsore individuale, patjetr edhe letrare, kan veorit e tyre. Pasi marrin vuln meditative e krijuese mjedisore ku ato prodhohen dhe ndikojn fushn e prceptimeve e t ndjesive shpirtrore karakteristike. Ather kuptimi i gjr dhe futja n nj rrug sa m t drejt kombtare i ktyre dukurive krijon prjetime ndjesore me pasione e ngjyra poetike t larmishme q reflektohen n morin e krijimeve t zhanreve t ndryshme artistike. Kshtu imagjinata e pasur e autorve mirditor e durrsak ka rrokur me pasionet ekspresive imazhet e motiveve t larmishme poetike, duke krijuar nj realitet t ri artistik n botkuptimet letrare t krijuesve aktual. Mund t themi se prballja me konceptet nnvlersuese t identitetit kombtar letrar, po rreket t rigrupoj e punoj me t gjith krijuesit q ta fusin prodhimtarin letraro-artistike n shinat e parimeve t kulturs demokratike q mnyra e artikulimit t ligjrimit t jet n radh t par vetm me ngjyra shqiptare, duke e asimiluar natyrshm artistikisht prvojn ndrkombtare n prmbajtjen e saj. Prandaj krijimtaria e t siprmendurve, si ajo e forcave letrare t vendit, sht shprehja konkrete e kulturs s tradits, niveli ideoartistik i s cils me mesazhet q prcjell e len prapa hijen rurale provinciale t trevs nga vjen. Mirpo n katrpes qytetet e mdha t vendit n hapsirn kohore njzetvjeare vihet r nj fenomen tjetr jo pozitiv te forcat krijuese. Megjith prpjekjet pr t shmangur nivelin e ult t mbetjes prapa dhe t mangsive t zhvillimit, ato pakher i kthejn syt nga gjendja e rnduar e kulturs n zonat e thella malore. Megjithat fal qndrimit t paepur patriotik n kto treva nuk sht vyshkur shpirti poetik, i cili me sakrifica ka mbijetuar e prballuar peripecit e krijimit, sa prej zemrs s maleve, si prej fushave, shum shpejt ka jehuar zri i fuqishm i talenteve t spikatura me nj krijimtari t pasur letrare. Dhe Mirdita e shtrenjt gjith vitalitet, Lezha e Shkodra me malsin e Madhe prher tradicionale, Puka e Uraganit t pashuar e Tropoja gjith zjarr dhe Kuksi e Dibra me epizmin karaketristik, krahas trevave jugore e lindore t vendit dhe trojeve shqiptare jasht kufijve shtetror, nuk e ndaln kngn e as krijimin letrar e artistik me poet e shkrimtar dhe rapsod e humorist t guximshm si Shtjefn Mustafa n malet e Puks, krcimtari popullor Azgan Haklaj nga Tropoja, regjizori i talentuar Llesh Nikolla e kngtari i mirnjohur Mark Gjoka prej Mirdite, Vera Lai nga Dibra, Esat Ruka nga Mati, Muharrem Hoxha e Roland Koi nga Durrsi dhe Arben Duka me parodistt e Vlors nga Labria e t tjer. Sa epika heroike dhe lirizmi i gurrs popullore n sofrat dhe odat e mome krijuese dhe n maratonn e kngs popullore ose me kngt e shekullit dhe festivalet n radiotelevizion, u bn shtrati i ngroht i nj krijimtarie t mirfillt duke przn hijet e inferioritetit, t cilat i shkpusnin prkohsisht me jetn krijuese t fushs e qytetit, ku vrriste panegjerizmi ti zgjaste vesht drejt metropolit perndimor. Kta faktor historik, botkuptimor e social, patjetr edhe kultural, hapn rrug t reja dhe krijuan mundsi intelektuale pr thellimin e procesit t integrimit kultural gjithandej ku flitet shqip. Do me thn edhe n malsit apo trojet shqiptare me nj konceptim e

45

zhvillim ndjesor dika m ndryshe nga ai qytetar sipas mnyrs s t jetuarit, luftohet e punohet me prkushtim pr t forcuar e pasuruar identitetin krijues. Meq, me sa thuhet, historia e njerzimit q nga lashtsia ktu ka filluar me psikologjin e risin, me dialektologjin dhe tipologjin e krijimit popullor t ngjizura me vuajtjet e varfris, me prpjekjet pr mbijetes dhe me gzimet e fitoreve pr trimrit e tyre, t cilat shrbyen si taban i ngroht pr zhvillimin unik t mbar artit e kulturs kombtare shqiptare. Prandaj, n nj njsi kohore t shkurtr, do trev e vendit u ndesh me barriera t ndryshme pr ta pasuruar vizionin kuptimor q t ndrtohej nj raport i ri midis t njohurs aktuale dhe t panjohurs perspektive q do t karakterizoj e kushtzoj zhvillimin e letrsis n t ardhmen. Me kt problematik kulturale dhe me formimin e koncepteve t reja q e ndajn krijimtarin e sotme letrare n fushn organizative e botkuptimore nga ajo e hapsirs kohore t mparshme, ndeshet do dit afirmimi i krijimeve t autorve t ndryshm. Do me thn prpjekjet krijuese synojn formimin e nj ndrgjegjeje t re letrare q ti prgjigjet me dinjitet e saktsi pasqyrimit t realitetit demokratik me ide, koncepte e parime bashkkohore, me kundrshtit e prparsit e zhvillimit, me mdyshjet e dilemat q krijohen n prditshmrin e trazuar dhe me nj guxim e nivel kultural profesional q prmbajtja e veprave t jet e re nga ana estetike dhe artistike me vul e pasaport shqiptare. Me t drejt profesoresha Alma Hafizi na jep edhe nj msim tjetr t vlefshm pr t ardhmen, se Letrsia, si prodhim estetik...n t ciln mbizotron trillimi e fantazia mbi prshkrimin e realitetit, lvron motivin e kaprcimit t ktij kufiri, q n mnyr simbolike do t thot deprtim dhe zbulim i asaj q sht e panjohur dhe krejt ndryshe. Pra, letrsia sht, n nj far kuptimi, nj udhtim nga e njohura drejt s panjohurs dhe anasjelltas. 149Prandaj n veprimtarin letrare kufizimet etnike krijuese pothuajse nuk kan ekzistuar fare dhe as sot nuk jan t pranishme. Pasi ato i prshkon pasioni e vrulli i geneve gjenetike, diapazoni i fryms e i forcs s shqiptarizmit t kulluar, tematika e problematika koherente brenda realitetit kombtar, larushia e stilit me mblsin e gjuhs shqipe dhe pasuria tradicionale e personazheve t veshur me semantikn e nj figuracioni plot larmi estetike. Dihet q marrdhniet kulturale me krijuesit e trojeve shqiptare ishte i kufizuar nga regjimet totalitare t shekullit t kaluar, kurse pr vendet perndimore nuk bhej fjal t kishte komunikim apo shkmbim prvojash letrare e artistike jasht kritereve t vendosura prej diktaturave prkatse. Ky kufizim i skajshm izolues krijoi boshllk t ndjeshm kultural n botkuptimin letrar t forcave krijuese dhe n varfrimin e prmbajtjes s letrsis me at prvoj t muar. Edhe brenda vendit, n raste t veanta, sht vn r hija e efektit t ndryshimit t koncepteve e mnyrave lokaliste t t menduarit e krijuarit sipas traditave q vegjetonin n mentalitetin e trevave t veanta t vendit. Megjithat ky kufizim politiko-fizik dhe kjo psikologji kan shrbyer edhe si barrikad filtruese ndaj tundimit kultural t fqinjve pr t ruajtur unitetin e frymn e identitetit t letrsis dhe t arteve kombtare, duke i korigjuar me kujdes gjat procesit kto grimca veorish t mbrendshme dialektale e tipologjike pr krijimin e vlerave artistike. Prandaj parimet demokratike n dekadat e fundit e prforcuan nj tradit t till duke u dhn hov rrjedhave t zhvillimit kultural me ligjsimin e liris s krijimit q dshira e talenteve krijuese ti shprehte kto veori brenda rregullave t prgjithshme t njsimit e drejtshkrimit t gjuhs shqipe, pa cnuar dinjitetin letraro-artistik kombtar. Pikrisht mbshtetur n kto kritere dhe prparsi t zhvillimit koherent, krijuesit e t dy trevave t msiprme i strehuan idealet e tyre n botn e pasur shpirtrore pakufizim hapsinor, pavarsisht se koha nuk punonte njsoj pr t gjith me prioritetet q dshironin. Prandaj simbolet e kuptimsis ndryshojn me koherencn gjat procesit krijues, ku poezia e proza dhe drama e kritika letrare jan pasqyr biografike e autorve sipas brezave dhe trevave nga vijn. N kt realitet e me kt tipologji i mbrujtn dhe i krijuan veprat e tyre t do zhanri kta krijues, si bie fjala edhe poeti Gjok Beci me prozatorin e dramaturgun Bashkim Hoxha q u shprblyen meritueshm nga vlersimi i presidencs shqiptare: i pari me titullin e lart Nderi i kombit dhe i dyti Mjeshtr i madh i puns. E patjetr ky ishte nj nderim i veant me nj vlersim t lart q i bri Presidenca, Mirdits e Durrsit dhe kulturs shekullore t tyre, e cila

46

ka ln gjurm t pashlyeshme n kujtesn historike kombtare. T gjith duhet ta dim se jehona e kngve t interpretuara me fyell e ifteli, me curle e dyare, me zumpare e gajde dhe me tupan e dajre sht jehona pr jetn. Pasi kjo trheq zrin magjik t dashuris pr kdo, at epik t ngjarjeve historike, nostalgjik t mallit zhurits dhe at t mirnjohjes pr trimrit e talentin e figurave t shquara t vendit q s bashku prbjn biografin e krijuesve e pr rrjedhoj t krejt veprimtaris letrare e artistike, t cilt prdorin cilsit e vyera pr t shfaqur identitetin e tyre t pastr shqiptar. Si sht rasti i artistit t popullit Ndue Shyti, vitaliteti artistik i t cilit ka ngritur m kmb skenat e bots e jo m ato shqiptare me tingujt magjeps t iftelis. Por q sot arti i tij pushon n shtratin e harress shtetrore e kulturale t strukturave t kohs n Puk e ktu n knetn e Durrsit ku banon, pa i kthyer syt drejt tij mirnjohja e merituar dhe e specializuar e cilitdo q e don artin popullor t kombit t tij. Megjithat orientimi i qart drejt s ardhmes e vn theksin edhe te nj shkak tjetr i arritjeve me mangsit e tyre q sht prjetimi shpirtror i autonomis me prirje t theksuara drejt liris krijuese. Prsosja e ksaj veorie krkon t bhet n prputhje me traditat e vyera dhe me ligjsit e parimeve demokratike pr nj zhvillim m emancipues gjithprfshirs me kahje drejt qytetrimeve m t prparuara, duke u ruajtur shum nga idet e smura kozmopolite q e brejn nga rrnjt identitetin e do kombi dhe asfiksojn mundsit e shkmbimit t prvojave m t efektshme letrare e artistike. Vetm kshtu mund t shndoshemi nga streset dhe privimet e nj izolimi t gjat q prjetuam n fushn e letrsis e t arteve. Prandaj poett mirditor e pasqyrojn cilsin e indentitetit n prgjithsi drejt pr s drejti n vargje me frym epike dhe patriotike, sipas tradits s lasht t rilindasve tan t mdhenj Pashko Vasa, Prend Doi e Gjergj Fishta. Kshtu, Gjok Beci, nuk e imagjinon asnj lloj dashurie pa qenien e tij shqiptar, pa ekzistencn n radh t par si i till, pastaj i hap udhn magjike dashuris me fuqin e zemrs e t shpirtit t pastr liridashs. Zjarri i tij e on n kulmin m t lart lajtmotivin e shqiptarizmit me nj lnd letrare dhe frym poetike t re nprmjet vargjeve brilante: /Sa pranverat vlen liria, /por m shum vlen shqiptaria! 150E nuk ka si t ndodh ndryshe, meq poeti bn nj ngjizje e grshetim prfekt midis ligjrimit t tradits popullore me ligjrimin e kultivuar modern duke na magjepsur me magjin e fjals. Pr kte realitet muza e tij do t shprehet: Kndo moj zan, hej, t qofsha fal! Dil e thuej qiellit nj fjal: Pa ndrrue vend deti dhe mali, Gjuh as komb nuk ndrron shqiptari!151 Personalitetin e tij poeti e lidh dhe e identifikon me vendlindjen, Zajsin e largt malor atje rrz malit t Valmorit n trevn e Kurbneshit. T gjitha kto pasuri vlerash poetike e kan burimin te epika e maleve me historit e tyre dhe te bukuria e mirsia e gurrave mirditore, ku t qetsohet e rinohet zemra. Pasi npr ndjenjat e shpirtit t njom hynin e nguleshin me koh, ve t tjerave, edhe pasojat e varfris dhe peripecit jetsore, se babai e la jetim me motrn e vetme e me nnn fathidhur, duke ndrruar pr nj mbijetes dinjitoze. E megjithat, pr kt realitet, muza e ndjeshme poetike shprehet me nostalgji e krenari pr prejardhjen e tij: Kur u hap vallja mir, Zajsi im rrokullisi gurt e i bri karrige. Pastaj i oi fjal me ern nj borige: Hej, je m e gjata e takon qiellin, tu thot reve mos pengoni diellin...!152 Prmes sakrificave q prballonte, frymzimi ravijzon qart optimizmin pr jetn, i cili e nxiste t rrmonte n tabanin e traditave t vendlindjes. Pr kt arsye kujdesi prindror dhe dshira e flakt pr dije e kultur e shtyn shkrepsen altruiste t t afrmve t ndizte vullnetin e pathyeshm t vazhdonte arsimin pedagogjik n Tiran. Fati i buzqeshi me njohjen dhe ndihmesn e msuesve t letrsis, t shkrimtarve t shquar Petro Marko e Gjergj Zheji dhe t shokve t tjer, t cilt m von u bn krijues t talentuar si Preng Cub Lleshi e ndonj

47

tjetr. Atje i mori impresionet e para poetike, sa m von gjat jets filloi ta derdhte identifikimin e talentit n melodit e bukura t vokalit krahinor. Shpirti i kndellur i tij nuk mund t rrinte pa e shprehur merakun pr rrugn e fatit jetsor t kredhur n vorbulln e lojs s egr t monizmit me prndjekje e makthe trishtuese q t rilindte dinjiteti vetm shqiptarisht. Me t njejtin temp poetik mirnjohja e tij dinjitoze lartson cilsit e muara t msuesit shkrimtar n vargje si nj buqet ndjeshmrie estetike: Ky qe fati im i egr! M duhet t rilind n shum mnyra q t mund ta largoj qyqen nga parvazet e shpirtit t paepur153 Hemingueit ia th, apo Heminguei ta tha: Kush vdes pr dit, vdekje t fundit nuk ka! Andej nga shkon Petro, val lshon Dhrmiu, andej nga vjen Petro lule mbjell njeriu...154 Por duart e gjata t kngtarit fisnik kosovar Dervish Shaqja q e prqafuan n kalldrmet e Gjirokastrs heroike kurr nuk do t shlyhen nga kujtesa e poetit t frymzuar jo vetm pas tems patriotike. Por edhe pas asaj q ishte plaga m e dhimbshme e jets dardane, pas tragjedis kosovare, ku trimris i duhej t luftonte pr identitetin e vet edhe kur kishte dasma, pr t cilat nuk i jepte liri kuedra pushtuese. Prandaj kulmi i dufit t frymzimit shfren me nj furi krenare, duke krijuar nj personazh poetik me vlera t paarritshme: Naallnik, ndalo taborret! Mos ma shkel barin mbi vorret! Mos mia thuej lokes at fjal! Mos mi kthe dasmort dal! Kam themelin te ky gur. Jam shqiptar nuk ul flamur!155 Me dy shqiponja roje pr gurin, N shtiz ilirie e ngriti flamurin. Nga ajo dit nji fjal e la jeta: Guri i rand rrin n troje t veta!156 Ndrsa Preng Cub Lleshi e koncepton poetikisht identitetin t lidhur me simbolet e kombit: teritorin, historin, gjuhn, traditat e flamurin kuq e zi, t cilat i japin pasaportn shqiptaris. Prandaj edhe n vargjet e tija ky koncept patriotik sht prher i pranishm e krenar me kndshmri artistike, ndonse rrall her me nj alergji piklluese disi t hiperbolizuar nga dhimbja njerzore q prjeton n momente t veanta zemra fort e ndjeshme prej veprimeve destruktive e t pakontrolluara t rajas s populizmit. sht shkruar me pika gjaku ky emr, me pika gjaku kristalizuar n gur! E shkruan malsort n do zemr dhe bijat shqiptare n flamur!157 Dhe un do ik, do ik patjetr, si kan ikur njerzit qkur. Por kam amanet nj ndrr t vjetr: mbi gjoks t m vini nj flamur!158

48

Historin tnde t shkruar me gjak, t gdhendur n gjuh, n kng e bajrak, Kush ta prdhosi, moj nn Shqipri, e t la pa heronj, pa nder e lavdi?!159 Kurse poeti i Shngjergjit Ndue Deda e drejton shigjetn e meditimit filozofik deri n thelbin e kohve t pamatshme, i cili u bie telave t kujtimeve t dgjohen tingujt e kohs. Pasi dyshimi sht br brejtsi m i madh i bots, sa nisemi drejt kohve t gjalla pa flamur duke ua mbajtur kokn ndr duar si nj fmij q ka lindur pr t jetuar gjat. Mos m pyesni sa sht ora. Ora ime nuk e bn ciklin e diellit, harrohet n ca koh t pamatshme q u dgjoj vetm tingujt...160 Mbshtjell me lvozhgz smeraldi kruspull rrinte dyshimi, i vetmi i pafjeturbrejts i shpirtit t madh t bots! 161 U bie telave t cemt t kujtimeve. Ku jemi? Ku vemi? Her-her nisemi pa flamur drejt kohve t gjalla, kryet ua mbajm n duar.162 Poett durrsak n prgjithsi dinjitetin e konceptojn si problem personaliteti familjar, shoqror dhe kombtar. Kt e trajtojn rrall her drejtprsdrejti, por m shum t thrmuar brenda ngjizjes s ndjenjave t tjera njerzore, t cilat mbruhen gjat procesit krijues n poezi t ndryshme, veanrisht n ato me tem dashurie apo mitologjike. Dhe krkohet nj vmendje e kujdesshme pr t qmtuar ndjenjn e holl q evokon kt problem t rndsishm pr cilindo njeri ose komb n prjetsin historike. Prandaj edhe Shpendi Topollaj e shpreh at haptazi m vete ose t fshehur n gjirin e nj problematike shoqrore q e ka ngacmuar muzn e tij, e cila kndon me vargje t arrira artistikisht. N dyer ambasadash shpesh kam pritur gjat, pr t marr si tr bota ve nj viz. Po askush s pyeti pse prisja dit e nat dhe m shprfillnin si t isha miz. Tek prisja, nn Tereza m erdh ndrmend, aty n rreshtin pafund te nj port. Ajo kur mjekonte leprozt vend m vend, s u krkonte as viz e as pasaport.163 Ushtar ti m bre t heroit legjendar, N jet t jetve t ndihem krenar, Pr shokt besnik dhe vlla i pandar, Sa malet t tunden kur them:jam shqiptar.164

49

Pa n m kujtoft mua dikush, uroj t m kujtoj pr mir. Por tani q jam gjall midis jush, t m doni m shum kam dshir.165 Pastrueses ton dje i vdiq babai. Nga ne askush nuk i shkoi n varrim. E gjora grua, m par far t qaj, baban e saj apo kt harrim?166 Na przun o vlla nga shtpit, na dogjn q asgj t mos ngelet! Por ne do t kthehemi prap nj dit, se atje kan mbetur themelet.167 Intuita poetike e Flora Dervishit sht mjaft e holl, sa transmeton me finitet krkesn e saj pr rritjen e identitetit n gjrat themelore t jets duke krijuar poezi jo vetm plot ide jetsore, por edhe me nj ndjeshmri estetike t knaqshme. Ndaj gjendja e saj emocionale nuk e humb fillin as kur sht e qet, as nga mjegullnaja e legjendave dhe as kur e pushton ndonj enigm, s cils frymzimi pasionant ia deshifron kuptimet (alegorike e simbolike) me koherencn historike t prejardhjes son t lasht nga duhet t vshtrojm gjithnj. M i qart shfaqet identiteti artistik n vargje pasionante q e lidhin jetn e saj vetm me librat, ku fshihen thesaret e dituris. Joni glltiste stuhi... Damian himarioti shqot. I humbet anija e lodhur nga shekujt... Tashti velashkyers i mbetet ve hija... Mbeti n brigje dhe knga e tij: -Hapu Vettim, se vet vettij...!168 Aleksandri rishmzi kqyrte shqiponjn n Polis, e kur vegonte... vegimi n ag mbetur kish...169 M lini ve mes librave, aty ndihem e lir: Aty mendjendritur vitytin lartson, Aty ku ves i shkret n ferr dantesk mbaron. M lini ve me librat, aty ndjehem e qet...170 Ndrsa krijuesit Piro Minguli i fluturon mirnjohja te njerzit e mir me nj thirrje t fuqishme, e cila prve adhurimit q ka pr vendlindjen, prjetson mirnjohjen pr kontributin e muar t puns e t kmbnguljes s msuesit n prballimin e vshtirsive, duke

50

rekomanduar prpjekjet pr ta mbajtur t pastr dinjitetin njerzor. Prandaj frymzimi kurajoz u drejton nj thirrje alergjike strukturave prkatse si kushtrim mirnjohje e dashurie pr punn fisnike t msuesit dhe at krijuese t shkrimtarit. Madje mdyshja e dilems dyzohet nse ndjenjat e holla poetike do t mund ta prekin ndrgjegjen e shtetarve pr nj vlersim m real e t vazhdueshm t puns fisnike t ktyre dy kategorive t shoqris son. Pr kt, ironia e holl stigmatizon qet-qet burokracin me shum kultur qytetare e profesionale q t shnojn n karakeristikn e msuesit sa her lind dielli, numrin e hapave e t gurve q lviz, ngjyrn e fijeve t barit e drurt e ashprsuar q prek, sa flok fmijsh ka lmuar prkdhelja e dors dhe t mos harrojn sa hapsir kthjelltsie kan hapur brenda zemrs s tij syt e zgjuar t nxnsve t vegjl. Ta zm se prtej ylbert nuk zhduken kurr dhe ju nn ylber jetoni. Ve pak m tepr dinjitet njerzor, pr t qen... t qet n lumturin tuaj.171 N karakteristikn e tij shnoni, sa her dielli sht ngritur maj mali... numrin e hapave nga stacioni i vogl i trenit... fijet e barit t rritur buz rrugs... drurt e holl t pemve t njoma... sa hapsir t kthjellt kan hapur brenda kraharorit t tij syt e zgjuar t nxnsve t vegjl.172 Poeti kavajas Muharrem Gazioni me nj kultur letrare t spikatur, duke e fokusuar frymzimin e tij poetik te disa probleme t rndsishme e mjaft shqetsuese q e vrugojn dhe e dmtojn indentitetin e njeriut dhe at kombtar, ka mundur t na jap krijime, ku del qart jo vetm qndrimi i tij i prer kundr ksaj t keqeje, por edhe nprmjet ndjesive estetike kumton msime t vlefshme si ta mbajm t pastr e ta forcojm at vazhdimisht. N funksion t ktyre ideve, muza e tij na prcjell mesazhe t ndjeshme artistikisht nprmjet vargjeve t tilla plot figuracion. Ndonse asti shpreh ndonj hije pesimizmi pr t ardhmen e toks, frymzimi shprthen edhe ndaj bukshkalve q nuk kan shpres shptimi po nuk u korigjuan. Atdhe ti m msove gjuhn amtare, ku shkrihen n nj t gjitha melodit. Dikur n kt gjuh kan dhn mesazhe nga mali i Tomorrit vet perendit.173 M qan zemra pr tokn, nj djep pr do gjalles... Dekadash po rrgjohet dhe po vdes pjespjes.174 O zgaq t prbuzur, pjella terri, n grazhde t armiqve turinjt fut! Mallkimi do tu ndjek brez pas brezi, o atdhemohues, e liliput...!175

51

Kush don t zhbj qytetrimin, t fshij sht gjith nj jet, Pas vetes do t lej shmbllimin e nj superdjalli t vrtet. Ka njohur bot e mir Jud e djaj, zjarrvns t ligj dhe shkatrrimtar. U zhbin rruzullimit skaj m skaj, asnjri syresh s mbeti pr far.176 Ndrsa poeti Bardhyl Agasi me merakun e ngjeshjes e t shtrydhjes s mendimeve q t mbes vetm esenca poetike, na jep vargje e poezi plot frymzim t thurura me nj figuracion t ndjeshm estetik edhe prsa i takon ktij problemi jetik pr shoqrin dhe domosdo edhe pr letrsin apo shkencat e tjera kombtare. Muza e tij e nis fluturimin te zanafilla e magjis s krijimit t identitetit. Pastaj blasfemia alegorike e simbolike i drejtohet ortakris s t gjithpushtetshmit pr kt tipar themelor, sa poeti guxon t matet me perandor e president pr ta mbrojtur at. Kurse pr pezmimin ndaj Shqipris nuk mund t hesht pa e thn keqardhjen e tij, se prsri disa po vazhdojn me mendsit e s shkuars. Prandaj u drejtohet durrsakve ta identifikojn veten me qytetin e lindjes dhe me detin Adriatik. Dhe sapo puthin detin t vegjl e t mdhenj, Humbin identitetin e nuk jan m lumenj.177 Dhe me nxitim i nisa mesazhin tim: O Zot, a nuk jam un pjella jote? Si biri yt, ti vet m dh fuqin ti dal pr zot dhe un ksaj bote.178 Se s mund t jem aq paqsor, nuk mund t jem indiferent. Pshtyj n fytyr do diktator dhe matem me do president.179 ...Lindur e rritur n luftra gjith jetn, Tani pa armiq lufton me veten...180 N do guack deti jan syt e mi tr fosfor. I vendosni n rrugt e qytetit si semafor.181 Nj urim bija ime: dhe njqind vjet! do dit tnden e jetofsh me dinjitet!182 Ndryshe ngulmon ta prceptoj e gjallroj kt ndjenj t fort krijuesi Vladimir Mua vetm brenda veprimtarive njerzore duke i ngritur artistikisht dukurit e jets s prditshme. N disa poezi ka nj figuracion t ndjeshm estetik, ku knaqsia buron nga iltrsia e dlirsia e

52

vargjeve plot frymzim pr vlersimin e fjalorit t gjuhs shqipe, pr mirsin q forcon unitetin, pr pendesn q duhet t ndjej ndrgjegja e kujtdo, i cili kryen vepra t turpshme q njollosin dinjitetin dhe, pr kujtesn e gjall q duhet t kemi ndaj vlerave t lashtsis s brezave. Babai i zgjuar pr mure e tend s kish par libr t till asnjher. E mori n duar sikur ta vinte n knd dhe pshpriti lehtas pa u ndjer: Bir, nuk kam par libr kaq t rnd e t madh sa nj gur pr themeli. E hapi ngadal e lexoi gjuhn-pend dhe buzgaz tha: kjo po, sht pasuri!183 Mirsia nga zemra ka buruar, q hert n kt jet... Atje ku bashkohen dy duar sht jeta e njeriut t vrtet.184 T pendohesh pr fjalt trilluese, t pendohesh pr dredhit mashtruese, t pendohesh pr gjuhn e amshuar, t pendohesh pr do gj q ke pshty, pr do faj t vogl a pr do tradhti.185 Kurse Nikolla Spathari i bie pragut t dgjoj ndrgjegjeja e cilitdo pr tu pastruar nga t kqijat, t cilat dmtojn dinjitetin njerzor duke bjerrur kshtu n raste t ndryshme edhe identitetin e tyre. Ai me poezi e vargje t ndjeshme t veshura me nj semantik estetike mjaft t kndshme stigmatizon karrierizmin si nj smundje e kohs, mosprfilljen e pushtetarve sa t ngjitin shkallt e karriers, moskujtimin dhe nderimin e vlerave t ndryshme, padrejtsin e strukturave t veanta q nuk merakosen pr njerzit e thjesht dhe as pr krijuesit, korrupsionin e parn q vrugojn e prdhosin karakterin njerzor, duke evokuar traditat shqiptare pr liri e flamur kombtar. As nuk u prishm, as nuk u grindm, n miqsin ton nuk pati trmet. Jo, jo, e humba fare thjesht: u b deputet...!186 Aq shum sht shtuar ky fis i shkret, Me nj qiri merr dy poet.187 E megjithat n kt bot, Prap qingji ujkut ujin ia ndot...188 Bekuar vdekja, merr nj njeri! Paraja tshuaka si nj lubi...189

53

Ndrsa Xhevahir Cironku e kupton identitetin t lidhur ngusht me prpjekjet pr ta vazhduar me sukses rrugn e dijes, pr tu arsimuar e kulturuar q t mund ti shrbesh m s miri vendit e kombit tnd. Respekti e mirnjohja pr nnn, sipas Cirongut, sht dashuri dhe respekt pr gjuhn shqipe, pr flamurin ton kombtar dhe pr besn shqiptare. Dhe kt dshir obliguese e shpreh me vargje t thjeshta t kuptueshme dhe t pranueshme nga ana artistike. E deti kos t bhet me lug smbarohet kurr. Ashtu rruga e dijes sht m e gjata rrug.190 Respektin bja nns sa sht n kt bot. Po u kujtove von, do gj sht e kot.191 N altarin e zemrs mjalti i shkronjave rri brenda.192 Fjala lind fjaln, Fjala besn pruri. Fjala plus besn, m e fort se guri.193 Mos harroni idealin, q t nderoni Qemalin. T mos harroni flamur, Besn ton gdhendur n gur.194 N qiellin e kaltr ku shqipet fluturojn, Si valt e detit dy ngjyra flakrojn. Gjaku yn - ngjyr ari dhe shqiponja shqiptari.195 Krijuesja Merita Thartori e sheh n nj tjetr kendvshtrim identitetin. Ajo e koncepton poetikisht at t lidhur me cilsit pozitive q duhet t ket personaliteti i do njeriu n luft me veset q e tjetrsojn n ndeshje me sakrificat dhe vshtirsit e jets. Pr asnj ast poezit e saja nuk e ndajn identitetin nga rrnjt e gjenezs e t trashgimis son t lasht dhe nga lufta pr mbijetes kundr shfaqjeve gllabruese shoviniste e kozmopolite q kulmet e vlerave shpirtrore si shqiptar t na bjn prher m t dobishm e m t mir pr t mbrojtur interesat dhe lirit e t drejtat kombtare e ndrkombtare t vendit e t popullit ton q asnjher nuk u shkimn, por gjithnj i lartsoi historia shekuj me radh. Ashtu si pr poett e tjer, edhe p Meritn nna (edhe babai) mbeten arkitektt e identitetit kombtar, t cilve u kushton poezi shum t ndjeshme me vlera estetike t kndshme nga ana artistike. Gnjeshtra, kjo protez e madhe. Nn t qytetrimi glltitet, pshpritet e trishtohet. Dhe si nj mburoj e vjetr e menuris

54

vjetrohet, shprfillet prej hapsirave... Dhe vetm dridhet e emancipuar para s vrtets s hidhur!196 Fara! Nuk lindet t bhet e lig... Pastaj fara-fidan sht br grua, m pas nn dhe biri i vetm nga ky ndryshim, me frik jeton, ngjan... Fara q trashgohet przgjidhet, por me rrnjn zor se ngjan!197 Por un e di, Kthesat madhore s jan kurr totale, Bhen pr shkaqe dobsish, Bien pre e mbetjes, mbijetess!198 Gjrat m serioze t shpirtit vlersohen shum m pak se kulmet, Por q me gjuhn e mendjes si sfidante t kohs lypen!199 U thinjn, u plakn binjake. Dhe kurr se harrun ern e rrugs s gjakut, kufirin!200 Fatin e ekzistencs n natyr se ndan asgj me iden e mbijetess.201 Jam ktu q t shoh peshoren tnde t vlers. Jam ktu q t moj vlern tnde t mirsis. Jam ktu pr t kujtuar se pakz drejtsi t bn mir. Pakz miqsi t bn figurshmrisht mir. Pakz burrri sa pak, o njeri!202 Pengu i fjals m i rnd se pengu i jets, m i hidhur se peng i shpress, m i zbeht se ai i kujtess.203

55

Identitete pa emra, Antika pa vizitor, Pavijone psikike pa pacient Muzgje mavi, vjollc.204 Dhe prap refreni: Fal n do t jesh i falur, Jep n do t jesh i pasur, Vdis n do t rrosh gjat!205 Balli: Her i mbrojtur me menuri, Her me mllef e plogshti, Her fisnik deri n madhshti, Her tradhtuar prej fatit. 206 Me kto e t tjera krijime t arrira artistikisht krijuesit mirditor e durrsak (t poezis e t prozs) e kan afirmuar personalitetin artistik me veprat q kan shkruar n kto dekada, duke shprehur lejmotivin e ndrgjegjes s tyre letrare se ti prkasish atdheut do t thot ti prkasish t lumes q t ka lindur kokn, por edhe nns Shqipri q t ka dhn emrin shqiptar. Prandaj prmbajtja e krijimeve t ktyre veprave poetike duket qart se e ka asimiluar edhe msimin e poetit e shkrimtarit t madh arbresh Jeronim de Rads, i cili dikur e msonte sojin e shqiptaris mendim tjetr mund t tejkalonte n zemrn time iden se jam shqiptar...207

56

IV. LIRIA SHT THELBI I SHPIRTIT DHE I MENDJES NJERZORE.207 Sami Frashri Impenjimi vlersues i hulumtimit sht prpjekur t na oj te gjurmt e prbashkta e t prveme q kan mbetur gjat procesit krijues n veprimtarin prodhuese letrare t ktyre shkrimtarve, t cilat reflektojn karakteristika t ndryshme me prafrsi dhe veori dalluese q duhen marr parasysh. Prandaj kjo domosdoshmri e kushtzon detyrimin ti bj t njohura ato me vnien n dukje gjat konkretizimit t msimit t urt t Sami Frashrit se me t vrtet Liria sht thelbi i shpirtit dhe i mendjes... edhe t ktyre krijuesve n hapsirn kohore t dy sistemeve q kaluam e po prjetojm aktualisht. N kohn e tij filozofi i madh gjerman E. Kanti theksonte q ...ku forca vepron pa lirin, kemi nj rend barbar.208N nj far mnyre n prmasat e nj prmbajtje politiko-juridike m t zbutur se fjala e fundit e ktij dijetari, ka ekzistuar edhe te ne pr nj gjysm shekulli nj rend i till, i cili kodifikoi do gj sipas ideologjis sunduese q ta prshkonte si fill i kuq edhe veprimtarin krijuese n do zhanr arti me vendosjen e kritereve t realizmit socialist t detyruara pr cilindo krijues. Ndryshe mos zbatimi sillte represione e perndjekje, t cilat tani jan t njohura nga t gjith. Megjithat ndrgjegjeja letrare me hovet e frymzimeve t kendellura nga aftsit dhe tipologjit e larta prodhuese ka krijuar vepra me nivel ideoestetik dhe semantik artistike t psosur, sa ato e kan kaluar cakun e provs duke i rezistuar kohrave deri m sot. Por ndodhte q kompromiset e heshtura me dshira e vrulle poetike t ndryshme, u jepnin atyre ndonj mundsi liberale q t hidhnin n letr ndijime e prceptime ashtu si u vinin gjat procesit krijues. Kur oportuniteti dhe familjariteti mbyllnin njrin sy ose u shptonte dika dhe pas nj redaktimi apo retushimi t sheqerosur, lejonin edhe botimin e atyre krijimeve, t cilat krijonin frkime alergjike me parimet politike dhe ideologjike t sistemit. Patjetr censura e diktaturs bnte punn e saj me mekanizmat letrare q kishte n dispozicion q ato mos ta shihnin dritn e botimit. Por kur rastet i shptonin mungess s vigjilencs, ato botoheshin ashtu si ishin. Dihet gjithashtu q konstatimi i mundshm bnte gurgulen e ato shkonin pr karton. Prandaj disa nga ato krijime t botuara n ato vite kan vuajtur nga pompoziteti e uniformiteti, deheroizimi i personazheve kryesore, falsiteti i nj figuracioni t gjetur enkas me sforcime mediokre, mungesa e liris s plot t krijimit dhe nga sheqerosja e kontradiktave apo e kundrshtive q brenin realitetin e kohs me dshtimet e radhs, duke i paraqitur me nj form e stil panegjerik ideologjiko-partiak q himnizimet t zbusnin egrsin e skajshme t lufts brenda llojit. Mirpo nga krkesat kryesore t asaj kohe, kush binte n kontakt apo vihej n dijeni pr to, mjaft krijues t vendit, ndr ta edhe mirditor e durrsak, synonin t krijonin ligjrime poetike me prmbajtje transformuese q vinin nga thellimi i procesit t ndryshimeve jo vetm materiale, por edhe shpirtrore. Do me thn t ideve e ndjenjave njerzore q lindnin nga fermentet e reja t akktualitetit historik evropian e m gjr. Pr rrjedhoj bota e mbrendshme individuale filloi t ziej nga cilsi e qndrime t reja ndaj sendeve e fenomeneve q paraqiteshin objektivisht para gjykimit t njerzis. Lindn ngjyra t ndryshme besimi e zhgnjimi. Pasojat e vuajtjeve e t tragjizmave t shkuara morn karakter m t theksuar me dhimbje t paharruara. Magjia e krijimit u prfshi nga vala e larmis tematike dhe nga tensionimet emocionale t nj prblematike q krkonte rrugzgjidhje t reja n hapsirn kohore q po ndryshonte dita-dits. Q para viteve 90-t, si e kemi theksuar edhe m lart, morn prparsi krijime q ecnin n gjurmt e lashtsive, t historive t reja njerzore, t ndryshimeve parsore dhe t burimeve arkivore duke shkelur mbi barrierat e izolimit, mbi pasojat e ekstremirtetit klasor dhe mbi urat ndarse perndimore. Natyrisht mjeshtria e finitetit krijues synonte ta kalonte lumin pa u lagur, q mos t krijonte reaksione t reja konfliktesh me

57

sistemin q po jepte shpirt. Megjithse prhumbja ideopolitike masive e shtetrore ende nuk e kishte vn r mir nj gj t till me syt e t vrtets historike, e cila ia kishte behur edhe n dyert e vendit ton. Krijuesit e afirmuar mirditor e durrsak, si shokt e trevave t tjera, i dhan rndsi mjeshtris s fjals, si kryefjala e artit poetik letrar, pr ta rilindur e fisnikruar shpirtin njerzor duke prdorur me shije estetike dallimin cilsor, veorit e natyrshmris s krijimeve dhe ngjashmrin e prafrt t teknikave krijuese. Kori poetik i tyre aspironte dhe krkonte realizimin e t gjitha kuptimeve t liris: lirin e trashgimis e t kulturimit, t fjals e krijimit, t respektimit t drejtave e t sigurimit t jets s njerzve, t prfaqsimit e drejtimit, t gzimit e hidhrimit dhe t relegjionit e t tjera. Pasi, sipas t vrtets relative dialektike, kta ishin br t vetdijshm q kufizimi t privon t shprehsh jo vetm at q dshiron, por edhe at q e drejta e krkon dhe e ligjron. Prandaj gjithka jetsore e konceptuan pazgjidhshmrisht t lidhur vetm me lirin, me kte mbretresh t mbijetess s njerzimit. Vetm liria nuk mund t kuptohet pa inspiruesit e prijsit e saj, pa lufttart e martirt q nuk iu dhimbs asgj pr mbrojtjen dhe fitoren e saj. Prandaj edhe ligjrimi petik i ktyre krijuesve sht i ngjizur me mirnjohjen e iltr pr kta dishepuj t lris e pavarsis, t prparimit e mirqenies, t mbrojtjes s gjuhs e t flamurit kombtar, duke na dhn vargje t fuqishme pr bmat e kujtimin e tyre t vyer. Kujtesa e muzs poetike sht shum e vmendshme dhe rend t ulet mbi shkronjat e arta t emrit t Sknderbeut, Gjon Gazullit, nn Terezs, Ismail Qemalit, Nikoll Kaorrit, Mic Sokolit, Ded Gjon Lulit, Sulejman Vokshit, Isa Boletinit, Shote Galics, Selam Musajt, Rrapo Mets, Anto ets, Lasgush Poradecit, Ndre Mjeds, Gjergj Fishts, Bardhok Bibs, Ndrec Ndue Gjoks, Kamber Loshit, Ibrahim Rugovs e t tjerve. Dshira, vullneti dhe pasioni krijues i jepte kuraj poetit Gjok Beci q ta mposhtte prmimin e pezmimin dhe hijen e rnd t do barriere kufizuese. Prandaj vargu i tij profetik jehonte me forcn e zemrs: /Kur mbetesh libr i palexuar nuk ke liri./ 209Shpresa e besimi e qetsonin vrullin krijues dhe arsyeja bnte thirrje pr ta njohur m mir t shkuarn me t mirat dhe tragjizmat e saja. Andaj nuk mund t heshtte m si dikur pa e thn merakun e nj t vrtete. Prandaj modestia e tij vazhdon ligjrimin e mbl pr t krkuar lirin prmes kngs brilante e aq t ndjeshme q i fali gurra popullore si perlat e bukura t krijimtaris s tij. Nj zog i bardh fluturon brenda njeriut, Rrmujohet kur padrejtsia n der i bef. Kur i pritet fjala, puth flakt e qiriut, Kur nuk i japin buk, ai han vetm mllef.. Ku je zjarri q ndez zjarret dhe m pran lirin m sjell. Prshndetjen pr shqiptart npr bot me ty prcjell.210 Ndjeshmria poetike dhe iltrsia njerzore i arrin kulmet epike t paprmbajtshme kur lexon disa copza t jets s ktij krijuesi mirditor. Pikllimi i tij ende sot vazhdon me dhimbje t tregoj se kur prcollm n banesn e fundit t riun n mosh e n kng, antarin e ansamblit Mirdita, Ndue Prkoln, me zrin e paprsritshm t jehons epike, mu duk se kishim groposur...nj pjes t zemrs son. Se fjala nuk mund t shkonte askund, sa dilte nga buza pikej si loti e binte mbi arkivol!.211Pasi ai u b i njohur n mbar vendin me kngt kushtrim Guri i rand rrin n troje t veta, Pr liri st fal shqiptari. Dhe m pas vazhdon me ethet e prushta q prjeton poeti a shkrimtari kur krijon nj poezi a zhanr tjetr letrar. Pasi ngarkesa emocionale e kishte tensionuar frymzimin e tij pasionant kur mori vesh se si rrugt e Prishtins u prgjakn nga kosovart trima kundr kuedrs pushtuese, e cila ende vrret n honet e zamanit. Dhe amanetet e shekujve e vrulli patriotik i ndezn gjakrat, sa na dh kngn himn Pr liri st fal shqiptari! me vargje t paprsritshme patriotike e artistike. Duke na kujtuar t gjithve se liria sht e lidhur pazgjidhshmrisht me gzimet e hidhrimet e jets

58

shqiptare. Pasi at t gjith e duan, por m shum ata q u flijuan pr t. Kshtu i kndoi liris Gjok Beci, si askush tjetr nga brezi i tij i vuajtur me thirrjen profetike: Pr flamur e gjuh amtare ngjallen prap heronjt ndr varre! Mos m zemro, se flak merr stralli, pr liri s t fal shqiptari!212 Shpraz nagantin dhandrri i ri, shpohet qielli e del nji yll. Kush ka dasm dhe liri e ka jetn lule n prill.213 M jepni pak drit ta bj shpres, M jepni pak durim ta bj liri, M jepni pak jet ta bj prjetsi.214 Me pathosin e zjarrt t kngs s tij kujton shenjtoren e prjetshme Gonxhe Bojaxhiun (motrn Terez t Kalkuts-Indi). Pastaj vrulli i frymzimit ngjitet n bjeshkt legjendare t veriut, duke knduar pr trimin e pavdekshm t Tropojs. Ku i jep udhn dielli rrezes, Na flet shpirti i nn Terezs, Se n ktjet me diell mbi krye vijm me dasht, s vijm me urrye.215 Krset topi e gjmon trolli, xhamadanin hap Mic Sokoli! Prmes fushs kalldram me gzhoja, bash si flett kur hap shqiponja! Erdh ndr kohna e ju vesh trollit xhamadani i Mic Sokolit. Shkrin eliku e lulzon molla, gjith shqiptart jan mic sokola!216 Ndrsa lirizmi i ndjeshm i Preng Cubit, ndonse rrall her me nota dhimbje, e sjell domosdoshmrin e liris t veshur me rrobn e art t njerzores, edhe brenda familjes s tij, edhe brenda mjedisit shoqror pr martirt dhe figurat e shquara t trevs s lindjes e t kombit, t cilt dashuria pr liri dhe pr dije e prparim i oi drejt sakrifikimit t gjs m sublime q t shndrisnin n prjetsi. Vargjet e ndjeshme nga ana estetike e nga niveli artistik, prjetsojn vlerat e komisarit t drits, t dshmorve e heronjve t tjer dhe t artistit popullor Ndue Shyti, iftelia e t cilit kur ishte n koncertin e Dizhonit t Francs i la pa mend pjesmarrsit. Kto mbresa i atakon edhe dufi i zemrimit t paprmbajtshm q shprthen me nj dhimbje t mbrendshme njerzore n polemik me ndonj fols televiz ose amator estrade, t cilt i mbushin programet me mediokritetin aventuresk t paaftsis profesionale duke u prpjekur t imitojn personazhet e filmave ose figurat e shquara t kombit, gjasme ilariteti i berihajt t zgrdhihet me groteskun e tyre qesharak. Dhe puth vshtrimin me drit, nnn e dashur Shqipri. Nnn q u lindi nj dit, pr tu mbajtur si yje n gji.217

59

Dhe qlluan, Ndrec, shtrigat e territ, gjoksin tnd, msues, e lan me gjak! Po ish e vogl gryk e maliherit, nuk vritej Drita ndezur n do prag!218 Nj emr vajze krkova dhe ndriti n qiell: Liridona! sht emr i bjeshks-than shqipet, sht emri i erdheve tona!219 Dhe fliste druri prej mani, telat flisnin at dit: Nga bjeshkt vin tingujt plot jet, Liria i lind melodit!220 Kush tha se ndrroje kaq pak lumturi: ve buk e shllir. Kur ti dhe nndrrat e lufts shikoje pallate t ndritshm, Lirin!221 Kndoj, dinake val, se gazin ma fal Liria. Kndoj t le si kujtim kngt dhe ndrrat e mia!222 pate me Vasilin, anonim? Prqeshen, vall, trima si ai, se u kndon zemra pr lirin, se u kndon naganti pr Shqiprin?!223 Kujtesa e frymzimit poetik t poetit t ri Ndue deda, pezmimin pr mungesn apo privimin e liris s shprehjes e plazmom mjeshtrisht duke e prcjellur natyrshm me nj thjeshtsi poetike t dukshme, e cila vihet r n veprimet jetsore t prditshmris. Ndonj her edhe blasfemon me alegorin e holl, sa personifikimi i veprimeve t egra t s shkuars edhe kafshve ua privonte lirin. Ai qmton gjithashtu me vargje t ndjeshme artistikisht kontributin e muar t figurave t lashtsis dhe ato krijuese t shekullit t kaluar, pr t cilt harresa kolektive nuk prmendet pr ta nderuar n vazhdimsi kujtimin e tyre. Prandaj muza poetike kapton shekujt e lasht n fillimet e rilindjes evropiane dhe na sjell n kujtesn e kohs aktuale nj figur t shquar mirditore t kulturs shqiptare nga fshati Gazull i ksaj treve, profesorin dhe filozofin e universitetit t Pdovs n Itali Gjon Gazullin, pr t cilin poeti kndon me nj mirnjohje t sinqert artistike. sa shpesh...linjat jan zn, sa shpesh...nuk ka val, pr fjaln e gjall!224 Nga kanuni vijm-te komisionvenecia dhe ende se dim: sa liri ka, sa fat! Vetm kafja jon e mngjesit-pa dilem n kt dh, q yni...gjer n asht.225

60

Pash kalin e bardh n livadh, i kishin vn megojz... E kali fjal s kishte! Pash qingjin e but, n hund i kishin mbrthyer kafuri prej telash me gjemba! Se aste as e ma. E qingji fjal s kishte! Pash aq krijesa pa gjuh e pa cicrima t mbla. Iu ktheva racs s larme t njeriut, Pushka e gjat e shekujve t largt shtinte...!226 Bota hapet tej e tej si nj mjegull... Tashti ti je larg, njzet e katr or larg! Nn nj tjetr qiell q vrahet e kthjellet, ku s di si jan zogjt, s di si jan fjalt. Gjon i Gazullit t dheut ton galaktikn Shqip krijonte atje. Sa kish dashur t ishte poet! Poet i galaktikave!227 M jepni nj shall rugovas, ta bj epitaf, Nj mal mbi knet, mall-breng myzeqeje, Nj balad vetmie rreshpiane, muzprehja e tij, Nj harp arbnore, mugujve t mesjets, Nj portokall bregdeti alpeve t mbij, Pr t gjith Ata, me jepni pak heshtje, sa pr nj qiri...!228 Krijuesi i zellshm i pluralizmit, Shpendi Topollaj, e ka provuar me sukses plugun e pens s tij n disa zhanre letrare. Por muza poetike refleksive me unin e fuqishm atdhetar shpreh lejtmotivin e prer t amanetit t nj shqiptari besnik q mbi gjithka mon lirin n konceptin e prgjithshm filozofik, duke qndisur me magjin e vlerave artistike vargje me ngarkesa emocionale shum t fuqishme, si nj arkitekt i gjendjes krijuese. Ndonse me pak vargje, por me shum kuptim e vlera estetike, ai sintetizon domosdoshmrin e pushtimit t zemrs e shpirtit t do njeriu nga kjo ndjenj e fuqishme njerzore universale, pa t ciln nuk ka mbijetes t njerzimit dhe as t gjallesave t ndryshme. Prandaj nuk mund t mos shprthej me lirizmin e tij patriotik pr kt virtyt t identitetit shqiptar dhe pr mjeshtrin e ligjrimit poetik popullor, Lasgushin e pavdekshm, pr kngtarin e talentuar Qemal Krtushn dhe pr artistt e penelit q mungesa e kujdesit dhe e vmendjes s duhur ndonj prej tyre e kan ln n harres. Muza poetike i prjetson n vargje vlerat e tyre kombtare me nj knaqsi estetike q t ngulet n kujtes. Kur n hekura e mbyllni trupin tim dhe dshirat n pranga mi vini, Kur ndrrat mi vrisni n fluturim, m shum e dua lirin, ta dini! Sjam i dobt t nnshtrohem si skllav, Frikn e urryer te ne zor se e gjen. Shpirtin plot e kam t mbushur me llav q n hi e grmadh tiranin e kthen.229

61

Pr kt bot i vogl shum, por n shpirtin tnd bota kish hyr. Mendim e ndjenja vrshonin lum, o bukuri q s ndrrove ngjyr! T prshndeste vetm vala dhe hija e malit plot freski. Mbar bots ti i dhe t fala me nj shqiponj n arrati...230 Po tani q penel me dor s po z m piktori i shkret, I shtrir n shtrat artist i gjor po ndahet i gjall nga kjo jet.231 N do stin t ksaj jete npr skena hyr e dil. Djal i ri ndr vite mbete, z kulluar si bilbil.232 Ndrsa shpirti poetik i talentit t Flora Dervishit sht mjaft i shqetsuar pr ti mbrujtur ndjenjat e saja vetm me ajkn e liris. Pasi ather ato prballojn do vshtirsi t jets dhe qrojn gjembat e udhve t jets. Prandaj muza evokon plot pathos trimrit e heronjve t Labris dhe kujtimin pr talentet e spikatura q jan larguar para kohe nga jeta jon, duke na ln si trashgim vlerat e tyre pr kulturn kombtare. Vargjet e poezive t tilla na prcjellin krenari heroike dhe knaqsi estetike q ngulen thell n botn shpirtrore t lexuesve. Nuk ngre stuhi. Bota u mend, po as e heshtur smund t rri. Rruga ime sht me gjemba, po shpirti i mbrujtur me liri...233 Tingulli i liris s harbuar sfid i bn dhe qiellit, Ti me ciganin dashuruar n mbretrin e diellit...234 Ne t presim e na vjen, bir, n Labri; toka t prkundi, t mban prap n gji.235 Her Bogonica se e mban mbi shpin, her me kngn vig shetit Shqiprin...236 Perandori e dorzuar... vraponin kombet n liri, si t lshuar nga zingjirt nga deti Jon n Malajzi...237

62

Ah, poett, shtpi kan vargjet dhe shpirtin kan dritare...238 U nise me avion tastiere pa mjegull n sy. Me flokt pa r kngt na le ktu dhe pengun e moshs s re...239 Kurse poeti i afirmuar Muharrem Gazioni, ndonse ka shkruar shum libra, nuk mund t rrij pa thur edhe vargje pr lirin dhe figurat e kombit, pr t prjetsuar domosdoshmrin e saj dhe bmat e tyre pr kt nevoj jetike, pr flamurin dhe gjuhn shqipe. Atij zemra i kndon si djal i ri: O ti qiell i trazuar, i vrejtur, gri, i zi! O ti qielli amtar, i etur pr liri!240 Ky shpirt buet me madhshti: O rrojm, o vdesim pr liri! 241 Mendoni, sa zemra i rrahu pr atme e pr f, U shua si kandili kur dritn dh pr ne.242 Duar e kmb mund t mi prangosin, gjuhn n goj mund t ma burgosin. Por sado t marrin mundimin, nuk ma burgosin dot mendimin!243 Krijuesi Piro Minguli nuk e harron aspak msimin patriotik se liria sht m e madhja dashuri. Dhe muza e fabuls fluturon diku larg vendit ku dergjet nj poet i dnuar m shum se dy dekada. Megjithat analogjia historike prsri na sjell meditime poetike t shprehura fuqishm me nj lirizm heroik jo vetm pr dhimbjen e fatalitetin e nj personi apo t nj populli, por edhe domosdoshmrin pr t luftuar vazhdimisht q t jetojm prher t lir. Si mund t durosh 22 vjet i vetm n qeli? T shkruash poezi pr liri, po t mos qe liria n jet t jetve, m e madhja dashuri!244 Dita mund t vuaj si nj i burgosur, poqese asaj nuk i japim emrin q ka, poqese asaj nuk i japim lirin q ka, poqese e lm t kaloj si zvarranike pa zhurm, pa jet, pa t qeshura, pa horizontin e t nesrmes q vjen, pa klorofilin e frymmarrjes s jets.245

63

Ve n nj presidium ai kurr s mungoi, e kurr s mungon n at q njerzit e thjesht pr njeriun e mir me nderim e respekt ngren n kujtes.246 E qara ime n rratht e syve t saj... Rritja ime n shtimin e thinjave t saj... Nna ime e mir si gjithsia kurdoher n prag t jets sime.247 Ashtu si t tjert dhe poet Agasi e ka ndjer peshn e domosdoshmris dhe t mungess s liris. Prandaj frymzimi i tij i ka mbrujtur me zell ndjenjat poetike pr kte mbretresh t mbijetess s njerzimit n poezi e vargje mjaft t realizuara estetikisht duke prjetsuar edhe ata q u flijuan pr t, t cilt edhe pr kt poet t ndjeshm nuk vdesin kurr. N pranga ma mbajtt fjaln... Dhe kur nuk ia arritt qllimit pr ta mbajtur t heshtur, ndrruat vendim... Ia hoqt prangat dhe e vut n survejim... Fjala ime shqiponj ndjeu dhimbjen e krahve...248 Populli don q Shqipria t jet e bukur si nuse. Dhe t qeveris ve liria n demokracin sunduese...249 Mijra t vrar t gjall n altar. Mijra t gjall ikin me radh. Kohrat q vijn ndjejn pr ta mall! 250 Shtat her varrosur, shtat her varrosur n koh t marrosur, shtat her me nder, shtat her me vrer!251 I lodhur hoqi veladonin, u shtri n vetmi. Diku e lehura e nj qeni... Se kuptoi n foli apo briti:

64

Lirin e keni ju. na hekra kemi!252 Nj minut n dit mbaj heshtje pr ata q ikin!253 Poeti Vladimir Mua me vargun e tij t sinqert t mbrujtur me emocione mjaft t kndellura u kndon luftrave q kan br t part, partizant, dshmort e heronjt, ndr ta edhe t afrmit e tij, kundr pushtuesve pr lirimin e vendit. T gjitha kto shprehin konceptet e drejta pr lirin, ndonse zhuritjen pr kt ndjenj t thell q pushton zemrat e njerzve dhe dobishmrin e gamn e gjr t shtrirjes s saj nuk e trajton konkretisht nga ana tekstuale si nocion poetik. Megjithat n vargje e poezi del qart kuptimsia jo vetm simbolike, por edhe metaforike e drejtprdrejt pr domosdoshmrin e saj n jetn e prditshme, duke na treguar me modesti se vjen nga nj familje lufttarsh q nuk kursyen asgj pr lirin e vendit. Ndaj shpreh nderim e mirnjohje pr trimat e malit e pr veterant dhe betimi i tij rrzllen q dielli i saj t ndrij n prjetsi. Ne fmijve, partizani i plagosur na ndizte zjarre ndr sy me urtsin npr dhmbje, thjeshtsin gjer n madhshti.254 T m bhesh kuror vendi im kurr m...veshur jeremi! Shqipri moj magje lirie, Shqipri! 255 (V.M., po aty, fq. 75) Zemrn rrahur me plumba, ngarkuar si mali n dbor. Tumanzezat me tumba lindn heronj dhe dshmor.256 Atje posht si n qiell, atje t rri shtrir un q e nesrmja t jet diell, t mos tretemi kurr n gjum.257 ndrrat nuk i zuri gjumi, aty pranvera bulzoi. Ku pikojn lule maji, gjaku juaj aty pikoi!258 Pandehni se plaku Bajram Curri shuhet thell n shpell, aty ku jet nuk ka? Plaku hero i shkrehu armt dhe prap t mbushura i ka. Pandehni se ja shuat emrin kur ju e hodht n humbtir. Ai mori zjarrin nga nntoka, mbi maj malesh u ngrit m i lir.259

65

O liman-Pasha ardhur nga Azia, ti je tok e jona, ke nur Shqiprie. Ty emrin ta vun nga zilia, ndaj rrezaton ve drit lirie. 260 Pr poetin e malsis s Madhe, Nikolla Spatharin, nuk mund t jesh i lir poqese vuan jo vetm nga robria, por edhe nga varfria e nga diktatura. N poezit e ndjera estetikisht u bn jehon luftrave t malsorve kreshnik pr liri e flamur kombtar, vese pa ln n harres edhe varfrin e njerrzve q i detyron ti nnshtrohen s keqes duke bjerrur lirin individuale t personalitetit t tyre. Vargjet poetike me vlera artistike t knaqshme thurin kumte nderimi e mirnjohje edhe pr figurat e shquara, edhe pr nnat veterane, edhe pr partizant e gjymtuar n luftn lirimtare q nuk kan mundsi t marrin pjes n aktivitetet e pakta q organizon klasa plitike, edhe pr mungesn e Migjenit etmadh q sht gjithnj i pranishm n krijimtarin e tij poetike. Atje prmbi male e donte liria, T vinte krah hapur q nga historia. Urrejtja pes shekuj mbledh n zemr gur. Me shekuj pa liri, me shekuj pa flamur. Ather e ul kokn trimi i Shqipris, N hije t flamurit, n duar t liris. Mi zbuloni djemt t shohin Shqiprin, Sot me flamur ngritur, nesr me lirin.261 Prsri mjerimi fytyra t zbehta e sy tjeshilta rrfen. S dhat asgj vite t nxehta, na jepni s paku nj Migjen!262 Sa shpirtra tvarfr jeta i helmon. Sa lypsa rrugsh cili i numron?! T gjith t lir jan nga robria. Po far u duhet ore Zot, liria?!263 Poeti Xhevahir Cironku e koncepton lirin si nj prpjekje heroike kundr robris pushtuese e trathtarve t vendit t ngjizur me sakrificat e flijimit t lules s trimris, pr ti vaditur rrnjt e saj me gjakun e tyre. Prandaj i drejtohet kujtess s maleve ti flasin pr

66

nntort e historis, evokon trimrit e heronjve Bajram Curri, Shota Galica e Riza Cerova dhe t dshmorve t tjer q me amanetin e atdheut ran pr t ardhmen e liris s shqiptarve apo t kosovarve. Malet tona me qafa hije rnda m kallzoni dika pr historin..., pr hasmin q eshtrat i mbetn brenda. Un qafs s malit do z pusin.264 Sa pavdeksi mblodhi ky emr, thirrur amanet! Gjakun e t rnve ka n zemr e kurr se tret! I shenjt do t mbetet emri liri, pr ty Shqipri!265 Hapen ndrrat e mia si deti pr ditt q vrulltas do t vijn. Ato kan sythin e pranvers dhe n mes t tyre kaltrsin.266 Na ngazllejn nntort e Shqipris, Historia zgjohet nga nntori i 12-ts, Plagt na therin nga ntor i liris, q i morn trimat nvigjilje t 44-trs. Eh, nntor me qiell kaq t prflakur, mbett drit mbi kt tok t prgjakur!267 Sorrat klithnin t dorzohej trimi, Nga shpella dilte nj ortek gjmimi! Papritur prita mbulohej nga ret, Te nj shkmb qllonte trimi me flet. Ku ra gjaku i Bacs mbin trndafili, Bilbilat s kndoin m si n buz prilli! Trimat luftonin kapur dor pr dore, Sot vepra e tyre ngritur prmendore.268 Dy gra sokolesha luftuan me nj ushtri. Nisi kngn Shota aty n nj frengji.269 (Xh. C., po aty, fq. 25) Cerova pr trimri e kalonte Anteun, I kishte sy e zemr si t shqiponjs. Pushk e pen gati pr mmdheun, ai asnj her si lshoi prej dors.270 (Xh. C., po aty, fq. 46)

67

Ata prehen t qet n tokn mm, se themelet e vendit vet i kan vn. Nga rrnjt e gjakut vjen thirrja do dit q t mos vyshket petali i trndafilt.271 (Xh. C., po aty, fq. 10) Poetesha Merita Thartori e koncepton virtytin e shenjt t liris t lidhur ngusht me intimen njerzore t prditshmris. Dihet q mendimi dhe fjala luftonin t meritonin m shum, pra lirin e munguar. Ato pr shum vite ishin t kufizuara, pr t mos thn si nj i burgosur q mbahet i lidhur duar e kmb q t fliste vetm sipas kodit t ideologjis moniste. Megjithat shpirti i saj i ndjeshm u falet prindrve t saj q i dhuruan lirin njerzore, pr t ciln ka vuajtur gjat jets. Prandaj krkonte nj tjetr diell, krkonte ndryshimin e pritur q nuk vonoi t vinte me vendosjen e demokracis europiane. Guximi i saj poetik nuk trembet t thot q poett jan orbita lirie, t cilt luftojn q zemra e tyre t jet gjithnj e lir. Megjithse nj enigm e pakuptueshme nxiton t shprehet se qielli i robroi lirin e syve dhe se bota po e vret me fjaln e saj. Kur dihet q shikimi i syve fizik apo i syve t zemrs e t mendjes nuk mund ti pengoj askush pr t par virgjrin dhe bukurin e mbrendshme t bots njerzore dhe universale, t cilat ekzistojn dhe lvizin t ndrvarura n gjith hapsirn kohore t pambarimt, pavarsisht nga qielli q ne shikojm. Mbasi shkenca astrokozmike ka vrtetuar tashm se matan ktij horizonti qiellor q shohim ka t tjera galaktika me qiejt e tyre meq universi deri m tani sht paraqitur i pakufishm. Ndrsa ndonj qejfmbetje xhelozie apo trysni hakmarrse e njerzve t kqij q mund t ken shkaktuar konflikte njerzore ose zyrtare n raste t veanta me rndesn e tyre emocionale t pa plqyeshme e t papranueshme, nuk jan n gjendje t kthehen n predha goditse pr zemrn e madhe t nj poeti t lir, i cili ka me vete gjith prkrahjen, mbshtetjen e ndihmn humane njerzore e legjislative t mbar opinionit t shndosh shoqror e shtetror. Detyra e poetit sht q tharmin e emocioneve, t mendimeve dhe qndrimeve t tija ti mbruj e derdh me nj form artistike sa m t qart, sa m t kuptueshme dhe sa m t plqyeshme, pa krijuar reaksione artificiale me ndrgjegjen, shpirtin dhe kulturn qytetruese t asnj etnie. Pasi mbretria e shpirtit t nj krijuesi nuk vuan nga gjra ansore rastsore, t cilat i sheshon koha dhe opinioni me strukturat prkatse. Por ajo vuan vese pr lirin e plot t tij nga ana shpirtrore, njerzore, juridike dhe shoqrore. Megjithat sht e rndsishme pr do krijimtari artistike q t dal nga qerthulli i ngusht i intimitetit personal, pr t qmtuar fabula krijimesh edhe pr ann historike, juridike q ka t bj me lirit e t drejtat e njerzve (sidomos t gruas), ato shoqrore, t traditave njerzore, t figurave q jan flijuar n emr t saj dhe pr lirin ekonomike t mbar vendit e kombit n prgjithsi. Pasi te krijues t ri kto aspekte fare pak po duken n prmbajtjen e tyre. Megjithat kjo poete e re lirin shpirtrore, intimen njerzore dhe at t fjals e mendimit, e ka trajtuar mir me nj frym t re moderne derdhur n nj varg t lir pa ritm, pa rim e pa metr me nj semantik figurative t dukshme nga ana estetike dhe t plqyeshme artistikisht, karakteristik kjo e poezis s sotme moderne t prshtatur n mnyr origjinale me stadin e zhvillimit aktual t letrsis son. Kjo ua ka rritur vlerat estetike dhe artistike krijimeve t saja poetike me nj stil t till paraqitje dhe ngjeshje e koncetrim t lnds poetike n nj form t shkurtuar e mjaft t plqyeshme pr lexuesit. Varri i Bamit qoft i largt, pr at q bots ka ende pr ti dhn, pr t vuajtur, pr t shlyer detyrimet e t qenit i preferuari im!... ...M kujto n nj varg t lules s limonit dhe harresa do t lind ende kristale shprese si Ti, njeriu i vargut tim. Prplasja ende bots mirsin, kshilln m t mir!272

68

Guri i bjeshks n dorn time si rubin i premtuar. Valbona e latoi me gjuhn e vals, Me gjethin e pishs s but era, Me ofshamn e pafund pylli. Kulla, q djalin e par t pragut e priti pa buj kur duart e Lokes puthi, Emri Bac e bri m burr.273 Ti, m shum se kushdo, demont e toks i ngjite n qielll, T qiellit i bre hyjni n tok... Ti, skandaloz i lir, Drith i pakorrur, Trung pa krah n tok, Qiell i heshtur i lirs, I padekoruari poet!274 ...Dhe pastaj kulmi i dobsive robrohet. Trupzimi i ngjan nj riti, q kullon ankthin e shprfytyrimit dhe prej mendimit t lir njerzohet.275 Kur syt shohin pak e mendja siprfaqshm, Si gangren vuan mendimi pr t merituar m tepr.276 (M. Th., po aty, fq. 39) Pr t parn her fjala u prvodh, Qelizat protestuan dhunshm, Sekondat pushtetare t fyerjeve u trazuan.277 (M. Th., po aty, fq. 91) Prindrve t mi, N borxhet e liris son shpirti u ndritt! 278 T kalrosh i lir, filozofi e natyrs. Troku yt i pari t grish muzgun, Syt n mendje ngultazi krkojn nj tjetr diell.279 Ja fala syt qiellit, m robroi lirin. Ja fala fjaln bots dhe fjala po m vret. (?)280

69

Jam nn misterin e fluturimit atje ku gjarprinjt shelmojn dot, Ku mbretria e shpirtit s vuan pr nj mbret, Pr lirin po!281 Fjala u b liri, Tomorr me shpirtra t mbar, baba.282 Liria... Ather kur t mundon, merr pak kurriz toka dhe bota pa ndrrat e tua do t lngoj!283 Si rapsod i thinjur me zrin m ndjells se kurr, Prtej hekurave mendej shpirti q dashuron lirin.284 Jam apo jo e marr?! Ky galop mendimi m bn dhuratn m t mir: Zemra e lir!285 M bre t flija me pendimin, T tkurresha sa her kmbt ngjitn kate q zhbn lirin.286 Fjala na solli t duhemi, vargu t puthemi, Pa ditur se rrokjezimi i tyre rrzon mure q perndimi bn haptazi, pr lirimtart e ktij gjithshekulli... Poett, orbita lirie!287 E kishin msuar t kishte frik nga dielli, Ta kthente emocionin n akull, T mos shihte me syt e zemrs, Ti ngjnate bukuris s fshehur, Ti prvidhej magjis s agut... Ajo qe muza, un shpirtbujts n t!288 Me kto e t tjera konkretizime lndore t krijuara nga shkrimtart mirditor e durrsak me nj frymzim t kndellur poetik dhe me nj semantik estetike t nj niveli t knaqshm artistik, u prpoqm ta trajtojm gjithanshmrisht domosdoshmrin e dobin dhe nevojn jetike t liris s mbar njerzimit e t do gjallese q popullon planetin ton. Pasi ajo sht alfa

70

e do gjje se nuk mund ti prkassh atdheut, as prindrve e shoqris, pa luftuar q t jesh i lir. Pr t ciln kushdo ka dhn maksimumin e duhet t sakrifikoj edhe dashurin, meq edhe dimri n vendin tnd sht m i mbl se pranverat n dhna t huaja. Me kto motive, kta krijues, jan prpjekur t prballin fitoret me humbjet nprmjet prceptimit artistik, besn e burrrin me pabesin e lajkat, ankthet me pikllimet, traumat me sakrificat, panegjerizmat me bufatorin, premtimet me gnjeshtrat, besimin me zhgnjimet e t tjera katagori ndjesore q ndikojn e prcaktojn karakerin n hapsira t ndryshme kohore, duke e privuar nga lirit e t drejtat q duhet ti gzoj vazhdimisht n do mjedis e rrethan q mund t ndodhet. Prandaj n procesin krijues t mos e ndajm shpirtin nga lnda, i cili me mbarimin e jets fizike duhet t vazhdoj jetn morale me heroizmat, trimrit dhe lavdit e tyre. Ky koncentrim i meditimit poetik jo rrall lihet n harres gjat procesit krijues. Megjithat ka krijime q evokojn historin e lasht e t re me ngjarjet dhe figurat heroike q e shoqrojn, me humbjet dhe msimet e vlefshme q na hapin horizonte t reja pr nj t ardhme m t mir e m t sigurt si te krijimtaria e Gjok Becit, Preng Cubit, Ndue Deds, Flora Dervishit, Muharrem Gazionit, Nikolla Spatharit, Vladimir Mus e Xhevahir Cirongut. Kurse m tej kto fillojn t shterrojn. N kohn q po jetojm kan evoluar idet dhe ndryshuar mnyra e konceptimit t ktyre virtyteve q formojn nj karakter t fort e t qndrueshm. Sot patriot, trim e hero dhe humanist sht e udhs t quhen ata q sakrifikojn gjithka pr shkollimin e fmijve e shndetin e tyre, pr reduktimin e varfris e shtimin e punsimit, pr prparsi t reja zhvillimi e mirqenie dhe pr ndeshjen me shfaqjet negative t prishjes s karaketrit njerzor, t bess e burrris shqiptare, duke mbrojtur identitetin shqiptar dhe t drejtat kombtare e ndrkombtare t vendit ton n prballje me shfaqjet shoviniste dhe me hakrrimat nacionaliste q u ka ikur koha. N kto e t tjera drejtime ishte dhe sht e nevojshme q muza e frymzimit t qmtoj tema interesante, pasi problematika sht e gjr dhe e pasur me nj ngarkes emocionale dhe kahje skajshmrisht t theksuar dramatike. Nga ky orientim poetik i drejt do t dalin krijime me nj frym m realiste pr jetn dhe shoqrin shqiptare. Megjithat secili ta ket parasysh faktin q t menduarit pa limit sjell fluturimin kozmik t ndrrave n infinit, sa e kan t vshtir t kthehen n pistn e frymzimit pr tu paraqitur para lexuesve si emocione t bindshme nga ana kuptimore dhe t kndshme estetikisht. Prandaj njohja e thell, besimi i sinqert dhe mirkuptimi i plot me krkesat profesionale ndaj vetes dhe me konkluzionet e kritiks letrare do t parandalojn e korigjojn dyshimet e hamendsimet dhe paragjykimet e diferencimet, duke i hapurr rrugn thellimit n hulumtimin e thelbit poetik t sendeve e fenomeneve q na rrethojn pr t sjellur pohime modeste sa m realiste n letrsi.

71

V. PEISAZHI ME ANKTHET E UDHTIMIT KNDELLIN DASHURIN... Peisazhet mahnitse t natyrs dhe imazhet e udhtimeve t ndryshme, qoft edhe t migrimeve, lehtsojn e qetsojn ndjenjat dhe dramat shpirtrore jo vetm t krijuesve, por t mbar njerzis si personazhe realist artistik. Kjo tradit e mir sht e domosdoshme t ket nj vazhdimsi profesionale t prhershme me nj nivel m t lart artistik n t ardhmen. Pr ti shruar zemrat e plagosura nga peripecit e jets dhe pr ti shpalosur para bots bukurit e prparsit e natyrs shqiptare me formn e brendin letrare t veprave t krijuara q ti hapin syt zhvillimit t turizmit si nj hulli e re e zgjrimit t marrdhnieve kulturale t ndrsjellta me qytetrimet perndimore. Motivet e krijuara nn hijet e krojeve, pran burimeve e ujvarave natyrore, sigurisht edhe n breg t liqeneve e deteve, frymzimi i ka kthyer n personazhe me vlera estetike mjaft t kndshme pr puntort e letrave dhe mbar lexuesit e pasionuar pas letrsis artistike. Pasi poett e prozatort e din fare mir se ai lidhet me domosdoshmrin jetike t gjallesave jetsore, duke na uar te fillesat e jets n uj. Meq dihet mirfilli, se gjaku me ujt e detit jan t njelmt me t njejtin element prbrs-kripn. Kjo veori tregon jo vetm rrnjt gnosologjike, por edhe ato alegorike e simbolike t lidhjes s identitetit t krijuesve me origjinn e vendlindjes dhe at t popullit t tyre. Q hert kemi msuar se kulti i ujrave sht lajtmotiv pagan shum shekullor, ku burimet me krojet, prrenjt me lumejt, liqenet me detet prfaqsojn qendra relaksi, pika takimi q lindin shkndijat e para t dashuris dhe prita ngushllimi ku fatkeqsia ose hakmarrja kan ngritur gracka pr jetn. Kto dukuri t gjeografis natyrore lidhen me element t prjetshm lndor: material e njerzor, kultural e shpirtror, t cilt me ndryshimet dinamike ngrthejn me ngjyra t ndryshme dendsin e intimitetit q duhet krijuar midis njeriut e natyrs si shfaqja kryesore e identitetit t lidhur me virgjrin e toks e t natyrs s saj, patjetr edhe t karaktereve t njerzve atje ku jetojn e punojn. Gjeneza e ktyre elementve duhet krkuar n lashtsin e hershme si peisazh bukurie, si mjet semantik dhe si shmbllim kulti, t cilt kan mbushur krijimtarin letrare n t gjitha periudhat e historis s letrsis, ku reflektohen vlera t panumrta artistike. N krijimtarin e poetve mirditor e durrsak na shfaqet peisazhi si nj personazh artistik i lidhur e i ndrvarur me udhtimin, migrimin dhe me zjarmin e dashuris. Ai mbart mbi vete vlera t mirqena estetike, ku malet me bjeshkt, fushat me pyjet, bimsia shumngjyrshe, shqiponjat me pllumbat e mbretin e shpendve-bilbilin zmbl dhe mblsia e buzqeshjes s hirsis femrore na prcjellin si dhurat ylbere hijeshie, freskie e bukurie dhe kolazhe melodie. T gjith kta element me magjepsjen e knaqsis prjetsojn bukurit fizike e virtuale q ne ti prjetojm shpirtrisht mjediset natyrore me nuancat shpirtrore dhe t gjitha dhuntit e tyre. Si duket kta poet e mbajn parasysh msimin e Nies q Ne flasim pr natyrn dhe ndrkoh harrojm veten ton-ne jemi vet natyra, quand mme.289 Prandaj lirizmi i Gjok Becit vrshon si ujvar me ngarkesa emocionale plot nostalgji, duke na dhuruar njhersh knaqsi estetike brilante. N buz t Valmorit kush ka dal mrekullin e ka par. O bjeshk, djepi im, prkund bor edhe blerim... Buz Valmorit kush kalon Diell e han i shikon. Kur qesh cuca ime, digjet hana para saj edhe dimri bahet maj!

72

Shkrihet bora tutet bjeshka mos po i mbeten krojet shkret. Mbi Valmor prap kndon Lauresha: guri i rand n vend t vet.290 Dhe frymzimi i tij me mblsin e balsamit poetik u lutet bjeshkve t vendlindjes pr burimet e malit, ashtu si djali i prkdhelet nns pr sisn e gjirit, duke mos harruar as liqenin dhe detin, ndonse me nj vizion m t kufizuar si raste prjetimi. Megjithat meditimi filozofik i lirizmit t kulluar t ktij poeti merr hov me kng magjepse si spektri piktoresk i valve t liqeneve t Lurs e t Zvicrs apo si shkumbzimi i dallgve t detit q krijojn nj sensibilitet intim me impresione t ndjeshme, duke na dhn nj msim t menur pr ngjizjen e dashuris dhe befasin e t papriturave q ato mund t sjellin. Meraku i interesimit t vazhdueshm t muzs s tij poetike shihet qart te grshetimi dhe eprsia q duhet t ket e bukura mbi t shmtuarn q t zbutet vrazhdsia, pasioni me vrullshmrin, iltrsia mbi zymtsin dhe gjallria mbi mefshtsin. Fillikat i kam lan trojet edhe lisat fillikat. O bjeshknaj, mi rueni krojet se do t vij t flladitem prap!291 Qysh kur r mbi dh vettima, mbi kte tok vrapojn dy Drina. Shkojn dy Drina n tokn e but tue blegrue si dele rud.292 Shtat liqejt e Lurs-o, shtat gota kristali. Pr nj valle, valle fushe, pr nj kng mali. Fusha na jep bukn-o, mali krenarin. Valt e liqenit-o kndojn dashurin.293 E paskemi nga nj vrundull dallgsh s paku brenda zemrs s ers. Tepr rrall kujdestar i prkryer plagsh, ledhatues gazmendesh hera-hers. Pastaj deti i lundrimit drejt shpress, pastaj deti i dashuris, i mirkuptimit, pastaj deti i urrejtjes, i harress, pastaj deti i gjat i mallngjimit. 294 Ndrsa poeti Preng Cub Lleshi i kndon disi ndryshe natyrs me nj varg q timbri i tij tingllon m afr poezis s kultivuar ngjizur me kundrimin e maleve. Ai i shpreh shtruar ndjesit e ndrvarura me prshkrimin e elementve t tjer poetik t natyrs, duke ligjruar sadopak prciptazi ndikimi e qndrimi ndaj tyre. Si duket kto krijime jan produkt i intelektualizmit q ka fituar poeti me sakrifica n shkolln letrare t kohs n ato qytete ku ka studiuar e punuar. Prandaj edhe lidhjes s pazgjidhshme me natyrn i kndon me nj qetsi cerebrale, ndonj rast me ritm t brendshm t vaglluar. Megjithat dramaticiteti i ndjenjave ndizet kur prcjell miken me kujtimet apkne t fmijris larg grackave t stinve q thurin

73

djemt ndaj t dashurave t tyre me prdorimin e natyrs si element ndihms i realizimit t ndrrave e dshirave intime. Kjo e largon ndonj hije t largt pesimizmi q shfaqet n kalim, me gjallrin magjepse t panorams s ndjenjave. Madje gjat udhtimit me ekzaltime ndjesore, poetit nuk i shpton kurrsesi as knaqsia q i dhuron peisazhi i dimrit. Dhe duke e kafrdisur motivin n ndrgjegjen e tij letrare, e vazhdon meditimin poetik me sinqeritetin e malsorit duke i uar ret nga ujvarat te qilimi i blert q jo rrall i ka shkaktuar dhimbje njerzis dhe statujave t lashtsis. Por n t njejtn koh me guxim thekson edhe nevojn e qndrueshmris, e cila shpreh besimin pr dritn e t ardhmes. Kur shikoj qiellin... ndrra krah m fal. Syzezn e shoh si n pasqyr... sprkatur me drit hne n fytyr...295 Ku e kan burimin vall, ret e bardha n udhtim? Atje tek vrapon nj ujvar, apo te deti pa mbarim?296 M fton nj val o marinar, ta nis un kngn time. T ec ajo si bashkudhtar me dallgt e prhime! Rrim t vetmuar n breg me fytyr nga deti i qet. Dhe shohim pastaj monumentet e pyesim: a heshtin vrtet?... Dhe flasin n heshtje kudo... e pyesim: pse sulen mbi to?297 Syt boj qielli ti dua, si detin e qet-kaltrsin; Si dua currilat n krua, ku lan fytyrn n agim.298 Rrjedh atje si ather burimi, gurra memece ujdlir. E shushurin sikur mflet te blini fjal tkristalta, pr nnn e mir...299 Kurorn e vun malet, Duvaku sa fort po ndrin. Po zogu kurr nuk ndalet, ve ec e cicrin...300 Ec ngadal pyllit t qet n shtegun e fminis. Dhe xixllonja krah-leht m printe drejt shtpis.301

74

Agimi i fiku yjet nji nga nji si era qirinjt dritzbeht. E ngjyrosi qiellin me flori pikktori Diell me rrezet gjith jet!302 Pikrisht me kt personazh artistik, por me ngjyra t tjera, i talentuari Ndue Deda prjetson qenien e tij mirditor me burimet natyrore t vendlindjes e t mbijetess s prjetshme. Duke pritur stint ti falin m shum dashuri, ai na lidh me t gjitha nuancat e shprehjes s identitetit t qensis s komunitetit nga vjen. Vese harresn e zgjon kujtesa historike se kullat gjithmon kan qen piskam e fuqishme e kushtrimit dhe obelisk i mbiqndress shekullore, ndonse t shprndara brenda qerthullit t vetmis q diktonte relievi gjeografik. Megjithat muza e davarit kte prhumbje historike duke knduar lirshm me qetsin e shushurims s krojeve dhe t flladit t bjeshkve ku ka lindur. Dhe meditimi qmton narracionin poetik e social t fenomenit pa hyr n thelbin shkencor t tij, duke soditur raportin e magjis s ylberit me bukurin femrore nprmjet nj distiku t iltr, pr t krijuar lidhjen e jashtme t ndrvarur t sendeve e fenomeneve natyrore me ndjesit lvizse shpirtrore t bukuris s lakmuar femrore. Dukuri mjaft pozitive kjo pr poet Nduen, Gjokn e Prengn q e mbrujn sharmin e ndjenjave njerzore me magjin e bukurive natyrore. Vese muza e Ndojt e shpresh kt shpesh her n dy ose tre vargje me formn e ligjrimit tradicional t distikut apo t tercins s ndjeshme nga ana artistike. Munella ma lshon diellin n mngjes, Vela muzg pr muzg ma merr. Iki pr atje ku pret dheu i lir, nga shkoi i hershmi Ago Ymer. Kulla n vrri-obelisk i trishtimit, kulla teshtim e heshtjes. Iki nga koha e fundit n kohn e par. Dgjoj simfonin e lagur t barit t thar, simfonin e kroit t fshatit ton n brinj, simfonin e shiut pa fjal...303 Flamur magjie-ylberi, Ur mes zotave dhe toks. Si t ua zsh fillin shtat ngjyrave? Rrshqasin n duar si korale. Shami e hedhur-ylberi. Prej dashuris a trathtis, cila nuse e flaku lart? Cils i tepproi bukuria e vet?304 Mbresat e poetve durrsak jan m t zbehta e m t kufizuara pr peisazhet malore e burimore t natyrs veriore, prjashto ndonj rast t rrall, meq jetojn pran lulnajs s fushave t begatshme dhe shushurims s valve lozonjare t detit e freskis s ujmbledhsve fushor. Megjithat gjallria e muzs s tyre me nj frymzim mjaft t ndezur fluturon te spektri shumngjyrsh i panoramave natyrore, te flladi i gzimeve njerzore q luan me valt lozonjare t detit, te bukurit hapsinore t vezullimit t mbrmjeve kur pushojn mbi qerpikt e rrugve t qytetit. do ndjenj e vetdijes letrare, do knd i fsheht i prjetimit e do maj ngazllimi, patjetr n do hapsir kohore, krkojn e luftojn t jen pran dhe sa m thell mjedisit t bots njerzore, pa t ciln muza poetike do t vyshkej si zambaku nga zhegu

75

i kndellur i gushtit prvlues. Kjo u ka dhn poezive nj timbr t ndjeshm me frym orale q i gudulis shijet me sharmin e saj. Lirizmin poetik t Shpendi Topollajt e prek ndjeshmria e do sendi e fenomeni ku shpuzit sqepi i muzs s frymzimit, duke u prpjekur t hyj n esencn e magjis s bukurive natyrore pr t vjelur knaqsit estetike q tua prcjell lexuesve me nivel artistik. Kte valzim ndjeshmrie talenti i tij e prcjell me nj semantik t pasur figurative, e cila derdhet n vargje me ndjesit karaketristike t fenomeneve q i afron dinamika e prditshmris. Inversi poetik e hedh hapin me velin e perndimit n gzimin e agimit t s nesrmes q t lajm syt me arin e rrezeve t para n altarin e nj dite t re, se laboratori i fantazis nuk ia nxn tr idet dhe emocionet q ka prceptuar optika poetike e tij. Prandaj vrullshmria e tyre shprthen me tempin e gjallris q e karakerizon, duke medituar her me mblsi, her me seriozitet dhe her me keqardhje pr fatin e gjallesave q i vilanos pafuqia, ndaj t cilave ai shpreh dhmbshurin dhe humanizmin altruist me nj qndrim poetik t pranueshm pr shijet e cilitdo. Kto flasin pr konceptet e drejta poetike dhe shijet e pasura estetike t ktij krijuesi n prballimin e vshtirsive e t papriturave dhe n asimilimin e dobishmris e n prjetimin e bukurive q na afron natyra me peisazhet e saja t bukura. Megjithse gurgullima e leht e krojeve, pshprima e mbl e valve me shkumbzimin e dallgve t detit dhe freskia e liqenit, shushurijn n memorien e muzs poetike q t pasqyrohen e zn m shum vend n lirikat e bukura t s ardhmes, t cilat do ti kumtoj frymzimi kur t ket muajin e mjaltit n vigjilje t lulnajs s pranvers pr t pir mushtin e pjalmit t saj. Dufin shiu se po e nxjerr me inat, me trsllim! Era kngs nis ia merr npr rrug me fishkllim. Npr pem jan strukur zogjt mardhur, zogjt e shkret. Milingonat jan zhdukur, u kan humbur krejt folet.305 (Sh. T., Magjistari i dashuris, fq. 29) Buza e mbrmjes u puth me buzn e detit, Era e leht n kraht e valve u shkri. Paqja mbrriti...si dekretet e shtetit, Retush nisi hna me ngjyr tverdh si flori. 306 Barit jeshil me pikla vese mshtekna e bardh i bn hije, rrezet e diellit ndr mngjese krijojn peisazhe mrekullie. Hna apkne e friksuar mbi maja pemsh kokn e zgjat, si kureshtare e turpruar q vetm qesh e nuk mban inat. Ky ritual q kurr s mrzitet, do dit, do stin e do vit njlloj pr jet prsritet, pr t mos i humbur bukurit.307 Edhe n krijimet e poetes Flora Dervishi muza e frymzimit me penelatat e koloritit t saj na jep portretin e peisazheve mbreslnse t Labris, t detit Jon e t bjeshkve veriore,

76

duke i derdhur n vargje me shije estetike t knaqshme, sa poezit me vargje t rregullta, t thyera apo distik plot ngrohtsi njerzore marrin vlera t bukura artistike mjaft t plqyeshme pr shijet e lexuesve. Sa guximi poetik tenton t kap t pakapshmen n hapsirn e horizontit q krkon t vej kufij. Pasi autorja e identifikon veten me valt e detit q urtsohen para pafajsis s saj dhe me gjallrin e riprtritjen e bimsis s natyrs, ku kngt i mbledh bashk me grurin npr arat e Hasit dhe bjeshkve t veriut. Kujdesi i Flors e din shum mir se arkitektura e disa krijimeve krkon nj mjeshtri m fine dhe limimin prfekt t derdhjes s frymzimit me nj stil e form m logjike e m t prsosur pr ndrtimin sintaktik e morfologjik t strukturs s vargjeve, n veanti kur prdorim distikun dhe tercinn letrare tradicionale q krkojn nj koncentrim artistik sa m fin t mendimit poetik gjat ligjrimit. Ky vmendja e ukit prkushtiminin ta derdh vargzimin e meditimeve t frymzimit sipas krkesave t mjeshtris poetike t semantiks tradicionale e bashkkohore q t mos shkputet lidhja e brendshme logjike e vijimsis s tyre me pasthirma ose shenja piksimi n mes t vargjeve. Pasi ato mjaft mir e bukur mund t vendosen n fund t vargut q t shprehin njsoj efektet e gjendjes emocionale t prftuar nga thirrja e ngroht shpirtrore, si sht rasti i strofave te poezia Eja, pr nj marrdhnie njerzore q zhvillohet pran detit. Prandaj edhe poezia e Flors sht shum e ndjer dhe i arrin parametrat e vlerave artistike t domosdoshme pr nj krijim letrar mjaft t kndshm nga na estetike. Kumbullat atje n fshatin tim shpejtojn t elin t parat, nga degzat derdhet freskia e mijra luleve t bardha.308 Tani sht ver dhe un pushoj qet ktu pran detit me val, m elen dritare t kaltra kujtimesh, vizione q ngrihen ngadal...309 Kur pemt gjethojn, un jam fshfritja... Kur pemt e xhveshura dridhen e valt grinden jam pafajsia... N dritaren e klass kafaz jam un...310 N ort e mngjeseve si qelq i sapolar syri im rrok gjith hapsirn, kap edhe t pakapshmen.. 311 Ti je larg n veri dhe pa shall smund t dalsh dot. Atje mbrmja ende s sht vakur, Plis bore kan malet mbi flok...312

77

O mbrmje e bukur adriatike! O jone q sprkatni gjithka! O det q tallazon butsisht! A thua ma kuptoni mallin q ndjej e ndjej srish...??313 Eja! sht i yni deti. Eja! Gjithka sht pr mua dhe pr ty. Eja! T flasim me amforat n gjuhn e shekullit t ri...314 Pena e krijuesit Muharrem Gazioni, me nj vrojtim t thell meditativ kredhet n bukurit e magjishme t natyrs dhe n thelbin e fenomeneve t saja me t cilat ndeshet jeta e njeriut n pambarimsin e hapsirs kohore. Syrit vzhgues t muzs poetike nuk i shpton hijeshija e gjelbrimit dhe ermimi i luleve, mornicat e dimrit e shkumbzimi i valve t detit, zhurma ngacmuese e prrenjve e lumenjve q vrshojn n gjoksin e fushave e rrz shpateve t maleve q nusrojn me duvakun e bardh duke shkmbyer mesazhe midis tyre kur prehen n qilimin e lndinave pr t ndjekur me ndje koncertin e zrit t shpendve n flladin e mbl t pranvers q rilind gjallesat mbi gjoksin e toks s shtrenjt. Figuracioni i pasur estetik derdhet n vargje e poezi me tematik e kolorit mjaft t ndjeshm duke na dhn vlera artistike q rrisin cilsin e krijimeve letrare. Malet t shprndar varg e varg s largu duken si imazhe. Por ka shekuj q ata kuvendojn dhe japin e marrin mesazhe...315 Tej stani n lndin, ku jehojn kmbort, ku dallgt shkojn e vijn bagtia me prort..316 Lndina nj pentagram, zogjt - nota muzikore, flladi - dirigjent i madh ngre pesh zemrat njerzore...317 Bjeri violins, bjeri moj puhiz! U flladit petalet qershis e kajsis!318 Deti shpupuris flokt, ngre dallg t larta dhe n gji i shuan rrufet e zjarta.319 Si pisha t jesh: me rrnjt t zhytesh thellsive, me kurorn t ash lartsive!320

78

Tashm ti krejt je thar, nn ty sbjm m mriz. Por themi pr ke br: t faleminderit, o lis!321 T njejtat koncepte estetike shpreh me krijimet e tija edhe poeti Bardhyl Agasi jo vetm pr plqimin, por edhe prdorimin me nivel t knaqshm t peisazhit artistik. Dhe penelatat e meditimit t frymzimit poetik me figura pasionante pikturojn imazhe t bukura n hapsirn kohore t universit, duke shprehur dhmbjen njerzore pr trajtimin e kujdesin ndaj bimsis. Por edhe prkushtimin e tij pr tu falur njerzve ngjyrat e gzimeve q prjeton shpirti poetik i autorit. Ku bora dhe ylberi i bhen shall stolie q kurmi i tij t bhet ur pr t kaluar dashuria nga ishulli i vetmis n bregun e t ardhmes, pr t gjetur lumturin te buzqeshja e fmijve dhe e valve, te vezullimi i yjeve dhe te iltrsia e syve t njerzis. Mes qenies time dhe lotit tnd t gzimit harkoi nj ylber i madh. Nga puthja jon u b rreth qafs son nj shall...322 U shemb dhe ura e fudit, ura e vjetr... Ne mbetm n ishullin vetmi... U shtriva dhe vura kokn n bregun tjetr q t kalosh ti.323 Pasqyrn e bjm vet pr t par veten do dit, gjith jetn. Dhe prap se njohim veten.324 Gjith ditn dje i dhash nj fur qiellit... derisa ia hoqa ngjyrn e vjetr. Nesr n agim do ta shihni qiellin me ngjyrn e gzimit tim.325 Aq t qet se kisha par detin kurr. U tremba dhe trupi mu rrnqeth. E qllova nga bregu me nj gur pr ta zgjuar nga gjumi i thell.

79

Ai hapi paksa njern qepall dhe e mbylli prsri, sa pr tm thn se ishte gjall, ve donte pak qetsi.326 Lumturohem nga buzqeshja e fmijve dhe nga buzqeshja e valve. Lumturohem nga vezullimet e yjeve dhe nga vezullimet e syve.327 Kush e ka lexuar librin me poezi t Piro Mingulit dhe kush e njeh sadopak ecurin e jets s tij, e dijn mirfilli se ai sht larguar q i ri nga vendlindja Nivic- Bubari. Megjithat kujtesa artistike me ndihmesn e freskis psikologjike flasin pr ugurin e mir q peisazhi artistik i ruan prceptimet e prfytyrimet ende me ngjyra t gjalla pr Sarandn e Lukovn piktoreske. Prandaj knaqsia e memories poetike kndon qet-qet si shushsurima e valve lozonjare t Jonit t kaltrt pr kto perla magjepse t bukuris natyrore, pr rrugicat e thjeshta t fshatit, pr detin e gjithsin dhe pr luftn kundr thatsirs s shpirtit. Kto prsiatje filozofike konkretizohen mjaft bukur me vargje plot kolorit estetik dhe nivel t lart artistik pr natyrn ton prher t bukur, lakmia e s cils ka pushtuar mikpritjen e njerzis dhe knaqsin e miqsis europiane e t largsive m t mdha, pr t ciln ne ndjehemi gjithmon krenar e dinjitoz se jetojm n gjirin e magjishm t saj. Rrugic e thjesht e ditve t fmijris, ku jetova nj pjes t rritjes sime t bukur, nga tr rrugt q shkel njeriu n jet, ti mbetesh prher e pahumbur.328 ...Dhe nse sht dit dhe nse sht mbrmje, nuk e di nse ke jetuar n nj qytet a brenda nj perle!329 Hesht qetsia ndrrimtare e Jonit nn vshtrimin magjeps t Lukovs. Dhe njeriu m i pandjeshm, ktu i ndjeshm ndaj s bukurs bhet!330 Mbi shpinn e veshur t malit dielli zgjati dorn dhe mbolli manushaqe. E ndjet ngazllimin q doli nga gjoksi i shkmbit!331 Pas zhurms plot jehon t ujrave q rrjedhin sht heshtja e thell e nj pylli pa fund, pas vals s kaltr t detit t madh sht bregu i art i plazhit...

80

Gjithsia fillon kudo e s mbaron askund, ashtu si shpirti im i madh pr njerzit e jetn, q fillon kudo e s mbaron askund.332 Thatsira e shpirtit, po aq shkatrruese sa thatsira e natyrs q zverdh do ravijzim t gjelbr n fytyrn e jets, po aq tronditse sa mungesa e gjelbrimit t arave, po aq e padshiruar sa thatsira e nj ndrre q t bn t rijetosh. Luft kundr thatsirs s shpirtit, se njeriu i fuqishm sht, prtej natyrs, i fuqishm!333 Bukurit e malsis s madhe, t bjeshkve t saja madhshtore, cilin njeri nuk e kan dehur me magjepsjen e tyre, cilin shpirt nuk e kan ekzaltuar me ngazllime t reja t pa prsritshme, ciln zemr nuk e kan mbushur me nektarin e pjalmit t lulnajs s alpeve duke e shruar me esencn e balsamit t tyre?! E gjithkush i ka prjetuar ato bukuri t paharruara, gjoksi i tij sht shruar nga flladi i bjeshkve, syt e tij jan ngopur me koloritin e panorams s atij peisazhi mahnits, fuqia e tij ka marr tharmin e krenaris s kreshnikve t lashtsis dhe forcn e gjallrin e malsorve q deri m sot u kan mbijetuar furtunave t kohrave dhe valve t jehons epike n lugjet e atyre lndinave kaq piktoreske. Pr t par si i ka pikturuar shpirti poetik i birit t ksaj malsie, i Nikolla Spatharit, gjith kto peisazhe t bukurive magjepse, kemi zgjedhur vargjet e strofat m t bukra t poezive t tij. Ndonse nektarin e shpirtit, pjalmin e zemrs dhe jehonn e madhrishme t epiks legjendare t ktyre bukurive, nj frymzim m i prqndruar n prmbajtjen e dobishmrin e tyre me nota ekzaltuese estetike, do t ia rriste vlerat artistike ktij peisazhi me bukuri mahnitse. Prhumbja n skutat e harress e n mungesn e prceptimeve ndjesore racionale pr at realitet me ngjyra magjepse, shprndarja e mos ngulja e oreksit t finitetit t muzs poetike me nj seriozitet m profesional kan ndikuar sadopak pr mosdhnien e nj tablloje me nj kolorit ngjyrash q do t mbetej n kujtesn e artistike si piktur poetike n krye t radhs s krijimeve letrare m t arrira. Megjithat pena e frymzimit t tij ka mbrujtur me dashuri vargje e poezi me nj knaqsi estetike t dukshme q i rrit vlerat artistike t ktyre tre vllimeve me vjersha t krijuara me nj prkushtim t dallueshm poetiko-letrar. Ngjyra lulesh mora n lndina ku gjelbron e fshfrin trfili, Atje tutje nj zukatje blete t przier me nj kng bilbili. N mngjes mora rrezet e para, Ditn-hijet mblodha n bregore. Npr muzgje prmbi iftelit se i mblodha kngt popullore.334 Ja Grexha me nj tuf yje mbi kresht e Veleiku me qiellin e kaltr hedhur mbi dbor. Ja Tomorri me zrin e ajupit npr lartsi dhe Lubotini me mrizet e Fishts n dor...335

81

Te shkmbi i lagur hareshm vijm, Ca gllnjka uji me yje pijm...336 Miti i liqenit vjen nga do an. Por desha nimfat, ato ku jan?! 337 Dielli shpejtoi prapa nj mali, gjinkalla pushoi s knduari nga vapa. Ca r t holla ngecn n maj t drurve, atje i zuri nata. N bregun e detit plot guacka dhe shkum, Me hapa t argjend shetit hna. Monologun e ngatrruar t valve e kapi mngjesi te rra...338 Ndalu t dgjosh violinn q sjell me nostalgji perndimi, Atje ku ndizet kori i drurve nn nj dshir gjelbrimi.339 N kriptogramin e halleve fle qyteti me kujtime pr kshtjellat dhe perndit. Struket n ndrra me lavdi t dikurshme duke mbledhur nn hn periferit.340 Muza e poetit t arave e t merave t jeshilta harlisej n fushat pjellore t ngarkuara me bereqet, n prozhmet e kodrinave ku elin sythet e hardhive dhe bisqet e ullinjve, zbret pran shushurims s valve lozonjare dhe papritmas guximi poetik ngjitet pr t parn her n kreshtat e alpeve, ku asnj poet deri m tani nuk na i ka prcjellur mbresat e asaj madhshtie natyrore. Pastaj q muza t mos jet bukuroshe e fjetur vrapon n malet e vendlidjes s prindrve drejt Korabit shekullor e tutje Libohovs historike duke thithur e ngjizur mushtin e vargjeve e t poezive plot gjallri jete t mbushur me epizmin e luftrave pr liri dhe me koloritin e panorams s bukur t natyrs ku ka lindur e sht rritur atje n Shijakun e tij t dashur pran gzimit t voglushve n perln e Adriatikut, pran Durrsit t lashtsive historike. I hoqm kto penelata t peisazhit artistik q na dhuron poeti i ri Vladimir Mua, pasi poezia e tij sht e mbushur me kto nuanca bukurie e gjallrie me nj thjeshtsi, dlirsi e sinqeritet narrativ mjaft t ndjeshm estetik pr kt ngjyr pastorale t peisazhit natyror q duhet t zr m shum vend n krijimet tona letrare duke e ngritur n art. Ndonse ai vjen nga kuadratet e gjelbrta q ishin ngujuar pr mbrojtjen e vlerave t atdheut e t popullit. E pr rrjedhoj ende nuk mund themi se ka arritur perfeksionin dhe teknikn e duhur n hullit e tipologjis krijuese letrare. Por shpirti poetik dhe prkushtimi i palodhur i kan dhn forc e inisiativ talentit t tij ta nis muzn e frymzimit te mbresat m t forta t natyrs s bukur dhe t jets s gjall, ku ai sht kthyer vet n nj personazh t realizuar t jets rurale me t mirat e knaqsit q ajo

82

sjell n letrsi. N bised me lulet e grurin, me stint e zogjt, me Qaf Prushin, malin e That, Libohovn jugore dhe Alpet veriore, ai kndon: Megjithse pranvera kish ardhur, thyst s kishin elur at mngjes. -Lule e bukur pse ende s ke hapur, un po ti tund flett gjith kujdes? U fliste era luleve t bukura, me gishtrinj i nanuriste ngadal. Pa zbritnin n to disa flutura me kraht e tyre derdhnin mall.341 Mos u trishto nga pritja e gjat nn bor i tulatur tek rri. T dy u mbollm n vjesht, n korrik do vilemi t dy... Ti mos u lodh nga pesha e bors, ne t dy nuk lindm pr saksi. Do vij vera, do vijn t korrat, ti bhesh buk e un poezi.342 Kto dy stin njsh me njra-tjetrn vrapojn bashk rrug m rrug. Njra mbledh frutet, tjetra mbjell djersn, Bie flokverdha q blerimi tmos humb.343 Nga shirat emri kurr su zhduk. Je Prush si mijra oxhaqe, se zjarri n gjoks ndizet barut e gjall mban miliona barqe.344 Dhe liqeni tutje kaltron ende me dashurin e hns. N brigjet e tij del e pushon buzagaz, nj tuf me nxns.345 Pa vjen pranvera e el ndr plisa ndrrime t blerta e t arta... Un e ndjej, kjo sht jeta ime, q mbin e rritet n kto brazda.346 Sa her vshtroj kt peisazh, n mendje m kujtohet tufa. Shkmbi si cjapi kryene dhe kodrat si dhit e buta.347 Nga toka shptim krkon deti ndaj on mesazh me tramundan; se ky me tokn fort sht lidhur, lirin t shtrenjt njsoj e kan.348

83

Jam ulur rrz malit ik, sodis do gj anemban. Majet drejt qiellit si thik lidhur n brez si jatagan.349 Qielli pastrohet si qelq delikat, Honeve dritat prthyhen leht, Jonet ngarkohen plot me drit e gaz, Koralja e pyllit ngado z jet.350 Ndjenjat e poetit Xhevahir Cirongu pr natyrn prjetojn pasione t veanta, vrullet e t cilave i mbrun n vargje t iltrta me nj knaqsi t dukshme pa figura t holla estetike. Ai prpiqet t shpreh meditimet e tija t iltrta pr peisazhet magjepse t natyrs e vendlindjes dhe t Tomorrics, pr pranvern e vjeshtn, ngrohtsin e rrezeve t diellit, freskin e valve t detit dhe pr kngn e bilbilit. Dhe guximi i tij dshiron t derdh n kudhrn e fjals gjithka q lidhet me kto bukuri natyrore. N kudhrn e fjals t shkrij natyrn, njerzit, bukurit... Gjoksin e nns q m dha sis, ku lindi filiz i poezis.351 Me z t embl kndon bilbili, Iso mban thllza te burimi. Manushaqja se thrret n ferra: Pa shihni se na erdhi pranvera!352 Udhtoj mes gjelbrimit, Trndelina kudo rritet. Zogjt i grahin fluturimit, Flladi lehtas i kryen ritet.353 Gjethet e pemve u zverdhn, se blerimi tani shpejt u sos. Klorofil m indet s derdhn, Me to era rrugs nis e los.354 Zogjt po shtegtojn, Iku dhe nj stin... Ujrat q vrshojn kan nisur t ngrijn.355 Nga kristalet e xhamit t dritares n horizont e hodha larg vshtrimin... Era mbi pisha i binte umanes, Bora te fmijt e solli gzimin.356 Deti sht i qet, s ka val, Afr bregut los nj pulbardh. N nj lule bleta thith nektarin, Tutje nfush traktori an ugarin.357

84

N fshatin tim t largt do t shkoj t dal kodrs e pllajs t vshtroj. Brezaret ishin mbushur me moll, U shrbente bukur nj belholl. Me bujqit folm n hijen e arrs, Lulkuqet mprshndesnin buz ars.358 Meditimi i poetes Merita Thartori e ngul muzn e frymzimit te bukurit magjepse t natyrs, m shum bregdetare, jo vetm q t prjetoj knaqsi vetjake, por edhe pr ti lartsuar si vlera t rralla t natyrs shqiptare. Ajo prpiqet t shoh e vlersoj ndryshe nga t tjert me syrin zhbirues ngulur mbi sendet e fenomenet e realitetit prreth e mbi at virtual q ti kndell emocionet me ndriimin e magjis s krijimit apo me paqtimin e drithrimave shqetsuese n buzt e ligjrimit, duke kaprthyer ndjenjat n rrafshin estetik e shpirtror dhe duke ballafaquar mendimet me sensin filozofik e shqror q fjaln poetike ta dgjoj me ndje njerzia. Prandaj edhe poezia e saj sht mjaft ekspresive dhe energjike, realiste e luftarake, lirike e shoqrore me nj intimitet t dukshm njerzor. Vjershat q i dedikon bukurive t natyrs materiale e njerzore, prshtypjeve t ndryshme pr vendet ku ka udhtuar brenda vendit dhe shushurims magjepse t valve lozonjare t detit adriatik apo ato kushtuar migrimit dramatik t shqiptarve npr bot, jan t ngarkuara me mbresa emocionale t thella pr ndjesit e bukura q i prftojn pesisazhet e ndryshme, t cilat shkrij kufijt midis ndrrave dhe realitetit q prjeton. Kurse mbresat dhe ngarkesat emocianale pr krojet e liqenet dhe pr udhtimet jasht atdheut duket se jan strukur n letargjin e prjetimit shpirtror. Mbase fshihen n kujtesn e ndrgjegjes letrare pr tu zgjuar ndonj dit si krijime poetike. Me siguri kjo do t plotsohet me imazhet e udhtimeve q do t ndrmarr n t ardhmen n trevat tona t bukura e m larg tyre, pr t sjellur informacione, probleme e shqetsime qytetare nprmjet prceptimeve e ndijimeve t kndshme lirike q do t akumuloj talenti i saj krijues. Bora po veron. Stalaktite q vdesin n rrk. Gjelbrimi po lind. Jett e ujrave fuqishm prplasen me ajrin, ku njerzit gjallojn me gjyshe natyrn!359 Rruga me pisha rebelon, i ngre kurthe modestis. Shum shpejt parqet pronsohen, zvoglohen, robrohen.360 Po zbret perndimi as i kuq, as i zbeht, as rubin. Bukuroshet perla pistn e muzgut braktisn. Deti tekanjoz me dallg... Pran meje burri, kryqzuar nga frika e mimit t mbrmjes!361

85

As n prill dhe as n maj su qeshi fati bishtgjrave. Dimr i vshtir dhe i gjat ua lodhi ndrrat, ua preu shtegtimet362 Pylli sht grahma e fundit e zogjve. St prgjigjet as gjeth, as krif e pishave, as ajri, liria s la varr. Vazhdimsi jete pylli mban peng.363 S ka si rrezatimi i diellit kur tokn e kthen n portokall. Si romantikt e patrazuar, lulzon e blerta n t gjall.364 Gjithnj i jam besuar detit, i jam pshpritur vajzrisht. Ngjallja e detit e mund frikn, Zemra robrimin e krisur shprfill!365 Freskia e kujtess artistike me peisazhet magjike natyrore nuk sht vetm debules malli, shfrim emocionesh dhe ekzaltim ndjenjash. Por njkohsisht nj lidhje me gjurmt q krijuesit atje kan ln dhe me himnizimin e vlerave historike e kulturore q mishrohen n imazhet e poetve pr bukurit e natyrs shqiptare, duke na njohur me gjeografin e jets s tyre t shkrir n nj reliev artistik. Ndryshe ndodh me detet, pasi ata kan element befasie t kndshme e t hidhura me ligje e pasoja t mdha e tragjike, me mundsi t gjithanshme shfrytzimi dhe dobishmri jetsore t pranueshme e t domosdoshme pr komunikim e marrdhnie t ndrsjellta. Megjithat kta element poetik nuk jan trajtuar si simbolik universale nga mjaft krijues. Me sa duket njihen pak e pr rrjedhoj nuk thithen nga krijimtaria letrare si burim jete. Por as edhe si nj rrezik i prhershm historik q t hidhet sadopak drit mbi mundsit e shmangjes s pasojave me sa m pak humbje. Meq fatkeqsit e tija jan t mundshme t krcnojn vazhdimin e jets me prparsit e saja. Pra, n nj kuptim elementt e tyre jan nj sfid prball jets njerzore q duhen prdorur m gjr si motive krijimtarie me t mirat q sjell dinamika kohore, sepse i japin asaj gjat ngjizjes tharmin e ligjrimit poetik, t cilin frymzimi e derdh n formn e poezis (poems) a t prozs letrare. Megjithat bota poetike e krijuesve t ktyre dy trevave ndikimet natyrore sht prpjekur me nivelin e saj profesional ti tres t ngjizura me dukurit jetsore njerzore me efekte t ndjeshme estetike, duke u dhn vlera t dukshme artistike krijimeve t tyre. Prandaj me nj pathos t brendshm ata kan vrojtuar e prvetsuar jo vetm realitetin e momentit, por edhe gjurmt e natyrs, t historis njerzore, t ngjarjeve t veanta, pra t nj arkeologjie peisazhi t larmishme,366ku poett kan gjetur prjetimin e fenomeneve apo t bukurive natyore pr veprat e tyre. Dshira e malli pr udhtim, me ankthet e shijet e tyre, e ojn fantazin drejt nj migrimi t mbrendshm apo t jashtm ku mund t rend muza poetike. Kjo i bn autort personalitete me nj bot shpirtrore e artistike mjaft t plqyeshme e t pranueshme dhe t lidhur me jetn e shoqrin jo vetm atje ku jetojn e punojn, por n hapsira kohore m t larmishme, duke shruar shpirtin e vogl mohues e nihilist q jo rrall shfaqet n mjediset tona letrare. N baz t msimeve t vyera t prvojs letare europiane e m gjr, si t Dantes dhe s fundi edhe t shkrimtarit t shquar italian Klaudio Magris, t jetosh do t thot t udhtosh...,367t cilin na e sjell n shqip profesoresha e talentuar shkodrane Alma Hafizi. Pasi

86

nj veprimtari e till ta mbush qenien me urtsin, me mirkuptimin dhe kulturimin e nevojshm pr prvojat e t tjerve, ku njihesh me t mirat e vshtirsit dhe me mangsit e tyre. N poezin Thuaj vetes ec, q sht titulli i nj vllimi poetik, krijuesi Gjok Beci dobin e udhtimit e kupton mjaft gjr, si nevoj jetsore, pr t qen i lir gjithmon, i mbl si mjalti n komunikim, pa u przier n hollsira t panevojshme, pr t takuar t shtrenjtt dhe miqt fisnik t largt, duke e vazhduar meditimin q t: Arrihen udhlargtat q ske shkelur, qllimet q nuk ke prekur! Nuk bn t ndalesh te caku pa cak, ndrsa ende nuk u shafit muzgu. Dielli sht kurdoher m pak dhe m larg se qllimi, ku lazdron zvarraniku, banon fluturimi. Thuaj vetes ec pr t qen i lir gjithmon... jo vetm pr t thn harrohen hapat q hedhvlejn gjurmt q ke ln!368 Pra, udhtimi i shrben krijuesit si mjet artistik, si simbol i shkmbimit t prvojs s tij dhe i kujtess kulturale, si metafor e mbijetess njerzore kundr fatkeqsive e mos shfrytzimit t kohs, i cili krahas konsumimit t vshtirsive, t t papriturave e t pengesave t mundimshme krkon fatin, zbulime e krijime t reja dhe t mira jetsore. Kur projektet e udhtimit jan plot ide, aktivitete dhe forma t prsosura organizimi, ai kthehet n nj histori t kndshme plot virtyte pr t braktisur monotonin e mrzitshme drejt t panjohurave. Larmia e variacioneve t tij shron harresn dhe pengon humbjen e identitetit. E kundrta ndodh kur ai sht i nxituar e i tersuar, i pastudiuar e pa qllime t caktuara, ose kur imponohet me dhun si n rastet e diktaturave q i przn njerzit nga syt kmbt duke e smur botn me vese e praktika dramatike, rrall her tragjike, si ndodhi me migrimin e mijra shqiptarve apo t kosovarve n tr botn gjat fundshekullit t kaluar. Mbase kjo vjen se pr prejardhjen ton kemi shkruar e folur dhe njohur shum gjra, por pr vet jetn nuk kemi msuar aq sa duhet, pr t ciln sht e nevojshme t dim ende m shum. Grepi i magjis trheqse t ktij aktiviteti jetsor sht e panjohura, sht dshira kureshtare pr t msuar prmbajtjen dhe vlern e gjithkaje q prcepton me ndijimet shqisore njeriu, duke u ballafaquar me realitete individuale, kolektive dhe kulturale t pajetuara ndonjher. Frymzimi tepr i shqetsuar, me ngarkesa t eprme emocionale, i poetve objekt i ktij studimi derdh doza t vazhdueshme t nj pikllimi t madh gjat befasis s eksodit t tejzgjatur t shqiptarve. Pr kte, poeti Gjok Beci, shpreh brengat e thella t shpirtit t tij poetik me vargje t ndjera e msimdhnse pr t ardhmen. Eci si n Bibl, sdi a m shikon Zoti, syt e mi jan shpuar me nj gozhd prej loti! Trupin kam me vete, shpirtin e kam ln atje ku kam thirrur s pari bab e nn.369 U shkput nj cop guri, u b dajre shkoi n bot. Asnjher gjumi se zuri, pr nj kng e pr nj tok.

87

Larg n bot po bjen nj dajre, zbardh nj ksul si bor mbi kresht. Guri i zemrs s paska ndarje, guri i Shqipes paska bes...370 Pr her t par kur shkova n Stamboll m shtangn bukurit e detit Marmara. S pyeta: ku ka shpata, ku ka karakoll, isha velur pesqind vjet dhe me bakllava!371 Udhtimi i kaprcen ndarjet fizike e shtetrore, psikologjike e shoqrore, kulturale e shpirtrore, duke dhuruar shqetsime e hidhrime, prfitime e gzime, ekzaltime e aste lumturie, pr tu prballur me befasit e ndonj paditurie, paragjykimi apo pasigurie, t cilat vijn nga ndryshimet q prjeton secili n hapsirn kohore t qndrimit n lvizje. Ky faktor me pasojat e tij dramatike sjell pr Preng Cub Lleshin nj breng mjaft piklluese, sa hiperbolizimi i gjendjes emocionale bn q vargu poetik ti kaloj caqet e prfytyrimit realist. Megjithat optimizmi i tij nuk e humb toruan dhe pohimi i t vrtets relative me nj hije nostalgjike pr t shkuarn ja jep shpresa mbijetese dinjitoze. Tham t jetonim si shqiptar, dinjitoz prpara bots. Por e do, u bm lypsar npr dyert e Europs...! Dhe do t bhet Shqipria pa hakmarrje e pa padron. Se kjo sht demokracia, kngt tona kt e thon!372 Kshtu ka ndodhur edhe me poetin mirditor Ndue Nikollin, Seremben si e thrrasin shokt e tij, i cili ka vite q punon, banon e krijon n Greqi, ku realiteti i atjeshm i ka dhn jo vetm impresionet e para si emigrant, por i ka falur edhe hove frymzuese t lindura nga prjetimi i t mirave apo i vshtirsive t jets s mrgimtarve. Sa kto momente poetike i ka prjetsuar n krijimet e botuara jo vetm n shtypin e kohs, por n tre vllime poetike dhe eseistike duke gzuar plqimin e vlersimin e bashkatdhetarve, por edhe mbshtetjen e ndihmesn e strukturave vendore e letrare t shtetit mik. Prandaj Serembja i Fanit nuk rrin dot pa i shprehur ndjenjat e ekzaltuara pr vendlindjen, mrgimin dhe vendin mik ku ka migruar. Menuria altruiste e frymzimit nuk harron t shpreh mirnjohjen pr miqsin e popullit grek q i hapi dyert e zemrave bujare pr shqiptart n ditt m t vshtira t jets s tyre. Vitet e shumta t moshs s prthyer rrethohen nga dashuria e nipave e mbesave dhe e miqve vendas, e cila e frymzon nostalgjin e tij t kndellur si prush ti drgoj t falat e przemrta nga brigjet e Jonit me shpresn e patundur se nj dit ktu do t vij. Jam rrethue me nipa e mbesa dhe u flas pr shqiptarin. Ne gjithnj jetojm me shpresa, se nj dit atje do t vijm...! Nga Kavalla turistike ktu n brigjet e Egjeut..., O ti mall, q na zhurite, t fala zemre i ojm atdheut!373 sht e kuptueshme, se prjetimet e udhtimit jan nj risi e r e paharruar, nj ritm jetese i paprovuar dhe nj pasuri e madhe motivesh letrare pr cilindo krijues apo pr ata q e ndrmarrin nj veprim t till me pasoja dramatike dhe jetsore t pashlyera n kujtesn njerzore. Kurse vargu i poetit t ri t Shngjergjit t Mirdits, Ndue Deda, deprton thell me

88

prsiatje filozofike n mnyr artistike kredhur n vorbullin e udhtimit t kohs n hapsir pr t kapur sa m shpejt zhvillimin e perspektivs njerzore megjith dhimbjen dramatike t prhershme q shkakton udhtimi i largt, pra edhe migrimi. Ky meditim reflektues drejt t ardhmes shpreh poetikisht edhe qndrimin e poetit ndaj sfidave t ktij fenomeni pr ti prballuar ato sa m leht nga ana shpirtrore dhe me sa m pak humbje materiale, pasi edhe bota ka ardhur t jap ndihmesn e saj n tharjen e lotve tan. N kt kontekst ai thekson edhe msimin historik t brezave pr do mrgimtar q t mos harroj vendin e t parve, duke ruajtur dashurin e ndihmesn pr ta ndryshuar e rindrtuar t ardhmen e tij dhe kujtimin pr ti shuar mallin e zhuritur q ka vendlindja pr bijt e bijat e veta. Ritmi i brendshm poetik dhe figuracioni i pasur semantik i poezive shprehin n thelbin e ngjeshjes s mendimit vlerat e dukshme estetike t vllimeve poetike q ka shkruar ky autor i talentuar n fushn e letrave. Vesht sm pushojn s zukaturi asnjher, Kemi shtigje pr t ln, rrug pr t br. Nguten mjegullat, fjalosen errat n kozmos shtatoren e diellit ta flakin n bosh. Epokat vrtisin n duar si tespie, si lodra, Parasjn japin e marrin me gogla...374 (N. D., Planetare, fq. 8) N pikn e lotit, piket bota dhe vjen aty e hesht si nj piskam!375 Iki nga koha e fundit n kohn e par, Dgjoj simfonin e lagur t barit t thar, Simfonin e kroit t fshatit ton n brinj, Simfonin e shiut pa fjal.. Mali, heshtima ime e gjat e vargut t gjyshrve.376 Shtegtimi i mbrendshm e migrimi i jashtm midis trevave e komuniteteve dhe vendeve t ndryshme prbjn boshtin e udhtimit, i cili u ka shrbyer njerzve pr tu integruar me psikologjin, me mnyrn e jetess, me doket e traditat rituale dhe shpirtrore t ndrsjellta. Nj shembull i till ka qen i pranishm edhe n vendin ton, veanrisht n shekujt e lasht dhe n vitet 45-s me reformn agrare, n 55-sn me zhvillimet industriale e bujqsore dhe n 90-tn me fillimin e proceseve demokratike. Prandaj krijues t ndryshm i kan pasqyruar n krijimet e tyre kto fenomene dhe marrdhniet shoqrore e demografike, mbase jo me t gjitha vshtirsit, mangsit dhe problematikat q kan prjetuar. Nj fenomen i till, ndoshta edhe i pa dshiruar pr shprnguljen masive t zonave malore (fshatare) drejt qendrave t mdha urbane m t zhvilluara, ka prekur ndjeshmrin poetike t poetit Gjok Beci, e cila jehon n vargje ekzaltuese me nj inkurajim pezmues: Moj Tiran, e bukura e dheut, hapi kraht e tu si fllad! Prqafoj bijt e Atdheut, q pr ty lan kresht e shpat. Syt si rrush goc ti plqeva, qiellin krejt e paskan zan... Me dashni fjaln ta preva, ...e bajm dasmn n Tiran?!377

89

O shpirti yn na prit te mali q u b hi, Do vijm bashk me pranvern t mbjellim prsri. N lisa ilirie si mbretr prmbi shkrepa lahuta do t nxjerrim, prej tyre edhe djepa.378 Kurse gjendja shpirtrore e Preng Cub Lleshit n at koh ishte shum m e trazuar, duke prcjellur irritimin e skajshm hiperbolik t nxitimit alergjik me nj personifikim metonimik t lules e lokes s vetme, t ciln patjetr koha e ka qetsuar dhe po e shron me minimizimin e pasojave t ksaj drame t madhe njerzore. Kryesore mbetet shrimi i plagve t ktij emigracioni t gjat e masiv dhe te puna kmbngulse q duhet t bjm pr t luftuar shfaqjet shoviniste e kozmopolite q zhvillojn harresn, preferencat dhe mungesn e dashuris pr atdheun mm te nj mas e madhe shqiptarsh q jetojn e punojn n dhera t huaj, ndrgjegjeja e t cilve frustohet dhe trysnohet or e minut nga faktor rrethanor politiko-ekonomik, veori kulturale dhe cnime t dinjitetit e identitetit etnik drejt ndryshimit e dobsimit t tyre, sa disa t rinj t paformuar rrall po i kthejn syt nga atdheu, vendlindja dhe familjet e tyre. Iku lulja e ksaj toke, djem e vajza n kurbet...! Mbeti vetm nj nnloke, Shqipria mbeti shkret!379 Ndrsa Ndue Deda e kncepton dhe e shpreh ndryshe poetikisht dramn e madhe t shoqris shqiptare n vitet 90-t, duke i deklamuar mendimet n formn e nj dyzimi patologjik me vuajtje jo vetm poltiko-shoqrore dhe fizike mjaft t dukshme, por edhe psikologjiko-shpirtrore tepr t ndjeshme. U ngrite ngadal...ikshm, Pylli i gjinkallave mbeti fillikat. Ikjet gjithmon kan t njejtin ritRitin e harress pak nga pak... Prita gjer n mngjes, Gjer n muzg prita: T vazhdoje t vije? A t vazhdoje t ikje?380 M duhet nj kal pr t ngarkuar ikjen! Nga kreshtat e maleve n fushn e begat.381 Ndonse poetit Shpendi Topollaj i ka rastisur t udhtoj shum brenda e jasht vendit, prpjekjet e meditimit t narracionit nuk na kan dhn larmin e tematiks me problamatikn shumngjyrshe me t ciln sht ndeshur prjetimi i rrugtimit npr vende t ndryshme. Me prjashtim t arkeologjis poetike, q prkushtimi i tij letraro-historik, sht prpjekur ta ndrtoj mir pr zbrthimin konkret t kuptimsis s mitologjis greke q t njihen lexuesit me kt pasuri vlerash t historis s lasht t fqinjit ton jugor. Dhe kjo sht vler e spikatur e puns s tij krijuese pr t vn nj gur t shndosh n themelin e marrdhnieve kulturale t ndrsjellta midis dy vendeve kufitare prej shekujsh. Patjetr vlerat e nj nisme t till krijuese do t rriteshin n infinit, poqese n optikn e muzs s frymzimit t Shpendit apo t ndonj tjetri poet do t futeshin edhe arkeologjit poetike kaq interesante e t domosdoshme t Rozafs e Lezhs, Butrintit e Bylysit, Argjiros e Kors apo t Durrsit ton t shtrenjt, t cilat ende vazhdojn t mbulohen nga misteret e magjishme t historis son t lasht. Ndrsa pr udhtimin e migrimin n poezi ende nuk i kemi njohur mbresat e prshtypjet dhe meditimet e prsiatjet e plota poetike, si reflektim e riprodhim i atyre prceptimeve e ndijimeve q ka

90

akumuluar ndrgjegjeja e tij letrare jasht vendit. Me t drejt krijuesi i talentuar Hysni yrbja n nj letr vlersuese pr kt lloj poezie, jep nj kshill t menur pr do krijues: Kur lundron pr rrug t mbar mes shkmbinjve npr det, Busull sht ndr lundrtar fjala jote, o poet.382 Dhe kt porosi Shpendi sht prpjekur ta mbaj parasysh n krijimtarin shumvjeare, duke e qortuar edhe shpirtin fluturues q nuk shikon se kemi mbetur mjaft prapa. Pr kt shpreh edhe qndrimin e tij q atdheun ta ndrtojm si bota. Por ndjeshmria nuk rrin dot pa shprehur edhe pezmimin pr plagn q mund ti ket shkaktuar miqsis s tij. Kaprioja e uditshme e guximit poetik hamendson me nj hiperbol mirsie t ndrioj t gjitha ant e bots. Prandaj reflektimi mediton me vargje t ndjera estetikisht: Mir qllove shpirti im ti kaq i trazuar. Bukur je gatuar, Vetm ikn fluturim, kush t ka uruar?383 Era s largu sjell kujtimin tnd, tani i tri shkrihem n ndrrime. ndrrat m ojn n nj tjetr vend, n at vend mbet lidhur zemra ime.384 N dh t huaj e trishtuar ti do t mbetesh gjithsesi, nga nj plag e lnduar q nuk shrohet kurrsesi.385 U lodhm duke ecur pa mbrritur asgjkund. N vend ne kishim ngecur kur bota nuk paska fund. Me kohn t vrapojm se mbetm prapa saj. Si bota t ndrtojm atdheun ton pastaj. Kultura e miqsit s bashku t takohen. Sna duhen m mrit, ve njerzit t gzohen.386 U malla Akropol, por do kem mall t ri. Prap do shkruaj pr ty libra me vler. Un po shkoj, por srish do vi tek ti, ashtu si vijn do dit mijra t tjer.387

91

Ku shkoje greke at nat kur un krkoja mikun tim? Asfalt i rrugs shum i gjat do t doja t mos kish mbarim.388 Lamtumir Akropol Urime do kekropidi! Jam miku juaj dhe si Epimenidi do marr me vete pr rrugn e gjat ve nj deg ulliri ta kem si dhurat.389 Po t kisha nj shpat sa gjithsia, Diellit mes pr mes me t do ti bija. Nj para toks e nj pas do ti vija q ve n drit t rronte njerzia.390 Prvoja t ndryshme jetsore, madje mund t themi mjaft t pasura, karakterizojn veprimtarin krijuese letrare t poetes Flora Dervishi. Mbase edhe mundsit fizike, shtetrore e materiale jan faktor favorizues pr realizimin e shum udhtimeve tepr mbreslnse n vende t ndryshme. Kto udhtime i kan shrbyer asaj jo vetm si prjetime individuale, por kryesisht q prceptimet dhe ndjesit shpirtrore ti ngjiz me muzn poetike t frymzimit t saj, t ciln e ka derdhur n vargje duke na dhn krijime mjaft t realizuara me vlera t dukshme artistike. T tilla jan poezit: Shtpia e ajupit, Poet Katulit, Prishtin, N Drenic, Vargu i t humburve, Liri cigane, Lirikat Joniane, Mes enigmave, N detin e Kuq, N El Fishavi, N Sahara, Antraktid, N shtpin e letrave Viktor Hygo, Te shtpia e Xhuljets, Reportazh nga fakulteti i Artit t letrave, Takim me dhimbjen; Ah, koh!, As ktu e as atje, Koha e dyt, I kemi humbur, e t tjera q e kishin tejlodhur shpirtin e ndjeshm t saj. Por megjithat nuk e humb orientimin dhe guximi poetik ia rizgjon shpresat pr ti par rrugt e s ardhmes me nj sy tjetr dhe pr tu dhn prgjigje relativisht t sakta studentve t saj pr dramn e madhe t viteve 90-t, nga e cila firoi ndjeshm truri i kombit. Me stilin e preferuar t saj n vargje t bardha pa rim e metr, por me nj ritm muzikal t brendshm mjaft t ndjer, shpreh ndjesit e dhimbjes e t qndrimit t saj pr at fenomen q preku shoqrin shqiptare n ato vite, i cili ka filluar t normalizohet nga prparsit dhe kushtet q solli koha me zhvillimet q erdhn si ortek n kto vite demokracie. R shtegtare! Shtegtarit ti oja nj fjal: Ktu e pres, e pres, e pres dhe nuse dhe flokbardh... Pshertima e tij bhet er, un shiun ia drgoj si mall...!391 U arratis profesori, q ligjronte Letrsin dekadente... Profesori i Antikitetit i kish prer fillin e Arians Tezeut si poet. Nn labirinthet e diktaturs djaloshi kishte mbet...392

92

Nxnsit e mi kureshtar pr gjithka... t nesrmen morn anijet e ikn n detin e paan... N klas, fillikat u gjenda vetm me nj ah! Dimri i vetmis... kishte ikur bashk me ta... Juli syshkruar kishte ln nxitimthi nj poezi: Zysh! Lexoje kur t jesh pa ne, n vetmi...393 Kthehen vers nxnsit e m prshndesin. Ata me nj shoqez prkrah, kurse mua 20 vjet m zbresin...;394 I kam humbur!-m kaplon nj dhimbje. E shkuara bhet grimca n subkoshiencn time.395 Kmbt m psuan fraktura s nxituari... o gjysmshekulli im! I lash qerret n pllajn e Hasit shpyllzuar mizorisht, nuk lexoja dot vragn mbi balt n sankritisht. I lash dhe skodat q shprndanin: mesues t rinj, lindan e pirit... Edhe urbant e strlodhur, t pist, q hungronin n qafa malesh si bish. Hypa n avion klasi, n kroera qytete t kap shekullin e ri.396 Qau reja e bors, u zgjova. Shkreptiu Grmia, u menurova. Drenica m thirri, nuk mungova. Vargu m ngriu mbi varrore...! Bisku i bozhurit gjethuar besa me zi ka prit. Vargu i t humburve kqyr ngutshm, pengun e t gjallve do dit.397 N nj rrjet fjalsh shtpia u lidh, poett su lodhn ndrtuan nj mit. Nj mit e nj ur n kraht e bots, dy buz t qeshura si emblema e ports...398

93

Vrapojm prsri, vrapojm sakaq te shelgu me zogj, te shelgu me mars...399 Krijuesin e moshuar kavajas dramat e viteve nntdhjet e bn shum t ndjeshm sa q dhimbja e meraku, pr migrimin e qindra t rinjve n eksodin masiv nprmjet ambasadave dhe trageteve e anijeve t ankoruara n portin e Durrsit e t Vlors, u ngjizn me pikllimin e brengat q ai prjetoi pr fatin e tyre e t mbar vendit. Kt ngjarje tragjike t prsritur pas pes shekujsh, muza e tij e tronditur e mbrujti n vargje me tension t lart profesional t pa provuar ndonjher. Megjithse vet Muharrem Gazioni n veprat e tija ende nuk na i ka paraqitur mbresat e prshtypjet pr udhtimet jasht vendit me prjashtim t shprnguljeve nga fshati n qytet dhe t disa miqve kosovar gjat lufts s Kosovs, kujtesa poetike i shprehte fare qart pasojat e nj humbje t till kombtare q po realizohej me ann e nj udhtimi t imponuar nga izolimi total i diktaturs. Prandaj tik-taku i zemrs s tij t plagosur rrihte me nota patriotike pr fatin e t larguarve, t prindrve t tyre dhe t vatrave t mbetura bosh pr lulen e rinis. Meditimi i ngarkuar emocionalisht paraqitet mjaft i kndellur dhe shprthen me kshillat e porosit e menuris s moshuar n vargje me nivel t dukshm artistik. Avioni humbi tutje n hapsir porsi zogu i hekurt plot madhshti. Dhe duart tona-mjelma kraht shtrir, ju ndoqn me dhimbje n shtegtimin e ri. Ju shtyn qiejsh t huaj larg, dshira dhe ndrrat e pastrta pr ardhmrin. I pai ditt t bardha e t dlira dhe shoqe jete pai lumturin!400 Dhembja e ndarjes qenka nj tufan q idhtaz e godet pishn-zemr! Por t pandashmen kurr nuk e ndan, degt s ia shkput kurors gjelbr.401 Dhe ngritn velat npr er e morn afsh e mall me vete, q Eldoradon pr ta gjet n tjera dhra, n tjera shtete... Dhe toka e ngrat mbeti djerr, mbuluar shkurresh, barit t egr. Dhe pret t bijt, gjithnj i pret ti japin jet, pamje tjetr.402 Ike porsi era, shtpin ku e le? Nnn e baban me buz n dh! Porsi hija e vet at e ndjek mallimi, ashtu sikur ndjek vettimn gjmimi.403 Si shum t tjer, edhe Piro Minguli, nuk na i bn me dije pooetikisht mbresat e prshtypjet apo vshtirsit e udhtimit jasht vendit. Megjithat pr udhtimet brenda vendit ka akumuluar mbresa t shumta e interesante. Po ashtu zemrn ia ka lnduar drama e hidhur e migrimit me ikjet e verbra pambarim drejt t panjohurs, t ciln e lidh edhe me at t gjyshes

94

s tij, e cila kishte ardhur nga larg pr t krijuar jetn n riviern bregdetare t Jonit. Prandaj prgjithsimi artistik merr forc se prkushtimin e shpirtit ia fal jets dhe njerzve pambarimisht jo vetm kur dhimbjet njerzore ngjizen me ndjesit shpirtrore t qindra nnave q presin fmijt mrgimtar t kthehen nga rrugt q u nisn. Ndonse sht mir q n t ardhmen t mnjanohet ndonj zgjatje meditimi npr vargje me fjal t rndomta apo munges durimi e pamundsie pr tu prballur me ngarkesn e mendimeve e t problemeve dhe me dhimbjet e prditshmris. Megjithat talenti i spikatur i poet Mingulit qmton vargje me prsiatje filozofike mjaft t ndjera artistikisht q shprehin ndjenjat e iltrta dhe mendimet plot drit q kan prshkuar udhtimin e jets s tij t pasur me aktivitete e bma fisnike. Dhe s ka rndsi se n ciln prej tyre njeriu kalon. Por ka rndsi, q n seciln prej tyre njeriu t mbetet prher njeri.404 Po un, ku jam npr kt ardhje e ikje ditsh? Krkoj vetveten npr udhkryqet e jets.405 T gjith bashkjetojn n qytetrimin e natyrs... dhe t gjith bashkjetojn n qytetrimin e njerzimit. Kudo.406 Dy dit e dy net brenda djalit vullkani i menduris gjmoi, dy dit e dy net zemra e nns si kmban dhimbje rnkoi. Dy dit e dy net dy shekuj vetmie pr nnn u bn, dy dit e dy net nj fjal nga goja pa thn. Pas dy ditsh e dy netsh djali puthi dorn e bardh t nns s tij, pas dy ditsh e dy netsh agimi nisi t hap n syt e nns prsri.407 Rrotat e hekurta trokojn mbi shina dhe fytyra e nj fmije q lviz npr prmasat plot drit t pranvers. Treni rend e rend...408 Pas zhurms plot jehon t ujrave q rrjedhin sht heshtja e thell e nj pylli pa fund. Pas vals s kaltr t detit t madh sht bregu i art i plazhit...

95

Gjithsia fillon kudo e s mbaron askund. Ashtu si shpirti im i madh pr njerzit e jetn q fillon kudo e s mbaron askund.409 Trokas n portn e dits s nesrme me gishtrinjt, ku rend pranvera brenda dejeve t gjakut. Trokas, kam hapur kaq e kaq dyer ditsh, pr t gjetur t gjelbrn e jets..., pr t dgjuar zrin e jets t zhurmoj brenda meje me kristalsin e vrullin e ujit t ujvars.410 Valixhja qndron n qoshen e djatht t sallonit e mbyllur, br gati pr udh. Babai jep kshillat e fundit, nna shikimin ka mbrthyer te un, sikur krkon t gdhend brenda syve t saj portretin tim. Dhe m duket se jan t njejtat prmasa dhome..., mes shtpis sime n qytetin e detit e dhoms s vogl n veri n katin e par buz lumit, ku do mngjes elin ditn me zrat e tyre nxnsit e mi.411 Ndrsa Bardhyl Agasi e mpreh jo pak penn pr ti ngulur n kujtesn poetike mbresat e udhtimeve t tij m shum jasht vendit. Por edhe pr aste t rndsishme q kundron optika e kngs s tij, duke shprehur me qetsin e zakonshme edhe blasfemin pr udhtimet e shtetarve apo t t zgjedhurve dhe pr dhimbjen e plagve q hapi migrimi i pa kontrolluar. N kto poezi ai shpreh n mnyr artistike edhe mirnjohjen pr vlerat historike e kulturale t vendeve e shkrimtarve t shquar ku ka udhtuar, si dhe pr Durrsin q e krahason me prindrit e tij t dashur. Gjithashtu ai nuk harron pa theksuar prjetimet poetike t shrbimeve objektive q i kan diktuar ndrmarrjen e udhtimeve jasht vendit. Prkushtimi i muzs s frymzimit prsri ndodhet n rrugtimin e dits s re q figura e tij t lr gjurm t mira si dhurat pr atdheun e shtrenjt q e ka burrruar e br t till pr ta prfaqsuar me dinjitet. Ndonse pr derdhjen e ngarkesave emocionale gjat prpunimit mjeshtror t forms artistike t vargut, kujdesit i duhet m shum prkushtim e prgjegjsi profesionale, q t mos i humb nuancat, rregullat dhe karaketristikat q prcakton semantika pr poezin n dallim me vargzimet eseistike t skics letrare. T parn gj q bjn deputett marrin mandatin dhe fitojn imunitetin. T dytn gj q bjn marrin pasport diplomatike dhe kalojn paviz shtetin...

96

Dhe m n fund, kur vjen koha t mbarojn mandatin, Kujtohen t takojn dhe elektoratin...412 Erdhi dhe m ngriti mngjesi tjetr Dhe dola me t n rrugn e dits s re...413 Krcej nga nj planet n tjetrin, kaloj n do sistem deillor. U fryj t gjith satelitve, lshoj hapsirave meteor. Me mijra vjet drit larg Dhe un vazhdoj n t qiellit udh. Nga toka ime si njeri figurn time l si gjurm.414 N korrik e n gusht kthehen emigrantt dhe qyteti ndryshon luk... Ikin emigrantt t prcjellur me lot n ditt e para t muajt shtator. Askush atyre nuk guxon tu thot mos ikni!- me dhembjen fshehur n kraharor.415 Do t vij nga qielli, Do t kaloj dy shtete. Nga do q t vij, ka zemrn me vete!416 Por un v lule para monumentit t perandorit t prralls, Andersenit...417 N ndarjen n grupe gjat takimeve dhe bisedave, s sht e vshtir t dallosh marrdhniet mes shteteve.418 Funddet i rrnqethur, Fundtmerr i papar! Anija e shpress papritur nj varr...!419

97

Lokali i vjetr buz detit, fare pran sirens. Ne, pak shqiptar n Kopenhagen kalonim ort e mbrmjes. Edhe tani q jemi larg, ai lokal i vjetr, nga gjith kujtimet n Danimark m i bukuri mbetet.420 Po pritm, pritm, do t kthehem! Nuk mund t ndahem kurr nga ti! Me ty jam lidhur pr gjith jetn, si srri pa prindin nj fmi.421 Gjat ligjrimit volia e prdorimit t narracionit i ndihmon lexuesit pr kuptimsin e thelbit t qensishm t motiveve t subjekteve jetsore q ka prceptuar muza poetike me qllim q t njihen e prcillen lehtsisht mendimet, shijet dhe melodit e prmbajtjes s vargjeve n poezit e vllimeve letrare t Vladimir Mus. Muza e frymzimit t ktij autori vrapon me shpejtsi n larmin e temave t gjithfarshme. Dhe emocinet e shumta ngjizen n krijime t mirfillta q i japin atij nj vend t dukshm n radht e krijuesve. Niveli ideoestetik i t cilave e dfton autorin si nj puntor i zellshm e pasionant i ligjrimit poetik n prodhimin e lirikave, baladave apo t tankave shqiptare me freskin e kohs n t ciln ka jetuar e jeton n mjediset rurale, ushtarake e qytetare. Studiuesi e kritiku i talentuar Fatmir Minguli e tipizon mjaft bukur me nj sentenc t menur punn e palodhur t ktij poeti me vnjen n dukje t faktit se Vladimir Mua e fut fijen e mendimit n vrimn e gjilprs s jets, duke e kthyer vshtrimin drejt burimeve jetsore realiste pr t shuar etjen poetike me prvojat m t mira letrare bashkkohore. Megjithat kujdesit t vmendshm nuk i shpton as edhe ndonj poezi e autorve t ktij studimi, q se reflekton dukshm kuptueshmrin, duke i ln shteg mosplqimit prej shijeve monotone deklarative. Meq frymzimi nuk mund ti kap me ngjyrat e duhura mesazhet q dshiron t prcjell krijuesi pr t prekur n tela botn shpirtrore t lexuesit larg manierave formaliste. Kjo mangsi nuk e jep asnjher frutin e dshiruar, se vjershrimi i sforcuar jasht mundsive krijuese te disa preferon me lehtsi modernitetin e vargjeve t lira prozaike pa ritm t brendshm poetik. Kurse te nj kategori tjetr fetishizon traditn e rimimit ritmik. Si duket harrohet nj msim i vyer e i prhershm q n artin e ligjrimit, krahas ligjeve t tjera t rims e t metrit, nj vend kryesor zen ligji i muzikalitetit me nj ritm t brendshm q jep kndshmri t plqyeshme artistike. Braktisja e ktij ligji n procesin krijues, sidomos n llojin e poezive t shprehura n formn e distikut, t tercins apo t haikut shqiptar q e kan br si mjetin e tyre m t preferuar disa poet, veanrisht Durrsak. Kjo mnyr t shkruari, pa prdorur t gjitha mjetet stilistike, i len shteg shfaqjes s thatsirs skematike q rreket t luaj me fjaln poetike t maskuar pas ndonj figure mekanike. Dhe prpiqet t lr prshtypjen sikur po krijohet dika pr t tjert pa prcjellur me knaqsi estetike shmbllimin e sakt t domethnies s mesazheve poetike dhe peshn emocionale t mendimeve estetike. Sygjerimet mirkuptuese nuk i zbehin aspak pathosin, kmbnguljen e prkushtimin dhe risit e vjershrimit n krijime t ndryshme. Pasi fjala godet te puna e vazhdueshme q krkohet t bj secili pr ngritjen profesionale letrare si shkrimtar profesionist, meq boshllqet n kt drejtim jan t pranishme n punn e prditshme krijuese. Me motivet e krijimeve t tija ky krijues i pasionuar e ka gjetur veten n t kaluarn heroike, pran figurave t shquara t kombit, te problemet e shqetsimet e njerzve t thjesht, te absurditetet ngacmuese t jets politike, te nostalgjia pr t bukurn e vendeve t t parve, te kujtimet e vyera prindrore e shoqrore, te sakrificat e njerzis pr nj mirqenie sa m t mir. Por pa i shfaqur drejtprsdrejti mbresat, prshtypjet e problematikn e akumuluar n

98

udhtimet e largta jasht atdheut, t cilat si duket kan qen t pakta n jetn e tij. Megjithat meditimet na kan dhn edhe vargje, ku artistikisht mishrohet fjala me ndjenjn pr jetn n alpe e Kosov, n Podgori e Mal t That, n Qiparo e Libohov, n Korab e Gollobord, n Shijak e gjithandej si dhe pr dhimbjet q ka shkaktuar migrimi i rinis npr bot q i murosi zemrat e nnave shqiptare. Madje guximi euforik i meditimit poetik dshiron t ngjitet deri n hn, ku ka ln fmijrin te Yjet endacak q prbjn titullin e nj vllimi poetik n zhanrin e haikut, pr t cilin do t ndalemi pak m posht n kt studim. Nn jam diku (shum) larg, larg vendit, larg vetes sime! Udhkryqet e shumta t jets me ngre m ndjekin n zgjime.422 Dhe t merrja nj grusht dheu posht nj copze t vogl guri, Ruajtur si kujtim nga mmdheu mbl, mbl t m zr gjumi.423 Un e di pse grinden pulbardhat e gjoksi i detit pse shkumzon. Nj nn qyqe me dorn ngritur ca nota dhimbjeje n t trazon. Qkur anijet e an valn dhe era e ikjes velat gufoi, Zemrimi i nns dhe malli blu n shpirt t detit nj sqot formoi.424 Vasha s beson se trimi nuk vjen m, Njsh u b me valn ngjyr argjend. Buz vals detit e priti gjithnj, Nga dhimbja e thell u kthye n shkmb.425 Sot jam kthyer male n gjirin tuaj pr tu mikluar, pr t bredhur ku nuk mund t ecja, pr t puthur ku nuk mund t buzqeshja.426 Rrugt me pem sa lezet q kan. er vall mbajn gjethet kur i shkund? Me ato aroma se mjekoj xhan, mes rrugve me pem veten e humb.427 Prrua i Letinit mos u lut, un do vij e t shtrihem si di vet. Pran luleve t mbushem me frym, pellgjeve t zhytem me t shpejt, viteve t mbetura t shuaj urin.428

99

Sa do t doja t hepoja mbi hn, T shkelja n do prag; T gjeja fminin ku e kam ln diku mbi yjet endacak.429 Theksimi i ngjashmrive e i ndryshueshmrive sht i nevojshm t trajtohet edhe pr poetin e Malsis s Madhe, t para gjithnj n dritn e shprehjes s ideve e t tipologjis krijuese letrare dhe t stilit e t mjeteve t tjera shprehse artistike. Pasi edhe n kt krijimtari, ashtu si te shkrimtart e tjer, ka nj vakum prshtypjesh, mbresash e prsiatjesh t pa akumuluara e dokumentuara nga prceptimet e ndijimet individuale n udhtimet e ndryshme brenda e jasht vendit, prve vizits n Stamboll e n Pej t Kosovs. Megjithse sht e ditur, se edhe pr poett e shkrimtart, rastet e udhtimeve brenda e jasht vendit kan qen jo t pakta, sidomos pas hapjes s kufijve nga 90-ta e deri m sot. Prandaj vmendja poetike sygjeron pr cilindo se ky lloji aktiviteti me rndsi t pazvendsueshme kulturale dhe emancipuese nuk organizohet mir pr arsye t ndryshme nga ne shkrimtart me synime, tematik e problematik t menduar me kujdes q aktivitetet e ndrmarrura tu shrbejn arritjeve kulturale n at hapsir kohore t planifikuar. Fjala sht q mundsit individuale, shoqrore dhe materiale t afrohen sa t jet e mundur n shrbim t ktij qllimi, duke i dhn prparsi procesit t njohjes e t prjetimit t prvojave t reja t panjohura. Personaliteti i ditur Samuel P. Huntington pr procesin e njohjes na jep nj kshill t menur me nj sentenc filozofike se ne nuk mund t dim se kush jemi, vetm kur e dim se kush nuk jemi...430 Megjithat mjaft cilsi t mira t krijimtaris letrare t ktij poeti i kan dhn hov sensit krahasues me motrzimin figurativ t krijimeve t autorve t tjer, duke u prpjekur pr t mnjanuar sa ka qen e mundur t steriotipeve letrare dhe t manjerave q prodhojn rregulla e praktika t vjetruara pr teknologjin e krijimit. Ky sht nj prkushtim dhe nj prgjegjsi e dukshme e tipologjis krijuese t Nikolla Spatharit, Shpendi Topollajt, Agim Doit e Vladimir Mus, t cilt vijn n letrsi nga profile t tjera intelektuale, jo letrare. Dhe kuptohet q boshllqet profesionale gjuhsore kan ushtruar ndikim jo t pakt dhe jofavorizues me vshtirsi e pengesa t ndryshme pr krijimtarin e tyre letrare. Por talenti, dashuria e prkushtimi ndaj letrsis dhe ndjenja e prgjegjsis qytetare kan ar prpara n prodhimin e ksaj psurrie t mirqen artistike me vlera t dukshme estetike, fal redaktimit shum profesional t Herona Spatharit dhe t poetit t talentuar Agim Bajrami, pr t clin me dy-tre poet t ri durrsak e mirditor shpresoj t ndalemi nj her tjetr. Ky shembull guximi, pasioni e dashurie pr diijen e prforcon bindjen se procesi i t msuarit vazhdon gjat gjith jets. Dhe pr t krijuar e dhn kontribute t muara pr letrsin shqipe nuk sht asnj her von dhe as e mjaftueshme pr kulturn ton kombtare. Prandaj edhe refleksionet e Nikolls n fushn letrare duken jo vetm n tre librat me poezi, por edhe n krijimtarin pr fmij, veanrisht tek tri poemat e botuara dhe t tregimeve e monografive t ndryshme. Nuk sht e vshtir t bsh dallimin krijues midis poezis s kultivuar dhe asaj t gurrs popullore me njohjet konkrete dhe pamundsit e skajimit infinitiv t tyre, me obligimin pr t qen sa m origjinal dhe me prballjen me vshtirsit pr t mbetur i till, me motive nga heroika orale e vendlindjes dhe me prpjekjet pr t krijuar nj eleganc poetike n t gjitha krijimet, veanrisht n ato pr fmij ku gjuha e komunikimit letrar ka kuptueshmrin dhe pshtatshmrin e nevojshme, ka ua rrit vlerat estetike ktyre krijimeve me tem historike e jetsore. Drama e hidhur e migrimit ka ln vraga mjaft prekse edhe n shpirtin krijues t ktij poeti, i cili e derdh me ndjeshmri e qndrim t prcaktuar n vargje me nivel ideoestetik mjaft t knaqshm artistik. Po ashtu mbresat estetike ai i shpreh edhe pr rrugtimin me flamur n dor npr shkrepat e malsis t shtat flamurtarve t heroit t popullit Ded Gjon Luli, pr vizitn n Stamboll apo n varret e Rrmajit t Shkodrs dhe pr kthimin e kosovarve n trojet e tyre pas vitit 1999, sa edhe zogut t pyllit i jep nj kshill t ngroht miqsore.

100

 ikin lart malit ashtu me furi? Shtat trima mbi gur porsi shtat stuhi! Se hedhin osmant plumb edhe trbim, por nuk mund t vritet Shqipja n fluturim. Dhe kshtu do t kthehej tek kto stalagtite, ku derdhen ujvarat npr rreze drite.431 Kaluam urn e Bosforit kur perndimi poza t uditshme po bnte. Europa dhe Azia przien kufijt e muzgut, hna u nda n dy kontinente.432 M lini ktu n viset e largta t braktisjes, te mshtekna e cunguar nn britma suferine, ku mungon fatalisht intimiteti i pritjes, ku ska m vend as n heshtjen time.433 Mos harro ta marrsh me vete kngn kur t iksh nga mikpritja e lisit! Ti mund t fluturosh n qiej misterioz gjer te pjerrsit e malit t Sizifit. 434 M fal, pshprita! Po iki larg, mos u zemro prej meje. Nj dit do t kthehem te kta qiparisa dhe s do iki m, do rri pran teje...435 Si ta l kt vend, lulet edhe barin... Porosin e nns pr ti prekur varrin?!436 Ikn djemt... I lan t shkreta shtpit dhe kopshtet ku elin lulet e pjeshks, si ln dallndyshet folet npr streh n fund t vjeshts.437

101

Prmbys nn yje i vjen dhe i ikn valika toks. Ndrsa shqiptart t hutuar kontinentesh mbjellin e korrin arat e bots.438 U mbush me kng fusha e Metojs, N bjeshkt e Peklens bien iftelit. Po kthehen t gjith atje ku jan trojet, Nj valle e madhe po tundte shamit...439 Shpirti i poetit t ri Xhevahir Cirongu ka akumuluar mbresa shum t ndjera e prekse pr migrimin si nj plag e hapur pr popullin e vendin ton. E si duket kjo e rrmben fluturimin e muzs s tij duke mos e orientuar shum te udhtimi jasht vendit megjithse edhe vet ka migruar q hert n Greqi apo brenda vendit, t cilin e prjeton me lnien e luginave e t shpateve t Tomorrics pr ti kredhur ndrrat n kaltrsin e qilimit t blert pran brigjeve t Adriatikut ktu n gjirin e Durrsit t lasht historik. Ndonse pr vlerat, vshtirsit dhe dobit apo pasojat e udhtimit nuk na jep shum informacion poetik, zemrn e tij e kan prekur shum dramat e tragjedit q shkaktoi migrimi i viteve 90-t, t cilat prpiqet ti hedh n letr me vargje t ndjeshme nga ana estetike duke shpalosur edhe vlerat e thjeshta artistike. Nuk t bekoj o dh i huaj, Lotin e hidhur te ti derdha...! M prit e dashur vendlindje me mall t djegur t erdha! U ngjajm zogjve shtegtar q enden rrugve t bots. Kthehuni shpejt o mrgimtar, nna qan te pragu i ports!440 Lulet me lotin e kripur ran n fund t detit! I puthn me radh shpirtrat e vdekur!441 Nna priste djalin, Vinte nga kurbeti. Syri lshon lot, Qante edhe deti! Loti plag e dhembjes, Lag e r n tok! Trageti po afrohej, Dhimbja rnd n gjoks!442 Syri lot e shpirti plag, zemra t grish: eja prap! Prag m prag e der m der t presin prindrit e mjer.443 Krijuesja e talentuar Merita Thartori problemin e udhtimit dhe t kurbetit e trjaton me nj dyzim t thell shpirtror duke shprehur mbresat vlersuese pr udhtimet bra, por edhe dhimbjen e thell pr migrimin fatkeq. N vargjet e poezive t pakta q ka botuar njihemi me mbresa, emocione dhe prshtypje nga udhtimi n bregun dalmat e n Jal t sarands, duke

102

mbyllur me kaq rubinetin e meditimit poetik pr ta hapur me informacione t reja poetike n t ardhmen q kemi prpara. Megjithat pr lott e hidhrimit q u shkaktuan nga shkputja e nj pjese t qenies son prej atdheut mm, muza e frymzimit ka qmtuar vargje ku ravijzohen grafikisht e shpirtrisht mbresa, emocione e pshtypje me shije t kndshme estetike, t cilat prcjellin te lexuesit dramaticitetin e plagve t mrgimit. Linjat shkurtohen, shina q kryqzohen, turma q meditojn pr trena ekspres. 444 Shkmbinjt i falen frymmarrjes, Kmbana e plazhit t Petrovacit fton djalin Mars t josh buzt e Adriatikut me kpuc lodrtari, vashn lotart t mbretroj!445 Bota e marrzive martesore: kulme, dfrime, gjakosje dhe si ngaher stacioni i blert do t mbes!446 Rrotull bots yllsia prkundet ninulln e stinve t stis. Njeriu pagzuar prej vetvetes drejt udhtimit q dielli nis!447 Lam pas Jaln, mrekullin e Zotit e t robit. Lam pas kulmimin blu, prplasjen e valve pas e lam. Shkmbinjt nnujor n revolt, pr t puthur puhizn e par. Lam pas shallin e prshndetjes, faqen e kodrs dhe vesn e lar, bukn e bardh plot shije t jets... vizitort tek kmbehen varg e varg!448 Duam t jemi ato q ndjejm, Shpirt-lir, t qeshur, t zot... O bot, udhtimi njerzor sht i shkurtr, vjen shpejt asti kur mbaron.449 Toka me brazd t verdh... Mngjes me misr t papjekur. N pjesn e buks, kallzat kan mbushur jastek vajzrie.450

103

Ullinjt prshndesin n pragun e trojeve t pleqve himariot, Lumturuar shtpive t reja t djemve, q prtej kufirit u thon: mirmngjesi! Bukuris s qafs s Vishs humner!451 Duaje atin e braktisur, t prvluarin shpirt n mrgim. Dhe kurr mos u end pa dashjen, pa emrin e lodhur njeri!452 Mrgim, o djall! Nga foshnj barku e gjete burr. Mrgim, o zjarr, q pjek thell mallin! Shtrig marrosur kohve, ndal!453 (M. Th.,po aty, fq. 61) Dhimbjet e shpresave m uan n bjeshk, ku udha sm oi kurr. Nga gazi i pyjeve u przhita dhe brengs i bra udh!454 Theksuam n fillim t ktij kapitulli lidhjen e ndrvarur dhe bashkvepruese q duhet t ekzistoj midis udhtimit e filozofis s krijimit dhe natyrs me dashurin si virtyt njerzor, nga e cila ka lindur e sht zhvilluar shoqria njerzore. Spektri shumngjyrsh i dashuris sht shum i gjr, pasi nga intensiteti i saj ajo ndahet n disa lloje, t cilat prodhohen prej akumulimit shpirtror brenda thelbit t veprimtaris njerzore. Prandaj ajo na paraqitet si dashuri q nuk njeh mosh pr Hyun e shenjt, atdheun e vendlindjen, pr familjen e bashkshortt, pr fmijt dhe miqt e shokt, pr natyrn (florn e faunn) dhe Kozmosin me t gjith planett, pr dijet e teknikn, shkencat dhe artet, pr punn e profesionin dhe sportet e ndryshme, si dhe pr t ardhshmen. Stendali i madh francez na mson: Dashuria pasionante sht...piktur ku gjithka duhet t ngjyroset me ern e trndafilit q t rrezatoj prvoj shoqrore, shije t fort dhe knaqsi t madhe...N thelb duhet t ket zgjuarsin e pjekurin q t vihet prball interesave t ndryshme. Kurse dashurikat jan shprehje dhe prshtatje e interesave meskine individuale...jan nj dashuri e zbrazt...Po t ua heqsh kt rrob dashurikave, ato u ngjajn nj t porsalinduri t dobt q mezi mund t mbahet n kmb. 455 Nisur nga kuptimi e reflektimi n realitetin ton aktual t ktij msimi t muar, interpretimi i drejt psikosociologjik dhe botkuptimor e artistik na jep shembuj t mirpritur, por edhe t till q duhen korigjuar e prsosur pr nj jet m t shndosh familjare e shoqrore. Prandaj theksi duhet vn te motivet nga nisen interesat meskine individuale t dashurikave, hobia personale e t cilave jan: nj femr e bukur, nj makin ose aeroplan, nj kafsh shtpiake apo objekt i veant q nuk e kan tjert. Kto raste q duken t lumtura nuk e kan kuptimsin e plot, pasi knaqsia fizike mbshtetet e prforcohet nga zakoni dhe vesi, ku spikat borxhi q i kan viktimat e tyre knaqsis pa frena e t pakontrolluar, e cila motivohet nga euforia, mendjelehtsia dhe veprimet e pa ekuilibruara t berihajt. Ato mund ti prmbledhim n disa faktor: si trheqja pas favoreve e posteve, pas pars e mburrjes q himnizon cilsit personale dhe bukurit fizike, nga mungesa e arsyetimit t qndrueshm logjik q fluturon drejt ekzaltimit ndjesor dhe nga mosplotsimi i nevojave organike t shpirtrave t but q preken nga kureshtja e iluzioni dhe paragjykimi, nga zhvillimi

104

disproporcional i organizmit dhe nga mdyshja e jets s zhgnjyer e nga peripecit e keqtrajtimit, t cilat i ojn partnert n humbjen e shpresave dhe t besimit pr nj jet m t mir me knaqsit e nevojshme. Te partnert gjakftoht e me kulturn e nevojshme, t matur e me pjekurin e duhur lindin besimi dhe shpresa t fuqishme pr nj dashuri t fort, t bukur e t qndrueshme midis njri-tjetrit. Tek ata q dorzohen shpejt mungon frymzimi i dashuris pasionante (t qndrueshme), e cila preket nga mungesa e durimit pr vetprmbajtje e vetkontroll t prditshm, t cilat i shfrytzojn dashurikat si dfrim erotik sensual i radhs. Nj shkrimtar francez theksonte se do poet i madh me imagjinat t zhvilluar sht nj njeri i ndrojtur..., pasi u trembet njerzve pr ndrprerjen e ndrrave, se sht shum afr dashuris pr shkak t zakonit q ta ushqej shpirtin me ndrra mallngjyese dhe pr t kundrshtuar vulgaritetin.456Kuptimi, interpretimi dhe zbatimi i drejt i ktij msimi lidhet me nivelin e lart kulturor q duhet t ket do krijues. Pasi edhe n ndrgjegjen e tyre ndodh procesi i dyzimit, i cili ka n thelb zhgnjimin q kur del nga lvozhga e gjen kushte t pshtatshme zhvillimi, ai mund t bhet edhe i dmshm pr marrdhniet e ndrsjellta jo vetm nga veset e individve, por edhe nga rrjedhojat e jets q krijojn prplasje e largime t skajshme e t pa dshiruara pr interesa t caktuara. Kur flasim pr dashurin n aspektin psikologjik, familjar e sociologjik, kemi parasysh at erotike, bipolare dhe seksuale me forc magjike t lasht. Ja si shprehet Raviku, personazhi i romanit Harku i triumfit t Remarkut, se...Ajo nuk ngre vetm ylber ndrrash n qiellin gri t t vrtetave, por sht e zonja t praroj me drit romantike edhe nj grumbull plehu...Nj mrekulli dhe...nj qesndi e mendur...457Ky citim shpreh nj pajtueshmri pikpamjesh me Tolstoin e madh rus se dasshuria e shpirtit njerzor, n kundrshtim me arsyen, krkon zbatimin e ligjit natyror.458Kshtu ka ndodhur me botn shqiptare q n fushn e dashuris ka patur koncepte tab mjaft anakronike, patriarkale e konservatore, sa at e uanin mkat. Reflektim i tyre ishin mungesat gjat ndeshjes me t papriturat e jets, ku dyzimi sht shfaqur me skajshmri t mprehta tjetrsimi te mosha e persona t ndryshm. Me kto shpjegohen histori dashurie sensacionale pr marrdhniet intime t ndonj politikani e pushtetari, afaristi e intelektuali, krijuesi apo artisti. udia bhet e ndjeshme, pasi n monizm ishim msuar m tepr me ann dekorative e panegjeriste m t pastr e m t fsheht t shfaqjes s ktij problemi t virtytshm. Tani q ka fituar qytetarin dashuria e lir si pasuri shpirtrore, poetike dhe njerzore, n mjaft raste duket se jan harruar injoranca me veset negative e kushtet ekonomiko-shoqrore q u krijuan, t cilat solln n mnyr t pakontrolluar hapjen me emigracion e teknologji mediatike dhe me grryerjen e disa karaktereve t dobta t personalitetit n persona t ndryshm. Detyra e kritiks letrare nuk sht q kto dukuri ti prligj, as ti mbaj t fshehta e t kyura, por q krijuesit ti kuptojn e t ua shpjegojn edhe t tjerve me krijimtarin e tyre si emancipim i ndershmris, si progres e si liri shpirtrore e vetprmbajtur, e vetkontrolluar dhe si stad kulturimi n baz t prirjeve e kritereve aktuale t bashkkohsis historike. Pasi sht e ditur q njeriu ka nevoj pr t gjitha llojet e dashurive njerzore q ta ngrohin shpirtrisht e ta madhrojn personalisht. Aktualisht sht e domosdoshme q ajo t kuptohet thellsisht e gjrsisht nga ana shkencore, psikosociologjike dhe moralo-shoqrore, se ende vrehen paqartsi gjat procesit krijues pr dallimin midis erotizmit dhe shthurjes gjer n skajshmri t sensualizmit. Krijuesit e dijn q erotizmi sht dukuri etike dhe estetike e shndosh kur zhvillohet n baz t ktyre principeve q theksuam m lart, pa e ngatrruar me sensualitetin e paplqyeshm e t frenuar t prditshmris. Forma e krijimeve me knaqsi t paprmbajtura, rrahje zemre me frymmarrje t mbytura, mallngjime e drithrime t stuhishme, ethe e pikllime t prlotura apo flijime tragjike, gjithmon ka qen e dmshme pr jetn e shum personazheve letrare. Prandaj mirkuptimi krkon vmendjen e cilitdo q kthjelltsia e logjiks ta ngul kujdesin te kalitja e vullnetit e kmbnguljes, te mprehja e zgjuarsis e forcimi i ndershmris s karakterit, te disiplinimi i vetkontrollit e i vetprmbajtjes dhe te kuptimsia e plot e emancipimit e kulturimit gjat prodhimit t krijimtaris artistike.

105

Largimi prej syrit t mirsis sadopak shkarazi nn hijen e qiparisave, mbi flatrat e flladit t mbrmjeve dhe nn ylberin e ujvarave ose nn rrezet e arta t hns e t Diellit t fuqishm, t bhen shkaku kryesor i nxitjes e i realizmit t nj frymzimi logjik me prmbajtje dashurin e pastr erotike n kuptimin e mirfillt t fjals. Pasi e kundrta, largimi pr dfrime t skajshme, na ka sjell edhe ndonj rast t mos mishrimit dhe mos zbatimit t virtyteve t msiprme nga ndikimet e presionit t fuqishm t interesave meskine individuale, t cilt i ushtrojn dashurikat e auditoreve, t plazheve e kaubeve t lulzuara, t peisazheve e ekskursioneve mahnitse. Pr rrjedhoj debulesa e tundimit virtual na ka dhn edhe krijime t tilla q e ngatrrojn padashje stacionin e bukur e t magjishm t lumturis s dashuris s vrtet, me rastet e pakndshme t sensualitetit t skajshm. Dashuria lind dhe pushton jo vetm se sht e fuqishme nga impulset e vetdijshme psikologjike, sociale e biologjike, por edhe se sht art nga tabani etik e prkushtimi serioz dhe nga dinjiteti e karakteri i fort si aftsi menaxhuese e ndjenjave m fisnike t njeriut. Prandaj shkenctari i shquar Zigmund Froidi na mson se Jeta dashurore e njerzve...mbetet e ndar n dy drejtime q parashikohen nga arti si dashuri qiellore dhe toksore...Ata nuk lakmojn atje ku dshurojn dhe mund t dashurojn atje ku nuk lakmojn. 459Duke e analizuar e zbrthyer kt prfundim shkencor, rezulton se dashuria vyshket kur i mungon mishela motorit ose kur e nprkmb ai q e mbart prej dyzimit, pasi doemos duhet nj grua t fryj mbi ty q t bhesh burr,460thekson menuria e Zhyl Mishles. Ktu del detyra ta ruajm pr vete dashurin nga ngacmimet sensuale e t xhelozis, nga privilegjet mashkullore e falsiteti i superioritetit, nga ndjeshmria e paprmbajtur e vrarja e shpirtit me presione, keqkuptime e veprime ordinere dhe nga veorit e karaktereve t dobta e mungesa e komunikimit apo e investimeve t domosdoshme pr mbajtjen e saj gjithnj t pastr. Shformimet e vetdijshme ose instinktive, t ndrlikuara ose me karakter etik n kt fush, vijn nga diferencimet e moshs, dallimet n edukat, n kultur e n prvojn e natyrs biologjike ose nga forca e lidhjes midis dy partnerve. T gjith kta faktor me shenjat e shfaqjes e t zhvillimit dhe me pasojat rriskuese kan nxitur e ndikuar ndjeshm edhe zhvillimin e letrsis erotike q plotson ndonj boshllk njerzor, duke stimuluar nj far mjeshtrie e prfeksionimi pr nj kategori jo t vogl simpatizantsh apo t preferuarish. Pikrisht pr kt arsye mos njohja e prvojave t shumta letrare q i trajtojn kto shfaqje i len shteg krijimit t poezive me vargje q predikojn marifete, sajime e mjete teknike virtuale t llojit t dashurikave, t cilat e kthejn sinkronizimin e krkimit sensual n qllim n vetvete, q ti duket lulja e tjetrit m aromatike se ajo e kopshtit t vet apo pelikani i dikujt m i bukur se ai i rezervatit t tij, pr t rendur me vrap drejt tyre. Kto kan krijuar koncepte t tilla vulgare q e lshojn mburrjen e demonit t livadhis n merat e dashuris naive ose sensuale me nj kurajo t mendur drejt nj artikulimi gjjoja poetik pr t qen gjithmon n vend t par n frontet e erotizmit. Nj ndr personalitetet e ditura q e ka trajtuar problemin e erotizmit n dashuri, sht edhe Francesko Alberoni, i cili na mson se sht e vrtet q dashuria zhvillon krijimtarin, inteligjencn dhe aftsit t prballoj problemet n rritje e zhvillim. 461Pikrisht nga funksioni i saj jo vetm intim e njerzor, ajo zen nj vend parsor n krijimtarin letrare, meq nj vepr pa nj fabul t nj lloji dashurie mund t quhet si nj gjell pa krip apo si nj tunel pa shklqimin e ndriimit virtual e mendor. Prandaj edhe krijimet poetike n prgjithsi, por n veanti edhe ato t krijuesve t dy trevave t lartprmendura i kan rrnjt n tematikat e problematikat jetsore e shoqrore me t tra shfaqjet e ndjeshmris q akumulojn takimet e udhtimet, shoqrit e miqsit e sinqerta, veprimtarit e ngazllimet kolektive dhe prjetimet e frustimet njerzore. Edhe ato pr dashurin si virtyt fisnik apo si virtualitet erotik, prve ekzaltimeve ndjesore dhe emocioneve pasionante nga faktort q trajtuam m sipr, prshkohen nga florishencat erotike dhe nga knaqsit intime apo dhimbjet shpirtrore. Poett meditojn bukur nn ballkonet e dashuris dhe me nj shkurtsi vale poetike t ngjeshur e drejtprsdrejti shprehin ndjenja e mendime, ankthe e shushurima, pshertima dhe prrenj euforie me lvdata pr hyjnizimin e hijeshis e t bukuris femrore dhe t zjarrit t dashuris.

106

Nj thnie e urt na mson se viti pa pranver i ngjan jets pa dashuri. Pasi ajo e mban kt n lvizje t pandrprer dhe bn t mundur q domosdoshmrisht hapsira kohore t lidhet me gjendjen reale t shpirtit e t zemrs s njeriut. Me t drejt dijetari Tuper thot q dashuria sht tr nj libr n nj fjal, tr oqeani n nj pik loti, shtat pal qiej n nj shikim, furtun n nj pshertim, rruf n nj prekje, nj mij vjet n nj ast.462Po ti analizojm ve e ve dhe s bashku tr kta element semantik nuk mund ti shmangemi faktit q krijuesit jan pa prjashtim mbartsit, psuesit dhe pruesit e ndikimeve, t pasojave apo t mirave q prodhon ky fenomen te bota e tyre poetike dhe te ndjeshmria e lexuesve. Prandaj edhe poett tan, ciltdo qofshin ata, si qeniet m t ndjeshme njerzore t formuar me ndrgjegje t ndryshme letrare q n hershmri e deri m sot me krijimet e tyre kan luftuar me fjaln magjike e mjetet e nevojshme artistike pr ta njohur, zhvilluar e forcuar dashurin intime njerzore, prve llojeve t tjera t shfaqjes s saj. Me kt spektr t gjr meditimesh lirike popullore e qytetare pr kt ndjenj fisnike poeti Gjok Beci ka krijuar nj profil t veant t vetin n prshtatje me dhuntit natyrore e me dukurit e realitetit malsor ndryshe nga t tjert. Prandaj n kt vshtrim e sheh ai procesin e forcimit t saj t lidhur me prkushtimin njerzor pr t prballuar pengesat e pakaprcyeshme q dalin gjat rrugve e shtigjeve t mbijetess, t cilat e kalitin at edhe m shum. Lirikat e shumta t tij plot ndjesi t mbla shpirtrore gurgullojn nj lirizm t kulluar me knaqsi q prshkohen nga nota idilike, por edhe ngjyra e shije pastorale nga ku sht rritur vet ai dhe do t kalojn vite e nuk do t harrohen. Kte fenomen psikik t gjenezs e largojn prshkrimet magjepse pr hijeshin e bukurin femrore, fintet trheqse t veprimeve komplimentuese t tyre dhe dialogimet ekzaltuese t ngjizura me ndjesi t forta poetike midis t dashurve si pllumbesha e fjals s mir, si lule bora e si zambakt n gur, si Hirushja e veanrisht Jelinoja e t tjera. Dhe vargje t tilla t prekin telat e shpirtit. N mngjesin e ksaj jete dashurova ve me besim. Pak pr ty e pak pr vete, jam robin e shpirtit tim... Un kam lindur nga dashuria dhe si ajri, pra, jam pa faj. Do ti rris ndjenjat e mia Si zambak t bardh n maj!463 Duke na dhn nj dialog t ndjeshm ngjizur me peisazhin e bukur pastoral, ku hna e Valmori dhe lulja e bjeshks kundrojn e shprehin lajtmotivin e besnikris ndaj dashuris s iltr. Kam n dor nj lule bjeshke, Lum e lum paska nj er! Do t ia fal me nj buzqeshje djalit q kam dashur prher...464 O han, mori han, nuse e bukur pr oban! Nuk t kam zili aspak, hann time e kam n fshat. Kur qesh cuca ime, digjet hana para saj edhe dimri bhet maj!465

107

I thash zogut t bjeshks kangn o. Sa tzbardh drita, larg mos e krko. Ta ka marr kjo buza e belunazs- o. Mos ban hoka djal i dads o, Besa nuk ja mora kangn zogut o, Un ja mora zemrs q m do.466 Pr Gjok Becin dashuria nuk sht vetm bozhur e as lndin e lulzuar me prushin e trndafilt t ngjyrave mahanitse q bien mbi faqet e hijeshis femrore. Por sht edhe poezi e prjetshme q n do zemr nj her troket. Dialogu i poetit me kt fisnikri q sjell dy gzime n nj dit nuk ka t sosur, pasi ajo jeton edhe mbi nj plis t blert e nj bot t tr na dhuron duke na falur kaltrsin e pshprimn e dallgve t detit, sa bn q t ecin bashk dy vet plot nj jet, sa laureshat e msojn kngn nga buzt e saja dhe mirsia e ngrohtsia q ajo liron bashkon edhe dy male prqafuar me ylbert e mbrmjeve t purpurta. Pasi personazhi i dashur i poetit Lauresha, kngtaria e bukurive natyrore, zgjon male e kodra duke i ndezur zemrat flak e prush, se si bilbilat q ka Shkodra n Shqipri si ka askush. Ndonse zemrn e tij e mundon heshtja e asaj q nuk sht m, e cila e mallngjen deri n kufirin e prlotjes, sa kujtimet e bukura e prvlojn pr nj ast deri n humbjen e sensit t kohs meq dita i duket m e gjat s t tjerat. Megjithat ai guxon dhe kuraja gjen forca t jetoj pr t mos i harruar asnjher dashurit e kaluara pr njerzit e shtrenjt t do zemre njerzore. Sa konkret e i ndjeshm, sa i ngroht e shejtar ka qen dhe sht ky poet, i cili nuk e prfill unin vetjak para ndjesive t zemrave t tjera njerzore. Dhe kt mnyr t knduari kaq mbl e kaq ngroht me mblsin artistike t shpirtit t tij madh, i cili ka qlluar vetm motivet m t przemrta t erotizmit njerzor pr t shprehur dashurin e iltr e kaq t ngroht pr do shpirt njeriu, e tregon m s miri telefonata e nj nne fierake pr kngn e tij Sa m mungon, melodia e s cils ia kishte larguar dhimbjen sapo e kishte dgjuar nj nat nga televizori i saj. sht e udhs dhe shum e nevojshme ta prmendim kt dialog dhimbjeje tepr t ngarkuar emocionalisht midis poetit e ksaj nne t fisshme, pr t gjith ata q pjekuria e niveli i tyre i lart artistik ende nuk i kan uar n rrugn e nj letrsie t vrtet erotike artistike q t mos merren me yklat e dashurikave, por me fenomene shpirtrore e njerzore. Pasi me kto nuk mund t bhen krijues t zot e t denjt pr ta merituar cilsimin e lart magjistar i dashuris. Sepse magjistart e vrtet asnjher nuk knduan me fjalorin e varfr, t that e mburravec q i ka mbetur n maj t gjuhs un e ti bm kt ose at aventur nn velin e dashurikave me shterpsi shpirtrore e pa t ardhme njerzore. Por vetm me unin poetik t atij niveli t lart estetik sa na kan dhn prgjithsime me vlera t mirqena artistike. Pa u vonuar, po japim prmbajtjen kuptimplote t ksaj bisede telefonike, e cila e pyet tre her radhazi me ngulm: Mirmbrma! Kush je? Jam nj nn nga fieri. Mos t duket e teprt. Mezi ta gjeta numrin e telefonit. Ti je autori i kngs Sa m mungon? Vrtet ti i ke shkruar ato fjal? M ke br nj nder t madh! M ke ngjallur djalin q m iku pa u ndar me t! E piu kurbeti xhanin e nns! Dhe ti ma gjete fjaln q m ante muret e shpirtit: Sa m mungon! Sa m mungon! Kam krkuar me lak e me gjak, si i thon, dhe ta gjeta telefonin pr t falenderuar me mirnjohje nne! Nuk kan t sosura mungesat tona, bir! Por kjo e djemve q na i piu deti e kurbeti nuk paskan sua! Faleminderit edhe nj her ty q e shkrove dhe atyre q e knduan mungesn e t shtrenjtve tan!- prfundoi ajo urimin e saj fisnik e njerzor. Pra nj prgjithsim i till artistik kaq i ndjeshm e realist i kndon mungess s nns e t bashkshortes, fmijve ose t dashurs dhe t afrmve t shtrenjt apo miqve e shokve t dashur. Ajo kng, si shum t tjera t lirikve t mdhenj, nuk veon asnj, por i strehon n at hapsir t vogl t zemrs s madhe t do njeriu, se ajo ka vend pr t gjith. Kjo sht nj nga llojet e dashuris m e sinqerta e m e iltrta, m e ndjeshmja e m e bukura dhe m e ndershmja q i fisnikron e ngushllon zemrat e shpirtrat, t cilt vuajn nga prjetimi i saj.

108

Dhe ujvarat e lirikave t krijuara nga ky poet vazhdojn t rrjedhin me ligjrimet e tyre prskaj fletve t zambakve gjithnj t mbla, t bukura e t ylberta n lumin e bukur t letrsis shqipe me nj knaqsi t veant estetike. Ma ke qafn si gastare, Baj me t fol, sdi pse m vjen marre. Baj me t prek po m dridhet dora sikur ngrin mbi lule, bora. Fluturo si nji pllumbesh, se t gjej kudo q tjesh. Mos shko larg, moj bukuri, se sm ndrit dielli pa ty!467 Si ta ndaloj ern, si ta shkrij at bor? Prit or djal pranvern, sa t luloj nji moll. Kur sheh gushn tande, bora shkon e shkrihet. Besa ver as dimn pa ty nuk po m rrihet.468 Del syzeza n maj t shkamit, zbret kadal si thllanz prej malit! Thot obani t kam krkue shtat kodrinat i kam kalue... Ti m krkon, un t krkoj, tufa pse spo ndalet? Zanin tand kur ndigjoj, bora shkrin nga malet...!469 Kur ishe ti n jet me ne dhe dita vet ish ma e gjat. E sot q heshtja e dheut je, m ngjan se ska m or t sakt...! Dhe pse nuk je tani m ngjan me oqean q s di pse fle! Dhe do guxoj ta lehtsoj! Dhe do jetoj t mos harroj sa m mungon!470

109

Dit pr dit kur shkoj n pun tuj mbjell misr, tuj korr grun, Kur pr shkoll mbramjes kaloj, nj Zambak prher takoj. Pran Zambakut pr nn dardh shkon e vjen syzeza e bardh. Hapi flett more Zambak, mbushe rrugn e ndale pak, sa ti them dy a tri fjal pr dashnin - Zambak t bardh.471 Jelinoja s kishte zemr, Ja kish marr trimi me z. I la peng mallin e ndezur, Shkoi n luft e serdhi m. N prehr nne nuk je ulur, N veri ik e bil n jug. ishe ti, moj nimf e bukur, Nj her ag e tri her muzg? Zemr djegur Jelinoja hyri thell n kngt e rralla. Hyri prilli, shkriu bora Dhe riviera ndr qepalla.472 Jo vetm kaq. Kshtu ndodh edhe me poetin Preng Cub Lleshi, i cili ka zgjedhur kndvshtrime t tjera pr t dhn prmasat e dashuris q njerzit ta duan njri-tjetrin, edhe krojet e lndinat, edhe yjet me hnn, edhe xixllonjat me lulet shumngjyrshe, edhe kngtarin e magjishm-bilbilin me epizmin e malsive q kalit karakteret njerzore pr t prballuar mbijetesn. Prandaj zemra e tij rreh n sintoni me ngjizjen e ndjesive shpirtrore poetike brenda bukurive magjepse natyrore, duke na sjell n kujtes mesazhin e qart se pa lidhjen me gjithka q t jep toka, ku i kemi rrnjt, nuk mund t realizohet asgj, domosdoshmrisht as pllenimi fisnik i dashuris njerzore. Prandaj edhe poezit e tij gurgullojn t mbla npr lndina pran krojeve t ngjizura me kaltrsin e qiellit dhe freskin e flladit t bjeshkve, me ligjrimin e ujvarave e t dallgve t furishme, me pjalmin e luleve e mornicat e fshfrims s gjetheve dhe me valzimin e kallinjve t grurit e me hapat e dituris n shtigjet e t ardhmes. N kultin e ktij poeti, si dhunti shpirtrore, ka qen e mbetet atdhedashuria e rilindur me nj kndellje n formn m t skajshme dhe lira njerzore pa asnj kompromis politiko-filozofik, humanizmi altruist i zhytur n drejtsin e barazis s plot shoqrore q deri tani nuk sht arritur asnjher dhe prkushtimi i skajshm pr t shkuarn pr ti shkrir energjit mendore n vargje t fuqishme me pathos emocional e larmi estetike q t kumbonin e shfaqeshin si bomb e flamur me varg t latuar mir, ashtu si shprehet vet poeti duke cituar porosin e korifeut t letrsis sovjetike Vladimir Majakovskit. Lartsit jan dashuruar me dritn, ne jemi dashuruar me lartsit. Dhe maja t larta kur ngjitim, fytyrat na lahen me drit!473 Kur shikoj qiellin... ndrra krah m fal. Syzezn e shoh si n pasqyr,

110

e shoh te shkoll e re, atje sipr n mal sprkatur me drit hne n fytyr...474 udi me kngn n pranver, mikesh besnike sht ajo! Me zemrn ec ajo prher, me ndrrn vrapon ajo kudo. Ndaj un, si ti, kndoj tani, pr ndrrn time dhe pr ty! Se tjetr nuk dua, m beso, por vetm kng t thur n jet, se kush e di, do vijn ato e do t zjgojn nga gjum i leht. Dhe ti do t bindesh n vetmi: nj zemr thur vargje ve pr ty! 475 Kndo pr qiellin e pr tokn prher me dashuri, q syt tan kurr tmos prloten pr nnn Shqipri!476 Rrezja e zbeht e hns ziliqare syt e tu lehtas i prkdheli. Un thash pa menduar fare: Lulja eli! Ti buzqeshe si nndrr n vetmi e fole si e ndrojtur nerrsir: Do t pres gjithmon te ky bli... Lamtumir...!477 M fanitesh si nj hije, m del nndrr npr net. Mos sht kjo loj dashurie, apo dashuria vet...?!478 U mbyta un n syt e tu, a ti n syt e mi...? Apo t dy ne jemi mbytur n detin Dashuri...?! 479 Mos m fol, moj shtatselvi, pr vshtrimin flak e zjarr! sht fajtor ve syr i zi, syr i zi, moj ziliqar!480 Dhe poeti mrgimtar i Fanit, Ndue Nikolli, e ka hapur burimin qelibar t shpirtit t tij t trazuar pr dashurin rinore me nj poezi si perl t shkruar ktu e dekada t shkuara me nj pathos

111

kaq t mbl e intim si din vet poeti, ndonse n shpirtin e ndjeshm ajo sht rritur n densitet, sht br m e fort dhe fisnikruar m shum nga mesazhet q mbart. Ata sy porsi ylli kur gazmor mi drejton, M magjeps, o moj Hyri e pesh zemrn ti ma on!481 Krijimtaria poetike e autorit t ri Ndue Deda ngrthen n vetvete shum poezi t frymzuara me t gjith elemnett e domosdoshm estetik q shpalosin vlera artistike krahasimisht t bukura si krijimet m t mira t poetve t tjer shqiptar. Nj vend t rndsishm n kt krijimtari zen lirika erotike pr dashurin intime njerzore, ku spikat nj lirizm i holl filozofik, nj iltrsi e sinqeritet virtual me ankthet e brengat q shkakton kjo ndjenj e fuqishme me vuajtje t mbla shpirtrore. sht i sakt vlersimi q ka dhn poeti e studjuesi i shquar Dhori Qiriazi se Poezia e Ndue Dedajt sht mbrujtur me at maj shpirti q bn thirrje pr dashurin ndaj njerzve t toks son.482N t gjitha vllimet e tija me vjersha ky krijues e shmang me kultur letrare unin vetjak, duke i dhn vendin e merituar unit poetik, pr t br prgjithsime filozofike me shije e knaqsi estetike, t cilat ua rritin vlerat artistike krijimeve t botuara jo vetm n vllimin Planetare, por edhe n vllimet e mparshme t shkruara prej tij. Dhe ktu qndron rndsia e problemit q intimitetet shpirtrore t mos trajtohen n mnyr vulgare si gjra personale. Por me zgjedhjen e mendimeve e t fjalve sa m t prshtatshme nga kuptimsia koherente dhe t mjeteve semantike q ato t kthehen n meditime t fuqishme prgjithsuese. Me qllim pr t krijuar lidhje shpirtrore e harmonike t ndjesive intime me vlerat estetike, duke arritur nj perfeksion t shprehjes e t zhvillimit t ksaj ndjenje t madhrishme shpirtrore vetm pran bukurive natyrore dhe problematikave t shoqris njerzore me shije estetike dhe vlera t mirfillta artistike. Akademiku i shquar Ismail Kadarea na mson: Lasgush Poradeci arriti q intimitetet erotike t jets ti kthente n nj koleksion poetik ndr m t ndriturit n letrsin shqipe. Prandaj reflektimi magjeps e ka dehur edhe frymzimin e Ndue Deds pr t mnjanuar trmetin q krijon kjo ndjenj, duke i dhn me mjeshtri artistike t dy ant e s bukurs: t shpirtit e t natyrs. E pa frik mund t themi q kjo cilsi poetike e virtualitetit t dashuris e ka rreshtuar kt poet lirik n radht e krijuesve m t vlersuar e m t plqyer pr vlerat dhe shijet e larta estetike. Ai me nivelin e tij letrar sht larguar nga shtampat dhe klishet e vjetra t erotizmit liberal. Duke u trhequr n sfera t veanta pr t sjell nj frym emancipimi koherente n fushn e dashuris ndaj femrs shqiptare. Kshtu Ndue Deda mbetet pa fjal nga ardhja e idhullit t tij me belbzimet e engjllit q do ti shpalos dashurin e zjarrt, s cils ky i dhuron lumturin e prjetshme. Megjithat nuk rrin pa e ndar me lexuesit edhe ndonj breng t largt q fshihet n vatrat e kujtess kur syt e kaltr nuk e pan dshirn e prvluar q donte t zgjohej e shuhej brenda tyre apo astin sublim kur njeriu mund t vdes nga njeriu lumturisht. Duke marr mirkuptimin e plqimin e poetit n distanc, po japim disa vargje t poezive t tij n mnyr t ngjeshur n formn e zakonshme t vargzimit pr t shkurtuar zgjatjet e tepruara t studimit, ndonse poeti si form t krijimit ka zgjedhur distikun e tercinn me dy e tre vargje. Qenkam aq i ri sa ende... aq i ri sa nuk ia paskam zn shtegun Tanushs s kralit me dhmbt e bardh si gurzit e zallit... aq i ri sa vashat krojesh bien n betejn e lume pr njerin e prap vasha ngjallen pr dashurin...483

112

Prek mermerin dhe se besoj! Por...kjo heshtje m prvaj! Ktu sa her do vij e shkoj botn s kam si e l pa faj...!484 E ka nj cak fjala q m bredh hijeve t epra e br pak pis vetm nga njollat e shpirtit... Vjen lutja e mshpton nga shushurima e ndjenjave, Nga endja e shendja e mundimshme e shenjave... Pres stint t m falin m shum dashuri...485 Vij gjurmve tua t parritura, ngec gjurmve t mia... Di t qaj n heshtje, di t qesh, kjo ver ka syt e tu. kjo ver nuk ka qen vjet...486 Syt e tu, q si bra dot t shihnin ve mua! I krkoj sot e nesr, t zgjohem n ta e n ta t shuhem!487 I humba t gjitha kodet... Sillem rreth teje n t gjitha koht, pemt rrotullohen rreth vetes pema e muzgut shkundet! Dgjoj shushurimn e shpirtit tnd njomur nga etja... tingllonte n buzt e tua heshtja.488 Jemi par gabim n hijen e nj mali, nga hije q shprisheshin ndr ne. Jemi par gabim n fjalt e numrat, pa i gjetur arsyes nj tjetr emr... Jemi par gabim n caqet e moscaqet, pa i kuptuar (humbsisht) thelbet... Jemi par gabim n oborrin e vjeshts me shpinn kthyer nga pasqyra e vetes!489 Bie ajo prher me fytyr kah qielli. Bie ai prher m fytyr kah toka.

113

I vetmi ast kur njeriu mund t vdes nga njeriu, lumturisht...!490 Sm mjaftoi dita pr tu marr vesh me veten, sm priti hirsia e saj as sot! Nga posta shurdhmemece i nisa e-mail: M prit urgjnet. Sot patjetr, jo nesr! ndrra m ka mbetur pezull... T paktn pr ndrrn m prit!491 Poett mirditor Gjok Beci, Preng Cub Lleshi, Ndue Nikolli e Ndue Deda, por edhe Mark Marku, Agim Doi, Dod Pjetraj, Preng Macaj e t tjer q nuk jan prfshir n kt studim pr mos njohje t veprave t tyre, me kuraj qytetare jan prpjekur t bjn nj rrugtim intensiv letrar me synim altarin e poezis q forca e ideve t dshmoj synimet krijuese t progresit realist shoqror, duke korigjuar e limuar me kujdes huqet e tradits pr t lvizur nga pragu i vjetr drejt fronit t modernitetit bashkkohor. Kjo sht edhe karakteristika m e ndjeshme e ksaj poezie, e cila i ka dhn vlera t mirfillta estetike semantiks s ktyre lirikave qytetare t vllimeve t botuara, duke e lartsuar dukshm nivelin ideoartistik t prmbajtjes s tyre. Pra, impulset e kndellura t kujtess historike, ankthet e pajtueshmris sa m harmonikisht me trashgimin e me makthet e realitetit aktual dhe prioritetet dritplota t s ardhmes, shprthejn si lulet e zambakut me nj vrullshmri t natyrshme n shtigjet e frymzimit brenda thelbit t jehut t epiks heroike mirditore apo t magjis s peisazhit t malsive t veirut duke patur si model poett e mdhenj Pjetr Bogdanin, Pjetr Budin, Pashko Vasn, Preng Doin, Gjergj Fishtn, Ndre Mjedn, Migjenin, Gaspr Palin e Martin Camajn. Nj vend t gjr e me rndsi t dukshme zen edhe poezia lirike intime e poetve durrsak me deprtime t thella n guackn e idileve erotike njerzore. N tematikn e tyre prfshihen dramat m t larmishme t dashuris midis partnerve e bashkshortve, si ajo e harmonis e unitetit, e mirkuptimit e ndihmess humane me ndershmrin e pastr t dashuris intime, t dhimbjes q shkaktojn keqkuptimet e mosmarrveshjet e xhelozis, keqtrajtimet e divorcet nga mungesa e komunikimit e mirkuptimit dhe nga tradhtit ordinere q shoqrohen edhe me trinitetin e dhuns apo me flijime njerzore. Trajtimi me nivel ideoestetik i ksaj teme ka sjell nj poezi me nj prmbajtje e form t re t derdhjes s lnds poetike. Kto prpjekje kan shnuar arritje n korigjimin e mnjanimin e klisheve e t skemave t vjetruara, u kan dhn krijimeve t ktij lloji nj fytyr t re q mbajn vuln e liris s krijimit si shprehje erotike q shfaqet me idile shpirtrore pa patur frikn e tabuve t s vjetrs dhe t s shkuars moniste. Krijimi i ktyre poezive apo edhe i ndonj vllimi m vete kushtuar ktij virtyti njerzor me mnyrn e bagazhin kulturalo-letrar t krijuesit i ka dhn nj frymmarrje t re ligjrimit poetik t praktikuar pr t sjellur realitetin e ksaj treve bregdetare me gjith problematikn tensionale, ulje-ngritjet e dyzimet shpirtrore, tepricn e dshirave t ekzaltuara sensuale dhe dramat e mbijetess. Ato jan transmetuar bukur reciprokisht nga jeta e prditshme e njerzve n peisazhin e natyrs organike apo n planett e Kozmosit, t cilt merren si simbole estetike pr vlerat q kan. Me kto dukuri jetsore jan krijuar paralelisht realitete poetike n mnyr krahasuese me nj figuracion semantik t zgjedhur, ku shpirti njerzor prjeton jo vetm kohn diellore me peripecit q krijojn fenomenet atmosferike. Por ato shijohen poetikisht si arom e lulzimit, si zagushi e rrezeve zenitare dhe freski e kaltrsis s qilimit t blert, si lvrim i gjakut n deje ashtu si lngu i ushqimit prej toks n ngjyrn e klorofilit, si trinitet i dhuns shpirtrore me pasoja psikologjike ndaj shpirtit t ndjeshm e liridashs, si intimitete familjare e shoqrore t grshetuara me efektet magjike natyrore q

114

mbrujn pjalmin e dashuris n shumicn e rasteve midis partnerve t veant, se sa t bashkshortve dhe brezave t ndryshm me t gjitha gzimet, hidhrimet e brengat q ajo shkakton si refleksione intime n thelbin e knaqsive estetike. N kto karaketristika t krijimeve t tyre duken qart edhe dallimet e prparsit ku spikasin vlerat e bukura t shum krijimeve apo vllimeve poetike, por edhe ndonj prirje e kamufluar pr t dominuar situatn erotike si gjuetar i rasteve sensuale nn hijen e pems s hijshme e t lulzuar t dashuris. Megjithat edhe me kt diapazon tematike, e ka ndjer shpirti knaqsin dhe mblsin e nevojshme t dashuris n kuptimin modern t virtualitetit t ktij koncepti jetik. Tipologjia e shum krijimeve m t mira i sht larguar primitivitetit t realizimit t ksaj ndjenje n odat e mbyllura, nn dritaret apo streht e vjetra, n errsirn e rrugicave ose pran rrnqethjes se sirenave t trenave dhe larg diskove e teknologjive mediatike, duke pohuar nj lirizm t ndjeshm poetik. Jo se nuk mund t realizohet n kto mjedise, por ajo prfektja dhe e magjishmja arrihet n mjediset idilike q i prshkruajn artistikisht bukur, ku tradita e dashuris thuhet se ka rrnj t shndosha e prgjrata t ndjeshme q kan ndezur zjarre magjike pr t ngrohur shpirtin e fukaras dhe t bregdetarve q banojn e jetojn n gjirin e bukurive t kaltrsis s valve dhe t fushave t lulzuara. Gjith kt ngazllim, kt ndjesi e knaqsi emancipuese, q t prftojn poezit e ktij lloji, e kan thembrn e Akilit t suksesit te farset e fabulave pr bukurit natyrore dhe pr purpuret florishente apo ankthet e dashuris. N vargjet e tyre vrshojn tubimet e dendura t figurave letrare t ngjizura me kursimin e fjals s menur, ashtu si dikur zbriste krenaria shqiptare me lirizmin epik t tingujve t iftelis ose me polifonin heroike t fustanellave t labris apo sikur rend mblsia e jareve t Qemal Krtushs shoqruar me curlet e dajret e tradits fushore. Ky tipar i dukshm i ktyre krijimeve flet pr nj lirik meditative me simbole e metafora dhe metonimi e sarkazma estetike me frym popullore. Gjithashtu ky dshmon qart se kta poet jan prher t dashuruar me njerzit, me tokn, me florn e faunn e saj, me planett e Kozmosit e fenomenet q ata shkaktojn dhe me ndjesit e nj rrethi jo shum t gjr karakteresh, ku zemrat gjejn frymzimin pr t jetuar me epizmin e lirikn popullore dhe me koloritin prshndrits t bukuris apo me mjaltin e buzqeshjeve t iltrsis shpirtrore. Prandaj pohimi pozitiv, pr krijimet erotike brenda kualiteteve njerzore plot vitalitet shpirtror e me shije intime mjaft t kndshme nga ana estetike, sht i pranishn n veprimtarin poetike t poetes Flora Dervishi e Merita Thartori (Kui) dhe t poetve Gjok Beci, Muharrem Gazioni, Preng Cubi, Ndue Deda, Vladimir Mua e Xhevahir Cirongu, t cilt i kndojn me shum seriozitet artistik fisnikris s dashuris pa e tepruar me debulesa panegjeriste e lnime mallngjyese. Meq dashuria si fenomen apo ligjsi shpirtrore e biologjike e riprodhimit t njerzimit sht me diapazon shum t gjr e t gjithanshm n disa lloje q i cituam m sipr. Prandaj mbetet nj magji e shenjt dhe nuk ka shum nevoj pr nj lustrim q i bie shpejt shklqimi, se ligjron vet m mir se askush tjetr. Megjithat e gjith kjo krijimtari durrsake sht nj pasuri sasiore mjaft e begat, pavarsisht nga niveli ideoestetik i ndonjers prej tyre, ku n nj shumic t konsiderueshme fryn nj fllad lirizmi erotik me nj ligjrim poetik t natyrshm, t ngroht e melodioz me kadenc dinamike, gjuh t figurshme dhe mjeshtri me efekte t knaqshme estetike. Te disa t tjera vrehet nj prmbajtje filozofiko-shoqrore, ku del n pah domosdoshmria e sakrificave q t arrihen idealet njerzore, pr ta shijuar jetn me t mirat e peripecit q ajo na afron. Kurse te m t bukurat prmbajtja prputhet kndshm me ekuilibrin dhe mjetet artistike t prdorura me shum mjeshtri gjat procesit krijues. M posht po i hedhim nj vshtrim t shkurtr disave nga poezit m t arrira artistikisht n kt fush jetike. Poeti Shpendi Topollaj paraqitet me nj ngarkes sasiore letrare t konsiderueshme me 6 vllime poetike me 391 poezi, ku 99 prej tyre jan erotike, ka do t thot se ai nga shtypja e trysnis moniste atje i kishte strehuar ndjenjat e ndrojtura pr t balancuar ekuilibrin e prditshmris. Do me thn Kamxhiku i kohs se kurseu/, pa mshir e fshikulloj/, por n nj pik nuk e theu/, se n dashuri mbeti njlloj/, shprehet frymzimi i tij i tensionuar. 492Te poezia e Shpendit jan t pranishm sinqeriteti e iltrsia, guximi e ngrohtsia, dendsia e

115

kureshtja, shkathtsia e dlirsia e stilit me nj mozaik formash ligjruese t shtjelluara n mjeshtrin e paraqitjes s rrjedhs s ideve, t prshkrimit t imazheve estetike, t przgjedhjes s nj tematike pluraliste me nj kuvendim poetik me rrfime t kndshme e t drejprdrejta apo edhe t trthorta me nntekste efektive q t japin knaqsi artistike direkte. Prandaj loja e fantazis bashk me at t ndjenjave, krkimi me ngulm i s bukurs dhe puna e lodhshme n prpunimin e lnds poetike t akumuluar, plotsojn procesin e shpirtzimit dhe t ideizimit apo t sofistikimit t pasioneve e vrulleve poetike, duke luftuar pr prsosjen e stilit e t mjeteve shprehse t semantiks estetike. Muza e frymzimit t tij e ngul sqepin poetik te mendimet, tek ndrrat e heshtja, te bukuria e zjarri i dashuris, te dhimbja e zemrimi, te largsia e afrsia, te urrejtja e vuajtja, te pendesa e prkushtimi i adhurimit, te emancipimi i konceptit pr dashurin e lir bashkshortore, te fluturimi i shpirtit e ankthet e zemrave, te guximi q przen frikn e takimeve dhe te pezmimi i ndarjes. Shtoj ktyre dashurin pr shokt e mikeshat, pr intimitetet erotike mitologjike dhe se nderi e lavdia nuk maten me fjal. Se dua gruan se sht e bukur, me vete thoja. Por e till ajo m sht dukur nga q e doja.493 Thon pr ty se je e bukur, Ca t tjer: je simpatike. Kurse mua ti m je dukur dika tjetr, shum magjike!494 Sa her qiellit bie shi e sa her fushs er fryn, Ti mendon pr dashuri dhe me ndrra ditt shtyn. Por mendimet gjer diku t gzojn t mbajn me shpres, se dhe luleja ktu pa ujitur do t vdes.495 Sa dhimbje pash n kt bot, Sa plag mora, sa mundim, por para tyre sderdha lot, ve kur u prek ky shpirti im!496 Me heshtjen tnde pa mshir, mos do t shuash nj vullkan? Zjarr i harruar dije mir m shum do ndizet flakadan.497 Zemra ime mbeti zjarr, t shuhet se l dashuria. As era e fort smund t marr asgj nga ndjenjat e mia.498

116

Pa bj nj hap e jasht dil nga gjith kjo errsir! Mjaft ndenje mbyllur n azil, prjashta sht m mir.499 S dua t ia di s erdhi fundi, fundja kot nuk m vajti mundi. Se dashuroj gjith bukurit dhe zburoj gjith dashurit.500 Mos luaj me ndjenjat e mia, mos luaj dhe me kohn ti mos u tall pa mshir! N kt bot t bukur, pse t jemi t huaj kur mund t jemi patjetr miq t mir.501 Asnj r nuk ka n bot q at e ftoh dhe e pengon, Ti bj hije sht e kot zemrs son q dashuron.502 Ditt bmi ver, kraht mi bj flutur. ka m shum vler se nj ndjenj e bukur?503 Frymzim prej romantiku m vrshon sot n damar. Erdh srish ajo q iku, Dashuria ime e par.504 M sjell ndrmend e ngazllej, Ndjehem me krah e fluturoj. Bhem i ri, nuk t gnjej, Jam m i mir se dashuroj.505 Asnj varg sdo t dilte nga dora e poetit dhe skishim pr t dgjuar kurr melodi, Po t mos qe rrethuar si varka n mes tdetit zemra e njeriut gjith mall e dashuri.506 E desha shokun ta kem shok pa interes dhe mikun ashtu e desha ta shoh serbes. Me ata q zemra mi do, dashuria ka mbretruar dhe kurr hipokrizia.507 Tan moj e mira Tan, far bn me upat tani? Mend e mia te ju jan, zemra ime sht tek ti!508

117

Nj hyjnesh indiferente ndaj t gjitha dashurive, Shum shtigje mund t gjente pr t ju shmangur perndive.509 Prdorimi i metods hulumtuese dhe analitike nga Shpendi Topollaj n procesin e frymzimit pr t prpunuar nj material t shumt t grumbulluar me kujdes, e ka uar prkushtimin e tij te krijimi i nj tematike t pasur, duke e prqndruar vrullin e pasionit poetik te lashtsia e mitologjis greke. E kjo nism e muzs s tij poetike ka shrbyer e ndihmuar m s miri pr hapjen e forcimin e marrdhnieve kulturale me fqinjin ton jugor t ngrira pr shum vite. Jo pse mitologjia e Durrsit e Butrintit, e Bylysit e Antigones, e Lezhs e Shkodrs apo e Kors s lasht dhe e trevave t tjera t vendit, jan m pak t pasura me histori t lashta mitike q mund t shrbenin si nj bazamend solid pr t ringritur nj arkeologji poetike shqiptare mjaft interesante me nj prmbajtje tepr t shndosh kombtare, nivel estetik t kndshm dhe vlera t rralla artistike. Megjithat udhtimi i muzs rastsisht te Akropoli i lasht, autorit i ka sqaruar idet e pikpamjet dhe njohurit e lashta historike. Ky botkuptim i ri sht prpjekur tu jap elementve mistik sipas referencave mitologjike nj argumentim t ri duke ngritur hipoteza n formn e palimpsestit letrar pr ta argumentuar prshtatjen n zhvillimin e fakteve jetsore q t dal pr do rast morali i fabuls. Mirpo n t ardhmen kjo krkon t njihen mir ligjet ndrvepruese t shkencave t tjera q merren me studimin e fenomeneve t lashta shkencore historike, arkeologjike dhe t Kozmosit, t cilat mund t ngjizen me veprimtarin poetike nga aftsia doemos e lart prceptuese e prpunuese figurative e talentit krijues. Pasi t merresh me prshkrime magjepse, krahasime t spikatura e gjykime t figurshme sht m e vshtir, se sa t ligjrosh n vij lineare personalisht pr prvoja t ndryshme jetsore, q prmbajtja e fabuls t fitoj karaketer poetik eseistik me vlera prgjithsuese artistike. Kritiku i talentuar Josif Papgjoni, duke studiuar vlerat e veprave t Moikom Zeqos, na jep nj msim t prhershm q mbetet si nj gur themeli i platforms letrare pr ta mbajtur gjithnj parasysh n hulumtimin e mitologjive: ...Ato shfaqen si trajtesa filozofike, her si pragndarje historike midis qyetrimeve, her si gjuh sfinksash t politikave e ideologjive flokajerr, her si prjetime drithruese e tmerruese dhe her si farza jete q krleshen me zanafillat e dijeve dhe t postmodernizmit, mes fantazis e teknologjis dhe mitit e pragmatizmit shkretues.510Gjithsesi kjo nism e Shpendit mbetet n duart e pozitivitetit, pasi n at lloj krijimtarie ngjizen mendime e ndjenja, interesa e pikvshtrime pr ngjarje, personazhe e motive brenda nj realiteti shum t hershm t historis s nj populli me nj art e kultur t lasht, nga t cilat fqinjt kan shum far t msojn. Dshirojm q muza e frymzimit t tij t fluturoj edhe te bukurit mitologjike dhe te vatrat shqiptare arkeologjike q t na ringjall poetikisht lashtsin ton mitologjike q flen n thelbin e historis son kombtare. Mendime t bukura e visare ndjenjash, ngjizur me nj brum semantik figurash estetike e t derdhura me mjeshtri artistike i gjejm n poezit e vllimit Lule kumbullat, Krkoj, Pas ndrrs dhe Mes enigmave t poetes Flora Dervishi, 29 prej t cilave jan me prmbajtje erotike q t japin knaqsi t vazhdueshme estetike. Oreksi i krkimit t muzs s frymzimit pr tema e fabula poetike sht mjaftmir i ekuilibruar. Dhe pasioni i saj ravgon me shum pjekuri kulturale n qmtimin e problematiks erotike t prditshmris me peripecit e saja t larmishme, duke rendur t pij gjithnj pjalmin virtual t dashuris njerzore sa m larg pasojave t mkateve q e depersonalizojn njeriun. Fryma e shum poezive e ngopin subkoshiencn e lexuesit me lirizmin e brisht dhe i prftojn nj gjallri t hijshme, nj mirsi t hirtsuar dhe nj knaqsi estetike q len mbresa t pa harruara, duke krijuar portretin e s bukurs ngjizur me intimen njerzore, t cilat e bjn lndn poetike t prjetohet e adhurohet si vler e veant pr panteonin artistik t letrsis. Te poezia erotike e Flors del n pah nj karaketristik e rndsishme pr uarjen prpara t procesit krijuues n kt fush, ndrtimi i raporteve sa m t drejta lndore e shpirtrore t njeriut me realitetin pr ti hapur rrugn rrjedhs s qet t prioriteteve t dashuris intime n damart e mirkuptimit, t unitetit e t

118

humanizmit altruist. Kshtu, autoria u drejtohet viseve, ngjarjeve t shnuara dhe piktakimeve mallngjyese nn velin e purpurt t mbrmjeve pranverore pran aroms s luleve t limonit q flladiten nga freskia e valve lozonjare. Kto imazhe intime ngjizen me figura siprore, trajta tipike jetsore dhe ndjesi mbreslnse q prodhojn lngun magjik t mbijetess s dashuris me vlera t mirqena letrare. Vargjet e poezive t cituara n vazhdim e plotsojn nj kuadr t till poetik me vlera artistike q i japin knaqsi estetike do lexuesi t pasionuar pas letrsis. Po emri yt m vjen aq i qart, zgjat buzn vala deri n dritare; n kabinn time thrmon mrzitjen nsa mbrmja bie er portokalle. 511 M prit, nj dit t zakonshme do t vij mbshtjell me ngrohtsin jugore... Dhe nuk do ta tres vshtrimin aq larg n pritje si Vajza e valve...512 Po ti ike, ike lidhur me krushqi... Prtype n heshtje dhimbje, dashuri...!513 Prher s bashku ne do t ecim, maleve do ngjitemi n rrpir. S ankohemi pr galloset q grisen, pr born q t prplas era n fytyr.514 I them qiellit: hapu m shum! T vij me mikun aty dhe un. T vij e t shoh, gjer lart n yje. Mesazhe pranvere, t bie e t shpie.515 -Pranvera svjen pa zogj, -Pa ty m ngjan e ftoht... E preva un grshetin... ta shtrova pr jatak... -M prit! Ja, do tulem e t t gjej mbi val...516 T kujtohet ather? Vjeshts me shi na u b streh ky shelgu i ri...517 Ah, sikur bashk t ishim buzmbrmjeve kt ast! M bl do t dukej deti, Portiku m interesant...518

119

Kur shfaqeshe befas m shpejt se vala, un t orizoja, t orizoja me strkala...519 Eja, sht i yni deti! Eja, gjithka sht pr mua e pr ty! Eja, t flasim me amforat n gjuhn e shekullit t ri...!520 Zonjz moj, zoti t falt! As m jep nj hojz mjalt, t t pres me nat bashk?521 Nuk e harroj dot at rng, pse s mu dha t bja kmb. Pr tim zot t bja gjm, ma mori nata pa hn tek mbushet vera me shtmb...!522 Shkoi xhindja flok tnd, shkiste zallit e leht pend. Qesh i vdekur e m zgjoi, bri krah e fluturoi.523 Kthehu nj dit te varri im me mallin e pasosur! M qaj me kuje e ligjro mbi dheun e kallkanosur!524 Trak e truk kpuct sokakut me gur, Ka elur limoni se t sheh nur. Te zinxhiri i holl lar me serm, as m thua nj fjal, bna nj shak.525 I hapn kraht puplore ret dhe shiun e lan n surdin. N shkoll hyn sot im nip, si rishtar me diturin. 526 Mund t themi me siguri se poeti i zellshm Muharrem Gazioni e ka krijuar tashm profilin e tij t plot t pjekuris letrare duke ecur drejt rrugs s vshtir t prsosjes artistike me nj numr t madh veprash letrare me mbi 165 poezi, t cilat kan nj diapazon t ri botkuptimor, nivel estetik dhe profesional artistik mjaft t knaqshm. Nj altar i bukur i humanizmit q ngjall respekt e mirnjohje letrare pr penn e tij sht fakti, q ky poet krijon 23 poezi erotike dhe nj vllim poetik kushtuar dashuris si dhurat pr bashkshorten e tij t dashur. Kur te ndonj tjetr sht e vshtir t dallosh nj poezi t ndjer e t veant pr njeriun e zemrs me t cilin kan lidhur jetn pr n prjetsi. Bukuria e prmbajtjes dhe knaqsia estetike e shum poezive t vllimeve q ai ka botuar vjen te lexuesit n formn e sytheve t shpresave dritplota, si prtritje e zemrs s rinuar me nj kuptim t ri pr epikn heroike, si lastar mendimesh e idesh koherente dhe si altruizm i mirsis s dashuris q krkon t pushoj te geni i vet pran halleve e shqetsimeve dhe brengave t njerzve t ndryshm. Semantika e ktyre krijimeve prshkohet nga dlirsia e mblsis s nj figuracioni dhe leksiku t pasur t gjuhs shqipe duke ringjallur ligjrimin tradicional me element t ri

120

estetik. Prvoja e tij letrare e kulturale ka akumuluar edhe koncepte, prfytyrime e ndijime t rinovuara me ndikime t forta intime, duke i derdhur me nj form t re poetike n fushn e erotizmit poetik ndrthurur bukur me efektet estetike t peisazhit natyror dhe me intimitetet e ndjeshme t nj dashurie t pastr e t sinqert, larg shfaqjeve t liberalizmit ekstrem ordiner q lpihet e prqullet npr skutat e rrugicave apo rrz kaubeve mnjanuar prej syrit t iltrsis e t ndershmris s virtualitetit njerzor. Tematika e krijimeve t ktij lloji, si rezultat i reflektimit ndaj teorive e studimeve shkencore t personaliteteve t ditura pr materien e lndn, pr shpirtin e ndjenjat virtuale, pr mendimin e vitytet, rrok mjaft aspekte t jets s prditshme duke i ngjizur poetikisht meditimet shpirtrore e t zemrs s njerzve pavarsisht nga mosha me ndrrat e ndjenjat e pastrta, me bukurit e peisazhit natyror n pafundsin e hapsirs kohore dhe me t gjitha brengat e shqetsimet q prfton dashuria si virtyt njerzor. Nse zemra ime do t ishte nj mal, nj mal i rrall i florinjt, at do ta ndaja dhe do ta shprndaja n mijra copa pr hallexhinjt...527 Besa t jep krah pr fitore, besa m e madhja pasuri. Besa lidh zemrat njerzore, si shkmb e tok n prjetsi.528 sht udha m e dlir, le pas vezullime t arta. Dhe tregon bjn kur duhen iltrsisht zemrat e zjarrta.529 Ti mbete porsi nj kujtim i rrall, Nga barr e hidhrimit sa jam lodhur! Si s ardhka dita zemra t m thot: M mir t dy ne mos t ishim njohur!530 Njeriu lind prej dashuris, q sht zjarr e kurr sshuhet, q ndez qirinjt e poezis, q zemrat zbut sa m nuk thuhet. Ndaj kam besim te dashuria, E saja flak tmos shuhet kurr! Kujtoni fjalzat e mia: N s dashuron, je zemrgur!531 Moj e bukur dritargjende tu qep prapa kmba-kmbe! Shekuj ndodhte kjo mrekulli: Dielli dil- e fshihu ti!532 N sy i vezullonin plot yje, n flok i rrzllinin plot yje, n duar kish nj mizri yje... ndaj s gjeje der te ajo t hyje.533

121

Dhe e ndrojtur drit e hns hyn n dhom e bhet fir... Ndihet mbl zr i nns: Eja njome, pra, eja bir!534 Malli, si mendimi shkon e vjen, zemrat i lidh si lulet n gem. E madhe zemra, nuk ka kufi, Ka mall t vjetr, ka mall t ri.535 E ruaj miqsin t kulluar si bora e bardh maj bjeshks. Prej saj gjithmon ka buruar qndresa dhe forca e jets!536 N syt e tu t qashtr, sa pastrti e dlirsi, sa hir, sa zjarr, sa hove, sa shum dashuri.537 Nse nj dashuri nis me lum premtimesh, ky lum shpesh t on n nj oqean zhgnjimesh. 538 M jep gjrsin e qiellit, m jep ngrohtsin e diellit, m jep bujarin e toks, flatra ti sillem rrotull bots, sht nna e lumturisja, pra, thelbi i dashuris.539 Erudicioni letrar i Muharrem Gazionit ka prddorur me mjeshtri forma t ligjrimit klasik q semantika jon poetike pr arsye t ndryshme pothuajse nuk po i prdor shpesh n veprimtarin krijuese, si sht distiku dhe tercina (poezi dy e tre vargjesh) me normat figurative t metrit, rims e muzikalitetit tradicional. Ashtu si jan prdorur ato me sukses edhe nga poett m t ri Ndue Deda, Flora Dervishi, Shpendi Topollaj, Piro Minguli, Merita Thartori, Vladimir Mua e ndonj tjetr. Duke prvetsuar bukur kto forma t vjershrimit shqip n grshetim me prvojn letrare japoneze sipas shembullit t prshtatjes nga shkrimtart pararends L. Poradeci, M. Kallupi, M. Zeqo, B. Mua, Q. Sheme, N. Ejupi e t ndonj tjetri, frymzimi i ndjeshm i Muharremit ka prdorur me sukses formn e vjershrimit t haikut japonez. Me kt form ligjrimi poetik ai ka derdhur n vargje thelbin e lnds s begatshme dramatike me ndikimet kohore, mjedisore e peisazhiste duke shprehur dashurin e qndrimin pr fatet e njeriut e t atdheut me shqetsimet problematike t zhvillimit. Me nj gjuh lakonike, vshtrim metaforik drejt kuptimsis simbolike dhe me pasurin leksikore t shqipes ai na ka dhn tre vllime n llojin e haikut me ndijime t fuqishme, peisazhe plot kolorit ngjyrash t natyrs shqiptare, t cilat e ojn lexuesin n prjetime t knaqshme estetike. Kndellja e gjendjes emocionale ka pasqyruar grshetimin midis mitikes e modernes, kthjelltsis qiellore dhe kaltrsis detare, midis magjis s flors e fauns dhe problemeve shqetsuese t jets s njerzve, ku autori bn mir dallimin midis reales e ireales, t njohurs e t panjohurs dhe mes aktualitetit historik e realitetit virtual e shoqror. Lirizmi poetik prbn prologun e kulminacionit dhe epilogun e ngazllimit me vshtrimin human duke tejkaluar mbresat e astit dhe himnizimet

122

simbolike ku dallohet ndrthurja e emocioneve t adhurimit me gjendjen sociale. sht e pamundur t japin shum strof tercinash t haikut Gazionian pr arsye kohe e vendi, por nuk mund t rrijm pa prmendur majen e aksbergut t xherdanit t tyre shum t bukur. Majmale n pasqyr kaltrimi ifte t lidhur pr jet... Simbioz dashurie.540 N gjoks t reve flen vettimat.541 Pranvera e shpirtit m e gjata e stinve. 542 Lule pa drit, shpirt pa dashuri.543 Lodhur rrugs s gjat, Dielli pulit qepallat.544 M e madhja merit: n je Njeri!545 Nga brezat e rritur njihet koha kur poett kan jetuar e krijuar me dhjetra e qindra poezi t ktij lloji. Kjo shpjegohet me ruajtjen n kujtes t mbresave, prceptimeve e ndijimeve jetsore pr klasat a shtresat dhe mjediset shoqrore nga ata vijn me gjith akumulimin shpirtror, kultural e tradicional t tyre. N vazhdimsin e ksaj kohe edhe poeti Piro Minguli na ka dhn nj vllim me 86 poezi, prej t cilave 13 jan erotike shum t bukura me vlera estetike t nj niveli mjaft t knaqshm artistik. Thjeshtsia e larmia e fabulave dhe mblsia e krijimeve erotike i kan msuar prvoja t ndryshme letrare pr kt lloji zhanri idilik e romantik, duke krijuar psikologjin dhe atmosfern shqiptare t erotizmit n trevat ku ka jetuar e punuar. Doza e figurshmris sht e pasur, e cila prfton knaqsi artistike t dukshme me shumsin prbrse t intimiteve t ktij krijuesi q ndjenjat fisnike ti shkrij artistikisht me natyrn dhe me problematikn shqetsuese t prditshmris. Edhe dashuris, ksaj ndjenje t virtytshme njerzore, ai i ka kushtuar vmendjen e duhur vazhdimisht me nj meditim t pjekur e t kulturuar poetik, duke e krkuar n fytyrn e prillit, n portretin e ers, n buzqeshjen e valve, n klorofilin e ditve dhe e arrin n vrapimin e jets. Por edhe e quan pritjen e tepruar t ardhjes s saj si nj stin e that kotsie. Prandaj e krkon at n marrshniet e ngrohta midis dy zemrave, midis njerzve dhe brenda antarve t familjes, ku ndjehen notat e natyrshme e t mbla ideale t dashuris reciproke t lara me floririn e iltrsis, t mirkuptimit e t sinqeritetit t ndershmris reciproke. Pr kt ai rekomandon q vrullet ndjesore t rendin n hapsirn kohore me hapa t matur dhe me mendimet e duhura n sfondin e prfytyrimeve realiste pr t qndruar pran ngrohtsis e przemrsis s njri-tjetrit. Edhe grimcat e nj hezitimi t shkuar duket se i kan shaktuar ndonj breng vetmis, e cila jepej pas simboliks s trndafilit q dikur rnkonte prej dhimbjes s prftuar nga ekzaltimi ose pezmimi i ndjeshm shpirtror. Prandaj poeti shtron nevojn e thellimit t njohjes q t kemi gjykim objektiv realist, duke u deklaruar hapur kundr cektsis, pro thellsis s prjetimit. Kto motivohen me prmbajtjen e lirikave t bukra, t cilat n vijimsi po i japim me lndn konkrete poetike.

123

Mrmris ca tinguj, rendis ca germa, them emrin tnd.546 Mund t prisja, pa ndjer lodhje e padurim, po t mos qe vonesa jote, nj trill prej kokete.547 Kshtu si ky shi pas thatsirs, kam pritur e pres, nj z, nj fjal, nj ndjenj q po m mban t heshtur si nj stin e tejzgjatur kotsie.548 E ne t dy mes ksaj gjithsie q rritemi s bashku e duam t qeshim vetm sinqerisht, t flasim vetm sinqerisht, t heshtim vetm sinqerisht, t prqafohemi vetm sinqerisht duke jetuar n prmasat e mdha t hapsirs s dashuris.549 ...hapat, mendimet, prfytyrimet nga e para i nis, pr t ardhur tek ti, pr t qen me ty pambarimisht.550 kishim pr t thn e tham n largsin mes dy blirve. Un s t thoja asnj fjal, ti s m thoje asnj fjal. Pasditja e lagur e vjeshts nderej n degt e pemve, pr tu thar n nj cop diell t posadal. At ast mendoja se qiellin mund ta lidhja rreth qafs tnde si nj shall qndisur me yje t bardh.551 Trndafili hesht, n dhimbje rnkon n asfaltin e lagur nga shiu.

124

N rrugn e braktisur rnkon nj dashuri.552 Pr t ardhur un tek ti vargmalet bhen bulevard. Pr t ardhur ti tek un vargmalet gjer n r bhen vijat e bardha n asfalt. Prse?!553 Dhe t pres n horizontin e ikjes s nj dite, t ikjes s nj viti a t disa viteve, n mundsin a pamundsin e pritjes s ikjes t nj shekulli, srish t pres. Eja.554 T krkoj ty n fytyrn e prillit... n portretin e ers... n buzqeshjen e detit... n klorofilin e dits... n vrapimin fluid t jets dhe t gjej... prderisa t dua.555 Poezia qytetare e Bardhyl Agasit prmblidhet n pes vllime me mbi 280 vjersha, t cilat paraqiten me nj brishtsi t ekzaltuar, n mjaft raste brilante dhe t ngjeshura me nj figuracion t dukshm e t pasur q t dhurojn knaqsi estetike, qartsi harmonike, prpjekje antikonformiste dhe nj ndrgjegje letrare tashm t formuar q premton pr krijime t reja me dinjitet poetik. N rreth 76 krijimet e llojit erotik nuk duken komplekse rastsore e as rutinore, pasi n to shprthejn gjethet e njoma t realitetit bregdetar q miklon t grmoj n thelbin e t mundshmes virtuale apo n zgafellat e t shkuars euforike q ishte n ngjitje, duke na dhn motive t shumta krijuese. N kto poezi qyteti e njerzit prqafohen me jonet virtuale t dashuris pr njri-tjetrin e pr zrat e mbl t fmijve, deti prjeton vallzimin e koraleve t gjellesave t tija q thithin flladin e vigjiljes s mbrmjeve t kuqremta dhe fusha ngazllehet me shijen e pjalmit t lulzimit t luleve, duke na dhn nj ekuilibr delikat q evolon nprmjet larmis estetike dhe pasuris leksikore t gjuhs s mbl shqipe. Ashtu si te Shpendi e Nikolla, tematika e vjershave erotike t Bardhylit sht e gjr dhe e larmishme me ide e mendime interesante madje n ndonj rast jo shum t nevojshme, me ndjenja e knaqsi dhe prsiatje shpirtrore q fluturojn me shpejtsi si jonet e gzimit e t hares pr tek dshirat e etura vetjake, duke larguar n honet e indiferentizmit mrzin e vetmin dhe shijen e hidhur t rrokopujs s tranzicionit, t cilat e ndihmojn ti harroj n lojn e magjis s vargut pr tu knaqur me vetveten. Cilido poet e din q pastrtia e ndjenjave dhe e vrulleve krijuese sht e nevojshme t ngjizet me ankthet, emocionet dhe kundrshtit q kafrdisen brenda thelbit t lnds apo t qenieve prreth me qllim q ato ti shmangen uris s fantazis skajore apo tepris s asteve t huazuara nga jasht vetes, pr ta liruar energjin shpirtrore nprmjet simboleve e metaforave t nj semantike letrare sa m reale dhe estetike t besueshme, pr tu zhvilluar brenda kufijve dialektik t menaxhimit t prfytyrimeve e t ndijimeve njerzore. Dihet q pr t vrtetat relative shkencore asnj epok historike nuk e ka vn n dyshim e as n diskutim prjetsin e tyre. Prandaj prelat t mendimit n kohn e ngjitjes s borgjezis

125

europiane theksonin, se fuqia e dobishmris s ndijimeve e prceptimeve t prdorura me efektivitet, varet te parimi dialektik q elementi ideal nuk sht gj tjetr vese elementi material i mbartur n kokn e njeriut dhe i tranformuar n t, 556sepse ...edhe mendimi edhe materia jan reale557Kshtu ngjet edhe me dashurin si virtyt i natyrs materiale e njerzore. Verdikti sht i qart: t zgjedhim e prpunojm ushqim poetiko-estetik sa m cilsor nga prmbajtja e figuracioni pr mendjen e lexuesve tan t kulturuar, larg personales q mburret e reklamon unin vetjak t paprmbajtur t matet me aventurat e dashurikave npr lagjet e vendbanimit a diku gjetk. Dhe kt parim e ka mbajtur parasysh edhe ky poet, duke na dhn mjaft lirika t bukura erotike brenda t cilave glon nj poezi e kndshme estetike. Ato po i paraqesim n vijimsi, pasi t ushqejn me knaqsi shpirtrore nga vlerat artistike q mbartin e transmetojn. E di se pa dashurin gjith jeta do tm dukej bosh. Nuk mund ta humb kurr rinin, do gj e saja prap m josh.558 Tani dashuria q n fillim pyet: pun bn, sa par merr, si e ke shtpin? Si biznes t fuqishm n ekonomin e tregut njerzit prdorin edhe dashurin...559 Fshihej hna, Trupi yt bhej drit n syt e do njeriu. Dhe kur trupi ngriu... Shpirti yt u shprnda n zemrn e do njeru..560 A mundem vall q t iu l kur ende jeni t parritur?! Sikur zemra t mos m rrah m, pr ju m kmb kam pr tu ngritur!561 Un i dua t gjith njerzit. Sigurisht m shum dua t mirt, m pak dua t liqt. Por ska njeri q sdua. Shamni ose lvdomni, ve m besoni.562 Gjith natn pa gjum n sy mendoja pr veten, mendoja pr ty. A mundet t gjendet nj forc t na ndaj t dy? Nse vdekja do guxonte tm shfaqej me mua s do ta kishte t leht. Do ti sillja vdekjen asaj vet.563

126

 trishtim do t ket ajo dit q do t m sjell nga ty ndarjen! Dashuria jon si nj prrua q vjen ngushtohet e pret tharjen.564 S t solla sot nj buqet, as nj dhurat t paketuar. Shn Valentini ssht nj dit, Gjith jetn jam i dashuruar.565 Un i menduar grric natn me tingujt e bronkeve t mia. Dhe veten pyes i uditur: Pse ta merr frymn dashuria?566 Do t vij nga qielli, Do t kaloj dy shtete. Ngado q do t vij, Kam zemrn tnde me vete.567 Tek dera q t katr u ngrin, u bn kallkan, se gruaja njohu burrin, fmijt pan baban!568 Njerz t shquar, elit q shihen kudo shtrnguar pr krahu. Dhe njri tjetrin e tradhtojn do dit. 569 Ti m thua se vdes pr mua. Ndrsa un t them pr ty jap jetn. A themi t vrtetn? Se dashuria do t tretej sikur ve nj t mbetej.570 U shemb dhe ura e fundit, ura e vjetr. Ne mbetm n ishullin vetmi. U shtriva dhe vura kokn n bregun tjetr q t kalosh ti.571 Shkndijat e masatit poetik dhe guri i strallit jan prioritetet e zhvillimit, bmat e ngjarjeve dhe pasojat e sakrificave, nga thelbi i t cilave frymon ekzistenca e jets nprmjet nj ligjrimi t ngroht e ritmik dhe ravijzimit narrativ t prfytyrimeve e ndijimeve estetike n katr vllimet me 220 vjersha t poetit t ri Vladimir Mua. Prsiatjet filozofike prjetohen ndjeshm te ndrgjegjeja e tij letrare. Ato ngjizen me brumin e fermentit t krijimeve si dufe frymzuese me

127

shqetsimin t mbartin mbi vete sa m shum humanizm, t ndeshen me t keqen dhe me pasojat e vuajtjeve, t bhen guximtare krah njerzve pr ndriimin sa m mir t prkushtimit t drejtsis, duke u shuguruar si nismtare t paqes njerzore. Patjetr edhe 36 krijime erotike t ktij frymzimi e gzojn t drejtn e qytetaris si prjetime t mbrujtura me dashurin pr njerzit n prgjirthsi, pr bashkshorten e fmijt dhe familjart e dashur t tij, vlerat e t cilave na japin knaqsi estetike. Prjetimi mendor e shpirtror i tyre i ka hapur hullin meditimit, duke krijuar trajtn e plot t vlers s peshimit n balancn artistike. Por kujdesi duhet t jet i vazhdueshm pr rritjen e nivelit t profesionalizmit e t kulturs poetike se jo prher vjershrimi mund t kthehet n kredo poetike, pasi tipologjia krijuese jo gjithnj e shikon fshehtsin e prplitjes s frymzimit n thelbin filozofik t fenomenit, t ngjarjes apo t motivit jetsor q rizgjon e gjallron muzn poetike. Prandaj mprehtsia e zgjuarsia e krijuesit sht e domosdoshme t vrojtoj e dgjoj se Jehonat e dijeve roisin dhe prplasen si reflekse q bjn presion...t dgjohen e artikulohen si t tilla n poezi.572Nisur nga ky parim dhe nga ky msim i vyer i kritikut t shquar kosovar Ali Aliu, pikvshtrimi i muzs s frymzimit t tij prfshin n tematikn e zhanrit erotik ndodhi e ngjarje t ndryshme, bma e personazhe q pushojn n altarin e kujtess, por edhe fenomene t kontradiktave jetsore t zhvillimit, t cilat mbijn n kopshtin e jets s prditshmris t familjes e t afrmve t tij, pa i ngatrruar stacionet me mkatet e mendjelehtsis s berihajt q vrdallosej n merat e nj tranzicioni t gjat. Ngjizja me pjekuri dhe derdhja e ndijimeve apo e prceptimeve me kultur poetike tradicionale n formn e ligjrimit t unit poetik prgjithsues, duke mnjanuar personalen vetjake e t pangopur, u kan dhn mundsi vrulleve frymzuese t krijojn poezi mjaft t ndjera estetikisht dhe me vlera t dukshme letrare. Kto krijime jan nj shfrim e nj lirim i dufeve t muzs poetike me befasi t kndshme, knaqsi pikante dhe hijeshi natyrore ngjizur me harmonin e bukuris shpirtrore. Mirsia nga zemra ka buruar prej disa shekujve n kt jet. Atje ku do t bashkohen dy duar sht jeta e njeriut t vrtet.573 Ndodh t shkosh pa mua, dhe un t ik pa ty. Ti je plag pr mua, un jam balsam pr ty.574 Zgjohu e dashur, vishu si t ka hije, Shpirtin t mbushur plot me gjelbrim! Sot ti me gzim feston ditlindjen, Nuk je vetm: me ty sht shpirti im!575 Shum vite ikn q ather dhe sa folm atje i lam. Pran ullirit, nn nj kpurdh, atje jan dhe zrat tan. 576 Kur perndonte lmshi i zjarrt dhe deti n breg shkumzonte me gjmim, N sy t shikova ve valn e art... Rrmonte n molin e shpirtit tim.577

128

Me tvrtet t gjith e ndjejn si furrtari aromn e buks, tu ndizet n kraharor dashuria. Por un as e ndjeva, as e pash kur m hyri n kopsht si hajnia.578 Dy currila ujiish prrua buimtar, q shkroi n mes nesh dashurin e par. 579 Ti hedh n rrug ve kthjelltsi n jetn ton bashkshortore. I njeh rrugs kthesa e largsi, tek-tuk ndonj goditje qorre.580 Kur ti m prisje n agjensi dhe haje thonjt me padurim, Mbi supe t ra nj pik shi, Ah, jo, ai ishte vargu im!581 Skodat me ushtar rrugs rrshqitn, Mngjesi i bardh ra mbi asfalt. Por me qindra duar lart u ngritn, dorn e nns dallova q larg.582 Mos u zemro me mua e dashur edhe pse grindemi nganjher! Ne na ngatrron stina e zemrs, Stina e dashuris sht pranver.583 N prvjetor t ndenja afr, Ti skuqeshe si prushi n vatr. T fola si dikur pr dashuri, flak lulkuqje u bre ti. Trndafil dhe puthje t dhash, t dy lule jemi t thash. Ti pa u menduar me sy m the: -Jo, jo i dashur, ne jemi tre!584 Tek t prisja buz trotuarit t trishtimit, pikrruan befas dy pika shi. Mos vall mkujtuan se vjeshta sht afr e dimrin do ta shtyja prap pa ty?585 Nga mbipesha u shembn me dhimbje edhe trart bashk me kujtimet e dashuris...

129

Un si nj bulldog i uritur lpij n heshtje kockn e mbetur. Vall kaq shum t kam dashur ty?586 Nprmjet shpirtzimit e figuracionit t gjetur me kujdes poeti Vladimir Mua e ka derdhur frymzimin edhe n formn e zhanrit t tankave japoneze me pes vargje, si nj tejlajo peisazhi me nj kndellje ndjenjash pr mjedisin rrethues. Prandaj thelbi i temave t larmishme hyn e del nga shpirti poetik me vargje t ndjeshme nga ana estetike dhe vlera t bukura artistike. Pr kt arsye objektet natyrore e kozmike bhen t dashura e prjetuese pr krijuesin, me t cilat ngjiz ndjenjat e problematikat e jets duke tentuar me ndonj prgjithsim t fluturoj n hapsirat e ndryshme kohore me pasqyrimin e dallgve epike apo t valve romantike q preknin frymzimin e tij. N kt kndvshtrimi vet jeta merr formn e nj udhtimi nga e njohura tek e panjohura me ngarkesat e veanta emocionale t komunikimit e t informacionit, t gzimit e t dashuris, t gjallris s lvizjes dhe t rrjedhave t prditshmris. Vladimiri dhe do poet q dshiron t prdor kt form t krijimtaris letrare, sht e nevojshme dhe e domosdoshme ta kuptojn gjrsht se thellsia e ngjeshja e mendimit dhe kostumi figurativ jan tiparet m t rndsishme t tercins e t tankave poetike (haikut) me vlerat e pasuris s leksikut dhe me strukturn sintaksore e morfologjike t limuar sa m mjeshtrisht sipas normave t drejtshkrimit t gjuhs shqipe. N vargjet e tankave t ktij poeti ka ngjeshje t mendimit poetik, virtualitet brenda t cilit dallohen ide t bukura dhe nj peisazh magjeps natyror. Veoria kryesore e tyre jan metaforat e thjeshta me nj hije jo t fort q prpiqet t lviz me ndrojtje n fushn e simboliks duke ruajtur objektin e subjektin e krijimit dhe jonet e sprfaqshme t shqetsimeve jetsore. Prandaj tr vllimin sht prpjekur t mbruj n formn e nj shartese t sinqert midis tercins son me tankn japoneze si konceptim sa shqisor, aq edhe metafizik t mjedisit rrethues. Aty, sendet e fenomenet e t cilit, i shijojm e i prekim nprmjet prceptimeve e ndijimeve si fragmente peisazhi me grimin e pakt t objekteve lndore. Pikrisht n kt vllim vrehen edhe kushtzimet e mnyrs s t menduarit shqiptar dhe veorit e ekonomizimit t gjuhs shqipe, t cilat po u prdorn me nj nivel m t lart profesional t japin mundsin e pasqyrimit virtual t bots materiale e shpirtrore si krijime metaforike n nj struktur mjaft t shkurtr poetike n pak vargje me nj simbolik t plqyeshme artistike. Megjithat poeti na jep nuanca humanizmi, prsiatje t iltrta, meditime reflektuese dhe dimensione ideore bashkkohore, t ngjizura e t shtrira n nj hapsir t pleksur spontanisht natyrshm n marrdhnie me kohn, me veten, me semantikn figurative dhe me mjedisin rrethues, duke i renditur kto krijime n radhn e prgjithsimeve artistike mjaft t plqyeshme. Sikur abstraksioni ideor t ngjitej n shkalln e nj prfeksioni t till mjeshtror q ta ndihmonte m shum prsosjen simbolike t forms s derdhjes konkrete t frymzimit n vargje duke e transformuar lndn e jashtme fizike n nj tjetr lnd t brendshme poetike me ndjesi sublime q elementt natyror t ktheheshin n element semantik me nj veshje nga metafora n simbole m mbreslnse estetike. Megjithat edhe me kt lloji poezie autori na ka dhn alternime t bukura t pjess me t trn, t shkakut me pasojn duke kaluar npr lvizjen e ndrvarur hera-hers e padukshme dhe e prkohshme pr t arritur tek e qndrueshmja mjaft e dukshme e realitetit t mjedisit ton shqiptar. Ashtu si Muharrem Gazioni, edhe ky poet sht e nevojshme t mpreh e prsos krshrin, vzhgimin dhe prfeksionimin deprtues n thelbin e sendeve e t fenomeneve si detyr parsore e krijimit t haikut pr t sjell poetikisht intimen e paprsritshme dhe nivelin e lart estetik t mbivendosjes s imazheve q japin knaqsi befasuese artistike duke mnjanuar shprehjen e ndjenjave personale, e cila sipas studiuesve t ktij zhanri sht e huaj pr natyrn e haikut. Studiuesi e pedagogu shqiptar Luan Topiu nga universiteti i Bukureshtit na mson se Kjo formul poetike mbart me vete edhe rrezikun e hermetizimit, t mbetjes s mesazhit pezull, t moskuptimit t shenjave q lidhen me prvojn vetiake, t cilat nuk mbrrijn t projn deri n fund iden e propozuar. 587Pra, mesazhi sht i qart, q t mirn e t bukurn ti gjejm te lulet e te blerimi dhe te fenomenet natyrore

130

kozmike se t papranueshmen dhe hidhruesen i kemi rreth e rrotull, q t kthehen n kumte poetike t veshura me vlerat e nj figuracioni t plqyer estetik. Studiuesit dhe t paasionuarit pas haikut japin nj kshill profesionale q brendia e haikut sht si nj dhomz e vogl, e cila pranon mendime t menura dhe ndjenja t sinqerta, sinteza t pasura e saktsi t vrojtimit dhe aftsin e pasqyrimit. Prandaj gjat procesit krijues t mbahet parasysh se n poezi e poet t ndryshm vrehen shenjat e nj rutine mendore dhe t nj formalizmi n derdhjen e lnds poetike me nxitim euforik dhe me prsritje t varfr t nj leksiku t zakonshm jo mjeshtror letrar. Citimi i vargjeve t tankave ilustron m s miri nivelin estetik dhe vlerat artistike t ktij vllimi. Sapo u ktheva nga vendlindja, nj fijz bari n xhepat e mij sm la t qet n qytet kur zbrita. Un kurrsesi nuk e dija se bashk me to kish zbritur grixha.588 Padyshim do tjetrsohem jo n zgiq t vetmis. Kur ndjenja mbl ngrohet, mbi t tjert do lartohem sado pak prej dashuris.589 Diku atje n cepat e banderolave, flamujve zhgnjyes t besimeve, prapa fjalimeve, heshtjes manifestimeve, rn n kurthe merimangash shtigjet e virgjra t lirive.590 Hna ulet mbi shkmbin e Vajs, kushtrimin e vajzave krutane dgjon! Thell honit zrat i bien dajres, Tam-tami i lufts ende gjmon, Syri i hns shekujve loton!591 Gjat vazhdimit t procesit krijues, q ta trette ndjenjn e braktisjes e t vetmis duke sintetizuar ballafaqimin atje ku motivoheshin dshirat e tija erotike n prehrin e panoramave magjepse natyrore, edhe poeti Nikolla Spathari ka akumuluar prceptime dhe prjetuar ndijime intime, madje edhe sensuale sipas traditave emancipuese t vendlindjes. Prjashto poemat pr fmij, n tre vllimet poetike t botuara prej tij: nga 199 vjersha gjithsej, 79 prej tyre i prkasin llojit t zhanrit erotik. Si te Bardhi e Shpendi, nga dufet e frymzimit t tij sht ushqyer e pandrojtur me nuanca poetike t theksuara edhe nostalgjia pr krijime t tilla erotike me shije estetike t dukshme. Rrethi i tematiks s tyre qmton te dshirat intime me nj subjektivitet krejtsisht vetjak pr t shprehur ndjenjat nprmjet takimeve lakmuese me lulet, me largsit dhe ikjet e pritjet, me hirtsimin e fanitjes n kryqzime fjalsh e preferencash n udhtimin prmes ers e bors gjer prtej shiut pr te dielli, pr te piktorja kosoavare, bukuroshja e Izmirit, te shelgu pran lumit e pran pshprims s valve t detit. Ai qmton edhe te grishja e tingujve t pianos q t ndalej te ndonj ankth kalimtar apo keqardhje rastssore q sjell vesi i mkatit t prdaljes s ndonj karakteri t thurur deri te prkthyesja q tia shqipronte t gjitha: enigmat me xhelozit, fshehtsit me marrzit, dobit e nj balance normale dhe pasojat apo t mirat q mund t sjell virtyti i dashuris intime n hapsirn kohore q i ka krijuar vetes n prditshmrin e jets. N sitjen, filtrimin dhe menaxhimin e prceptimeve e t ndijimeve erotike sht mir t mbahet parasysh prfundimi shkencor dialektik se ...shkencat e natyrs studiojn iden, frymn, vullnetin e psikikn e funksionimit dhe t rregullsis s trurit

131

njerzor592Megjithat duke e shaluar gjat n mjediset e peisazheve natyrore mzin e asteve ekzaltuese, pa tjetr q muza e ktij poeti ka krijuar edhe poezi erotike me shije estetike dhe vlera artistike q knaqsia e leximit i ruan n kujtesn e lexuesve t ndryshm. Semantika figurative, stili i nj forme koncize dhe metri, ritmi e muzikaliteti me vargje t larmishme, fal edhe nj redaktimi t kujdesshm, jan t njejta me ato poezi q ka realizuar tipologjia e krijimeve t tre poetve t msiprm durrsak, ku veorit dalluese prafrsisht shkrihen te njra-tjetra si n tematik, n prmbajtje e n formn e prodhimit t ligjrimit poetik. T gjith ojm tr jetn lule shumngjyrshe me pamje prrallore. T jet vrtet dashuria apo hipokrizi njerzore?!593 N muzg matan reve nj cop qiell sipr pyjeve me vizionin e syve t tu n vend t yjeve...594 Vjen si flladi prmes lulesh, ku petalet rrzon era. Bj t thrras, por nuk e di a je ti apo pranvera!595 Nn rn e mbetur n kurorn e nj peme vendosm ta lsh at dit auditorin dhe ikm duke fluturuar si zogj npr shi. Domosdo ia vlente nj leksion m pak pr nj dit m t bukur me shum dashuri...596 Por edhe po serdhe sdo humbsh asgj, ve nj nostalgjik q rri gjat pa gjum, q ska vil moderne, makin BMV dhe pse vargje e dashuri ka shum...597 Gjith ditn punoi dallndyshja, M n fund ra nata dhe doln yjet. Pr t kryer folen nn nj streh duheshin fije bari dhe thrrime, ndaj hapa shpejt dritaren e i thash: T lutem, fli sonte n dhomn time...598 T gjitha i dua... Pikrisht netve kur ndeshen stuhit, un pres me padurim q n fund t kopshtit t elin lulet dhe t piqen qershit.599 Dikur dorn tnde t leht me shpejtsi ma hidhje mbi sup... dhe nzemr m zbriste pranvera. Kshtu shtisnim bregdetit nmuzg, Sa keq, nuk zgjaste gjith jetn vera...! 600

132

...Por ti e ndryshuar gjer n mosnjohje e shtyje me pikllim pleqrin... Prball qiellit i heq vrejtje Zotit: Pse e krijon prkohsisht bukurin...?!601 Ti e vure re se ndjenjat tek un nuk jan thinjur ashtu si nuk thinjen as perndit. Si thua ti hedhim n zjarr pasaportat dhe porta ylberesh thapim do dit?!602 Kshtu dhe ne n nj nat yjesh duke shprndar rreze t rna, U gjetm bashk npasqyrn e pellgut si u gjetn tok mali dhe hna...603 N shpirtin tim s ka m njeri. Edhe nj her q kam gzuar kam gzuar vetm pr ty. I thash hns trrij nshtegun e pritjes, u thash yjeve tbhen sy...604 Kur erdhe e ndriuar prej rrezeve t hns, mbi male dielli deshi dritn t ndezi. Por un protestova n sheshet e ndrrs: Jo, njerz t mir, t shtyhet mngjesi!605 E kishin m shum syt e Helens, q mendn akej e patric me mburoja? Vendosa tshkruhej srishmi Iliada dhe pa vones tdigjej pr s dyti Troja!606 E bra cop-cop ungjillin t dieln n syt e shn Pjetrit pa merak aspak. Krishti e puthi sa deshi Maria Magdalenn, kurse un t tputh ty na qenka mkat! Do t marr dhe qitapin ta shqyej, pa le t irret sa t doj myftia. Profeti puthte...shtatdhjet gra dhe nuk ia mori pr keq perndia.607 Kalova gjith ditn pran nj zambaku, sepse n eljen e tij buzqeshjen tnde njoha. Pr ort e mia mos tshqetsohet askush, Vetm pr ty m tepron koha.608 Krijuesi i ri i Tomorrics sht prpjekur me aftsit e tija fillestare pr t krijuar nj panoram sa m realiste t dashurin s sinqert pastorale me ndrojtjen e moscnimit sadopak t sedrs s traditave nga vjen q t lviz nprmjet nj figuracioni t thjesht me nj gjallri

133

t larmishme. Ai i vendos sendet e fenomenet n nj hapsir kohore anonime, me nj konkretsi bindse q mund ti ndodh cilitdo me at mnyr apo form zhvillimi pa prishur fare prjetsin e rasteve q i paraqiten. Prandaj duke u kujdesur t hyj sa m thell n gjrsin e ndrgjegjes individuale t tyre me at mikrokozmos t thjesht shpirtror t banorve t malsis s Skraparit, ai mundohet t krijoj nj raport sa m t drejt me ndjeshmrin e bots q e rrethon. Pasi meraku i autorit e flen mendjen te anonimati q fshihet n kujtesn e njerzis pr moslndimin e sendrs s askujt. Por si pasoj harron kujdesin pr nj tematik m t larmishme dhe nj problematik m t rndsishme q t na jepte dukurit e reja t zhvillimit t fenomenit t dashuris njerzore n at trev t largt me tradita zakonore t formuara n lashtsin e shekujve. Kjo lidhet me mnyrn e t konceptuarit ideoartistik t krijimeve t ktij zhanri erotik. Prandaj vmendja ndaj mbrujtjes e derdhjes s frymzimit n vargje me vlera e shije estetike krkohet t jet sa m e lart q kujdesi ta limoj mjeshtrin artistike. Megjith poezit e krijuara prej tij jan t iltrta e plot sinqeritet, q po t kishin patur nj redaktim shum profesional pr ta vn autorin n nj pun t mirfillt krijuese, do t krahasoheshin me vjershat m t bukura q jan prodhuar nga autor t zellshm e profesionist n kt zhanr arti. Pasi talenti i frymzimit sht i pasur me fabula interesante. Prandaj knaqsia estetike dhe vlerat artistike t tyre i kan dhn mundsin ti paraqes me guxim para lexuesve t ndryshm. Ajo iku e u b er, Dy fjal tha si prher: S shpejti kthehem si sythi npr deg.609 T dy mendonim t heshtur. Ajo sm tha asnj fjal dhe iku pa m pyetur... Der nmbrmje von e prita, si bleta nlule iu ngjita.610 Nga qielli kaltrosh shndriti nj yll i bukur tek un zbriti. Dgjo baba, u bra me fmi, e marr n supe dhe e mbaj n gji.611 Nj kuror lulesh t thura un ty dhe ngjyrat t ran mbi fytyr. Sa e lumtur m vshtrove n sy, ku shikoje veten si npasqyr.612 - Sa e don mamin ti voglush? -Ja, ja, sa qielli kam lakmi! Me duar t vogla u prpush drejt hapsirs n pafundsi...613 N syt e tu gjithsia, N gjoksin tnd ngrohtsia, N ballin tnd bukuria, I ngjiz zemrat dashuria!614

134

Slargohej mavria nga rra e bregdeti, se nga dashuria statuj aty mbeti!615 Loti nn qerpik, Zemra rrihte fort. Mes ndjenjash si thik hynte flladi i ftoht.616 Nuk flas un me fjal, zemra t tregoj sa shum ka vuajtur e prap do tkujtoj. Harroje, thot zri, veten kot mundon. Jeta ka ndarje, por prap ajo vazhdon...617 Dashuria t dhemb se sht dika tjetr, q njeriun tnd e ruan tr jetn. Dhe kur ti m thua ke thjesht shoqri, Zemra u gzua se ajo je ve ti!618 Dola shpejt ndritare, Nj rreze dielli r. Zr i mbl fare mirmngjes m tha!619 Nuk largohet kujtimi yt kaq shpejt dhe pa kuptim nga kjo kasafort e mbyllur ktu n shpirtin tim.620 Hej, kortezh varrimi, ndalo nj ast aty! Vajzs ti flas pikllimi pr k lotojn kta sy! 621 Ktheu, t thot zemra dhe lulja n ballkon. Kanarina e mrzitur ve pr ty spo kndon.622 Monologu i brendshm i ligjrimit t krijuesit Xh. Cirongu, shumsia ose mvetsia e interpretimeve q ndikojn te intemitetet apo erotizmi vetjak n procesin krijues sht e nevojshme t mbruhen e kthehen n poezi t kndshme estetikisht apo n proz eseistike pa nostalgji pastorale qoft gjinore dhe personale. Kt e dikton fakti, q kalimit nga idet n veprim t mos i mungoj guximi e iniciativa konkrete pr t ndrtuar arkitektura krijimi me vlera prgjithsuese artistike. Pasi krkohet shpalosja e thelbit t tyre dhe e problematiks shqetsuese t realitetit t akumuluar, duke u thelluar n dukurit m pikante me nj deprtim

135

psikologjik kohor n vetdijen e fenomenit apo t personazhit pr trajtimin e dhnien jet nga ana artistike. Kjo krkon shmangjen e nuancave t vakta dhe t varfris s rrfimit e t meditimit, t gjendjes emocionale e at pasionante gjat mbrujtjes s thelbit t krijimit poetik, t eseve e tregimeve apo t monografive q merr prsipr frymzimi ti derdh n nj form t caktuar letrare. Mbasi kt realitet e ka ose duhet ta njoh, jetoj e prjetoj vet autori me dhnien e mendimeve e t qndrimeve t tij pr formn e argumentimit poetik e shkencor. Prandaj niveli kulturor e profesional krkohet t rritet e prfeksionohet n nj shkall m t lart se lexuesit, q t mund t trhiqen e knaqen sa m shum shijet e tyre. Mos ta flem mendjen te puna e recenzentve apo e redaktorve, se fakirin e nxjerr nga balta vetm i zoti. Episodet e pamotivuara, shqetsimet e pa sqaruara, pasaktsit kulturale e profesionale q t sillen npr duar pa nuancat e argumentimit, parsisht duhet t prpunohen me durim t vazhdueshm dhe me thellsin e nevojshme kulrurale e profesionale sa t sillen n formn m t pshtatshme letro-artistike t konsumimit me mjetet shprehse estetike, stilin e nevojshm dhe leksikun e pasur gjuhsor vetm n baz t normave t njsimit e t drejtshkrimit t gjuhs shqipe. Pa kto cilsi profesionale sht shum e vshtir, n mos e pamundur, t shkruajm e prodhojm krijimtari t mirfillt letrare, pavarsisht se mund t kesh dshira apo talent t veant letrar. Nj vend me rndsi t dukshme zen edhe poezia lirike intime e poetes Merita Thartori me deprtime t thella n guackn e idileve erotike njerzore me dramat m t larmishme t dashuris midis partnerve e bashkshortve: t harmonis e unitetit, mirkuptimit e ndihmess humane me ndershmrin e pastr t intimitetit, t dhimbjes q shkaktojn keqkuptimet e mosmarrveshjet e xhelozis, keqtrajtimet e divorcet nga mungesa e komunikimit e mirkuptimit dhe nga tradhtit q shoqrohen me trinitetin e dhuns apo me flijime njerzore. Trajtimi me nivel ideoestetik i ksaj teme ka sjell nj poezi me nj prmbajtje e form t re t derdhjes s lnds poetike. Kto prpjekje kan shnuar arritje n korigjimin e mnjanimin e klisheve e t skemave t vjetruara, u kan dhn krijimeve t ktij lloji nj fytyr t re q mbajn vuln e liris s krijimit si shprehja erotike q shfaqet me idile shpirtrore pa patur frikn e tabuve t s vjetrs dhe t s shkuars moniste, duke mnjanuar shfaqjet e tepruara liberale. Kshtu detyrimi pasionant e derdh prkushtimin letrar t bashkoj n laboratorin krijues peshn e mendimeve me gjallrin entuziaste t fantazis rinore, duke pohuar siluetn e mendimit poetik qytetar q i ngjiz e i shkon m pr shtat asaj n 103 krijimet e reja erotike q ka butuar me nj figuracion estetik dinamik pr dashurin si virtyt universal me intimitetet e saja njerzore dhe me nj moral t lart emancipues, larg teprimit ekzaltues t sensualizmit t pakontrolluar, sa guximi n ndonj rast nuk prton t ia kthej prgjigjen se do ta mbjell heshtjen pr ty, mbasi s kishe sy pr mua. Megjithat ndjenjat e buta e fisnike me karakter human t ngjizura n poezit e ksaj autorie lndohen shpesh her papritmas nga pasionet e rrmbyera poetike. Nxitimi i ndjenjs rebeluese dhe i guximit poetik q i karakterizon vazhdimisht krijuesit pr tu prballur e kritikuar shfaqjet negative q godasin jetn e njerzve t thjesht, ka ndikuar q personaliteti i gjithanshm i femrs shqiptare n prgjithsi e i asaj rurale n veanti t mos jet sa e si duhet i pranishm n poezit e saja. Kur intensiteti i kriminaltetit dhe mbeturinat kanunore t mesjets jan rritur dhe aktivizuar me egrsi t skajshme ndaj tyre. Kjo i ka ln shteg shprehjes s nj fryme dhimbjeje elegjiake e n ndonj rast edhe pesimiste apo fataliste, ku pr t dalur nga gjendja rastsore altruizmit revolucionar i sht dashur ta ndez frymzimin flak e zjarr me sulme shpirtrore dhe me dufe t rrmbyera q vijn nga prplasjet dhe ngjarjet tensionale e hidhruese t dinamiks s mjedisit prreth vetm brenda jets persoanle. Kuptohet q nj mnyr e till e tipologjis krijuese flet pr pasojat e nxitimit n krijimtari, i cili sjell varfrimin e prmbajtjes letrare prgjithsuese me nj tematik t ngusht, me prsritjen recitative t mendimeve t njllojta ose t figurave t prafrta semantike dhe me nj steriotipizim n formn e n stilin e prdorur pr derdhjen e lnds poetike, e cila nuk i jep knaqsit e dshiruara dhe vlerat e pritshme artistike q t godasin atje ku duhet. Me lndn poetike t ktij zhanri, Merita na ka dhn kng e vargje mjaft t bukura me ndjeshmri t lart estetike, vlera t shumta e nivel t knaqshm artistik dhe nj veori t re krejt dalluese nga

136

krijimtaria e t tjerve me vargje t lira pa metr, pa rim dhe pa ritmin e muzikalitetit poetik. Megjithse kto rregulla t vjershrimit duhet t jen t pranishme prher n ligjrimin poetik. Ky sht dallimi themelor me prozn eseistike dhe at poetike. I dua t gjith, ashtu t shkujdesur. Nn bangat dhe ylbert e dritareve shikimet e tyre bredhin. Buzt e tyre nuk reshtin s formuari fjal nga ndrrat.623 Kam harruar t kujdesem pr veten, Pr ty kam harruar... Pres lotin t bj mrekullin e lirimit!624 Ti more gjithka... Dhe t fshehtat m intime n duart e tua mbetn.625 Dashuria mbeti n regtimn e kufijve t zemrs... Arsyeja i ngriti kulte ndjenjs dhe zemra heshti...626 Sikur t trokisnim prsri n portn time t vajzris, mbase do t t zgjidhja ty.627 Tradhtia shemblltyr e vesit... Djeg m shum se flaka, Fyen m keq se mshira.628 Duhet t jesh ti q dita tjetr t jet, Kuptimi t bhet breg, Fjala t bhet lubi, Dielli t rend perndimit, Burri ta kuptoj fjaln vetmi, Magjia ime femrore t funksionoj!629 Thuaj lamtumir puthjes, Syve me prkushtim pa mim, Trupit q tejet vuan, Kaprios s liris s prhershme, Krenaris pr t pasur rastsisht pran.630 Duart e tua m prekin dhe kur sje... E prekm kufirin intim... Pa kufinj, si t gjall duhemi, si t gjall nga pak shuhemi!631

137

Bora-Bora, bonboniera e freskt si era..., e kuqe sheg e pjekur, e kaltr, qiell i thekur... Bora-Bora, bonboniera kur qesh ti shprthen pranvera!632 Jeta u sht dhuruar t gjithve, Por jo t gjith falin dashuri633 M dhemb shpirti pr ty. do ast nmoj, dika t muar krkoj, fiksoj pritjet, frazat kur ti prbetoheshe dashurisht.634 Do t jemi bashk deri n perndim, Deri n bardhsin e skajshme dimrore, T etur buz m buz deri n vdekje virgjrisht!635 T lutesh pr pakz dashuri t bn mir..., Para saj u gjunjzuan mllefet, U faln mbretri...636 Tek t prek ty, vendndodhja m kthehet n start...637 Sa do t doja t shihja n ishe i lumtur pr mua..., Do t doja t shihja a erdha n ndrrat e tua..., Pr t t br t lumtur, snduk kujtese, shptim!638 Dhe bora u kthye n fest, ndrra n ver dhe mngjesi i radhs n dashuri!639 M ke ajr aty, ku ska fjal dashurie... Nuk ka diell atje, ku nuk ngroh dashuria.640 Jam pa shtpi, perderisa sjam n zemrn tnde. Jam pa lumturi, prderisa smbledh nj tuf zymbyla dhe pr t gjitha stint t ti fal, si ma thot zemra!641

138

Tu luta t m duash gzimet, pa mi nprkmbur ndrrat, pa mi prmbytur detet, pa mi pushtuar errat.642 Ua mora qiellit ndriimin planetar, toks virgjrin n agim, shpirtit pafajin e udhkryqeve, dashuris frymn n lirim.643 T tre kta poet durrsak, q kan nj preferenc alergjike pr zhanrin e erotizmit, e din apriori teorikisht se vlersimet pr poezin e vrtet erotike, e cila i kndon virtytit t dashuris s qndrueshme, nuk maten vetm me euforit ngazlluese q rendin pas bukurive pikante njerzore n mjediset shoqrore. Gjithashtu ato nuk maten as me voglsira motivesh adoleshente q struken npr qoshet e prditshmris. Pikrisht pr kto mund t themi q n krijime t veanta vrehen intimitete skematike, sendrtime t afrive faktologjike, dimensione jo shum t besueshme t ndodhive q shtjellojn fabulat e shumta erotike. Pasi n at kaos kaq t tensionuar t tranzicionit tejet t egrsuar nuk e dije me siguri se ku mund ta kishe kokn, jo m pasionit krijues ti shkonte mendja t nxiste dshirn pr tu marr me vjersha t tilla. Prandaj lind nevoja pr grishje m t sinqerta q burojn nga thellsit e shpirtit poetik, pr t rritur ide t reja si lastar t shndetshm t dashuris drejt prsosmris njerzore. Pshprimat metaforike t dashuris q dalin nga qoshet e padukshme e nga hollet e peisazheve natyrore larg syrit t opinionit kulturor sht mir t mnjanohen q t mos e rndojn prmbajtjen e krijimit, se karakteri i dashuris sht universal n do koh e n do vend me intensitet t ndryshm pr gjith njerzimin, pavarsisht nga mjetet e mnyrat dhe nga subjektet me t cilat realizohet. Nga t gjith krijuesit dihet, q poett m t mdhenj shqiptar apo t huaj kurr nuk i kan knduar unit vetjak pr t ekspozuar e mburrur aventurat personale n lmin e erotizmit sensual. Por gjithnj nprmjet unit poetik kan krijuar vlera t paharuara artistike, duke i knduar me nj figuracion brilant estetik prgjithsimit e lartsimit t virtytit t dashuris njerzore, duke shpalosur vlerat e saja shpirtrore pr mbar njerzimin. Prandaj nj vler pozitive e ksaj krijimtarie, do me thn karakteristika dalluese e poetve mirditor dhe e krijuesve M. Gazioni, F. Dervishi, P. Minguli, V. Mua, M. Thartori (Kui) e t ndonj tjetri, sht mjeshtria e maturis s kulturimit pr mbarshtrimin ideoestetik t emocioneve frymzuese n hullin e lvrimit t temave m pikante t realitetit me nj stil dinamik, duke i thyer e relativizuar me kujdes steriotipet klasike t poezis sipas kritereve normale t lris s krijimit, pa prftuar skajshmri ekstreme n procesin e modernizimit t teknikave krijuese n fushn erotike. Pra, ky sht nj shembull pozitiv q duhet prvetsuar e inkurajuar q t prsoset m tej n t ardhmen. Kt e vrtetojn m s miri edhe dy poezi t shkurtra e mjaft kuptimplote t Shpendi Topollajt, i cili pr t shmangur keqkuptimet, qejfmbetjet dhe paragjykimet e rokatave polemizuese ose rivalizuese midis krijuesve apo kategorive t tjera njerzore kndon me nj shije t holl poetike mjaft domethnse: M i dobishm sht armiku, Kur n t njejtn pun q gabimet na i zbulon. ne t dy mendojm njsoj, se sa shoku ose miku, qoft ti a qoft un q ato na i mbulon.644 njri duhet t shkoj.645 Hulumtimi i mtejshm konstaton se qllon jo rrall, kur duam t prshkruajm artistikisht nj gjendje t re e t panjohur dhe dehse e t papritur, t ndodhin raste t mungess s vmendjes q pakujdesia t shkas gjat procesit krijues. Dhe n vend q krijimi t dal me nj prmbajtje t shndosh ideoestetike e knaqsi t kndshme artistike, ai del me prmbajtje erotike sensuale duke u larguar nga qllimi i mir i autorit pr t dhn nj poezi serioze me vlera t mirqena letrare. Ndodhia vjen nga moskuptimi i faktit se procesi i dashuris nuk sht vetm erotizm, loj aventureske dhe as orgji me koefiient t lart knaqsie. Por kryesisht

139

nj prvoj e gjithanshme dhe e gjat jetsore pambarim q pasqyron nj veprimtari t veant t bots q na rrethon n hapsira kohore t ndryshme. Prandaj nga kuptimi jo i plot i problemit n kt pikvshtrimi, nisur me qllime t mira krijuese pr t kontribuar n kt lloj zhanri, kemi krijime erotike nga autor t ndryshm, madje edhe nga ndonj prej t lartprmendurve, t cilat jan t mbushura me ekstreme dshirash mallngjyese e prgjruese, me sfilata ndjeshmrie tepr t ekzaltuara, me mornica ankthi e mrzie dhe me ekuilibrime dalldie, sa arsyetimi logjik i fabuls ose i unit vetjak erotik mbshtillet me nj mjegull t dendur, e cila e dobson orientimin pr ta kontrolluar ekuilibrin moral n veprimet e prditshme. Kjo ka sjellur n raste t veanta mos deshifrimin e gjuhs s mendimeve e t kurtheve t sajimeve t imagjinats n udhkryqet e trthorta t mbresave, t cilat kan krijuar edhe ndonj ligjrim recitativ me shfrime lirike n formn e ekstazave t interferimeve sinoptike t asteve t pamundura pr t ndodhur aq shpesh te akcili poet me pamundsit dhe kredot shoqrore q ata kan poseduar realisht n hapsirn kohore, t ciln e njeh mjaft mir opinioni. Prandaj ndokush me t drejt mund t shtroj pyetjen: mos vall pasioni krijues q merret me poezi t tilla erotike ka shkuar prtej t mirs a prtej jo t mirs, si personazhet e paprmbajtur t zhanrit t erotizmit sensual t jets mondane kozmopolite? Nuk mendoj se sht plotsisht kshtu, pasi relativizmi prputhet me prjetimet e realitetit t nj kohe t mpleksur me pasione frenuese, me knaqsi t paprmbajtura e t pakontrolluara si duhet dhe me dshira spontane q rendnin pas lehtsimit sa m shpejt nga tensionimi i lart i vshtirsive t mdha t tranzicionit t egr n marrdhniet njerzore, i cili vepronte pr nj koh t gjat n jetn shqiptare. Prandaj n prballje me emocionet dramatike dikush mund t ket ngushlluar veten dhe, n t njejtn koh, ka joshur edhe oreksin e nj lidhje platonike miqsore me knaqsit erotike kalimtare duke shpresuar e besuar pr nj t ardhme m t gzuar n jetn personale. Serioziteti i bindjes pretendon se kjo sht nxitja q e ka reshtur muzn poetike pr krijime n kt lloj zhanri nn hijet e marrdhnieve miqsore klandestine pas mureve izoluese t heshtjes s orientuar t kohs. Megjithat grmimi m i thell dhe vlersimi i paanshm i hulumtimit i jep nj far t drejte ans tjetr t ksaj pyetje, meq nxitimi ka vrapuar me sasin e madhe e t panevojshme t prodhimtaris s ktij lloji pa ndonj vler t dukshme estetike letrare. Pasi konkretisht nga poett mirditor n 524 krijime poetike q jan botuar e studiuar, 79 prej tyre i kndojn poetikisht dashuris erotike. Kurse nga 1713 poezi t vllimeve t studjuara q jan botuar nga nnt poet durrsak, 442 prej tyre i prkasin llojit t zhanrit erotik, mjaft prej t cilave dashje e padashje prsrisin njra-tjetrn me ide, figuracion e form stilistike t prafrt, duke u prekur pak a shum nga ndjenja e personalizimit t unit vetjak q vishet me xherdanin e dedikimit t dashuris. Pasi n prmbajtjen e tyre t len prshtypjen nj ligjrim adoleshent me gjuhn e furishme t argtimeve ekzaltuese n merat e fluturimit t euforis poetike. Kuptohet q ktu kemi nj shpenzim kohe dhe energjish krijuese n nj drejtim q i ka plotsuar vet nevojat e tija imediate. Meq lexuesit nuk i duhet e as nuk i vlen pr asgj se si marifeti i dikujt bjen me nxitim n grepin e karafilave, se si prlotej nn ylberin e ujvarave, se si ekzaltohej mbi flatrat e puhizs s mbrmjeve bregdetare, se si mburrja e tepruar reklamon demonin si krushk t par t orgjive dhe ndonj tjetr kaprio euforike q serviren si vargje erotike. Dihet q pas nj gjysmshekulli demokracia e vendosi t drejtn juridike pr lirin e krijimit duke i dhn nj hov t madh krijimtaris letrare, e cila duhet prdorur me nivel t lart kuptimor dhe mjeshtri profesionale artistike sa m prfekte. Pasi sht e nevojshme q edhe kmbngulja konservatore ta kuptoj se euforia ekzaltuese e berihajt i ka dhn mundsi erotizmit t shijoj vetm ritet ceremoniale t dashuris ajrore ose si thot nj fjal e hershme me korespondenc. Meq lvruesit e ktij zhanri me mjaft fines artistike na bjn me dije se simbolet e tij kan ndryshuar prmbajtjen, qllimin dhe arsenalin e manovrimeve t tilla erotike, duke na dhn nj prvoj letrare me tematik e problematik t re q synon ti prgjigjet shkalls s emancipimit t shoqris, interesave t realitetit aktual dhe objektivave t liris s zhvillimeve demokratike. Prandaj edhe intensitetet virtuale shtrojn nevojn e nj disiplinimi m t mir e m t kujdesshm t pasioneve intime, nj nivel kulture

140

m t lart dhe nj prmbajtje krejt t re n komunikimin shpirtror. Pasi paqtimi i zemrave me prioritetet kohore e me shtimin e mundsive materiale, krkon kredhjen e prkushtimit krijues n vlagn e nj tjetr jete t re me shije, nevoja e synime m t prparuara estetike dhe me prmbajtje m shkencore pr krijimin e vlerave m t arrira artistike. Pr kto arsye sht e domoadoshme q n t ardhmen poezit e ktij lloji t pasqyrojn aspekte m t gjra t dashuris pr atdheun e vendlindjen, veanrisht familjen e bashkshortt, shoqrin e miqsin (domosdoshmrisht femrn me t gjitha prparsit dhe diskriminimet ndaj saj), heroizmin e patriotizmin, punn e profesionin, arsimin e kulturn (librin, poezin e artet), unitetin e problemet shqetsuese t mbijetess, pr t cilt mund t shkruanin m tepr e m bukur meq temat jan t shumta dhe interesante. sht mir t theksojm se kjo larmi nuk sht e mjaftueshme e aq m pak e dukshme n disa libra poetik q jan botuar gjat ktyre viteve, e cila ka t bj jo me pasurin e ndjenjave e t emocioneve. Por m shum me botkuptimin e gjr dhe me shkalln e kulturimit profesional pr ta orientuar muzn poetike q t qmtoj fenomenet m shqetsuese t jets n koh e hapsir. Qllimi sht i qart: poezia t pulsoj ritmet e jets n pafundsin e tyre q t gzojm m shum se t hidhrohemi, q t duam m shum se t urrejm, q t vrapojm drejt t ardhmes me kmb n tok n prballje me kundrshtit e shfaqjet q na pengojn, pr t mos mbetur n mes t rrugs. Mbase edhe kjo yllsi vegimesh mund t jet nj nga arsyet q syri i padshiruar e ka stigmatizuar ndonj poet n t shkuarn me nj ftohtsi e vshtrim t hidhur, duke e detyruar t rrij vazhdimisht larg n opozit me opinionin konservator, qoft edhe shumic. Theksimi i ktyre problemeve n veprimtarin letrare t ksaj periudhe njzetvjeare krkon q secili t hulumtoj shkaqet e ardhjes s tyre n krijimtarin poetike t secilit autor. Dhe ato, me sa duket, lidhen me tendencn e moslidhjes sa duhet me realitetin, duke iu larguar spontanisht problemeve t shumta shqetsuese t periudhs s tranzicionit pr arsye t ndryshme subjektive jo gjithnj t detyrueshme, t cilat ishin t molepsura me paknaqsi dhe trauma t prjetuara me shum vshtirsi dhe ngarkesa emocionale t skajshme. Anashkalimi i ktyre ngjarjeve pa u prballur me dramaticitetin q prftonin i ka dhn shkas dhe hov fluturimit t muzs poetike n sferat e fantazis erotike pr t prjetuar aste magjepse nga mbretria e dashuris. Kjo shmangje e ndrgjegjes letrare nga detyrimi i saj qytetar ka favorizuar kompensimin shpirtror e shoqror, i cili u ka ln shteg shfaqjes s nuancave fluide e t trilleve sentimentale prgjruese jo gjithnj t kapshme, t nevojshme apo t besueshme. Pas hijes s lirive e t drejtave t fituara nga proceset demokratike, duket se ka qndruar e fshehur edhe hileja e pamundsis s politiks shtetrore apo t strukturave letrare n organizimin e drejtimin e gjith veprimtarive shoqrore me ligje e rregulla dhe parime t reja demokratike pr ta kontrolluar shkencrisht e kulturalisht n do koh vetprmbajtjen e vullneteve shoqrore t liruara nga izolimi dhe egrsia moniste. Prandaj liria e frenuar edhe n kt fush i favorizoi veprimet liberale sipas dshirave subjektive mjaft t tepruara t asaj shtrese njerzore q karakteri i saj ishte m i but, m i ndjeshm e m i frenuar se sa duhej me nj oreks t paprmbajtur erotik. Kjo i largonte e i lironte strukturat e klass s re politike dhe t ksaj kategorie shoqrore nga kokarjet e prditshmris dhe pr rrjedhoj ua ushqente erotizmin me ekzaltime ndjesore t skajshme, i cili prodhoi n kt fush krijime t shumta t nj larmie vargzimi t papar deri ather, sa vetknaqsia mburravece hamendsoi se i arriti kufijt e magjistarit t vrttet t dashuris. Mirpo kjo gjendje emocionale e frenuar solli si rrjedhoj nj kuptim semplist dhe nj ngjizje euforike t lnds poetike me nj shkall t till njohjeje q prodhoi ndonj shfaqje t nuancave t simboliks mistike e fataliste. Meq gjoja dashuria na ndjekka vetveten pa u realizuar, sepse e pengojn skepticizmi e trishtimi apo notat sensuale t mosprmbajtjes. Ksaj fryme sentimentale e liturgjike nuk i kan shptuar edhe disa poezi erotike sipas shembullit t erotizmit romantik t shkuar q simulonte komunikime virtuale me miket e dashura dhe me perndit hyjnore nn velin e aureols idilike pran vendeve magjepse t nj peisazhi t fantazuar. Mirpo zhvillimet letrare bashkkohore q pasuan gjer m sot na kan treguar se ktu shfaqen edhe kundrshtit

141

midis motiveve t dashuris virtuale reale me konceptet idealiste pr kt virtyt njerzor, t cilat nj her e nj koh pretendonin q ajo prftohej jasht vullnetit t njeriut me zbritjen nga lart dhe goditjen e ndjenjs e t zemrs s tij. Historikisht ne kemi msuar se letrsia jon asnj her nuk e ka ndjer nevojn e nj poezie me lodra fjalsh dhe figurash abstrakte letrare, t cilat krijojn situata emcionale duke prsritur rite veprimesh t prbashkta q fluturonin prmes avujve t zbraztirs qiellore. Ruajtja nga ndikimet manjeriste dhe formaliste romantike apo nga ato mistiko-filozofike t shekujve t shkuar sht detyr e dits, pasi ato u kan knduar me nj frym idealiste t ekzaltuar vashave dhe peisazhit natyror n mnyrn sentimentale t t kuptuarit, aktualisht e tejkaluar. Sot krkohet q krijimet t jen sa m reale pran jets materiale e njerzore duke br nj interpretim t drejt filozofik t lnds jetsore dhe t frymzimit t shpirtit ndaj kumtit t dashuris. Kte krkes e shtrojn kushtet e reja t krijuara nga stadi i zhvillimit, t cilat orientojn kryesisht trajtimin poetikisht t dashuris si virtyt q jep kto ose ato t mira shpirtrore, familjare e njerzore dhe jo si ves primar q na prmbush kaq e aq knaqsi materiale ose instinkte biologjike. Mbrritja n zgripin e prfundimeve t ktij hulumtimi, krkon t theksojm disa drejtime ku duhet ta prqndrojm vmendjen n t ardhmen jo vetm pr pes-gjasht problemet q u prpoqm t trajtojm, por edhe ato dytsore q shtjellohen brenda tyre. Mbasi pr problemet e semantiks estetike figurative, t stilit e forms s derdhjes s materialit lndor dhe t strukturs apo t arkitekturs s ndrtimit sintaksor e morfologjik t poezive me gjith leksikun gjuhsor e zbatimin e rregullave t drjetshkrimit t shqipes, nuk u ndalm t analizonim n thellsi e gjrsi dhe me imtsi gjith krijimtarin letrare t ktyre poetve, ku ve anve t mira ka probleme profesionale t shumta: gjuhsore e stilistikore q duhen prfeksionuar seriozisht se paraqesin mangsi t dukshme. Konkretisht nj nevoj domethnse q del nga krijimtaria e larprmendur, sht fakti se kur poezia mbaron s shprehuri mbasi nuk ka m t flas, ajo pa ceremoni dhe me nj indiferentizm t heshtur ndahet me muzikalitetin e ritmmin poetik duke krijuar nj rnkim plot ankth. E megjithat ende vazhdohet t shkruhen vjersha q vuajn nga nuancat patorale t shprehjes dhe nga presioni i nj skematizmi poetik bezdiss q duken n deliret e vjershrimit pa shijen estetike dhe artistikisht me pak vlera t plqyeshme, t cilat pretendojn t maten me si motrat e tyre m t arrira. Le t mos i harrojm kshillat e poetit M.Gazioni n poezin Sa pak dija dhe t N. Spatharit n poezin Nj poeti hermetik, t cilt me vargje poetike t goditura theksojn: Me dukej vetja se di dija kur m thonin: vjersh e bukur! Oho, sa her mua laraska thllz m sht dukur! Por, kur mes njerzish u futa e qndrova gj m gj, kuptova sa pak kisha br, Ku qenkam thash- kshtu?!646 hoqa me vllimin q mbrm m solle! Ma lodhe kokn, ma bre qole...! Kot u sfilita sht e vrteta, as me algjebr rrnjt s ua gjeta.647

142

Kuptohet se ktu gjithka flet qart e sakt dhe pr do krijues mbetet reflektimi i vazhdueshm ndaj panegjerizmit mburravec dhe ndaj hermetizmit e mediokritetit, q ky reflektim t sjell prmirsime cilsore pr t ardhmen e ktij zhanri letrar. Prndryshe do t zvarrisemi n bokrrimat e shterpzimit e n zgavellat e thatsirs shpirtrore, nga t cilat ka vuajtur me koh veprimtaria letrare. Pr do shkenc e pr pasoj edhe pr letrsin, q sht me kaq rndsi pr jetn dhe historin njerzore, jan t huja dilitantizmi e vulgariteti dhe panegjerizmi e mediokriteti, pa lere m mashtrimi i opinionit me marifete e kombinacione q ushqehen nga parja, nepotizmi e miqsit e smura dhe nga oportuniteti klandestin q lulzuan n fundin e shekullit t kaluar e n dekadat e ktij n vazhdim. Duhet thn se ndonj poet nuk e njeh apo nga nxitimi nuk e ndjek mir vijn melodike t kuptimsis se mendimeve poetike q don t shpreh nga vargu n varg. Pr rrjedhoj shkujdesja i len shteg shfaqjes s disa gabimeve t palejueshme gjuhsore e drejtshkrimore. Bie fjala ka mangsi t dukshme n prdorimin e shenjave t piksimit, madje q nga presja, dhe t shkrimit me shkronj t madhe t gjitha pjesve t ligjrats q nuk merren si emra t prvem n krye t fjalis. Kjo sht nj pun e paprgjegjshme e vet shkrimtarve, veanrisht e atyre q kan mbaruar fakultetin e gjuhletrsis shqipe, t cilt nuk i futin veprat e tyre n vijat e strugut dhe n dhmbzat e lims letrare e gjuhsore. Madje jo m pak prgjegjsi kan recenzentt e redaktort apo stafet e specializuara t shtpive botuese, t cilt duke vn plan t par ofertn e fitimit nuk i prdorin n maksimum njohurit profesionale dhe lejojn t dalin vepra me tmeta e mangsi serioze ideore, gjuhsore e letrare. Pakujdesia i shkruan t gjitha kto kategori gjuhsore pa qen nevoja me shkronj t madhe dhe n ndonj rast nuk prdoren as shenjat e duhura t piksimit. Kur dihet q normat gjuhsore t drejtshkrimit u japin t drejtn t shkruhen me shkronj t madhe emrave t prvem apo atyre cilsorve e ndajshtimeve q kryejn ose prdoren me nj funksion t till si emra t prvem n krye t do lloji fjalie sipas radhs s shprehjes s mendimeve. Jo m pak i dmshm sht prdorimi i tipologjive t vjetra krijuese pr hir t tradits, pa e pasuruar at me nj prmbajtje t re emocionale e kuptimore dhe larmi fabulash e formash sa m trheqse, ani pse prdoren mjete t njejta stilistike tradicionale, si jan figurat e ndryshme letrare, t cilat u kan rezistuar kohrave. Kto mangsi t dmshme pr t ardhmen e nj letrsie me vlera t mirqena artistike jan nj vth i ndryshkur q tenton t ngulet n tipologjin krijuese t autorve t prmendur, t cilt t mos e quajn veten t imunizuar se e keqja q harrohet bhet e rrezikshme pr veprimtarin e cilitdo. Shkujdesja e mendjelehtsia nuk duhet t harrojn se krkesa pr t rritur nivelin eruditiv dhe profesional n letrsi, sht domosdoshmri q t ngrihet niveli ideoestetik dhe artistik i krijimtaris letrare. E theksojm kt meq n tipologjin e strukturs s ndrtimit t vargjeve vihen r tmeta fillestare q nuk duhen lejuar nga nj profesionalizm m i lart dhe nga nj kmbngulje e palodhur, duke shfrytzuar prvojat e prparuara letrare n prdorimin e vargut t lir modern. Pasi ashtu si zri i t voglit t bilbilit q nuk e artikulon si babai kngn se nuk i ka msuar mir kordat zanore, sht edhe strukturimi i dobt i vargut gjat procesit krijues. Meq mangsit e ndrtimit prozaik e linguistik dhe ato t metrit, rims e ritmit dhe theksimit tonik t muzikalitetit poetik n disa raste ia kan zn frymn ligjrimit poetik, i cili shprndan tinguj me nj fjalor jo prher t zgjedhur q nuk plqehen nga knaqsia e varfr estetike. Prirja pr t prdorur forma ligjrimi moderniste vuan shpesh nga mungesa e aftsive apo e prgjegjsis profesionale pr ta derdhur materialin lndor gjat procesit krijues n prshtatje me veorit dalluese t poezis shqipe me qllim q frymzimi t prodhoj krijime t atilla me nj stil, prmbajtje e form t re poetike me nj figurshmri t pasur e shije m t kndshme estetike dhe me vlera t reja artistike larg imitimeve t huaja letrare. Krkimi e prpunimi i prvojave t reja letrare sht i domosdoshm pr uarjen prpara t procesit t zhvillimit t letrsis s vlerave gjithnj e m t larta. Arritja e ksaj detyre madhore lyp botkuptim vizionar e profesionalizm t lart, por edhe prkushtim e palodhshmri dhe mjeshtri artistike sa m fine q ta zgjrojm tematikn e problematikn e krijimtaris letrare nga zhvillimet e arritjet, nga mangsit e zhgnjimet, nga prparsit dhe kontradiktat q ziejn n gjirin e shoqris e t

143

arteve n prgjithsi q krijimet t pasqyrojn prher shqetsimet e kohs e t epoks n t cilat jetojm. Ktu nj vend me rndsi zen trajtimi i temave sociale me veori specifike pr mnyrat e teknikat e mbrujtjes s tharmit t meditimeve poetike duke pasqyruar sa m realisht lvrimin e jets s gjall n prditshmrin e saj. Pa harruar kontributet hiustorike e patriotike dhe vlerat tradicionale me dhimbjet njerzore e rebelimet ndaj shkeljeve burokratike q ti mbrojm lirit e t drejtat e njerzve tan nga psikologjia konfliktuale e hidhruese dhe nga varfria, t cilat mund t improvizohen nga ndikimi i faktorve t ndryshm politik, social e juridik apo prej mangsive emancipuese q vijn prej prapambetjes dhe plagve t migrimit. E gjith kjo n funksion t edukimit t cilsive m t mira t identitetit e t patriotizmit dinjitoz me nj mentalitet t ri kombtar, t prkushtimit e prgjegjsis qytetare pr krijimin e prparsive koherente t uarjes m prpara t zhvillimit shoqror e kultural. Mirpo sht br e mods q pr t gjitha kto e t tjera mangsi t fajsohet kritika letrare, t cils askush nuk po ia vn veshin dhe as po reflekton pr sygjerimet, kshillat dhe vrejtjet q ajo bn. Disa her i kam theksuar kto e t tjera probleme letrare q nuk po shkojn mir dhe as nuk po korigjohen n baz t konstatimeve t ballafaquara me ligjsit dhe rregullat shkencore t prcaktuara qart nga teoria e praktika e letrsis dhe e gjuhs shqipe. Pasi po t lexosh librat e tjer t shkruar m von, vrehen t njejtat mangsi e gabime letrare e gjuhsore. Ktu kemi t bjm me ndjeshmrin e kapriove t mendjengriturve q mburrja e xhelozis profesionale ua ka errsuar shikimin dhe euforia e dembelizmit ua ka ngathur shqisat e logjiks profesionale pr tu ulur seriozisht reflektimi e prkushtimi q tmetat e vna n dukje t mos prsriten m n veprat pasuese. Ather faj ka kritika ndaj akcilit autor, se ai nuk e dgjon mendimin kritik letrar realtivisht me nj prqindje t konsiderueshme reflektimi e korigjimi t mangsive t tija. Liria e krijimit sht shkenc si t gjitha shkencat e tjera me ligje, rregulla, norma e difinicione shkencore t provuara nga nj prvoj e gjat letrare e gjuhsore dhe nuk sht mani, delir apo kaprio e nj kritiku letrar. Por nuk sht as edhe pluralizm politik q secili t veproj sipas prirjeve e tekave vetiake q i plqejn pr t krijuar debate shterp, konflikte personale apo bllokim t mendimit t prparuar n marrdhnie me at q e mson t krijoj e shkruaj sa m mir letrsin dhe gjuhn shqipe. Madje, duke krkuar n distanc mirkuptimin dhe dashamirsin logjike t tyre jam prpjekur jo vetm t hulumtoj n ant pozitive t krijimtaris s poetve q jan studiuar. Por t kryej n raste t veanta me korrektsi shkencore (letrare e gjuhsore) edhe detyrn e redaktorit pr strukturn sintaktike dhe zbatimin e normave t drejtshkrimit e t njsimit t gjuhs shqipe, duke qen i bindur se reagimi i tyre do t jet gjithnj pozitiv, pasi qllimi ka qen vetm rritja e vlerave artistike t krijimeve t paraqitura pr masn e lexuesve. Me kto dukuri jetsore t krijimtaris mirditore e durrsake jan krijuar paralelisht realitete poetike n mnyr krahasuese dhe harmonike me nj figuracion semantik t zgjedhur, ku shpirti njerzor prjeton jo vetm kohn diellore me perepecit q krijojn fenomenet atmosferike. Por ato shijohen poetikisht si arom e pjalm i lulzimit, si zagushi e rrezeve zenitare dhe freski e kaltrsis s qilimit t blert, si lvrim i gjakut n deje ashtu si ushqimi prej toks n ngjyrn e klorofilit, si drama shpirtrore me pasojat q shkakton dhuna fizike e psikologjike ndaj shpirtit liridashs, si intimitete familjare e shoqrore t grshetuara me efektet magjike natyrore q mbrujn pjalmin e dashuris midis partnerve dhe brezave me t gjitha gzimet, hidhrimet e brengat shpirtrore q ajo krijon si refleksione ylberiane t intimitetit njerzor n thelbin e knaqsive estetike. N kto e t tjera karakteristika t krijimeve t hulumtuara duken qart edhe dallimet e prparsit, ku spikasin vlerat e do krijimi apo vepre poetike, t cilat u prpoqm ti pasqyrojm me lndn letrare t veprave t tyre nprmjet elementve e veorive q ato sjellin n fabulat e do poezie. Urimi pr vepra t tjera m t arrira artistikisht sht epilogu i ktij studimi modest q u prgatit nga mirsia e dashuria pr poezin, letrsin e gjuhn shqipe n kto treva me tradita edhe n kte fush t jets e t historis s tyre shekullore. Durrs, Mars 2012 Pjetr Cara

144