Institutt for nordistikk og litteraturvitenskap

NYNORSK FOR STUDENTAR

Kristin Fridtun NTNU 2011

Brukarrettleiing

Dette vesle heftet er tenkt som naudhjelp til studentar som slit med finna
fram i den nynorske urskogen. Heftet er
ikkje ei fullgod innfring i nynorsk grammatikk eller nynorsk rettskriving, og det
er heller ikkje ei utfrleg nynorsk ordliste
eller ei lrebok i nynorsk stil og mlfring. Dette heftet er ikkje anten det eine
eller andre, men litt av alt.

Vi har to jamstelte skriftml i Noreg, og
derfor br vi vera i stand til ordleggja
oss godt og greitt p begge mla. No er
det dessverre slik at mange studentar (og
tilsette?) berre har lrt korleis dei skal
STAVA og BYA nynorske ord, ikkje korleis dei skal LEGGJA dei nynorske orda
til rettes i ei setning. Mange slit g med
FINNA dei rette orda. D seier det seg
sjlv at det vert vanskeleg og tidkrevjande
skriva oppgver, eksamenar, artiklar og
andre tekster p nynorsk.
Dette heftet skal vonleg gjera det litt
lettare for deg skriva nynorsk. Sidan
heftet er ei rettleiing, og ikkje ei innfring, br du ha grunnleggjande kunnskap om nynorsk grammatikk fr du set
i gang. Du treng ikkje lesa heftet fr A til
. Bruk det gjerne som oppslagsverk. Det
fyrste kapitlet gjev eit oversyn over ymse
uregelrette substantiv i det nynorske
mlet. I det andre kapitlet finn du eit utval
substantiv, pronomen og verb som vi har
lett for bya gale.
Det tredje kapitlet er ei liste over ord og
omgrep som vi har god bruk for i drftande og akademiske tekster om sprk
og litteratur, men som det kanskje ikkje
er so lett finna fram til p eiga hand.

Det fjerde kapitlet er det strste og kan

henda det viktigaste: Her fr du hjelp til
ordleggja deg lett og greitt p nynorsk.
Kapitlet har rikeleg med dme p korleis
vi kan gjera om tungt og snirklet bokml
til lett og god nynorsk.
Mykje i dette fjerde kapitlet kan forresten
vera nyttig nr du skriv bokml g.
Sjlv er eg oppvaksen med bokml som
hovudml, og dermed har eg litt greie p
kva som gr i ball nr ein bokmling
skal skriva nynorsk. Eg trur jamvel at eg
har nokre tips og triks lra bort. Om
du vil ha end fleire tips og triks, kan du
hoppa til kapittel fem og kikka p litteraturlista der.
Til sist m eg tipsa om mitt eige, vesle
nettkurs i nynorsk. Det finn de p heimesidene til Institutt for nordistikk og
litteraturvitskap ved NTNU, her:
http://www.ntnu.no/inl/forstud.

Kristin Fridtun
Trondheim, februar 2011

Innhald

1. Uregelrette substantiv

1.1. Hankjnnsord

1.2. Hokjnnsord

1.3. Inkjekjnnsord

1.4. Tvikjnna ord
2. Substantiv, pronomen og verb som vi har lett for bya gale

2.1. Substantiv

2.2. Pronomen

2.3. Sterke verb

2.4. Linne verb
3. Vanlege ord og omgrep

3.1. Alfabetisk ordliste

3.2. Vanlege akademiske verb

3.3. Faste ordlag til bruk i oppgver m.m.

3.4. Faste ordlag til drftande tekster
4. Nynorsk mlfring

4.1. Nynorsk stil p 1-2-3

4.2. Passiv
4.3. Genitivs-s
4.4. Substantivsykja rota til alt vondt
4.5. Fyllord og i forhold til
5. Nyttig lesnad og gode hjelpemiddel
Tillegg: Samsvarsbying

Nynorsk

1. Uregelrette substantiv
Oppfrisking fyrst: Vanlege substantiv med regelrett bying gr soleis:
Regelrette hankjnnsord gr som gut:
Regelrette hokjnnsord gr som jente:
Regelrette inkjekjnnsord gr som hus:

(ein) gut guten; gutar gutane

(ei) jente jenta; jenter jentene
(eit) hus huset; hus husa

Her skal vi fyrst og fremst sj p dei uregelrette substantiva.

1.1. Hankjnnsord
Tre grupper med hankjnnsord har endinga -er i ubunden form fleirtal
og -ene i bunden form fleirtal, slik som dei regelrette hokjnnsorda har. Det gjeld
alle hankjnnsord som endar p -nad og -a:
(ein) mnad mnaden; mnader mnadene
(ein) sknad sknaden; sknader sknadene
(ein) skilnad skilnaden; skilnader skilnadene
(ein) pizza pizzaen; pizzaer pizzaene
(ein) sofa sofaen; sofaer sofaene
Andre vanlege -nad-ord: innverknad, lagnad, merknad, stnad, dugnad, kostnad,
bunad o.fl.. Andre vanlege -a-ord: arena, kollega, opera, paprika, villa, rassia, flora o.fl.
hankjnnsord som dannar fleirtal ved i-omlyd, til dmes:
(ein) bonde bonden; bnder bndene
(ein) fot foten; fter ftene
(ein) son sonen; sner snene
(ein) bror broren; brr brrne
(ein) mann mannen; menn/menner mennene
hankjnnsord fr den norrne i-klassa (her er -ar og -ane sideformer1):
(ein) gong gongen; gonger gongene
(ein) ven venen; vener venene
(ein) stad staden; stader stadene
(ein) gjest gjesten; gjester gjestene
Andre ord med same bying: bekk, benk, kvist, fremon, medlem, rygg, streng, vegg
o.fl..

1 Sideform er det same som klammeform. Nemninga klammeform kjem av at desse formene ofte str i klammer i
ordbkene, til dmes slik: gjest -en, -er [-ar], -ene [-ane]. Gjester er hovudform, gjestar er sideform. Hovudformene
er g kalla lreboknormalen av di det er hovudformene som er nytta i lrebker (og i alle andre tekster fr staten).

Nynorsk

1.2. Hokjnnsord
To grupper med hokjnnsord har endinga -ar i ubunden form fleirtal og -ane
i bunden form fleirtal, slik som dei regelrette hankjnnsorda har. Det gjeld
alle hokjnnsord som endar p -ing, og dei fleste som endar p -ning:
(ei) meining meininga; meiningar meiningane
(ei) rettleiing rettleiinga; rettleiingar rettleiingane
(ei) hending hendinga; hendingar hendingane
(ei) setning setninga; setningar setningane
Merk: Ei rad vanlege ord og ei stor mengd fagtermar er slike -ing-ord,
sj punkt 3.1.
ei lita gruppe hokjnnsord (her er -er og -ene sideformer):
(ei) elv elva; elvar elvane
(ei) helg helga; helgar helgane
(ei) y ya; yar yane
(ei) ks ksa; ksar ksane
Andre ord med same bying: hei, herd, merr, myr, my, reim, rys, seter, ks,
y, vik o.fl.
1.3. Inkjekjnnsord
To grupper med inkjekjnnsord har ei srmerkt bying. Det er dei tre orda
auga, yra og hjarta (jf. den linne u-klassa p norrnt).
Desse tre orda har to jamstelte (dvs. valfrie) byingar:
anten: (eit) auga - auga - augo - augo / eller: (eit) auge - auget - auge auga
anten: (eit) hjarta - hjarta - hjarto - hjarto / eller: (eit) hjarte - hjartet - hjarte
hjarta
anten: (eit) yra - yra - yro - yro / eller: (eit) yre - yret - yre yra
framandord som endar p -um, -eum og -ium (gjeld ikkje stoffnamn p -ium):
(eit) museum museet; museum musea
(eit) medium mediet; medium media
(eit) studium studiet; studium studia
(eit) faktum faktumet; faktum eller fakta faktuma eller fakta(a)
(eit) forum forumet; forum eller fora foruma eller fora(a)
Andre ord med same bying: auditorium, evangelium, imperium, pensum, stadium o.fl.

Nynorsk

1.4. Tvikjnna ord

Somme ord har valfritt kjnn, det vil seia at du kan velja om du vil nytta og bya orda
som hankjnnsord eller som hokjnnsord, som hankjnnsord eller som inkjekjnnsord. Orda fylgjer regelrett bying. Pass p at ordet har same kjnn i heile teksta di.
Skriv anten stammen eller stamma, anten teksten eller teksta.
Desse orda kan du bya anten som hankjnnsord eller som hokjnnsord:
tekst, klasse, kulde, plante, stamme, prve, grad, art, kunst, maskin, pakke o.fl..
Desse orda kan du bya anten som hankjnnsord eller som inkjekjnnsord:
agens, glid, kyss, bruk, nikk, trykk, stopp o.fl..
2. Substantiv, pronomen og verb som vi har lett for bya gale
Her kjem eit lite oversyn over ord vi ofte byer eller stavar gale, og som vi derfor m
merka oss srskilt.
2.1. Substantiv
Merk deg at
bodskap (bokml: budskap) er hankjnnsord p nynorsk:
ein bodskap bodskapen; bodskapar bodskapane
dialekt er hankjnnsord p nynorsk:
ein dialekt dialekten; dialektar dialektane
form er hokjnnsord p nynorsk:
ei form forma; former formene
utsegn (bokml: utsagn) er hokjnnsord p nynorsk:
ei utsegn utsegna; utsegner utsegnene
inkjekjnnsord ikkje har ending i ubunden form fleirtal:
Dme: Det finst fire eksempel p...
(bokml: fire eksempler)
Dme: Frampeik er eit av mange verkemiddel i romanen (bokml: mange virkemidler)
Dme: P sceneveggen heng to bilete av Ibsen (bokml: to bilder)

Nynorsk

2.2. Pronomen
Fyrst dei personlege pronomena. Dei er jamt over godt kjende og greie ha med
gjera, men du skal srskilt merka deg desse formene (formene med el er jamstelte
former):
eintal subjektsform objektsform
3. person
ho
ho el henne
fleirtal subjektsform objektsform
1. person
vi el me
oss
2. person
de
dykk
3. person
dei
dei
Dme: Skjnar de kva eg meiner? (bokml: Skjnner dere hva eg mener?)
Dme: No m de skunda dykk.
(bokml: N m dere skynde dere.)
Dme: Dei gjekk p kino.
(bokml: De gikk p kino.)
Dme: Eg sg dei i gr.
(bokml: Jeg s dem i gr.)
So kjem eigedomspronomena, og orda du skal passa godt p er merkte med feit skrift:
eintal m f n fleirtal
1. person
min
mi
mitt
mine
2. person
din
di
ditt
dine
3. person
hans
hennar
det sitt/sin/si
deira
fleirtal
1. person
vr
vr
vrt
vre
2. person
dykkar
dykkar
dykkar
dykkar
3. person
deira
deira
deira
deira
Dme: Eg fann jakka hennar
.
Dme: Sg du stova deira?
Dme: Hugs bkene dykkar.
Dme: Kvar er boka mi?
Dme: Romanen hennar kom ut i r.
Dme: Oppgvene dykkar var gode.

(bokml: Jeg fant jakka hennes.)

(bokml: S du stua deres?)
(bokml: Husk bkene deres.)
(bokml: Hvor er boken min/boka mi?)
(bokml: Romanen hennes kom ut i r.)
(bokml: Oppgavene deres var gode.)

Andre pronomen
Ofte er det vanskeleg hugsa p at somme pronomen har endinga -a i hokjnn:
Dme: Inga sol var sj.
Dme: Nei, det var ei anna bok.

Nynorsk

2.3. Sterke verb

Her er nokre vanlege verb vi skal merka oss. Som vanleg er formene vi oftast skriv
gale merkte med feit skrift.
Merk: I dette heftet nyttar eg a-infinitiv, men p nynorsk kan du velja mellom infinitiv
p -a (vera, springa) eller -e (vere, springe) eller klyvd infinitiv (vera, springe). Du
avgjer sjlv kva slags infinitivsform du vil nytta, men ver konsekvent og pass p s du
ikkje skifter mellom t.d. a-infinitiv og e-infinitiv i den same teksta.
infinitiv
notid (presens) fortid (preteritum)
ferdig notid (perfektum)
halda
held
heldt
halde/haldi
vera er var vore/vori
skriva skriv skreiv skrive/skrivi
lesa les las lese/lesi
bli blir blei blitt
koma kjem kom kome/komi
trenga treng trong trunge/trungi
la lt lt late/lati
setja set sette sett
Dme: Han heldt eit glas i kvar hand.
Dme: Dei har vore med kvart r.
Dme: Ho las dikt kvar dag.
Dme: Vi blei slitne p turen.
Dme: Albumet kjem ut i morgon.
Dme: Han trong hjelp med bilen.
Dme: Mor lt oss ikkje koma inn.
Dme: Dei lt det skura og g.
Dme: Ho sette pris p omtanken.

(bokml: Han holdt et glass i hver hnd.)

(bokml: De har vrt med hvert r.)
(bokml: Hun leste dikt hver dag.)
(bokml: Vi ble/blei slitne p turen.)
(bokml: Albumet kommer ut i morgon.)
(bokml: Han trengte hjelp med bilen.)
(bokml: Mor lar oss ikke komme inn.)
(bokml: De lot det skure og g.)
(bokml: Hun satte pris p omtanken.)

2.4. Linne verb

Vi skil mellom a-verb (kastar - kasta - har kasta) og e-verb (lyser - lyste - har lyst):
Regel: Nr verbet har a-ending i fortid (kasta), har det a-ending i notid (kastar).
Regel: Nr verbet e-ending i fortid (lyste, levde), har det e-ending i notid (lyser, lever).
Vi kan ikkje blanda desse verba, og til dmes skriva *lysar i notid, og lyste i fortid. Anten a bde i notid og fortid, eller e bde i notid og fortid. Nr vi skriv nynorsk, har vi lett
for bya altfor mange verb som a-verb. Men ikkje alle nynorske verb er a-verb!

Nynorsk

Ikkje slik: Eg studerar nordisk.

Ikkje slik: Manger byar ordet feil.
Ikkje slik: Mor arbeidar p skulen.
Ikkje slik: Eg ynskjar meg ein hund.
Ikkje slik: Ho leia firmaet i ti r.
Ikkje slik: Eg har presentera opplegget.

Men slik: Eg studerer nordisk

Men slik: Mange byer ordet feil.
Men slik: Mor arbeider p skulen.
Men slik: Eg ynskjer meg ein hund.
Men slik: Ho leidde firmaet i ti r.
Men slik: Eg har presentert opplegget.

Merk 1: Ord med infinitiv som endar p -era (studera, diskutera) er alltid e-verb:
infinitiv
notid (presens) fortid (preteritum)
ferdig notid (perfektum)
studera studerer studerte studert
reflektera reflekterer reflekterte reflektert
formulera formulerer formulerte formulert
problematisera problematiserer problematiserte
problematisert
presentera presenterer presenterte presentert
introdusera introduserer introduserte
introdusert
konkludera konkluderer konkluderte
konkludert
filosofera filosoferer filosoferte filosofert
vurdera vurderer vurderte vurdert
nyansera nyanserer nyanserte nyansert
variera varierer varierte variert
abstrahera abstraherer abstraherte abstrahert
diskutera diskuterer diskuterte diskutert

Merk 2: Desse vanlege verba er e-verb, ikkje a-verb eller sterke verb (som p bokml):
infinitiv
notid (presens) fortid (preteritum)
ferdig notid (perfektum)
arbeida
arbeider
arbeidde
arbeidd/arbeidt
byta byter bytte bytt
bya byer bygde bygd/bygt
dekkja dekkjer dekte dekt
hjelpa
hjelper
hjelpte
hjelpt
knyta knyter knytte knytt
leia leier leidde leidd/leitt
sleppa slepper sleppte sleppt
styrkja
styrkjer
styrkte
styrkt
svekkja svekkjer svekte svekt
treffa treffer trefte treft
trekkja trekkjer trekte trekt
tyda tyder tydde tydd/tydt
ynskja
ynskjer
ynskte

ynskt

Nynorsk

Dme: Eg hjelpte henne med leksene.

Dme: Ho har treft ein fin fyr.
Dme: Dei har bygt orda rett.
Dme: Ho sleppte alt ho hadde.
Dme: Han trekte seg fr vervet.

(bokml: Jeg hjalp henne med leksene.)

(bokml: Hun har truffet en fin fyr.)
(bokml: De har byd/byet ordene rett.)
(bokml: Hun slapp alt hun hadde.)
(bokml: Han trakk seg fra vervet.)

3. Vanlege ord og omgrep

Mange av omgrepa vi nyttar i sprk- og litteraturvitskapen kjem fr gresk eller latin.
Desse omgrepa skal vi bruka p nynorsk g. Hit hyrer mellom anna stil, tradisjon,
lingvistisk vending, karakter, tragedie, subjekt og s bortetter. Det vi br styra unna,
er typiske bokmls-akademiske ordlag som redegjre for, med hensyn til, av stor
betydning og liknande. Andre gonger det er berre ein liten skilnad vi skal passa p,
som i skuespill/skodespel eller helhet/heilskap.
3.1. Alfabetisk ordliste
Her kjem ei lita liste med nokre av orda du kan f bruk for nr du skriv om sprk
og litteratur. Til venstre og i feit skrift str bokmlsorda, til hgre str nynorskorda.
Somme stader har eg teke med sjlvsagde ord der forma og det grammatiske
kjnnet er likt bde p bokml og nynorsk. Andre stader er skrivemten eller kjnnet
annleis eller orda er heilt ulike. Merk at nokre av bokmlsorda er tillatne p nynorsk
g, t.d. anbefaling og bevis. Etter dei nynorske orda er kjnnet oppfrt i parentes:
m. er hankjnn, f. er hokjnn, n. er inkjekjnn.
Merk: Hokjnnsord skal ha ending p -a i bunden form eintal (forma, ikkje *formen).
Merk: Hokjnnsord p -ing har endingane -ar og -ane i fleirtal (setningar setningane).
Merk: Inkjekjnnsord har inga ending i ubunden form fleirtal (mange omrde, mange
bilete).

10

Nynorsk

advarsel
tvaring (f.)
analyse
analyse (m.)
anbefaling
tilrding (f.)
anelse
aning (f.)
anfrselstegn hermeteikn (n.)
anledning
hve (n.)
antagelse
meining (f.); tru (f.)
antall
mengd (f.), tal (n.)
anvisning
tilvising (f.)
avgjrelse
avgjerd/avgjersle (f.)
avledning
avleiing (f.)
avslutning
avslutning (f.)
begrensning
avgrensing (f.)
begrep
omgrep (n.)
begrunnelse grunngjeving
begynnelse
byrjing (f.), fyrstning (f.)
bekreftelse
stadfesting (f.)
beskrivelse
skildring (f.)
betingelse
vilkr (n.)
betydning
tyding (f.)
bevegelse
rrsle (f.)
bevis
prov (n.)
bevisfrsel
provfring (f.)
bevissthet
medvit (n.)
bilde
bilete (n.)
bok
bok (f.)
bokanmeldelse bokmelding (f.)
bredde
breidd (f.)
budskap
bodskap (m.)
byning
bying (f.)
definisjon
definisjon (m.)
del
del (m.)
deltager
deltakar (m.)
dialekt
dialekt (m.), mlfre (n.)
dramaturgi
dramaturgi (m.)
drftelse
drfting (f.)
egenskap
eigenskap (m.)
eksempel
eksempel (n.), dme (n.)
endelse
ending (f.)
enhet
einskap (m.), eining (f.)
enighet
semje (f.)
epoke
epoke (m.)

erfaring
rynsle (f.), erfaring (f.)
erkjennelse
sannkjenning (f.)
figur
figur (m.)
forbehold
atterhald (n.)
forberedelse
frebuing (f.)
forbilde
frebilete (n.), fredme (n.)
forbindelse
samband (n.)
forelesning
frelesing (f.)
forfatter
forfattar (m.)
form
form (f.)
forskjell
skilnad (m.), forskjell (m.)
forskning
forsking (f.)
forstelse
forsting (f.), skjn (n.)
forteller
forteljar (m.)
fortelling
forteljing (f.)
fotnote
fotnote (m.)
frase
frase (m.)
fravr
frvere (f.), frvre (n.)
flelse
kjensle (f.)
gjenfortelling attforteljing (f.)
glemsel
glymsle (f.)
grunn
grunn (m.)
grunngivelse grunngjeving (f.)
gruppe
gruppe (f.)
helhet
heilskap (m.)
hemmelighet
lyndom (m.)
hendelse
hending (f.)
hensikt
freml (n.)
hensyn
omsyn (n.)
henvisning
tilvising (f.)
historie
historie (f.)
hoved-
hovudhyde
hgd (f.)
innhold
innhald (n.)
innledning
innleiing (f.)
intetkjnn inkjekjnn
karakter
karakter (m.)
kasus
kasus (har srmerkt bying)
kategori
kategori (m.)
kilde
kjelde (f.)
krets
krins (m.)
konklusjon
konklusjon (m.)

11

Nynorsk

kunnskap
kunnskap (m.)
lengde
lengd (f.)
leser
lesar (m.)
likhet
likskap (m.)
litteratur
litteratur (m.)
mengde
mengd (f.)
mening
meining (f.)
meningslshet meiningslyse (f.)
modus
modus (m.)
mottager
mottakar (m.)
myte
myte (m.)
mlform
mlform (f.)
navn
namn (n.)
norm
norm (f.)
nrhet
nrleik (m.)
ndvendighet naudsyn (n./f.), trong (m.)
oppfrsel
framferd (f.), tferd (f.)
oppgave
oppgve (f.)
oppmerksomhet merksemd (f.)
opprinnelse
opphav (n.)
ordforrd
ordtilfang (n.)
overbevisning overtyding (f.)
oversettelse
omsetjing (f.)
periode
periode (m.)
person
person (m.)
poesi
poesi (m.)
problem
problem (n.), vanske (m.)
projeksjon
projeksjon (m.)
pvirkning
pverknad (m.)
redegjrelse
utgreiing (f.)
reform
reform (f.)
replikk
replikk (m.)
rettferdighet
rettferd (f.)
roman
roman (m.)
sak
sak (f.)
sammenligning samanlikning (f.)
sang
song (m.)
sannhet
sanning (f.)
scene
scene (f.)
setning
setning (f.)
side
side (f.)
sitat
sitat (n.), herming (f.)

12

skuespill
sprk
stavelse
stillhet
strofe
struktur
synsvinkel
tanke
taushet
tegn
teori
tid
tilvrelse
tolkning
tradisjon
tragedie
tilskuer
uke
ulikhet
underskelse
utgave
utgivelse
utsagn
valg
vanskelighet
veiledning
vendepunkt
verden
virkelighet
virkemiddel
virksomhet
vitenskap
nd
pning
rhundre
rsak

skodespel (n.)
sprk (n.), ml (n.)
staving (f.)
stille (f.)
strofe (f.)
struktur (m.), skipnad (m.)
synsvinkel (m.)
tanke (m.)
togn (f.)
teikn (n.)
teori (m.)
tid (f.)
tilvere (f.), tilvre (n.)
tolking (f.)
tradisjon (m.)
tragedie (m.)
tilskodar (m.)
veke (f.)
ulikskap (m.)
undersking (f.)
utgve (f.)
utgjeving (f.)
utsegn (f.)
val (n.)
vanske (m.)
rettleiing (f.)
vendepunkt (n.)
verd (f.)
rynd (f.), ryndom (m.)
verkemiddel (n.)
verksemd (f.)
vitskap (m.)
nd (f.)
opning (f.)
hundrer (n.)
rsak (f.)

Nynorsk

Merknader til ordlista:

1. Alle ord p -ikk og -isme er hankjnnsord, til dmes:
grammatikk, konstruktivisme, lyrikk, pragmatikk, realisme, romantikk, semantikk o.fl.
2. Alle ord p -nad er hankjnnsord, men dei har som nemnt ovanfor (1.1.) uregelrett
bying med endingane -er og -ene i fleirtal (skilnader skilnadene).
3. Ei rekkje grammatiske nemningar er inkjekjnnsord med regelrett bying:
subjekt, objekt, verb, adverb, adjektiv, substantiv, pronomen, ledd (t.d. setningsledd),
determinativ, demonstrativ, subjunksjon, morfem, prefiks o.fl.
3. Ordet kasus har ei srskild bying. Vi byer det som hankjnnsord i eintal, og inkjekjnnsord i fleirtal: ein kasus kasusen; mange kasus alle kasusa.
4. Ei rekkje vanlege akademiske nynorskord er hokjnnsord p -ing med fleirtal p
-ar/-ane. Hit hyrer mellom anna alle verbalsubstantiv, skriving av skriva, tolking av
tolka, meining av meina, og omsetjing av setja om.
5. Merk g at Sprkrdet har ei synonymordliste med nynorske avlysarar til vanlege
bokmlsord: http://www.sprakrad.no/nb-no/Sprakhjelp/Raad/Fra_bokmaal_til_nynorsk/

13

Nynorsk

3.2. Vanlege akademiske verb

Srs mange akademiske verb er samansette, som henvise (hen + vise) og foreta
(fore + ta). Somme av dei er samansette p nynorsk g, men ofte er dei laust samansette, det vil seia at lekkane er tskilde: Nynorsk har liggja fre der bokml har
foreligge, og fra med (seg) der bokml har medfre. Andre gonger er verbet eit heilt
anna, til dmes har nynorsk gjera der bokml har foreta. Nedanfor er eit lite utval
akademiske verb der bokmlsverbet str til venstre i feit skrift, og dei nynorske
avlysarane til hgre.
Merk: Mange av verba til venstre er tillatne p nynorsk g (t.d. fortsetja, bety, erfara),
men ofte er det betre bruka ein annan og meir nynorsk seiemte.

antyde
ymta om, gjeva eit vink om, sl framp om, nemna
ang
gjelda, koma ved
anbefale
r til, tilr, gjeva lovord om, telja til, st, tala godt om
anvende
nytta, bruka, ta i bruk, gjera (seg) nytte av, hjelpa seg med
avspeile
spegla (av), gjeva att bilete av
begrense
avgrensa, snevra inn, finna grensene for, skilja ut med grenser
begrunne
grunngjeva, gjeva grunnar for, st opp under
begynne
ta til, byrja, opna med
beholde
ha, f ha, halda p
belyse
kasta ljos over, klrgjera
beskrive
skildra, teikna, skriva om
besvare
svara p, lysa (t.d. ei oppgve)
bety
tyda (bying: tyder - tydde - har tydd)
bevege
rra, setja i rrsle, flytta
erfare
ryna, f vita, oppleva, g gjennom
erkjenne
sannkjenna, vedg, tilst
foreg
g fre seg, henda, bera til, st p
foreligge
liggja fre, finnast
forestille
syna, visa, frestilla/frestella, etterlikna, gjeva seg ut for vera
foreta
gjera, setja i verk
forklare
gjera tydeleg, greia ut (om), tyda (ut), gjera grein p, forklra
fortsette
halda fram, fortsetja
forvente
venta, rekna med
framst
st fram; syna seg, te seg som
gjenta
ta opp att, seia om att, minna om
hentyde
ymta om, sikta til
henvise visa til
meddele
melda (fr), fortelja
medfre
fra med (seg), fra til, ha til fylgje

14

Nynorsk

overbevise
overtyda
oversette
setja om, omsetja
pvirke
verka inn p, ha innverknad p, pverka
redegjre for
greia ut (om), gjera greie for, fortelja om
skyldes
koma av, skriva seg ifr, vera opphavet til
underske
rkja etter, granska, finna ut av, underskja
utelukke
stengja ute fr, sj bort fr, hindra
utmerke (seg) merkja (seg) ut, skilja seg ut
utvikle
skapa, f fram, veksa fram, laga om, ovra seg, endra (seg)
vedrre
koma ved, gjelda, st i samband med
3.3. Faste ordlag til bruk i oppgver m.m.
Nedanfor kjem nokre framlegg til korleis du kan ordleggja deg i ei drftande tekst, til
dmes ei semesteroppgve. Framlegga har eg stort sett henta fr frasesamlinga hj
Nynorsksenteret: http://www.nynorsksenteret.no/ (Ressursbase for skulen > Nynorskkurs og skrivehjelp > Frasesamling)
1. Innleiing
I ei innleiing plar vi skriva kva vi skal gjera, og korleis vi skal gjera det. Det gjeld anten
vi skriv ei oppgve, ein artikkel, eit forord eller liknande.
Spr deg sjlv: Kva skal eg gjera?
Svar: Eg skal... granska / drfta / ta fre meg / gjera greie for / greia ut om / analysera
/ peika p / g (noko) etter i saumane / underskja / gjera ein formanalyse / gjera ein
komparativ analyse / gjera ein litterr analyse / samanlikna X og Y / rkja etter / diskutera / f greie p / leggja fram/ skildra / fortelja om / leita etter / finna (noko) / prova
at / syna korleis / osb.
Spr deg sjlv: Korleis skal eg gjera det?
Svar: Eg skal drfta osb. [] ved sj X i samanheng med Y / ved jamfra tekstene
eller synsmtane eller tema i X og Y / peika p korleis X har endra seg / sj kva slags
innverknad X har hatt p Y / drfta sambandet mellom X og Y / osb.
Spr deg sjlv: I kva slags rekkjefylgje skal eg gjera det?
Svar: Fyrst skal eg ta fre meg / X er emnet for fyrste del av oppgva / Eg vil innleia
med sj p / deretter skal eg / etter det, kjem eg til / s skal eg / som ei avslutning
skal eg / til sist vil eg / mot slutten drfter eg / osb.

15

Nynorsk

2. Hovuddel
Hovuddelen er som kjent sjlve kjernen i teksta. Her er nokre frasar som det kan vera
kjekt kjenna til:
Samanbindingsfrasar:
Jamvel om ... / End (om) ... / Trass i at ...
Jamvel ... / Til og med ... / Endtil / Attptil
I hovudsak har ... / Jamt over er det slik at / I det store og heile er det
I alle fall ser vi at ... / Her kan vi trygt seia at
Med andre ord: ... / Sagt p ein annan mte / Vi kan g seia at
P eit vis er det ... / Det ser ut til at / Det er likt til at / Truleg er det slik at
Likevel ... / Like fullt ... / Kor som er ... / End er det
Samstundes er ... / Samtidig er
P det viset er ... / P den mten er / Slik kan vi seia at
I og med at ... / P grunn av at ... / Om vi legg det til grunn, / Ut fr dette
Nr du skal leggja fram synet ditt:
Slik eg ser det, s ... / For meg ser det ut til at / Det synest meg at
Eg vil hevda at ... / Pstanden min er
Eg meiner/tykkjer at ...
Til liks med X meiner eg at ... / Sameleis som X meiner eg at / Eg er samd med X
I motsetnad til X meiner eg at ... / Her er eg ikkje samd med X
Nr du skal underbyggja argumenta du nyttar:
Slik kan vi sj at ...
Her ser vi korleis ...
Eg vil prova dette ved sitera X, som i K skriv at ...
Som vi sg i K, s er det slik at ...
Eit prov for B finn vi i K, der X viser at ...
Etter det X skriv, s ...
Med grunnlag i det Y skriv, kan vi sl fast at ...
K og L gjev meir enn godt nok grunnlag til hevda at ...
K syner (oss) at ...
Dersom K er rett/stemmer, s kan vi slutta at ...
Fordi K er B, kan vi trygt konkludera med at ...

16

Nynorsk

Nr du vurderer argumenta og argumentgrunnlaget til dei/det du skriv om:

Alle desse argumenta tek utgangspunkt i/byggjer p ...
Argumenta/oppfatningane til X er nrt knytte til synsstaden hans/hennar
Vi kan seia at argumenta i K er ei form for B.
I teksta tek X det for gjeve at ...
Ingen av dei nemnde argumenta held ml dersom vi legg fresetnadene i K til grunn ...
Gjeve at B stemmer, s ...
X kjem ikkje med noko prov for pstandane i teksta
X underbyggjer ikkje det han/ho skriv
Argumenta til X er godt underbygde/godt prova
(Funna i) K str ikkje argumentet X kjem med om at ...
P eit/mange vis er K slik at ...
Nr du samanliknar tekster/argument/meiningar:
Korkje X eller Y ...
Begge tekstene/skribentane/forfattarane/syna er ...
Bde X og Y ...
Medan X tek utgangspunkt i A, byggjer Y p B
Vi kan seia at X ser p/legg vekt p/har fokus p/ynskjer A, medan Y ser p/legg vekt
p/har fokus p/ynskjer B
K liknar p L med omsyn til synet p A
K og L har sams syn p A
Skilnaden mellom K og L er at ...
P den eine sida ser me/kan me hevda at ... P den andre sida ...
Skilnaden/likskapen mellom K og L er tydeleg i mten dei skriv om B p. Han kjem g
til syne i ...
(Merk: Du viser tilbake til hankjnnsord som skilnaden og likskapen ved skriva han.
Ikkje skriv den. Tilsvarande skal du syna attende til hokjnnsord med ho/henne og til
inkjekjnnsord med det. Dme: Flaska var uopna d eg kjpte henne)
3. Avslutning/Konklusjon
Som vi har sett, s ... / Eg har no peika p korleis X ... / I opninga drog eg fram korleis X ...
Vi kan konkludera/oppsummera/avrunda med seia at ... / Alt tyder p at
Ut fr det vi har sett i denne gjennomgangen/samanlikninga/drftinga, kan vi slutta at ...
I denne teksten/artikkelen/drftinga har eg prvt seia noko om ...
Analysen/granskinga har vist at / Eg har stadfest/prova at pstanden
P grunnlag av det eg no har funne ut, kan vi seia at/ser det ut til at

17

Nynorsk

3.4. Faste ordlag til drftande tekster

I drftande tekster nyttar vi ofte ei rad faste vendingar, og ikkje alle er brukande bde
p bokml og nynorsk. Nedanfor str bokmlsvendingane til venstre, og framlegg til
nynorske avlysarar til hgre.
overhodet
i det heile
fikk stor betydning
fekk mykje seia, drog mykje etter seg
det kan sies at
vi kan seia at, det ser ut til at
er av stor viktighet
er viktig, veg tungt, er grunnleggjande
blant anna
mellom anna, blant anna
og s videre
og s bortetter (og s vidare er g tillate)
anses vre
er rekna som, er halden for, det er likt til at
imidlertid
men, likevel, derimot, end er det slik at
med hensyn til
nr det gjeld, med omsyn til, med tanke p
for vrig elles
samtlige alle
Det finst eit hav av slike ordlag og vendingar. Kjp gjerne ei god synonymordbok, som
Med andre ord av Magne Rommetveit, eller grip til Nynorskordboka p nett:
http://www.dokpro.uio.no/ordboksoek_nynorsk.html

18

Nynorsk

4. Nynorsk mlfring
Kva er nynorsk mlfring? Det kan vera s mangt. Mlfring tyder mte ordleggja
seg p, og vi ordlegg oss gjerne litt annleis p nynorsk enn p bokml. Det heiter seg
at setningsbygnaden i nynorske tekster er eller br vera lettare og meir munnleg enn
i tekster p bokml. Det er ei sanning med visse atterhald. Det er rett at nynorske
skrivarar tradisjonelt har nytta talemlet som fredme for tekstene sine. I mlfra
fann skrivarane mtar ordleggja seg p som skilde seg fr den stive, hgtidsame og
krokete kansellistilen som rdde i tekster p riksml/bokml.
Det er likevel ikkje slik at vi skal skriva heilt som vi talar. I dag har bokmlet blanda
seg inn i mest alle dialektane, og ord og vendingar fr bokmlet har ftt godt feste.
End er det sant at tekster p nynorsk jamvel akademiske tekster br ha det vi kan
kalla ein lett og munnleg stil. Med lett og munnleg meiner eg i hovudsak dette:
ein verbal stil, det vil seia setningar med mange verb og adjektiv, og mindre substantiv.
Triks for f til ein verbal stil: Tenk deg at du skal fortelja bestemor di eller veslebror
din (eller nokon andre nre og uvitande) om det du skal gjera/skriva. D vel du ofte
ein verbal og tydeleg seiemte. Rett nok tek du kanskje ut nokre fagord, men dei kan
du setja inn att etterp, nr du har verbalisert setninga. Her kjem nokre dme.
1a. Uverbal seiemte:
Eg skal gjera ein analyse av romanens struktur.

1b. Verbal seiemte:
Eg skal underskja korleis romanen er oppbygd.
2a. Uverbal seiemte
Det var knytt store vanskar til arbeidet med forma ut ein ny rettskrivingsnormal.
2b. Verbal seiemte
Det var svrt vanskeleg forma ut ein ny rettskrivingsnormal.
Merk: P nynorsk er det ikkje slik at alternativa 1b og 2b er mindre saklege eller
mindre akademiske enn 1a og 2a. Tvert imot! Sprket flyt godt og meininga kjem
betre fram om du nyttar den verbale varianten. Og tanken er vel at lesaren skal skjna
det du skriv?

19

Nynorsk

4.1. Nynorsk stil p 1-2-3

Det er ikkje s mykje som skal til fr mlet fr ein skikkeleg nynorsk svip. I kapitla
nedanfor skal vi sj nyare p passiv, genitivs-s, substantivsykje og anna snusk, men
heilt fyrst kjem nokre generelle rd eller saker det kan vera lurt ha i minne:
Skriv stutte setningar. Det er ikkje meir akademisk med lange og snirklete
setningar. Det gjeld srleg nr emnet du skriv om er abstrakt og stort og vanskeleg. D gjeld det gjera sprket tydeleg og beint fram, og dela opp det du vil
seia i sm einingar. P den mten vert det lettare for lesaren f tak i innhaldet,
og kanskje vert det lettare for deg formulera det heile. skriva er som kjent ein
mte tenkja og lra p. Om du tvingar deg til skriva tydeleg og ryddig, tvingar
du deg til tenkja godt igjennom det du skal skriva om, og skrivinga kan sleis
vera ein mte rydda i tankekaoset p.
Prv byta ut somme substantiv med verb (eller adjektiv). I staden for skriva
gjera ein analyse kan du skriva analysera, i staden for ta ei vurdering kan du
skriva vurdera. I staden for det gjekk fre seg ei endring i verbsystemet kan du
skriva verbsystemet endra seg, i staden for det kom varierande reaksjonar kan
du skriva folk reagerte ulikt. Om du gjer det slik, slepp du ofte gripa til diffuse
vendingar som i forhold til og vedrrande og liknande. Dme: Ikkje slik:
Aasen gjorde ein stor jobb i forhold til innsamling av ord fr dialektane. Men slik:
Aasen samla inn svrt mange ord fr dialektane.
Den siste setninga seier like mykje som den fyrste, jamvel om setninga er lettare. P nynorsk nyttar vi helst dobbel bunden artikkel, skalla dobbel bestemming. P bokml hender at vi har eit peikande pronomen/eigedomspronomen
og eit substantiv i ubunden form, slik: det fiktive univers, den enkelte elev, i sitt
vidare arbeid. P nynorsk str substantivet i bunden form, og eigedomspronomenet str til slutt: det fiktive universet, den enkelte eleven, i det vidare arbeidet
sitt.
Bruk ordbok. I desse internett-tidene er det innmari lettvint sl opp: Det er
berre skriva inn ordet og trykkja enter. Bokmlsordboka og Nynorskordboka
kan du til og med sl opp i samstundes. Det plar eg gjera. Ordbkene ligg ute
her: http://www.nob-ordbok.uio.no/perl/ordbok.cgi?OPP=anerkjenning&begge=+
&ordbok=begge

20

Nynorsk

4.2. Passiv
P skulen lrer mange at passiv er fy-fy i nynorsk. Det er ikkje heilt sant. Mange
gonger passiv det einaste rette, men dersom du kan velja mellom ei aktiv og ei passiv
form, br du velja den aktive nr du skriv nynorsk.2 D vert det meir kraft i setningane.
Ein god hugseregel er at nr det finst eit subjekt til verbet, br subjektet vera med i
setninga. I mange byrkratiske tekster, og i somme akademiske tekster, nyttar skrivaren passiv og det formelle subjektet det for gyma bort det faktiske subjektet,
eller f det til sj ut som det ikkje finst noko subjekt i det heile. Om du vil lura deg
unna alt ansvar, er det ein hveleg mte gjera det p, men det vert ikkje godt og klrt
sprk av slikt.
Nedanfor ser du nokre dme p korleis du kan gjera om diffuse og seige passivsetningar til tydelege og kvikke aktivsetningar. Eit tips: Spr deg sjlv kven som gjer eller
skal gjera noko. Om du set inn subjektet, lyser alt seg med in gong.
Passiv: Det skal skrivast to oppgver i faget.
Aktiv: Studentane/elevane/eg/du skal skriva to oppgver i faget.
Passiv: Nedanfor blir det gjeve eit samandrag av boka.
Aktiv: Nedanfor gjev eg eit samandrag av boka.
Passiv: Det vart lese dikt p sleppfesten.
Aktiv: Nokon [skriv kven] las dikt p sleppfesten.
Passiv: Boka blei skriven d Ibsen budde i Italia.
Aktiv: Ibsen skreiv boka d han budde i Italia.
Av og til er du nydd til skifta ut verbet:
Passiv: Valfridomen i rettskrivinga skuldast tilnrmingspolitikken.
Aktiv I: Valfridomen i rettskrivinga kjem av tilnrmingspolitikken.
Aktiv II: Tilnrmingspolitikken er rsak til valfridomen i rettskrivinga.

2 Vi brukar ofte passiv nr vi skal leggja vekt p den som ei handling gr ut over, i staden for den som handlar.
Eit dme: Politiet arresterte han (aktiv) Han vart arrestert av politiet (passiv). Slik passiv er heilt greitt!

21

Nynorsk

St-passiv eller bli-passiv?

Passiv er som sagt ikkje forbode, og p nynorsk kan vi uttrykkja passiv p to mtar:
1. Vi kan nytta st-form av verbet (lesast, diskuterast, brukast)
2. Vi kan setja inn hjelpeverba bli/verta (han blir henta snart, boka vart skriven i fjor)
P bokml er det vanleg nytta s-form av verbet leine, utan noko hjelpeverb til:
Dme: Dette drftes i neste avsnitt.
Dme: Oppgaven skrives p nynorsk.
Dme: Pakken hentes p postkontoret.
P nynorsk br vi ikkje gjera det slik.
Nr vi nyttar st-passiv, m vi setja inn eit modalt hjelpeverb framfor st-verbet:
Dme: Dette skal drftast i neste avsnitt.
Ikkje: Dette drftest i neste avsnitt.
Dme: Oppgva br/m skrivast p nynorsk.
Ikkje: Oppgva skrivest p nynorsk.
Dme: Pakka kan/m hentast p postkontoret. Ikkje: Pakka hentast p postkontoret.
Somme gonger er det best nytta passiv med bli/verta:
Bokml: Hovedkarakteren presenteres ikke fr i tredje kapittel.
Nynorsk: Hovudkarakteren blir ikkje presentert fr i tredje kapittel.
Bokml: Det sies at nynorsk er et sprk for bnder.
Nynorsk: Det vert sagt at nynorsk er eit sprk for bnder.
Jamvel om passiv er tillate, br vi helst nytta lite av det. Tekster med mykje passiv er
tyngre lesa enn tekster med aktive former. Set inn det faktiske subjektet, eller bruk
generelle former som vi, folk, nokon, somme, mange, ingen, du og liknande (ikkje
man!)
Bokml/passiv: Det forventes at tidsfristen overholdes.
Nynorsk/aktiv: Vi ventar at folk held tidsfristen.
Bokml/passiv: Fleire opplysninger fs hos
Nynorsk/aktiv: Fleire opplysningar fr du hos
Bokml/passiv: Det m presiseres at fortelleren av og til er uplitelig.
Nynorsk/aktiv: Eg m presisera at forteljaren av og til er upliteleg.
Bokml/passiv: Hun regnes for vre spesialist p omrdet.
Nynorsk/aktiv: Ho er rekna som spesialist p omrdet.

22

Nynorsk

Bokml/passiv: Det skrives mye om Knausgrd i avisene.

Nynorsk/aktiv: Avisene skriv mykje om Knausgrd.
Bokml/passiv: Det antas at problemet skyldes drleg kommunikasjon.
Nynorsk/passiv: Vi/mange trur problemet kjem av drleg kommunikasjon.
Bokml/passiv: Sknaden sendes innen 1. mars.
Nynorsk/aktiv: Du m senda sknadene innan 1. mars / Send sknaden innan 1. mars.
Bokml/passiv: Diktet drftes med utgangspunkt i formalistisk teori.
Nynorsk/aktiv: Eg drfter diktet med utgangspunkt i formalistisk teori.
Bokml/passiv: Det blir hevdet at norsk er et fattig sprk.
Nynorsk/aktiv: Somme/mange hevdar at norsk er eit fattig sprk.
Bokml/passiv: Passiv brukes altfor mye i akademiske tekster.
Nynorsk/aktiv: Vi brukar altfor mykje passiv i akademiske tekster.

Merknad: Refleksiv er ikkje heilt det same som passiv. Det historiske opphavet til dei
refleksive verbformene (verb med endinga -st) skulle vera velkjent. Pronomenet sik
(seg) voks i hop med verbet: undra sik > undrask > undrast (og bokml: > undres).
Endinga -st m derfor peika attende til noko eller nokon (refleksiv tyder tilbakevisande). Endinga -st kan tyda bde meg (undrast = eg undrar meg), seg (synest =
det syner seg) og kvarandre (mtest = vi mter kvarandre). Slike st-verb er heilt
naudsynte og er ikkje noko fy-fy.
Det som ikkje er heilt bra, er nytta st-verb og det formelle subjektet det i staden
for eit retteleg subjekt, jf. det skal skrivast ovanfor. Setninga Tematikken skal
diskuterast i kapittel 2 tyder i grunnen Tematikken skal diskutera seg i kapittel 2.
Skriv heller: Eg skal diskutera tematikken i kapittel 2 eller liknande.

23

Nynorsk

4.3. Genitivs-s
Mange har g lrt at genitivs-s er fy-fy p nynorsk. Genitivs-s er ikkje forbode p
nynorsk (jf. namnet p nynorskorganisasjonen Noregs Mllag), men i samsvar med
dialektane nyttar vi helst lite av det. I staden kan vi nytta preposisjon (ofte: til), eigedomspronomen eller samanskriving.
Atter ein gong: Tenk at du talar med bestemor di. Kjem du d til seia nummer 1 eller 2?
1: Eg fekk lna pappas bil.
2: Eg fekk lna bilen til pappa.
Folk flest seier vel noko som liknar mest p nummer 2, og det er slik vi br gjera det
nr vi skriv nynorsk g.
tvaring: Mange snik seg unna genitivs-s-en ved byta han ut med ordet sin. I nokre
tilfelle fungerer det fint, men det er slitsamt lesa tekster der det str sin sin sin alle
stader. Konstruksjonar med sin flyt ikkje spesielt godt heller. Prv lesa desse tre
alternativa hgt. D hyrer du at sin-setninga hakkar opp den jamne setningsmelodien:
-s:
sin:
prep.:

sakas kjerne
saka sin kjerne
kjernen i saka

Tips: Nr du av gamal bokmlsvane har nytta genitivs-s, men vil gjera det om til
god nynorsk, kan du g fram slik:
1. Skift rekkjefylgd p orda: sakas kjerne > kjerne sakas
2. Stryk s-en, og set det fyrste ordet i bunden form: kjerne sakas > kjernen saka

3. Set inn ein preposisjon i midten: kjernen saka > kjernen i saka
Andre dme:
1. romanens karakterar > karakterar romanens
1. forfattarens skrivestil
2. karakterar romanens > karakterane romanen
2. skrivestilen forfattaren
3. karakterane romanen > karakterane i romanen 3. skrivestilen til forfattaren
Eller samanskriving: romankarakterane

24

Nynorsk

Her er fleire dme:

sin:
prep.:

Wergeland og Welhaven sine stridar

Stridane mellom Wergeland og Welhaven

-s:
prep.:

Diktets rytme framhevar tematikken.

Rytmen i diktet framhevar tematikken.

-s/sin:
Fars dialekt liknar p Petter sin dialekt.
pron./prep.: Dialekten hans far liknar p dialekten til Petter.
sin:
prep.:

I denne oppgva skal eg bruka Chomsky sin teori.

I denne oppgva skal eg bruka teorien til Chomsky .

si:
sms.:

Studentane si avis heiter Under Dusken.

Studentavisa heiter Under Dusken.

-s: Eg kjem til drfta romanens struktur og tematikk.

prep.: Eg kjem til drfta strukturen og tematikken i romanen.
sitt:
prep.:

Mange er kritiske til Sprkrdet sitt rettskrivingsframlegg.

Mange er kritiske til rettskrivingsframlegget fr Sprkrdet.

sin:
prep.:

Ho var usamd i artikkelforfattaren sine pstandar.

Ho var usamd i pstandane til artikkelforfattaren.

25

Nynorsk

4.4. Substantivsykja rota til alt vondt

Substantivsykja er namnet p ein srs vanleg sjukdom: Trongen til nytta mange
og ofte lange substantiv. Ovanfor nemnde eg at nynorsk, i trd med dialektane, helst
har ein verbal stil. Substantivsykja er det beint motsette. Dei sjuke setningane er
fulle av substantiv som gjer setninga tung lesa, medan dei friske setningane har
verb (eller adjektiv) som gjer setninga lett og levande. Eit dme:
Sjuk: Han hadde store vanskar med koma med ei grunngjeving for kvifor han var
av den oppfatninga.
Frisk: Han sleit med seia kvifor han meinte det han gjorde.
Den friske setninga seier like mykje som den sjuke setninga, end ho berre er
halvparten s lang. Dessutan er den friske setninga meir beint fram og rett p sak,
medan den sjuke er uklr og tungvinn. Den friske setninga er vel g meir samsvar med mten vi pratar p til vanleg.
Substantivsykja er p mange mtar rota til alt vondt. Det er substantiva som gjer at vi
ofte m gripa til passiv og genitivs-s og ordlag som i forhold til og s bortetter. Om
vi greier skifta ut nokre substantiv med verb og adjektiv, vert det lettare bde skriva
og lesa.
Merk: Eg meiner ikkje seia at substantiv er forbode p nynorsk. Langt ifr! Men no
for tida har det vorte vanleg dyngja p med substantiv i alle samanhengar, og denne
tendensen ser vi bde i skriftmlet og i talemlet. Sprket vert innmari tamt og tomt
av slikt. Som vanleg er politikarane dei verste: Politiske ordskifte i radio og fjernsyn er
mest som ein einaste lang straum av substantiv og i forhold til. Dme:
Sjuk: Fyrst m vi ha ein gjennomgang av tiltak i forhold til kollektivtrafikken.
Frisk: Fyrst m vi finna ut korleis vi kan gjera kollektivtrafikken betre.
Nedanfor kjem fleire dme p sjuke og friske setningar. Vonleg ser du at dei
friske setningane er lettare og meir presise enn dei sjuke. Dei sjuke setningane
er ikkje meir akademiske enn dei friske i alle fall ikkje p nynorsk. Legg merke
til at u-nynorske drag som passiv og genitivs-s vert borte nr du skifter ut substantiv
med verb og subjekt.

26

Nynorsk

Fr sjuk til frisk

Substantiva i dei sjuke setningane er merkte med feit skrift, det same er verba og
adjektiva i dei friske setningane.
Sjuk: Det gjekk fre seg ei endring i verbsystemet.
Frisk: Verbsystemet endra seg.
Sjuk: Ho hadde ingen uttalefeil under besket, og sprkfunksjonen var vanleg.
Frisk: D eg beskte henne, tala ho vanleg og sa orda rett.

[eller noko anna, alt etter kva du meiner med sprkfunksjon]
Sjuk: Dette er truleg ein kompliserande faktor for eleven si lese- og skriveopplring.
Frisk: Dette gjer det truleg tyngre for eleven lra lesa og skriva.
Sjuk: Diktet skal gjerast til gjenstand for analyse.
Frisk: Eg/nokon skal analysera diktet.
Sjuk: Det synte seg medfra *riktigheit.
Frisk: Det synte seg vera rett. Vi/eg sg at det var rett.
Sjuk: Ordklassenes organisering kan gjerast betre.
Frisk: Vi kan organisera ordklassene betre.
Sjuk: Opninga av litteraturfestivalen finn stad 10. juni.
Frisk: Vi/dei opnar litteraturfestivalen 10. juni.
Sjuk: Utviklinga av i-omlyden medfrte store lydmessige forandringar.
Frisk: I-omlyden endra lydsystemet monaleg.
Sjuk: Romanens tittel var sterkt medverkande til den store merksemda boka

tiltrekte seg ved utgjevinga.
Frisk:
Tittelen frde til at folk la mykje merke til romanen d han kom ut.

27

Nynorsk

4.5. Fyllord og i forhold til

Nr vi skriv akademiske og drftande tekster, br vi leggja vinn p gjera sprket
s presist og forsteleg som rd. Ein god regel er styra unna ordlag som i forhold
til, vedrrande og liknande, og anna uturvande fyll (til dmes tkete etterfeste
som -messig og -aktig). Slikt fyll gjer sprket til ein tjukk skoddeheim, der det er
vanskeleg f tak i innhaldet. Her kjem nokre dme p korleis de kan gjera sprket
kvassare og meir tydeleg:
Ikkje slik: I forhold til *stridigheitene om sprket p 1800-talet vil eg ha fokus p
Men slik: Eg skal ta fre meg sprkstriden p 1800-talet med hovudvekt p
Ikkje slik: Ein m sj utviklinga av moderniteten i samanheng med mellom anna
boktrykkjarkunsta.
Men slik: Boktrykkjarkunsta hadde mykje seia for nr og korleis moderniteten

voks fram.
Ikkje slik:
Men slik:

Det kom varierande reaksjonar p rettskrivingsnemnda sitt utkast.

Folk reagerte ulikt p utkastet fr rettskrivingsnemnda.

Ikkje slik:
Men slik:

Det fekk sjangermessige fylgjer

Det fekk fylgjer for sjangeren (el. sjangrane)

Ikkje slik:
Men slik:

Ho er av den meining at...

Ho meiner at...

Ikkje slik:
Men slik:

Nr det gjeld sprsml av denne art...

I slike sprsml...

Ikkje slik:
Men slik:

Det er viktig skapa bevisstheit rundt bruken av sprket.

Det er viktig at folk tenkjer over sprkbruken sin.

Ikkje slik: Eg vil fokusera p diktets tematikk i forhold til romantikken.

Men slik: Eg skal underskja om romantikken har verka inn p tematikken i diktet.
Eller slik: Eg skal granska sambandet mellom tematikken i diktet og romantikken.

28

Nynorsk

5. Nyttig lesnad og gode hjelpemiddel

Olaf Almenningen: Nkkel til nynorsk. Kompakt nynorsk-grammatikk.
Oslo: Dag og Tid http://www.dagogtid.no/index.cfm
Olaf Almenningen: Innfring i nynorsk for hgare utdanning.
Oslo: Det Norske Samlaget 2006.
Magne Rommetveit: Med andre ord. Synonymordbok med omsetjingar
fr bokml til nynorsk. Oslo: Det Norske Samlaget 2007.Tredje utgva.
Ola Breivega: Rd for urd. Vegvisar gjennom nynorske minefelt.
Oslo: Det Norske Samlaget 1993.
Skriv norsk. Rettleiing i god norsk mlbruk med oppnorskings-ordliste.
Norsk Mldyrkingslag. Oslo 1987.
Nynorskordlista. Oslo: Det Norske Samlaget 1996.
Nynorskordboka p nett: http://www.dokpro.uio.no/ordboksoek.html
Nettkurs i nynorsk: http://www.ntnu.no/inl/forstud
Fleire hjelpemiddel finn du hj Sprkrdet: http://www.sprakrad.no/Sprakhjelp/
Rettskriving_Ordboeker/Nyttige_hjelpemidler/
Og: Du finn mykje godt hj dei gode gamle, som Aasen, Garborg, Vinje... J

29

Nynorsk

Tillegg: Samsvarsbying
Samsvarsbying tyder som kjent at vi skal bya eit ord i samsvar med eit anna ord. Eit
adjektiv m vera bygt i samsvar med substantivet eller pronomenet det str til. Det
same gjeld den adjektiviske forma av verbet: partisippet.
P nynorsk kan du velja om du vil nytta full samsvarsbying eller skalla forenkla
samsvarsbying. Det siste er ikkje tillate i lreboknormalen, men skuleelevar kan
velja nytta den forenkla byinga. Her skal vi einast ta fre oss den fulle samsvarsbyinga. Sant seia er det lettare alltid bya adjektiv og partisipp i samsvar med ordet
det str til (full samsvarsbying), enn lra seg srskilde reglar for samsvarsbyinga (forenkla samsvarsbying). Den forenkla samsvarsbyinga kan du mellom anna
lesa om i grammatikkdelen i Nynorsk ordliste.
Nr er det samsvarsbying? Svar: Ved predikativ og attributiv bruk.
Predikativ bruk: Etter usjlvstendige verb, d.e. vera, verta, bli, heita, kallast,
synast, tykkjast.
Attributiv bruk: Nr det adjektiviske ordet str tilknytt substantivet,
som i god kaffi, grnt gras, steikte poteter osb.
Forma er den same anten adjektivet/partisippet er nytta predikativt eller attributivt:
Predikativt:
Tjuven er teken
Dei to tjuvane vart tekne i gr
Attributiv: Eg sg ein teken tjuv Eg sg to tekne tjuvar
Predikativt:
Brdet var godt
Brda var gode
Attributivt: Ho lagar godt brd Ho lagar gode brd
Etter hjelpeverba ha og f er det ikkje samsvarsbying. D skal partisippet st
i supinum, eller inkjekjnn: Dei har teke/teki tjuven (jf. predikativt: tjuven er teken)
Mykje av samsvarsbyinga sit i ryggmergen. Vi veit at det heiter ei fin bok, men eit
fint hus. Slike vanlege adjektiv som fin har vi ingen vanskar med, og byinga er lik
p bokml og nynorsk. Derfor skal vi einast ta fre oss dei vanskelege orda her. Det
er:
1. Adjektiv som endar p -en (som open, galen, naken)
2. Partisipp (srleg av sterke verb)

30

Nynorsk

1. Adjektiv som endar p -en:

Ei rad nynorske adjektiv endar p -en (i oppslagsforma). Vi skal srleg merka oss
forma i inkjekjnn; ho skil seg noko fr bokmlsforma.
hankjnn hokjnn inkjekjnn fleirtal
open
open
ope el opi [opent]*
opne
galen
galen
gale el gali [galent]*
galne
sliten
sliten
slite el sliti [slitent]*
slitne
naken
naken
nake el naki [nakent]*
nakne
roten
roten
rote el roti [rotent]*
rotne
*Eg rder deg til ikkje nytta samnorskformene p -ent end dei er tillatne.
Klammeformene p -ent bryt med mnsteret, som vi skal sj nr vi kjem til partisippa
nedanfor.
Merknad: To adjektiv p -en har ei srskild bying, med -a i hokjnn:
hankjnn hokjnn inkjekjnn fleirtal
eigen eiga eige eigne
liten lita lite sm(e)
2.1. Perfektum partisipp av sterke verb = adjektiv p -en
Vi plar nytta partisippa som adjektiv. Partisipp av sterke verb har same bying som
orda i flokken ovanfor, det vil seia adjektiv som open og galen. Som dme her skal vi
nytta perfektum partisipp av dei sterke verba skriva (har skrive/skrivi) og veksa (har
vakse/vaksi) og koma (har kome/komi):
hankjnn hokjnn inkjekjnn fleirtal
skriven skriven skrive el skrivi skrivne
vaksen vaksen vakse el vaksi vaksne
komen komen kome el komi komne
Dme I
hankjnn: Romanen er skriven. Guten vart vaksen.
hokjnn:
Boka er skriven.
Jenta vart vaksen.
inkjekjnn:
Brevet er skrive/skrivi. Barnet vart vakse/vaksi.
fleirtal:
Breva er skrivne.
Dei er vaksne.

31

Nynorsk

Dme II
hankjnn:
hokjnn:
inkjekjnn:
fleirtal:

Den einaste dativbrukaren i bygda var ein godt vaksen kar.

Dei feira at boka endeleg var komen ut.
Ho sende brevet straks etter det var skrive.
Dei klassiske islendingesogene vart skrivne p 1200-talet.

2.2. Perfektum partisipp av linne verb

Dei linne verba er jamt over greiare halda styr p enn dei sterke, men det er eit par
ting vi m passa p her g. Det gjeld srleg fleirtal: Vi har lett for glyma at partisippet skal st i fleirtal ved jamvel ved predikativ bruk. Kvifor glymer vi det? Fordi
samsvarsbying ikkje er gjennomfrd p bokml.
P bokml er det gjerne slik at adjektiva alltid er samsvarsbygde (bilen er gul bilene er gule), men at partisippa berre er samsvarsbygde nr dei vert nytta attributivt:
eintal fleirtal
en lakkert bil
to lakkerte biler
en velkommen gjest

mange velkomne gjester
en foretatt utbedring
to foretatte utbedringer
en skadd person
fire skadde personer
Ved predikativ bruk, derimot, er partisippet sjeldan samsvarsbygt:
eintal fleirtal

bilen er lakkert
bilene er lakkert (?)
han er velkommen
alle er velkommen (?)
utbedringen er foretatt
utbedringene er foretatt (?)
n person ble skadd
fire personer ble skadd (?)

Merk: P nynorsk skal adjektiv og partisipp alltid vera bygde i samsvar med ordet dei
str til, anten dei str attributivt eller predikativt.
nynorsk bokml
bilane er lakkerte
bilene er lakkert (?)
fire personar vart skadde
fire personer ble skadd (?)
dei vart dmde til dauden
de ble dmt (?) til dden
foreldra hans er skilde
foreldrene hans er skilt (?)
orda er bygde i fleirtal
ordene er byd (?) i flertall

32

Nynorsk

Det finst ulike grupper linne verb, og her er eit stutt oversyn over
samsvarsbyinga deira:
a-verb:

han/ho er kasta
han/ho er jaga

det er kasta
det er jaga

dei er kasta
dei er jaga

e-verb:

han/ho er brukt
han/ho er frt/frd
han /ho er dmd
han/ho er bygd

det er brukt
det er frt
det er dmt
det er bygt/d

dei er brukte
dei er frte/frde
dei er dmde
dei er bygde

j-verb:

han/ho er seld
han/ho er smurd
han/ho er skild

det er selt
det er smurt
det er skilt

dei er selde
dei er smurde
dei er skilde

kortverb:

han/ho er ndd
han/ho er fdd
han/ho er kledd

det er ndd/ntt
det er fdd/fdt
det er kledd/kledt

dei er ndde
dei er fdde
dei er kledde

Tips: Det verkar kanskje litt forvirrande at det somme stader er valfritt med -d eller -t
(jf. frt/frd). Tipset mitt er bruka former p -d i hankjnn og hokjnn, -t i inkjekjnn,
og hugs fleirtal p -de. Nokre e-verb har -te i fleirtal (som dekte, hjelpte, trefte osb.),
og der seier det seg sjlv at det skal vera -te og ikkje -de; vi ser at det er gale med
*dekde, *hjelpde, *trefde).
Med andre ord: Samsvarsbying er ikkje s vanskeleg!

33

Telefon: 73 59 64 25
pningstider kl. 10.00 -11.30 og 12.30 -15.00

Postadresse:
Institutt for nordistikk og litteraturvitenskap
NTNU
7491 Trondheim

Grafisk utforming: NTNU-trykk

Besksadresse:
Ekspedisjon: rom 3507
Dragvoll universitetssenter, Bygg 3, niv 5