Professional Documents
Culture Documents
L C T I T
T A N
TQNG
V VUA A N H M IN H ,
'n h c c h T n
V DAI
(Ti bn c b sung)
NH XUT BN T PHP
H NI - 2007
LI GII THIU
S liu chp rng; M vua l Quang Thc Hong thi hu Ng Thi. ngcri lng
E)ng Bng, huyn Yn nh, ph Thanh Ho. Tnic ka khi cn l Tip d, Thi
hu i cu t, m thy Thng ban cho mt tin dng, ih' ri c thai. Tc
tniyn rng Thi h u khi sp c. nh&n thu i chp mt. m thy mnh n ch
Thng . Thcmg ' sai mt tin dng xung n du thai lm con lli i hu.
Tin dng chn ch mi khng chu i. Thng d gin, ly ci ht ngc dnh
vo un chy mu ra, sau tnh dy r6i sinh ra vua. n trn vn cn du v^t l
m nh thy ong gic m. mi n khi cht, vt y vn khng mt (Xem i
Vit s k ton th. Bn k thc lc. Quyn x n , Nxb. KHXH. H.1993, .387).
khong thi gian 38 nm tr v, n g bin i tnh th ca vung
quc t i hung thnh i ct, bin cc suy hnh cc thnh. Trc
ng hng my nghn nm, sau n g nhiu th k, c my ai lm
c nhng iu thn k nh L Thnh Tng?
8
t thclin (rong 10 nm sau ln xut bn du tin. Hy vng rng
sch: Thnh Tng - v vua anh m inh, nh cch tn vC' (ti
bn c sung) ca Lui s L c Tit s gp phn khi dy Irong
gii kh)a hc Vit Nam s nghin cu su hn. ton din hn lon
b di sin ciia nh Vua anh minh L Thnh Tng phc v cho s
nghipcch mng nc ta rong ihi k mi.
Xii Irn trng gii thiu cng bn c.
L KH PHIU
N guyn Tng B th u ng Cng sn Vit Nam
s
M U
lan i nhng ung nht, ri ren x hi do cc v vua tin nhim li.
Cc cuc cch tn d em li s ccfng ihnh cho t nc. Khng
nhng vy. hng my trm nm sau v chc chn s cn lu hii na,
nh hng ca nhng cch tn y vn cn lu li nhng du n m
nt trong lnh cch, tm hn, phong cch, li sng ca con ngi
Vil Nam thun hu. Thi gian cng tri qua. cc th' h hu sinh
ca L Thnh Tng cng phi hin ra nhiu iu qu gi trong
nhng di sn ca c Vua anh minh nht Irong cc v vua sng sut
ca cc triu i phong kin Vit Nam. L Thnh Tng l mt ngi
sao sng rong cc v sao sng ca tri Vit.
12
T n h h n h i Vit trc khi L T h n h Tng
dc tn ln ngi vua
13
L TH N H TNG
V VUA ANH M IN H, NH C C H TN v l I
14
T n h h n h i Vit trc khi L T h n h Tng
c tn ln ngi vua
15
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v I
Du bm leo.
16
T in h h nh i Vit trc khi L T h n h Tng
dc ln ln ngi vua
17
L T H N H T NG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
18
T n h hnh i Vil tr c khi L T h n h Tng
dc l n ln ngi vua
19
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
20
Phn mt
L THNH TNG
NH CCH TN HNH CHNH
Y QUYT ON V SNG TO
21
Trong sut thi gian ngi Vua, L 'hnh Tng kin tr lin
hnh cch tn nn hnh chih quc gia, th hin bn khu trng yu:
22
P hn m t. L T h n h T n g - n h cch n h n h chnh
d y quyt o n v sn g to
23
L THNH T NG
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N \ I
24
P h n m t. L T h n h T ng n h cch l n h n h chnh
dy quvt d o n v sng to
25
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v I
26
P hn m t. L T h n h T n g n h cch t n h n h chnh
d y quyt o n v sng to
27
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v l I
28
P hn m i. L T h n h Tng n h cch t n hnh chnh
v quy dun v sng to
29
L T H N H T NG
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v l I
30
P h n m t. L T h n h T n g - n h cch t n h n h chnh
y quyt d o n v s n g to
31
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H TN v ! I
s liu k h n g th y g h i c v ic l p d n i n c c tri u d i tr c m c
d c h ih s c h n g v b in h , ln h v i d n " d c , thc h i n t thi
n h L . n i n c l p n h n g v n g l b i n c n g , h i m yu.
y l s k l h p g i a q u c p h n g v k in h t, l m t m h n h c th
c a t tu n g q u n s c h i n l c i r u y n th n g c a c c d n t c V it
N a m l n g \ 'i b i n h . n h v i d n . n i n c l p ra n h n g
n i c h a k h a i p h . d n th n g c h a n c. K h i ru n g n g d
d c khai p h th n h th c th c h i u m d n n s in h c lp ngh ip .
C c d n d i n v sau (h n h n h n g l n g , x tr p h v l n h n g
p h n d u sng c h c c a q u c g ia . n d i n k h n g n h n g th u ht
c sc la o n g c a n h i u b in h ln h tr v n h s a u chin tr a n h m
c n c tc d n g r n g l n h n l g p p h n p h n b d n c m t c c h
h p l. T h e o s c h C n g m c , d n n m 1481. nhng n m m L
T h n h T n g c n li v, k h p v n g q u c c 4 3 d n d i n . M t c o n
s k h n g phi l q u t. C h ti c r n g s li u k h n g c h i c h o c h n g ta
b it d c d i n m o . q u y m v v tr a l c a c c n i n d i thi
L T h n h T n g . K h n g t h y s liu g h i li vic l p d n d i n tro n g
thi tr v ca cc vua k nghip ca L Thnh Tng. M hnh dn
i n c d c ti p t c th c h i n d i th i c h a N g u y n n h vo
n m 1790, s a u n y th n h V u a G i a L o n g - vua u tri u N g u y n .
i n d c pht tr n m n h d i th i V u a M in h M n g (1 8 2 0 -
1840). T 1848 I r i, d i th i v c a V u a T c th u c triu
N g u y n , c n g v ic l p n d i n b b b . V o n m 1851. h a i i
th n iri u N g u y n l P h a n T h a n h G i n v P h m T h H i n h a i ln
l m s t u v u a x in c h ^ c h i n h l i v i c l p d n d i n n h n g vn b V u a
32
Phn nit. L Thnh Tng - nh cch ln hnh chnh
y quyt dun v sng to
T c b n g o i tai. V o g i a n m 1 8 5 3 . N g u y n T ri Phcmg m l
l n n a l m s t u v u a v i n h n g li l th n g th i t: " N h q iU v i c
n i i m k i h i n g k l n i c h n c h in h , n m c t p k h n g d p
v ti, ( la l i k l n m m a n g , th c n c a d n k h n th a t i. c n
hn N h n c k h n v iT n g , t i n h h tr o r n c k h n g m n h , v i c
(l m d c a n c n g o i k h i tic u ir , ^ i c k l n ^ q ii\' p h c th i th n
s x in c a m c l l l i C /I n i l " . T c h i u ra m i c h o p h p
tic p l c l p n i n bt u t d . N g u v n T ri P h n g c h o lp 25
n i n k h p c 6 tinh: G ia n h . A n G ia n g , n h T n g . V n h
L o n g . H T in, B in H o . th u h t 12.500 n g i d c n k h a i p h . C c
d n i n v n g n y v s a u ir th n h c n c a k h n g c h i n n g o a n
c n g c a T r n g n h . V vy. sau k h i c h i m c 6 lin h m i n
N a m n c la. q u n x m lc P h p ra l n h x o b n g a y lc ih v
h o n t o n c c d n d i n . T ie o s n h n x t c a Ihc d n P h p ic b y
g i Ih n i n c h n h l n i sn s in h ra c c n g ln h , c c c h i n s
dOng c m c h n g li q u n P h p .
C n g vi s n g k i n l p n ic n . v i c n h V u a c h o l p ra c c S
T m la n g . T h c th i. i n m c l b n g chng c a s c h u y n m n
33
L T H N H T N G
V Vl) ANH M IN H . NH C C H TN v l I
h o c a o tro n g p h i tri n n n g n g h i p m v va a n h m in h d n g h ra
d c. D y c th c o i l loi s n g k i n to l n h o c c h ( c n g i l
t n g c c h t n x u s c v "chuyn m n ho" h o t n g q u n l c a
N h n c , n u d t n v o th i d i m c c h x h h i n i c a c h n g
ta n g y n a y h n 5 t h k . H i n t n g i n c ln n m d c m a .
thc l a tc h tr d y k h o , d n c h n g n o d d i th i <r vl c a L
T h n h T n g k h n g ph i t n h i n m c.
k i m tra, g i m s t c n g vic c a 6 b v to n b q u a n c h c
d i q u y n . L T h n h T n g c h o l p ra 6 k h o a t n ti s o n g s o n g , g n
lin vi c n g v ic c a 6 b v N g s d i tru n g n g v c c x.
Su k h o a g m : L i k h o a , L k h o a , H k h o a . C n g k h o a , Binh
k h o a v H n h khoa.
C n g v ic c a 6 k h o a d c n h V u a n h r tr o n g D H i u n h
(iia n c h r m g : g i lin h l y q u n l v i c c a c p h m B in h
b p h i n m c h u n g : c h i r a ih u v o l c h c c a H b m H k h o a
p h i g i p d . L i b l n g b n h m n g i th L i k to c p h p
bc b. b n g h i c h k h n g h p l ih k h o a c q ity n h c l u .
H n h k h o a x e m x t c n g v i c x n c a H n h b p h i tr i n h t h
n o . C n g k h o a k i m i m q u Ir n h l m v i c c a C n g b s i n g
n n g h a y l i b i h ..." .
N g s i " l h c t u c c q u a n l m b \, s o i x t n k h u t
c h o d n ..." . H th n g c c c q u a n N g s i g m c : N g s i
c p tru n g n g v N g s i 13 x, c n g i T h a tu y n ,
t n g n g vi 13 tn h n g y nay.
34
P h n mt. L T h n h Tng n h cch t n h n h chnh
d y quvt dun v sng lo
C n g vi vic n h r c h c nng, n h i m \I l n g q u t c a c c b,
c c khoa, c c t. c c s . nh V ua L T h n h T n g c n q u y n h r c
c u t chc, bin c h c a l n g b, lng k h o a ... vi n h n g chc danh,
p h m hm . lng b n g c th c a tng q u a n . li. C c q u a n li trong b
m y tr v c a V u a L T h n h T n g c c h ia l m 9 p h m . M i [A m
li c chnh phm v tng phm. Rim hm cao nht l nht phm,
h n g nh l t n g nh p h m . h n g Ih 17 l c h n h c u p h m , h n g th
18 l t n g c u phm . L n g th n g c a q u a n li c q u y d n h n h sau;
q u a n n h t ( ^ m : 82 q u a n /th n g : q u a n nh ( ^ m ; 6 8 q u a n / (hng; q u a n
tarn phm : 5 6 quanA hng; q u a n t p h m ; 4 4 q u an /th n g ; q u a n ng
p h m : 4 0 quanA hng; q u a n lc ph m : 33 q u an /th n g : q u a n th phm :
2 7 quanA hng: q u a n bt p h m ; 21 quanA hng: q u a n cim p h m : 16
q uanA hng. N h a m n: 1 2 - 6 q u an /th n g . L&c lnh thi g i d n g then
th 3 q u a n m u a dc m t tru cy.
V d; n g d u L i b c Li b T h n g th vi h m l n g nh
p h m . L i b T h n g th c h a i P h q u a n l T . H u T h L a n g vi
h m t n g ta m p h m . L i b c h a i ly g m :
- T v s n h l c q u a n th n g trc c a L i b d o T V n g
du vi hm tng bt phm.
35
L T H N H T N G
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v l I
T n g s q u a n li c a L i b l 8 0 ngi.
N h i m v c Ih c a l n g b . k h o a , l, s... c n g c n h V u a
quy nh r rng. V/ c h t: N h i m v tng qut c a b H c n h
V u a x c n h l: c o i s c n i / ^ t , l i c h in h , h k lu iii, t iliii . k h o
n g . ili c ti n V i i g c a q u a n c u i" . N h n g c n g v ic c th
c ih c hi n h m th i h n h n h n g n h i m v n u ra g m c;
- V m n g l: b H c nhim v c h i u th e o l m c p : R u n g
c h lc - r u n g c p c h o c c q u a n v n ; r u n g n g lc - r u n g c p c h o
c c q u a n v; r u n g s l c - r u n g c p c h o c c q u a n i s; ru n g
d n g lc - ru n g c p c h o c c q u a n khi v d n g lo; ru n g hu lc -
r u n g c p c h o c c q u a n k h i v h u : r u n g th n g lc - ru n g V u a
b a n th n g c h o c c q u a n ; r u n g t h n g h i p - r u n g c p c h o c c q u a n
khi c h t g ia o c h o c o n c h u l m vic ih p h n g , c n g t. B H
c n c n h i m v k h m x t v n h i h u s u c c h n g r u n g
c khai khn;
- V t i c h in h : b H c nhim v x e m x t v n h l ng vic
ch i v th u c a n n li c h n h q c gia. N h n g vic li n q u a n n n n
li c h n h , d i u g n n th m , i u g n n bt c n g l n h n g c h n h
s c h c li c h o c n g k h v n h n d n ih H b d c p h p d i u tr n
r t n g k h o n tu ln x in c h i u c h i c a n h V u a m ihi h n h . H b
c n h i m v x c n h , p h n b v ih u I h u tro n g c n c;
- V i c k h o n g , h c li n v l n g c a c c q u a n q u n : H b
c n h i m v c o i g i k h o th c t v n b n p h i n h T h i m i u ,
( m i u th t tin n h V u a).
36
Phn ml. L T h n h Tng n h cch tn h n h chnh
dy quvt do n v sng lo
- H b c n h i m v l p S Inc tc h g h i s n a m . n d n d in h
c n c l s sin h c h o n g i;
- // h c n h i m v r ln i d c l i ^ p h m c a c c n u c ln b an g
n cng.
T h u c li H b c c Ih y l 100 ngi.
M ! v i d k lu k : Theo D H i u n h q iu tn c h . n h i m v c ih
c a C n g b c q u y n h n h sau:
- H n g n m C n g b p h i sai q u a n d i x e m x ( d n g , d , c a
c n g , d d . k d c c x. N u ni n o c n s a c h a h a y d p (hm
th C n g b ln h x e m m t h t b a o n h i u ti n , l u t t c n h n g vic
s a c h a , x y ct c n g s' tin c n d n g trn h l n V u a x e m . K hi
c h i u chi b a n x u n g . C n g b a s a n g H b m ln h li n . X o n g
C n g b tr u y n c h o c c n h a m n tu n th e o m lm :
- C n g b c n h i m v q u n c x n g d n g Ih u y n , Irlig c
s n g , c tin:
- C n g b q u n c c c th Ih u y n . C c q u a n tu y n th k h o v
kin h . N h n g th gii c c p p h n ru n g , c tn i n l m sai c h
v l m v i c SUI i c h o n h V ua, T h g i i c li c b il k h o lo
T h u c li C n g b c ih y c 4 0 ng i.
37
L T H N H TNC
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v I
T h n g 6 n m 1466. Q u a n g T h u n n m ih 7, L T h n h T n g ra
s c ch c h ia to n b vcmg q u c ih n h 13 tha u y n . c n g i l x .
icmg n g vi tin h n g y nay. g m :'" T h a n h H o , N g h A n . T h u n
H o , N a m S ch . T h i n T r n g , Q u c O a i. Bc G ia n g . A n B ang,
T u y n Q u a n g . H n g H o , L n g S n. T h i N g u y n . Q u n g N a m .
B m y i u h n h m i th a lu y n h a y x g m 3 ly: T h a ty.
E) ty v H i n ty.
- Tha l\ tr n g co i v i c h n h c h n h , h tc h , th u k h a ;
- ty q u n lnh q u n i. g i g in a n n in h ;
- H i n ty p h tr c h c n g v i c x n , ih h n h p h p lut.
B m y i u h n h c p T h a tu y n ( c p tin h n g y n a y ) d c
r i g n r i n h i u . N m c h o b m y n h n c d i ih i tr v c a
L T h n h T n g c n g x u n g d n c p di c n g tr n n g n nh.
P h m vi c n g v i c q u n ciia N h n c v n d m b o d c tn h b ao
q u t c a n . K h n g m t n o b b u n g l n g . K h n g n h n g vy. ir c h
n h i m c a c c q u a n c h c a p h n g d u d c x c n h r n h m c h .
K h n g a i c i h d a d m h o c li c h o n h a u m i k h i c sa i SI.
b tr hoc s c xy ra. N khng nh b my nh nc hin nay
l c p b c b a o n h i u t c h c u c c h n r t x u n g d n t n
38
Phn ml. L Thnh Tng - nh cch ln hnh chnh
dv quvcl dun v sng lo
T li n g 4 n m 1469, Q u a n g T h u n n m th 10. n h V u a ra sc
c h q u y d n h s lng, p h m vi d a b n c a c c p h . h u y n , c h u
th u c 12 T h a tu y n v P h T ru n g d ( K h n g th y s liu p h .
h u y n , c h u c a T h a tu y n Q u n g N a m )."
P h H uyn C h u
T h a n h Ho 4 16 4
N gh An 9 27 2
T h u n Ho 2 7 4
Stm N a m ( trc l T h i n T r n g ) 11 42
Sn T y (trc l Q u c O a i) 6 24
K in h Bc (trc l Bc G ia n g ) 4 16
A n Bang 1 3 3
39
L T H N H T N G
V VUA ANH M INH, NH C C H TN v l I
Tuyn Q u a n g I 2 5
Hng H o 3 4 17
L n g S<m 1 7
N in h Sc (trc l T h i N g u y n ) 1 7
P h P h n g T h i n {tr c i p h
T ru n g > 2
Cng: 46 169 42
C c p h . h u y n ; c h u c h ia in h x. N h V ua th a y i c h c
d a n h H u y n q u a n th n h H u y n trng. X q u a n th n h X Irng.
V ic hay d i c h c d a n h k h n g phi l v c. N h V u a m u n n h n
m n h d n tr c h n h i m c a v q u a n n g u trong m t h u y n , m i x.
40
Phn mt. L Thnh Tng nh cch ln hnh chnh
dy quyc don v sng to
K c t k h i b a n b D H i u d n li q u a n h \ t n g s' c c q u a n ti
tr o n g c nc c 5 .3 7 0 n g i, tro n g c 2 .7 5 5 n g i tri u n h
tr u n g cmg v 2 .6 1 5 c c x . T t c c c c p , c c t c h c tro n g c
n c u c c h c n n g . n h i m v r rt. c u c s lcmg b i n c h
n h t n h . T t c c c q u a n li tro n g to n th b m y cai Ir d t nc
du c ch c d a n h , c p h m h m v l n g b n g r rng.
n g n n g a v ic l li n tu y n d n g n g i v o b i n c h . nh
V ua d q u y n h Ih n h i u iut n g n c m l m vic d . i u 9 7
lu t H n g c q u y d n h : Q u a n l i d t r a c c s o n h n h . B
d n i l iu \ i 10 q iu i h n d iili l i a \ k h n g n n d i r a m l i l i n
d i r , n u th a m v i n , p h t 6 0 r i n i^ , h i m h a i t v h i c h c ,
li a h a i v i n t r l n h x l i . N ^ i x in v o c h c t th a y
p h i p h t 50 r o r .
41
L T H N H T N (
V VUA ANH M INH. NH C C H TN v tt
ln h o t d n g c a x h i n (l c c c m t: k in h t. c h n h tr. q u c
p h n g , v n h o , x hi v d i vi m i c n g d n m i ccmg v. c p
bc, n g n h n g h v la tu i tro n g x hi. C h c n n g , n h i m v . c c
m i q u a n h lu th u c , h tr. g i m st l n n h a u g i a c c b v i c c
k h o a , g i a tr u n g ng vi d a ph T ^, g i a q u a n tr n vi q u a n d i,
g i a q u a n tr n g vi q u a n p h c n g trn h t . q u y c h l m vic dc
p h n n h h t sc r n h m c h . T rn d i, tr o n g k in h , n g o i d o . c n g
c p . c n g n g n h k h n g c h i n t n g d m d p ln c h c n n g , n h i m
v c a n h a u , k h n g c h i n i n g b a o s n , l n s n c a n h a u , c h n g
c h o in n h a u , k h n g c h i n t n g c t c h c m c h c n n g , n h i m
v khng r r n g , c n g i m k h n g c c h c d a n h l n h n g i u
th n g th y tr o n g c c c n g s . c q u a n h n h c h n h q u a n liu c a
c c n h n c n g i.
B m y h n h c h n h d i tri u L T h n h T n g q u l b m y
i u h n h c c c u t c h c h o n c h n h h n tt c b m y q u n l
c a c c tr u i tr c. N g n n h n h n g c h i u lc c a o . B m y
e m li Ih n h tr. th i b n h c h o d i n c , a n c l c n g h i p c h o
tr m h , c h o to n d n . N l m d c i u m tr i u vua c h a L
T h i T n g v tri u v u a a n h L N h n T n g k h n g l m d c. l
vic d i t tr d c n n th a m q u a n , li, l p li k c n g n g h i m
m in h tro n g to n v n g q u c . N d t m c h o th tr o n g , g ic n g o i
k h n g c n n u i o v n g c n c b o c i vi i V it.
n g n h n h V u a n i. m i khi " u \ q u y n k h l m i Ih
n c k h la v " , c " p h o n g c c h g i g t o p h p if k i n g t i l i
42
Phn mt. L T h n h T n g - n h cch ln h n h chnh
dv q uyt o n v sng lo
ih i ih ch a . R i c c c h bin m o n g m u n , c h th n h h i n
ih c b n g n h n g t c h c , c c h tc n g c th c a b m y tr v.
M a y -b o n . m i s g ia n g i P h p , s a u k h i n g h i n c u c n g p h u
v L T h n h T n g c li n h n x t rt n g rng: " N l / V u a t ra
l m n h c a i tr k h n k h o v l a c t i n i r n g l c h t- i n c
V i t N a m d h t u il v " .
L c h s V i t N a m t th i k ih o t k h i m d i 1 000 n m n l
B c th u c , k h i g i n h li d c l p . t c h l th i n h N g . n h in h .
T i n L . n h L . n h T r n , H u L tr c L T h n h T n g , tro n g SUI
h n 5 0 0 n m y. l c h c n h n c c th ni l h y c n n gin.
S p h n c n g , p h n n h i m , s p h i h c ^ . r n g b u c g i a tru n g ng
vi d a p h n g , g i a c c l c h c tro n g c n g m t c p , m i n g n h v^
n h a u c h a th n h q u y c h . T c h c c h a ih n h h th n g . S liu ghi
c h p l i m ( c c h c h u n g c h u n g , c n q u s si k h i n c h o b l c ai
k h i n g h i n c u l c h c , h o i n g c a b m y n h n c Irc L
T h n h T n g u c c h u n g n g h v n h n xt r n g t c h c N h nc
V it N a m Ihi k n y c n g ia i o n p h i thai th e o c c h : C v i c
th l m , k h n g c n n h ir u c " . N h n q u a n c h i n lc c a n h n g
ngi tr v n c c h a th y c s p h c th o , d n h h n h c th . r
nt. C h a c l trn h th c h i n m l c c h k i n ir v d y q u y t t m
n h d i th i k Ir v c a L T h n h T n g , n g o i t r v ic dcn d t
H o a L ra T h n g L o n g c a n h V u a L T h i T v o n m 1010. N h
V ua L T h n h T n g c h n h l n g i d c c n g c h n c h in h , t c h c
(i b m y c h n h q u y n m t c c h g n n h . c h i u lc c a o . n h
h n g , h i u q u q u n l c a N h n c d i ih i tr v c a V u a L
43
L T H N H T N ;
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v )I
T h n h T n g c s c lan to r n g , c d th m su v o m i n g c n g ch
c a i s n g x hi m c c n h l m c n g l c c h c n g y n a v c
th rt ra c n h i u d i u b ch c h o v i c h o n ih i n b m y nh
nc d n g i.
T r c lc c tn ln n g i vua. L T h n h T n g c n g m l b
N g T h N g c G ia o d 18 n m Iri s n g n d t n i Ihn d e trnh
s s n u i , tru y s l c a p h e c n h H o n g Ih i h u N g u y n T h
A n h - m c a v u a L N h n T n g , v a n h trai c a T h i h u l
N g u y n P h L . T ro n g n h n g c h u i n g y d i s n g m ai d a n h n tch,
L T h n h T n g l n h n c h n g bt c v n h n g h n h vi bo
n g c, c y q u y n . c y I h c a b n c n g h o ln g x, b n th a m
q u a n li n h m v v t n y c a c i c a lcmg d n . C li n g coi
m n g n g i n h c rc. B n c n g h o . b n th a m q u a n li k h n g
d c h o d n l n h s n g y c n n l y m t ngy.
Sch N h o c k c c h u y n r n g k h i c K h n g T h i ti sao
n g b l n g ln n i . n g k h n g s c p sa o ? N g i n n g d n tr
li: C p tu y d n h n g k h n g d n g s. S n g vi b n th a m q u a n , l
d n g s h n bi p h n . L T h n h T n g k h c su m i iro n g t m Ir
c u c h u y n ny.
T h n g 12 n m 1463. c h i s a u 3 n m n g i vua, ro n g n g
h n h th n h m l n g li r rn g , n h n g bc i c th n h m thc
44
P h n mt. L T h n h T n g n h cch ln h n h chnh
dy qul don v sng tu
h i n n g u v n t c c b n l m n n l n g c h o v ic la c h n h i n ti
x y J n g b m v tr v l: "T rm q u a n l n \i m g c c iia tr . lo n .
r<i c c t r i ( h f h v t r i ( i d n n ^ i ( ii ii l . h k t i u n h i i .
S u 38 n m tr v. tr o n g m i c n g v ic, m i ir n g hp, L
T h n h T n g lu n l m n i m ly v ic tu y n d n g n g i c c. c ti
d g ia o c n g v ic ir n c a n d n l m d u h tr n g n h i tro n g m i
ic u h ir n g . K h i n g h i n c u c u c d i v s n g h i p c a n g . ngi
ta c h lv ra v v n th i d d c h n g m in h c h o n h n n h ny.
C h a ru y n c o n n i l q u a n d ic m c h n h th n g , k h n g th thay
d i c a th c h p h o n g k i n iro n g d u y tr q u y n lc. C u ni: "C on
45
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v l I
V m t c h n h tr, x h i. c h d t n q u a n th h i n d o l '" u i
c h n d c n g i ti g i p n c tr d n , L T h n h T n g
k h n g q u c u n vo d n g m u x u t x. n g d t ra b a l tm
k i m v l a c h n n h n ti: thi tu y n , b o c . t p m .
46
P h n mt. L T h n h T n g - tih cch ln h n h chnh
y q uyt d o n v sng lo
l m t tr o n g n h n g n g u v n n h n g y h i m k h c h , k v m u
h i l n n h a u g i a q u a n v vi q u a n v n x v ra d i ihi tr v c a
V u a L T h i T n g v L N h n T n g . M t tro n g n h tig l d o k h in
c h o i c n g th n N g u y n T ri b vu o a n . b h m h i c n g v n h n g
m u m t r a n h g i n h .
N g a y t k h i c t n n n g i vua, L T h n h T n g q u y t lm
loi b tn h Ir n g q u a n li d n t, th a m lam . k r a khi b m y
tr v c iia n g b n g n h i u c h ircmg, b i n p h p m a n g ln h c bn.
C c c h tr n g , b i n p h p m L T h n h T n g p d n g trong
s u t ih i g ia n tr v c a n g l c h n q u a n li c h y u th n g q u a "T hi
n iy n " . S li u c h o th y n h V u a L T h n h T n g t khi d n g c c h
liiy i c h n " . T h i u y n l c c h c h n n g i h e o n h n g liu c h thi
c . C n tu y n c h n l c c h c h n n g i Ih e o m u n , s th c h . D o
vy. c c h c h n n g i th e o tu v n c h n th n g p h m sai lm . D n g
n h m n g i l m t ta ho.
D u i th i tr v c a L T h n h T n g , n h n g n g i c b lm
q u a n l i. d l ngi th a h n h c p t h p n h t, phi l n h n g ngi
t r o n g c c k th i. T h e o D H i u d n h q u a n c h , l l th y n h n g
n g i d c tu y n b l m q u a n , li p h i l n h n g n g i ihi (rong
c c k Ihi h n g , thi h i v th i n h . N h n g ngi k h n g b n g
g, g i n m i n h n g n g i c h n trn g , c h n h o g i l c /i h n
k h i ra (rn i p d c c n g t o c h c th c b l m q u a n v.
T t c m i n g i tro n g n c , k h n g k n g u n g c x u thn,
d u c p h p d thi.
47
L T H N H T N G
V V U A A N H M I N H , N H C C H T N v I
D c h n g h a l:
G ia d in h g q u y q u n n g d
T t p n th c trc s n c h y n h y lu n g tu n g
C m t tr n g b a m i. m t m i c 5 g con
T t c m d c 171 u v thn
T r n g , m i. g c o n c b a o n h i u
X in tn h to n r r n g ch o .
2. C tr m b c c h o tru
T r u d n g n n m
T r u n m n ba
T r u g i ba c o n n m t
H i c b a o n h i u tr u m i toi ?
D i th i L T h n h T n g , th e o s c h ''C n g d r i p k " ca V
P h n g . c c c a o a n m n , i h n g , n g h c c a T h n g
L o n g d c x y t th i L b m c d . V H u o c h i u c a o . c h i u
d i. c h i u r n g c a c a r i ln h s g c h p h i c . V u a sai C n g b
th e o d m d tr. K t q u k h n g th a , k h n g th i u m t v i n m
th n h x y k h n g sai m t t c . V ua k h e n V H u l th n to n .
T ro n g B n lo n c l n a m " m t th tc h c b n g c h H n c
ghi : " R u n g t c a ta x a r t a d n g v p h c t p : h n h v u n g ,
h n h tr n , la m g i c , l g i c , n g g i c , l c c , n g n d i. r n g h p .
50
P h n mt. L T h n h Tng - n h cch t n h n h chnh
dv quy do n v sng to
h n h c u n g l n , u i c , s (t^ tr ii v.v... P l p c i v i c c lo i u
c cch do c".
T on h c V i N a m c lch s h n h th n h , p h t tri n r t d n g t
ho, T on h c d c ng d n g r n g ri tro n g c u c s n g . R l ti c cc
th tc h c v t o n h c b th t Iru y n . T r o n g n h n g n m g n d y ,
k h n g t h c s i n h V i t N a m , t r o n g d i u k i n h c t p c bit
kh khn nh chin tranh v thiu thn nh thiu sch, thiu
(rng, thiu thy, ginh c nhiu gi thng cao trong
c c k t h i t o n q u c t . P h i c h n g d l s t h a h n g t h n h
( u v n h o t o n h c c a c h a n g d i t r u y n l c h o c c l p c h u
con th h n g y n ay ?
M i k th i u c b n tr n g (k):
K h a i: T h sin h hi v p h p lu t; th i v it c c C h i u , C h i, m n h
lnh c a n h V u a; c c G i , C o (n g y n a y g i l vn b n p h p q u y ),
c c B iu, S ( n g y n a y gi l b o c o , t n g trn h ), ln q u a n trn
h o c n h V ua:
5!
I. T H N H T N G
Vi VUA ANH M I N H . N H C C H T N v ! I
T h i hi c n g g m b n k n h thi h n g n h n g \ i ni d u n g
c a o hn.
N m H n g c ih 3 ( 1 4 7 3 ) V u a L T h n h T n g h c h i d n h
r d a n h v p h m h m c h o n h n g n g i thi n h , th e o . n h n g
n g i thi d in h c c h ia l m b a h n g , g i l b a gip:
- H ng nh g m ba d a n h , d c g i l T am k hi:
52
P h n mt. L T h n h T n ^ - n h cch ln h n h chnh
d v quvl dun v sng to
+ n h d a n h : B n g n h n , c p h o n g h m T n g l c p h m .
+ la m d a n h : TTim h o a . c p h o n g h m C h n h th t p h m .
- l n ^ nh g i c h u n g l H o n g G i p , c p h o n g h m T h t p h m .
- H n \ h a g i c h u n g l T i n s, c p h o n g h m Bt p h m .
(/n a n c h . N h n g n g i tr o n g c c k thi to n ih n g c b lm
L i s. c n g i l Li d i n . l n h n g c h c th u c li n h a m n . N g y
nay, h c g i l n h n g n g i l m v ic tro n g c c vn p h n g . Li
s c n h i m v s o n t h o g i v l. c n g vn.
N h n g ngi Ihi n h , b a n d u c b v o c c c h c q u a n
o n g H n lin vin - c q u a n c h u y n s o n h o c c vn bn, m n h
l n h c a n h V ua. N h n g n g i T i n s c b l m q u a n t
C h n h bt p h m 'n C h n h lc p h n i. Di h i ir v c a L T h n h
T n g k h n g c trcmg h p c n g i d c b l m q u a n , li m k h n g
c Irn h h c vn t n g x n g .
B ng c p l g i y th n g h n h bc v o c o n n g h o a n l.
D ic u g c d a n h , c li ih k h n g r n h k h i hin t n g c ngi
m u d a n h , m u li b n g n h n g th d o n g ia n d i. i vy g ia n ln
53
L THNH TNG
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v I
V u a L T h n h T n g q u y d n h th l v k lut thi c r t n g h i m ,
n g t ra d i u lu t n g h i m tr n h n g k g ia n d i tr o n g Ihi c . i u
9 8 B lut H n g c ( B L H ) q u y n h : "C c quan ch ly c h m ih i
c n g n g i d ih i c tlt n ih u c c n p h i h i t ( c n g h a i tr n h
di m k h n g t n g u y n t c h i h i p h 5 0 r o i. b i m m t (q u a n
g i m th i k h n g c c o i th i ti n i c c o n , e m , c h u ... d thi; q u a n
c h m thi k h n g d c c h m bi thi c a n h n g n g i Ihn th u c ...).
i u 9 9 B L H q u y d n h : V h i H i m m i n g i l m h
b i h i c m g n g i l m h u p h i b i m b a t . N g i g i u s c h v
em v o r n g th p h i p h t 8 0 tr n g " .
N h V u a ra n h x p h t n n g n h n g n g i g ia n d i tr o n g thi
c. N m 1484, n h V u a ra ln h : " T n a y t r d i , c c x k h o t h i C
p h i l n g i b i t c h , v n h a y. n k h i p h c h c h m c n c k
b q u y n tr n g h a y b t ih n h vn l th c h o c c q u a n tr n g th i
n i m p h o n g , d n h c l n ir n . N u l m t n b n , n m n g i tr
l n th i q u a n T h a . H i n ( c q u a n c p ln li) p h i b x h i m h a y bi
N h V u a k h n g c h o r n g d b a n h n h d i u lul c m g ia n di
tro n g thi c l d . n g c n ban h n h m n h l n h c th th i h n h
i u lut c . n g b u c q u a n d u tn h p h i c h u tr c h n h i m tro n g
54
P hn mt. L T h n h Tnu n h cch tn h n h chnh
d y quy o n v sng to
v i c d x y ra g ia n d i. i u ny, m t ln na. c h n g t L T h n h
T n g d coi ir n g v i c th i t lp k lut n g h i m ir o n g th i c l q u a n
ir n g d n m c no.
N m 1812, lc v o u t h k X IX . H o n g n i ti n g tr v
n c P h p N a - p - l - n g B -n a -p c -t ( 1 8 /1 0 /1 7 9 9 - 0 5 /7 /1 8 1 5 ) ra
o lu t tro n g q u y n h k lul thi c r t n g h i m . N a-p * l- n g
c h o r n g k lu t (hi c p h i n g h i m n h k lut q u n i. C n h
v y m i tu y n d n g c n h n g n g i c t i th c s. T h gii
d n g d i c a l n g N a -p -l - n g l n g i s m n h n th c ra d c cc
m i h i c h o i n c d o t g ia n ln tro n g Ihi c . t r o n g c p p h i vn
b n g , c h n g c h i h c v n . Q u a n g h i n c u di s n c a L T h n h T n g ,
n g i V i t c h n g la c q u y n t h o r n g trc N a - p - l - n g h n
b a ( h k . V i t N a m d c n h V u a c q u a n i m d . n g d th c
th i n v o c u c s n g b n g n h n g i u lu i c (h lu y n c h n
n h n g ngi ih c s c ti c h o d t n c. T h h i q u c g ia l m sao
ti n l n d c k h i c n h n g n g i tm c c h lt v o h n g n g q u a n
c h c m k h n g trn h d h c v n . tr n h c h u y n m n (ng ng,
k h i c n h n g v i n c h c n g o i ln b n g c c Ih o n g ia n l n vn
b n g , b n g ti n b c h i l ..? C h n g n o c n g ia n l n tro n g th i c,
c n t n n b ti n ra m u a b n g , m u a d m . m u a hc h m , h c v th
c h n g k h n g Ih n i n vic tm k i m d c n h n g n g i c
th c t i. T th a m n h n g l m s a o tr b , n g n c h n d c k h i n h n g
n g i n h v y c g ia o c h c , g ia o q u y n ? '"
55
L T H N H TN
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v I
M i q u y tc d o d c , m i i u lut u b b n h v h i u ho
d l y li s li n b r a th u n g i thi h . m u a m n h b n g m
h c tro n g tay.
L T h n h T n g k i n r h c h i n q u a n i m "T rm iu /Ii l
n g u n ^ 'c c a I r , l o n " b n g c c h ra sc c h n h n g v ic hc v t
c h c u n c c k h o a ih i tro n g su t th i k tr v c a ng.
T h e o L Q u n , k h o n g n i n h i u H n g c (1 4 7 0 1497)
tr o n g 2 8 n m Iri. n h V u a ra l n h p h t c h o c c ph ( c p h u y n
n g y n a y ) c c s c h c n g : T h, N g k in h . N g c n g vn p h m .
V n h i n th n g k h o . V n tu y n . C n g m c . C c h c q u a n ly
l m li liu g i n g dy. t c h c thi c c tu y n c h n n h n ti. '
- K h o a Q u M i. Q u a n g T h u n n m Ih 4 (1 4 6 3 ). S ch ton
th g h i c 4 4 0 0 n g i d thi. V n M i u g h i c 1400 ngi thi.
L y 4 4 T i n s.
56
Phn mt. L T h n h Tng - n h cch ln h n h chnh
d v quyt don v sng lo
K h o a B n h T u t, u a n g T h u n n m th 7 ( 1 4 6 6 ) . 1100 ngi
d Ilii. L y 2 2 T i n s.
- K h o a K Su. Q u a n g T h u n th 10 ( 1 4 6 9 ) ly 22 T i n s.
- K h o a N h m T u t. H n g c ih 3 ( 1 4 7 2 ) lv d 2 7 T i n s.
- K h o a l M i, H n g c l h 6 (1 4 7 5 ). Bia V n M i u ghi c
3 2 0 0 n g i d thi. i v 4 3 T i n s.
- K h o a M u T u i. H n g c t h 9 (1 4 7 8 ). L y 6 2 T i n s.
- Khoa G i p T h n , H n g c h 15 (1 4 8 4 ). L y 4 4 T i n s.
Khoa in h M i. H n g c h 18 (1 4 8 7 ). L y 6 0 T i n s.
- Khoa C a n h T u t, H n g c ih 21 (1 4 9 0 ), L v 5 4 T i n s.
- K h o a Q u Su. H n g c th 2 4 (1 4 9 3 ). L y 4 8 T i n s.
- K h o a B n h T h n . H n g D c th 2 7 (1 4 9 6 ). L y 3 0 T i n s.
T n g c n g 501 T in s. T ro n g s c 9 T r n g N g u y n : 1)
L n g T h V in h ( K h o a 1); 2 ) V K it ( K h o a 4 ); 3 ) V T u n C h i u
( K h o a 5 ); 4 ) P h m n L ( K h o a 7 ); 5 ) N g u y n Q u a n g Bl (K h o a
8); 6 ) T r n S n g D in h (K h o a 9 ); 7) V D u (K h o a 10); 8 ) V D ng
(K h o a 11) v 9 ) N g h i m V i n ( K h o a 12).
57
L THNH TNG
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v l I
m k h n g m t v v u a V i t N a m n o trc v s a u c th s n h
n i. V i s liu sau d y n i l n d i u ny:
N m 1075. L T h n h T n g c h o m k h o a th i d u tn . L V n
T h n h l ngi ii T i n s u tin V i t N a m . T r u L t n i
2 1 5 n m (1 0 1 0 - 1225). T ro n g 2 1 5 n m t n li, N h L m' c c
Ih y 6 k h o a thi v o c c n m : 1075. 1086, 1152, 1165, 1185 v 1193.
K h n g c ti liu g h i c c n g i th i c n g s' n g i d thi c a 6
k h o a Ihi. N a y c h i b it dc 6 ngi l L V n T h n h . M c H i n T ch .
T h D in. Bi Q u c K h i. n g N g h i m v L D n g Q u a n g .
T ro n g 175 n m n li (1 2 2 5 - 1 4 0 0 ), N h T r n d o l o c
k h o n g n m , b y tr m tr th c vi c c d a n h h i u : T r n g n g u y n ,
B n g n h n , T h m h o a . H o n g g i p . C n h n v T h i h c s in h - T i n
s. L c b a n u . n h T r n d in h l 7 n m m i l n m k h o a th i. N h n g
v sau , '10 n m m i m c m t k h o a th i. 'n n a y c n g k h n g c
li liu c h n h x c n h T r n m c b a o n h i u k h o a ih i. l n g s
n g i d thi l b a o n h i u . b a o n h i u n g i th i d .
T h i k n h H c n h n g c c h l n n i bt n h n g c h i t n ti
c 7 n m (1 4 0 0 - 1407). N h H r l c h tr n g c h n m v k h o a
c. N g a y &au k h i l n n g i, H Q u Ly c h o m k h o a thi v l y 2 0
n g i. H H n T h n g , c o n tra i k n g h i p H Q u L y d n h l 3 n m
m k h o a thi m t l n n h n g k h n g l m d c . N h n g n g i thi d
d i th i ir v c a H Q u L y v v s a u tr n n n i ti n g c;
N g u y n T ri, L T T n , V M n g N g u y n .
Ba triu di: L , T r n , H tr o n g 3 9 8 n m o l o d c k h o n g
58
Phn mi. L T h n h Tng n h cch tn h n h chnh
y quyl don v sng to
1 000 T in s. N h n g n g i n i li n g g m c: L V n T h n h , M c
H i n T c h . L V n H u , M c n h C h i. N g u y n T ru n g N g n , T rn
n h T h m . C h u V n A n , P h m S M n h , L Q u i. H T n g T h c .
N g u y n Phi K h a n h . N g u y n T ri, L T T n , V M n g N g u y n .
T rong 3 8 n m tr v. L T h n h T n g o t o c h o t n c 501
v T i n s, b n g m l n a s h i n li c a b a iri u di L , T r n . H o
t o tro n g 3 9 8 n m c n g li. C n g vi v ic u n 3 n m l c h c
m t k thi n h , n h V u a c n n h k l c h c k h o Ihi c h o c c q u a n
n g triu. C c q u a n n g c h c ( t p h m tr ln d u phi d thi
t h e o n h n g thi v " o tr n i c " d o V u a hn h n h s o n ra.
N g i th d b c n h t c b l m H c s. bc b a c b l m
H iu th, N m 1467. n h V u a l c h c N g K in h b c s. m i ngi
p h trch m t k in h d d y h c . K h o a Q u M i, k h o a Ihi u tin
d i ih i tr v c a L T h n h T n g ( 1 4 6 3 ) , n h V ua b a n c h o ba v
d u l c c th u bi th:
" T r n g n g u y n L n g T h V in i
B n g n h n N g ii\ n c T r in h
T hm h o a Q u c h n h B o
T h i n h l y l g d a n h " .
59
L T H N H T N G
V VUA ANH M I N H , N K C C H T N V l I
c a n c Itl . N ^ i i v n k h i t h n h li fl I i c m n h v c ii l n c a o .
N g t i \ n k h i s u \ l t h n c h n v i v c n g x u n g ili p ..." .
N h tig v T i n s c n h V u a r q u ir n g . V u a ih n n g
ra c h n h i n . C c q u a n m c triu p h c c h c m n g . V u a b a n o , m ,
b an y n , c h o x n g d a n h , c h o n g a ti rc c c v t n k h o a v in h q u y
v q u nh.
N m H n g c th 15 (1 4 8 4 ). n h V u a ra l n h c h o d n g b ia d
l n c c T i n s t n h T h i h c k h u y n k h c h , b i u dcm g vic
h c . T i V n M i u h i n c n 82 b ia T i n s. s bia n y tr
th n h ti s n v g i c a V ii N a m . N g i c c n g d u c h n h l v
V u a a n h m in h L T h n h T n g .
N h V u a c lc c n ci tra n g n n g G i m x c m xt vic
h c h n h c a c c c n g s. T ru y n k r n g , m t h m n h V u a ihy
m c n g s tr c 5 0 lu n g i d c s c h li k h u y a m c h i h p b t c h o
s u n g , n m u i c n g k h n g c . H m s a u n h V u a sai n g i n
biu l m u i. Khi m ra n th th y c m t n h b c n m b c n tro n g .
C n g s r c m n g . C u c h u y n n h a n h c h n g lan ru y n k h p
vng quc.
B ng n h n g vic l m c ih . L T h n h T n g d y ln m t
p h o n g tr o h i u h c si n i v r n g k h p tro n g to n v n g q u c
tuyn chn hin li. n g rt qu v giao irng trch cho n h n g
n g i c li k h i n c h o m i q u a n c h c ln n h tro n g b m y ir v
60
P hn mt. L T h n h Tn}> - n h cch ln h n h chnh
dv quvt d<i!n v sng lo
J c u d c l n g r n c . r n ti d c p h n g s v n g q u c , c h m lo c h o
h n h p h c c a m u n d n . L tm g T h' V in h , m i h c Ir n g h o n h
q u y c t c h tu h n ncn T r n g n g u y n . K hi n h m c h c . O n g l vin
q u a n a li v m n c n . Khi Lcmg T h V in h m i. n h V u a r
th n g tic v c th i n g n h :
" K l i i i / l i r a y t h a n t n c i t h
V i c th i c th i tr c, n g o i tr d i th i tr v c a L T h n h
T n g , c ti n h n h k h n g n h k. Ba. b n . n m . by nni, Ihm
c h i c trcm g h p 10 n m h o c lu h n m i c k h o a Ihi. l c h a
k n h im g tr n g h p Iriu suy. vua h n , (i k m . c n g vic Iriu
c h in h b tr c h o c c lc d i n u c b n n n g o i xTi (h vic hc
h n h . Ihi c b b b tro n g th i g ia n di. H o c c n g c ngi c li.
c c n h n g v n h n g l d o c th n o . n h b m a u . b d a n g
d tr o n g c n g c h u y n ri n g t, h o c Iro n g th i k v c h u la n g c h a . m .
n g . b . m t h e o q u y d n h c a lut l c a c h c d p h o n g k i n Ih
n h n g n g i n y k h n g c d thi, n n h k h n g Ih d ihi.
6i
L T H N H TN(
V VUA A N H M INH, N H C C H T N v I
n c , n h V u a L T h n h T n g d l ra ! b o c. T h e o l b o c,
n g i d n g ra b o c phi l y t c v. p h m h m c a m n h ra bo
d in vi n h V u a r n g n g i d c b o c x n g t i. x n g d c vi
ch c v g ia o c h o h. i u 174 B L H q u y n h : m
n h i m v b o c m k h n g c d c n g U r i ^ i i h b b i m hoc b
p h i th e o lu n n g n h . N u v tn h r i n \ h o c l \' l n th x l i
n n ^ th m h a i b c " . V ic b o c c h d c tin h n h vi n h n g c h c
v d a n g b k h u y t. N gi b o c p h l p h s v n g i c b o
c Irnh l n Li b x e m xt v ir in h V u a d u y l.
V c c H u y n trng, n m H n g c ih 8 (1 4 7 7 ). V ua L
T h n h T n g c h o p h p c c q u a n tro n g iriu, m i ngi c c m t
ngi c tn h cng tr c , hay chng l i g ia n t , ln l m q u a n
H u y n . T ro n g trcng h p ny, ta Ihy n h V u a ly ln h ir c
62
Phn mt. L Thnh Tng - nh cch tn hnh chinh
dy quvcl don v sng lo
i vi loi q u a n c h c c p c a o h n - c p tin h , V u a L T h n h
T n g c n g c c c h la c h n vi n h n g tiu c h c k h c i. N m
H n g c Ih 13 ( 1 4 8 2 ) , n h V u a ra s c c h rng; "T h a /V c c x,
Ir i it i h n , l c l c c q u a n c h in h ( l n g , t h e o n l it l h o c h a i fy
r H i n . N u x i r a a i n ig d c c h c t h g i a o s a n c h o L i
h ih i h n h " .
Q u a n T h a ty l q u a n d n g u T h a tu y n , tc x, tcmg
n g vi c p tin h n g y nay. l c h c q u a n g n g i vi c p trung
ng, g n V u a . n g ra V u a l c h n . N h n g V u a L T h n h T n g
li t ra ti u c h l q u a n T hu ty "nn c n h i u ngi hi lng"
(!) m n g y n a y ta n i l c n h i u n g i ln n h i m . N h V u a coi
vic c l n g d n l m i tiu c h q u a n tr n g tro n g vic b n h i m ,
g ia o ch c. y q u l m t q u a n d m k h m n h b o tro n g c c h (n
n n h n h c h n h c a m t v v u a . c a m t n g i th i i m thc
h phong k i n l th c h c h d o c a x h i. C h n g l a , n h n g
c o n n g i s n g , l m v i c t r o n g t h i i m h c t h u y t d n c h
x hi c h n g h a d c cao , k h n g th k h n g k h m p h c q u a n
i m c iia L c T h n h T o n g t r o n g v i c c h n q u a n l j. N g o i vic
xcm xt t i, c, n g i hi c n p h i x e m ngi d c c
l n g d n h a v k h n g .
63
L T H N H T N G
V VUA A N H M I N H . N H C C H T N v AI
N m H n g c th 15 ( 1 4 8 4 ) . n h V u a ra s c c h i c h o c c n h a
m n tro n g n g o i n u c c h c n o k h u v t h i c Ih tm n g i ti c n .
h c hc, {hanh lim , l m v i c g i i, n g h b v o c h c k h u y .
C c q u a n n g u c c n h a m n c c h c k h u y t c n g i m n h
th y x n g n g vi c h c v L i b . C c q u a n L i k h o a \ N g
s i u ghi c h p b n n g h . n c u s a u ny n g i c c
t ra k h n g x n g n g th n g i d c c s b tr t i . '
N m H n g c th 18 ( 1 4 8 7 ) . n h V u a b a n c h i u chi: " C n h
q tiu ti T iii h in h l tr n i tr c h m t p h i. k li n i n n Ii n h i m
n tin y i k h n i x t //iv- C c q u a n K h o a . i ( c h i q u a n l m v i c
c l n i h r c , h c ll c . c l c c h , d a n h v ii. l i c n . li tih li m ,
ii n c h i m b c h c y . V i n q u a n n o d n tlii ii i c h \' p li i
n ( ( 'r i h n k m . t h a m , l i n h c h s i r
N g y 2 0 th n g 12 n m 1 4 6 7 ( Q u a n g T h u n n m t h 8 ). V u a c h o
64
Phn mt. L T h n h T n g n h cch ln h n h chnh
d y quyl o n v sng to
l L n g N h H c ti n c T r n Q u H u v n k h n g ph i ) n g u i gii
b n x u n g c h i u g ia m L n g N h H c v o n g c v thu li vn
b n g , chc tc c a Q u H u y n . '
T ro n g B L H c h n m t ic u q u y n h n u c k h n g d n g
n g i ti th n g i c p h i c h u ti ( . 174).
N h s h c P h a n H y C h d c n h n x t: "L b o c m ir i t
r a t l i H n g c . B y g i v i c l m v ili n n n g m ir t tg p h i
x i( n g d n i. R c c h it d c h i u q u l c h n d c n g i h i n l i" .
N h n x t c a P h a n H u y C h l n g .
3. v ( p m d<'ri t h i t r v c a L T h n h T n g
C c c o n v c h u c h t n c a cc v C n g , H u. B. T . N a m -
l c c tdc v c a V u a b a n c h o c c c o n c a a n h e m trai, c h e m gi
n h V u a; c o n r n g c c q u a n v n . v l nh! p h m n bt p h m ,
n u c x( l c k h i u c h m hc ih c c h o v o h c li C h i u
vn q u n . C b a n m m l ln . vin T h u n phi l u b y y
h n h k im , tn h n t. h c v n c a c o n c h u c c q u a n vin nu trn
ri trn h ln b L t c h c thi k h o . N i d u n g thi g m c thi vit
c h n h t, lm o n . g ii d p m i bi v k in h n g h a , hai bi v l th
n g h a . A i thi th c b v o c c ch c th li. M u n dc b
n h i m lm q u a n th h p h i thi tro n g c c k thi h n g , thi hi
65
L T H N H T N G
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v l I
v th i n h , N h n g n g i k h n g , nu c s c k h o th c s u n g
vo ngch v giai. V i l t p m , n h V u a L T h n h T n g d o
d i u k i n th u n li c h o n h n g ngi tro n g h o n g tc v c o n c h u
c c q u a n i th n , n h n g n g i c c n g vi iri u d i c h c t p
n n g c a o tri thc, tu d n g d o d c , p h m h n h th n h n h n g n g i
c th c ti m n g v ic n c. H k h n g th m n th n , c y I h
c a c h a n g l m th a n g , b c d bc v o h o n l. N h t th i t h phi
thi d tro n g c c k th i, p h i h i t c c 4iu c h c a m t q u a n c h c
m i c b l m q u a n .
y l c c h l m va th h i n d c s tr n g d i c a n h V u a
i vi H o n g tc. v a ih h i n l n g tri n c a l V u a i vi
n h n g ngi c c n g vi d t n c d n g th i n g n D ga d c t nn
th . q u y n m l n g h n h c a c o n c h u l p n g i q u v n q u
tro n g x hi m (hi n o c n g c . c h d n o c n g x y ra.
III. C C H T N V C H K I M T R A , G I M S T
Q U A N LI
T u y n c h n c n h n g ngi c d tiu c h u n l i u q u a n
tr n g . Song d e l m c h o n h n g ngi dc tu y n c h n g i g n v pht
h u y u c ti n n g , d c d c a h tro n g th c thi c n g q u y n th phi
c c c h q u n l h . V i c h d . p h n g ^ p q u n l t l ih li nng,
c c a ngi c g ia o c h c s pht h u y c tc d n g . N g c
li. h s b th o i h o , b i n c h t khi k h n g c ai g i m st, th e o di.
k h n g a i d m d n g vo h . C q u y n lc th t c t n n l m d n g ,
li d n g q u y n lc. C t c h c , c c c h g i m st. k i m tra m t c c h
66
Phn mt. L T h n h Tng - n h cch tn h n h chnh
d v quvt do n v sng lo
(h u n g x u y n , k p th i, n h v b n v ic Ihc th i d n g n q u y n lc
c n g n h u p h n g , c h n g lm d n g , li d n g q u y c n lc l i u nht
(hict phi lm . K hi n o tro n g b m y c h n h q u y n x u t h i n n h n g
v i n c h c vi c m n h n r n g h k h n g phi d n g d u vi n g u y c
l p tc b sa ihi v n h n g b t lc tro n g c n g vc c g ia o ph.
k h n g c m (h y lo s b tr n g tr khi l m d n g ch c q u y n , th n h n g
c n b n h n a n y nh: v c m tr c n h n g n i k h c a d n , c y q u y n ,
c y th , c h i p , n h n g n h i u d n l n h . Ih a m , hi l. c k h o t c a
c n g ... lp !c x u t h i n . G i n g n h n h n g d m m y d e n b o h i u
rc c h o ring b o t s ti. s th a h o . bin c h t m t c c h p h bin
iro n g q u a n c h c s d n d n s p h n n c a q u n c h n g , d n n
nhiig xo tr n , v k h n g th (rnh. C th nu ra h n g n g n d n
c h n g c thc c a th i x a x a . c a thi h i n d i d c h n g m in h d i u
ny. V vy, g i g n c h o b m y n h nc lu n dc Irong sch, vng
m n h l iu ti n q u y t tro n g m b o c h o s pht Irin v m i m t
c a q u c gia v c m li m u n vn h n h ph c c h o d n . N g c li th
d l n c b k m h m tro n g lc h u . N h n d n tr th n h n n n h n c a
b m y nh n c c a c h n h n c m n h .
L T h n h T n g q u l m t v vua a n h m in h , n g l m t n h cai
tr m in h m n . n g h i m k h c , c h t c h , n h n th u m i n h . n g tin liu
m t c c h c c s v ng ch c c n h i u i u x u s x y ra rong b
m y tr v n u k h n g c bin p h p p h n g \' khc phc. L T h n h
T n g l v v u a d u y n h t tro n g c c v v u a c a Vit N a m ra v
thc thi m t c c h k i n q u y t n h n g c h tr ng, bin p h p g i m st.
k im tra q u a n li d i q u y n . E) l c c th l k h o thi v k h o kho.
67
L THNH TNG
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v I
1. L k h o t h i d i h ( r v c a L T h n h T n g
C ba n m m t l n , c c q u a n vn. v d n g ch c t q u a n nht
p h m d n c u p h m , c vn ln v, t tro n g k in h n n g o i o u
phi q u a k h o th . K h n g m t q u a n c h c n o c m i n tr h o c ln
trn h . C h n g ta c n g c n lu rn g , m i q u a n c h c d i tri u L
T h n h T n g u l n h n g n g i thi tro n g c c k thi. T h m
tro n g n h n g n m ti c h c , c b a n m m i ln. lt c h u phi q u a
k h o thi. S c ghi li: A/^v 1 3 ili n g M t n m 1 4 6 7 , V u a tr i u
t p c c q u a n n h a m i T i n s l h n L B in h T ii n v H
B ih ^ i m L n g T h V in h , 3 0 n g i v o P h n g u ^ h i i n g
K h i k h o th i. c c q u a n vn th k h o th gii k in h n g h a , l m th.
p h . tr li c c c u h i c a V u a v o tr d i, tr n c... m n g y
n a y a g i l n g li, c h n h s c h ch n c li d n . C c q u a n v th
thi b n c u n g , n m h o tin , d u k h i n , d u a nga, u vt. d u
Ih u y n . d n q u n , d n tr n v.v...
'g i thi th c b a n Ih n g o . li n , d c th n g ch c,
tdc. Q u a n , li k h n g Ih b g i n g c p h o c bi c h c . inh lih
68
P h n mt. L T h n h Tti - n h cch l n h n h chnh
v quyl d o n v sng lu
k h n g thi d th b p h i v th i h i h o c c h o l m ln h p h c d c h cc
c h u n g c h n voi. n g a h o c l m c c c n g v i c la o n g p h c d ch
n n g n h c khc,
V ic k h o Ihi ciia L T h n h T n g r Ih n h n g y h i n n c u a
l i. u a sc. T ro n g th n g n h t, m i q u a n , li d c n g v no, d
l a n g c vua. q u a n tr n s n g i, k h e n n g i n h n g h k h n g c h o
l d i u m b o c h o h g i m i c c h c n u h k h n g iro n g
k h o thi. V vy. ti c u c thc rn lu y n , h c t p n n g c a o
trn h d . k h n n g ciia m n h . Bi m t l g i n n , k h n g m t ai c
t h l th o m n , l k i u , t i , k h n g m l ng i n o li b i n g
ri tr Ih n h ngi h n g thi tr o n g c c k k h o thi. H u q u c a h n g
ihi tro n g k h o Ihi l r r n g , c th . k h n g Ih tr n h d c.
L T li n h T n g q u l v v u a a n h m in h v c s c c h tn tro n g
g i m s t q u a n li. n g th c th i n h n g b in p h p k h n g c g l phc
t p n i li c hiu q u c a o i vi vic m n g y n a y ta n i l n n g
c a o h i u q u q u n l c a N h n c , n g d l o ra d c n h n g n g n
g i m i l n h ihi v o t m c c a r m q u a n d i q u y n , n g m
c h o h lu n lu n t n g u y n , t g i c Irong h c tp. r n lu y n ti
n n g , d c d d p h c v n h V u a v t n c , n g k h n g c h i k u
g i h o c b a n ra n h n g li r n d y s u n g . B n g n h n g v i c lm c
th c . n g k h i n c h o tr m q u a n p h i n n g c a o irn h . i c c h c a
c c q u a n li tro n g c n g vic ir n c , ir d n .
2 . L k h o k h o dui t h i t r v c ta L T h n h T n g
T h n g 11 n m 1471. H n g c n m th 2 . n h V u a L T h n h
69
L T H N H T N (
V VU A A N H M I N H , N H C C H T N v I
T n g ra c h i d v \ ic c m d c h m c c k k h o k h o : P h p k h o
k h o CI p h n b i t n g i h a \\ k d . n n c a o h i u q u II n c .
T h n h C h u , h a n m m i l n x t v i c d n li ln h tg p h t. N a y n h a
m n ir o n g n o i c c n in /i, n g i n o n h m chc d d ha nm .
phi bo n g u l n quan ir n k h n d c d c h m . N u qu m !
t r m n g \ m k i m k d a n h s c h iih ' d i l l i l i n h s n K i h m . m i
l n g ti phi ir t i c "" .
N h v y c n g v i v i c k h o th i. n h V u a li l ra v i c k h o
k h o . K h o thi l d x c m x t. n h g i v (rn h h i u bict. q u a n
d i m . C n k h o k h o l d x e m x l, d n h g i v k h n n g thc h n h
c a q u a n . li.
K h o k h o d c n h n h tr o n g h a i g ia i d o n : s k h o v
th n g k h o .
70
P h n mi. L T h n h T n g n h cch t n h n h chnh
v qut d u n v sng to
a n m m l ln, c c q u a n tr n g , q u a n tr n p h i k h o s t q u a n ,
li tr c th u c di q u y n . V i n q u a n n o n n g d s n s c d n .
u c d a n lin h i m , tro n g h t t n g i lu v o n g th c c h o l x n g
c h c v d c tip t c g i c h c . Q u a n , li n o n h n g n h i u , c
k h o t, t l i. lm by. tro n g h t n h i u n g i p h i l u v o n g , tr m
c p , g i ng i x y ra th b c o i l k h n g x n g c h c . N u tr o n g th i
g ia n d n g ch c. q u a n , li n o p h m ti b x p h t ih k h n g phi
c h n hl ba n m m i k h o k h o . V i n q u a n h o c li b coi t
k h n g x n g chc. u a n , li n o b c o i l k h n g x n g c h c Ih lp
lc b b i c h c, g i n g c h c. M i q u a n li d u p h i tri q u a ba k s
k h o (9 n m ). Sau m i k s k h o , n u ai c n h n x l l x n g
c h c th li p c c g i c h c.
Q u a n , li n o d q u a ba l n s k h o . 9 n m , d n n m t h 12 th
d c I h n g kho. Q u a n k h o s t n h n x t c n g v i c tr o n g c 12 n m
(!) ca n g i ch u I h n g kho km th e o li d n g h r i trnh ln L i
b x c m xl vic th n g , g i n g . n k th n g k h o , q u a n , li c
n h n x l xng c h c th c p h o n g t h c , p h o n g h m ih c ih.
Q u a n l nh p h m ir ln th L i b t u V u a q u y t n h . T la m
71
L THNH TNG
V VIIA AN H M I N H , N H C C H T N v I
p h m tr x u n g th Li b q u y t d n h . N u ai c ti k l. d c dc
ch c a n h V u a c h o th n g b Ih k h n g Ih e o l k h o k h o .
V i c d t ra l k h o k h o c a n h V u a L T h n h T n g c h o thy
n g rt c o i tr n g n g u y n lc " n i i i v i l m " . i vi n h V ua.
vic n h n xa, ih y r n g , ih u h i u n g u n c n , b n lu n s c nt. th
hay. p h gii l n h n g i u c n th i t n h n g c h u a p h i l i vi
m t v q u a n r v gii. N g y 21 th n g 9 n m 1471. V u a ra sc ch:
N g in y i m (ri c g ia o c h c t h d c b T h i c h c , L i h l u l n
d h a n c p c h g v k h m hp ( g i y c h n g n h n ) , cho m . ai
c p c h o m p h n b a ti n l n g , c o n chu vn n h u d n th n g .
S a u b a n m m x tig c h c v k h n g p h m l i g th d c ilh n g c p
" C liu v s D o B o li n c H n h v N ^ i i \ i c l n ir i ii
i n h l n h g H U i g i i b i n h p h p . B n H n D in h d n i c c tr n
: ) T r u n i h . 2 ) M n th i n lin h . 3 ) T li n ii s ti x ... V u a k h e n
n g i, p h o n h a i n g i l m T r n d i n p h i n ^ q u n , s a i q u n 5 p lii
t p th e o tv n fia i b a l n u k h n g d c . V u a n i g i n s a i h t
n h m m ^ r i b i c h c u i v b n q u n " .''*
72
Phn mt. L T h n h Tng - n h cch tn h n h chinh
d y quyei d o n v sng to
t ra l k h o k h o l d x c m th c li c a q u a n , li d i q u y n .
N h n g tiu c h s k h o , th n g k h o m i c h c q u a n ti v k h n g
c g l k h n g c th , k h h i u , k h o lng c. X m l n g yn
v u i. r p h . ih u n p h o n g m c c d u v tr. t n g i ph i tha
p h n g c u Ihc, ir m c p g i i n g i v n g b n g ... l n h n g
iu c h d n h g i li n n g tr v c a v q u a n h a n h lim , m n cn,
ht lng c h m s c d n . V i n h n g ti u c h n h vy. n g i d c n h n
x t k h l n g n tr n h b n g vic li c h o k h c h q u a n , c h o c p irn,
c h o c p di m i khi c h i n i n g liu c c x y ra n h th n g thy
tro n g b m y q u a n li u th i h i n d i.V i c k h o k h o li c tin
h n h u k 3 n m m ln v lic n l c s u t tro n g 12 n m . C 3 n m
m l ln. q u a n Irn p h i x e m x q u a n li c p d i c a m n h c xng
c h c k h n g . S au 12 n m m i x e m xt n v ic ih n g th n g . T uy
vy vn c n g o i l. C h o d c h a d n k s k h o m phi h i n dc
n g i c k li th vn c n h V u a d c c c h p h o n g c p . ph o n g
h m . V in q u a n n o p h m t i h o c b c o i l k h n g x ig c h c th lp
tc b bi ch c, g i n g c h c . L k h o k h o c a n h V u a L T h n h
T n g t o c h o m i q u a n li k h i d c g ia o c h c u n g h r n g d chi
l th i k / /j s l m g iia n " . M un c phong chc, phong hm
Ihc h h h c n p h i c g n g r n h i u tro n g s u t th i g ia n 12
n m m t q u n g Ihi g ia n k h n g n g n (rn c o n n g h o n l c a
m i c nhn.
L n h V ua. n h n g L T h n h T n g s n g c u c i b n h d. n g
73
L THNH TNG
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v l I
d x n . tit k i m tro n g c h i d n g . c ln h n y c a n g d c th
h i n tr o n g D H i ii d iil iia n c h 'm n g b an b c h o lt c
q u a n , q u n v n h n d n c n c bl: "P h p c d t c /u n ti l y
phm t h c a o . t c t h i h u . P l p n a \ d i p g q u a n t t t h e o l c i h b ( 'n .
r i l l p . C c c h c s o v < fi t r c c i h n t m l c ' p h i s o v i t r c
l i
N h V u a l ra rt n g h i m k h c tr c n h n g h n h vi ln g p h
c a c n g . T h n g 3 n m 1467, n m Q u a n g T h u n ih 8 . n h V u a ra
l n h b n g c in h T h i n v p h t Q u a n la n g H o n g V n Bin 5 0
q u a n t n . pht C n g b H u th la n g T r n h C n g n 3 0 q u d n ti n
v b p h i m a n n g g , ll c a c n g . '' T r o n g k h e n th u n g . n h V u a
l ra n g i r n g ri v n h y c m .
N g y 11 th n g 10 n m 14 6 0 , n m u k h i c l n ln n g i
v ua. n g d ra l n h c p r u n g t t h n g h i p c h o 3 0 d i c n g thn:
L iH > : 3 0 0 m u . L N i m : 2 0 0 m n . L N h n T h u n ; 1 3 0 m n .
L T h V c . L S u H . L N h n K h o i: 1 5 0 m u V)....".''
T h n g 5 n m 1464. Q u a n g T h u n n m t h s. V u a ra s c d
C h n g H n h b L C n h H u y r n g : n h i u t n g ir tc h c th e n
m \ ta T r i ii i n h . n l i c h (l n ^ h i , d h t l n g c a n n g n n i
h n ji c h i r a l i l m CH T r m , il u ti u d c , l ii h ii , lh i
74
Phn mt. L T h n h T n g - n h cch tn hnh chnh
dy quyl o n v sni to
p h t m i i c i n i i i p <J<ri X U p h i l i i I n i n ^ q i i t i i q u c i n
d t. li ii tr /^ r i. T m i v v s a u . Iii i l u v x i k \ n li n v i c o a n
I i n ^ , d p b i n n h r r n i k i n H io a n . h n h i n i r i i i U n ii c i o t r n g
T r u o c i i u c h c l n , k \ ' l u i c v i c n n i . T r m c h i c n r n g c r i m t
m in h k h n li h i" : '
T h n g 8 n m 1464. n m Q u a n g T h u n ih 5, V u a ra s c d
H n h b T Ih la n g N g u y c n M u rng: " N t> i c l m t o v i c n c ,
d i u i h a v < I I\ v c / i o V u a k h i i k m / N h i i. H u y n L in h . n
n i i T n i x v i i k ' p h c t p k i i k b n , N i n B c '- t u b \ r r n g ,
l m ; l n . S o H i i I t i r r i d / i c k h h < m m t c h i i . L m b t i
iil iK v v lli c (h U ii U i c n n g ( l m . n n h u n c h o h c l n g . K h i n o
h c n lu n , c n n n m i ila t h m l n g so n vn c m o n ^
c h o a l i c i tr h n h . T o c l i l m i h y l i i i g i h i i c h r a , h y
T h n g 12 n m 1464, N m Q u a n g T h u n l h 5 , V u a ra s c d
n g s N g u y n T h i n r n g : l m f i a u a l l l h n h
75
L TH N H TNG
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N Vl I
c u n g , c y th , x p h t i n ti n k in h lch C a o B T n g v k h n g
b i t d c q u a n d i q u y n l m d n g q u y n lc, l n h n g tr n g h p
x p h t c h'nh r n e rt ln. H n n a . n h n g tr n g h p n h th,
L T h n h T n g k h n g c h i th c h i n m t ln.
X p h l d n g , x p h t k p th i k p h m t i c tc d n g rt n h u
tr o n g vic r n e k p h m t i. V i c l o ra c m t linh Ihn
n g h i m m in h tro n g g i g n k c n g , p h p n c s l m c h o n h n g
k c o i th n g k c n g k h n g d m l n g h n h . N u m t k h i c
n g i n g h d c r n g n u p h m t i th k h n g tr n h k h i v ic b pht
h i n , b tr n g Ir th n g i c n h p h m ti c n g s t b n h
p h m ti.
N h V u a L T h n h T n g c n c c c h p h n g ng d li p h m rt ch
n g v s n g to. n g i ra n m d i u c m i vi q u a n li nh sau:
- C m q u a n , li l y v n g i d a p h n g n i mnh tr n h m ;
- C m q u a n , li m u a '(. m u a v n , m u a r u n g , m u a n h ti d a
p h n g n i m n h tr n h m ;
- C m q u a n , li ly n g i d a p h n g ni m n h tr n h m l m c p
p h g i p v ic c h o m n h ;
- C m q u a n , li kt l m t h n g g ia vi n g i d a p h n g ni
m n h tr n h m :
- C m u a q u a n , li v tr n h m l i q u h n g b n q u n .
78
Phn mt. LiTinh T n g - n h cch tn hn h chnh
d v q u v l o n v sng lo
G i Ir c a 5 i u c m m V u a L T h n h T n g t ra v o g i a
t h k X V vn c n n g u y n g i tr d i vi tn h tr n g p h n g n g a t
n n l m d n g , li d n g q u y n lc m u li ring, tn h tr n g l p b
k o c n h , tn h tr n g b a o c h c . d u n g ( n g c h o n h au iro n g h n g n g
q u a n chc v o n h n g n m c a c c t h k X X v X X I ny. T ro n g
L u t H nh c h i n h v L u t C n g c h c n g v nay. n h i u n c d
ra n h n g d i u c m l m i vi c n g c h c nh:
- C'm nhng v i n c h c c q u a n h th n th u c g n g i c n g im
Iro n g m t c q u a n n u g i a h c q u a n h trc t h j c ln n h a u (n h
b l T h tr n g c q u a n m c c o n . e m , v l c p p h , l n h n vin
h o c c h n g l T h tr n g , c o n irai l k to n , v [ th q u v.v,)...;
79
L TH NH T N
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N \ AI
H in ti. lut p h p m t s n c k h n g c h i c m c n g c h c m
c n c n h n g i u c m i vi n h n g n g vin ucm g n h i m c a
n g c m q u y n n a . T u th e o h o n c n h c a m i nc, lui p h p
c c nc u c n h n g i u c m c Ih d i vi c n g c h c , i vi
d n g vin c a n g c m q u y n n h m m b o tn h v t . k h c h
q u a n , n h m p h n g , c h n g s l m d n g , li d n g q u y n lc c n g , li
d n g v th c a n g c m q u y n , n h m n g n n g a cc h i n tig
g ia n h tr. d n g tr x y ra tro n g b m y n h nc. L i n h vi
n h n g g m n h n g ccfn c b n h d o c c l n n l m d n g , li d n g
q u y n lc c n g h i n d a n g g y ra Iro n g c c n h nc h i n d i m i
Ih y c n h n g g i Ir th c ti n c a n h n g i u c m i vi q u a n
ch c m L T h n h T n g ra v d p d n g vo ih k X V
V i N am .
n g n n g a q u a n li th a m n h n g . B L H l ru d i u lut
h n t. h n i n s h u c a q u a n . li. i u 2 2 6 L H q u y d nh:
' N h n v d i i h n l hch quan ir o n k in h th n h , n h c a v tf n
t c c h i c h a m u t r l i : q u n I i l i i p l i m h a m ii: q u a n n h
q u a n n ^ p h m h s o : q u a n l c p h m , th i p h m lu ii x o ; c u a it h t
p l i m . c h i p h m l i a v n g i k h n f> c p h m hm c h i c m t so;
n /iifi n h k h u q u n l in h d n . h d i n l ic l d t d u i k m hn m
b c . N u n g i n o l m c h i m q u p h n ) d (iiili h b l i .VV.
n h 5 0 r o i , h i m m t I i f ; n r y i c v U ( f n a o r i m l i c h i m t lUTi
k h c , ll i ii m m i h c . N u n g i l o c c n g (l c VIU I c p
ili m t th k h n g k '\
80
Phun mt. L T h n h Tnc n h cch tn hnli chnh
q u \ c l d o n v sng lo
T ro n g t n g s 722 i u lut c a B L H . c d n 4 0 i u (h n 5%
n o i c ii c c n ig ii ii m l li n th u li i c a ( n V.
B L H k h n g d n g c m !: "K no..." khi q u y d n h c c ti c a
q u a n c h c n h lu( h i n nav.
81
L THNH T N (;
V VUA ANH M I N H , N H C C H T N v l
N g h i n c u su n i d u n g c a 172 i u q u y n h v c c ti c a
q u a n , li. c (h p h n c h n g th n h ba loi:
- L o i i x m p h m d n l n g tr u n g i \'i vua:
- L oi t i x m p h m n cng v c a n h V u a g ia o cho:
- L oi li x m p h m n q u y n li c a dn.
L o i t i x m p h m d n l n t r u n g v v u a
T ru n g vi vua l liu c h u n h n g d u c a q u a n , li d i c h d
p h o n g kin. T ro n g loi ti n y c hai n h m :
N h m ti p h m th h i n s bt k n h vi n g i vua nh: Q u a n
c h c v o Iriu k h n g i k h n o ( .8 0 ) ; c c h c bai triu trc
( .2 1 7 ); c h i trch vua q u n n g li ( .1 3 2 ); d n h l k h i v u a m d a u
( .1 4 4 ); d i q u a c a T h i m i u m k h n g x u n g k i u ( .2 0 9 ); ni
n n g b a bi. t bi k n h vi vua ( .2 1 6 ) ; c o i th n g c h i u lnh
n h V u a ( .2 2 0 ); v.v...
N h m ti m u p h n li n h V u a n h u : Q u a n g i vic q u n
Irn . l lin k i vi n h a u m m u l m p h n ( D .2 3 4 ) ; g i ru y n
c h i u c h n h V ua. lnh c h i c a thi t ( .5 5 0 ) ; c c q u a n q u n q u n
d n c c vin. c c k h n g ht l n g ir u n g th n h ( .2 6 4 ) v.v...
L u i (i x m p h m n c n v c a n h v u a
g iao ch u
N h V u a L T h n h T n g c b i l c h tr n g n vic u y c n
82
P hn mi. L T h n h Tng n h cch tn hn h chnh
d v quy d u n v sng to
N h V u a L T h n h T n g c bii n g h i m k h c i vi n h n g ti
p h m c a q u a n li p h m p h i tro n g khi th i h n h n h i m v i u tra,
xi x. T h e o B L H n h n g q u a n licm p h n g (q u a n m t tra) m t xt
vic p h i n g s iht, n c u s su . sai l m ihi b ti b i m h o c .
N u \ bo n , b o o n . h a y n hi l m i ir n g th a v d e n . Ih
k h n g k vic ln h a y n h . n n h i u h a y n l. d u x l i l u h o c
83
L THNH TNG
V \ UA A N H M I N H , N H C C H T N \ I I
t i c h l . N gi c o g ic n g s th t c Ih u n g c h c tc tu Ihco
vic n n g nh ( 179). C c h n h vi n h: N i c (IU IH , l i c l i i i a i i
( .6 7 1 ); Q iu ii x / i r h i n v . h a o c h e c h o n ^ c y q i i v n q u p l i m l i
t u r n li ( .7 1 9 ) . d u b coi l ti p h m v b tr n g tr n n g .
c ln nh V u a L T h n h T n g ra lnh; " N n x i d in h n ^ a \
c c D i p h i N g lin l v i n , t i n o x k i n k h in o a n u n g th i
n g r i h n k m i l i l u i r i i l n . H i i i k h i c o a n I i i i i i / i k h e n
th n . / l t i h n h ih tii ii ^ i l i l m v i c , h n g k m ih h x iio ii i
l m H u \ n in h ^ " .
N h n g s liu n u tr n c h o th y n h V ua L T h n h T n g d c
b it c h tr n g n v ic c h n g o an sai tro n g xi x . n g ra ln h x
p h t n n g n h n g q u a n to v n h i l. n h d g h i tro n g i u lut
r n g k h n g k ' v i c l n h a y n h . n t i l i i i i l u i \ n i i , m ( J i I r n g
84
P hn nit. L T h n h Tng n h cch tn h n h chnh
dv quyi1 dun v sng to
x c n i xt. x p h n g c c q u a n to. N g i x t x k h n g o a n u n g th
k h e n h n g . C n n h n g ngi k m ih k h n g C li p lc l m c n g
vic x t x niia. Phi c h n g L T i n h T n g t m n h c h n g kin
l c hi c a v i c x t x o a n sai x y ra d i thi v u a c h a khi m t lot
d i c n g ih n b vu o a n v k h p vo li c h t. C h n h n g l ngi ra
l n h m in h o a n c h o N g u v n Tri. Q u v t m c a L T h n h T n g rong
l p li c n g l . c h n g li vic b p m o s th t c a c c q u a n lm
p h n g m t tra . c c q u a n c m c n , n y m c l i u c th hiu dc.
C h n u c n g v y , (h i n o c n g v y , v c d m b o c n g l l
n h u c u b c x c c a x h i. T r o n g n h n g h o n c n h n h t d n h
n c n b c x c h<ni c c n h u c u k h c . C n g i d c b o v th
x h i n d n h . C n g l b c h d p l n g u v n n h n c a m i b t
n . S t h a h u , b i n c h i t r o n g c c v c n c h c n g n h t p h p l
d i c u k h n g ( h I r n h n c u n h n c t h i u q u a n t m t r u n g vic
l a c h n , s d n g , k i m t r a , g i m s t h u l d n g c a h .
L o i t i x m p h m d n q u v n li c a d n
V u a L T h n h T n g Ihng rn d y c c q u a n li d i q u y n
r n g h c b a n h i m v i vi d n ; l m c h o d n n h i u . " lm c h o
d n g i u , l m c h o d n b it l n g h a .
85
L TH N H T N (;
VI VUA ANH M IN H , NH C C H TN v I
L m c h o d n n h i u l m t liu c h u n e n h n x t. n h g i
n n g lc q u a n , li Irong c c k s k h o , th n g k h o . N u v i n q u a n
n o s n sc d n , d n tn h i m . tro n g h t t n g i p h i lu vong
th c c h o x n g c h c " .
V m l lul h n h th i u 2 8 4 B L H q u y n h : C c q u a n /V
l m v i c n g o i n u k h n g b i t l m v i c l i. tr v i c h i. d n
tr m h p h i p lii ii h i d i n i k h c , h k h u h h a o h ii v c tr m
c p t h p i r o t i h t t h x b i c h c l u i Y l i ; n u k h ii> b t
tr m cp v k l n g t u ir in li h p h i x l i l n g m i h c . N ti c
p h n n g h c h n n p ir o n g h t m k h i m t l u v lr ii\' b t. li b
l i n h h n i p h n n g h r h m t b c " .
C h m n o m n sc k h o c a d n c n g l m t c c h l m c h o d n
n h i u . T ro n g B L H c i u q u y n h : "N h ng p h u il d a n g l m
v i c , n h g q u n lin h a n g fr i h o c ilte o q u n i r a d n l g i c ,
k h n g c h a m c h t t h x p h t s o r i... D .5 7 2 ) " .
T h n g 9 n m 14 6 7 . Q u a n g T h u n n m th 8 . n h V u a d ra ln h
c h o q u a n lu !h L N i m p h i 5 0 q u a n li n k h o n h n c , sai l
s in h n g m u a th u c c h a c h y c h o n h n g n g i m c b n h d c h
'" i Vit si<k\U)n ihi(. Quyn XII. K nh L . Nxb. KHXH. H 1993. .447,
86
P h n mil. L T h n h Tng nh cch tn hn h chnh
d y quyl don v sng to
c c p h Q u c O a i. T a m i v d rng: ' T n a y v s a u , p h /l o c
h i i l i d c h t f t c l i t i p h p c c ( /I I I /I I c a phiTtig l l iH i /i t h u m u a
l m c h o d n n h i u . tro n g B L H c d i u q u y n h x pht
vic t ih in : " D ih ilin h m l l ii n m n h h x i h m . a i tii n h
h o c c l i a c h iip k \ f h i i in } i m i h c . . . M q ii u t i k l i t i p h i
i c i l i i x i i J (.305)**. -
- T h c h i n n h i u c h trcmg e k h u y n n n g n h khi n g i,
d p c h n g l, c h n g h n , k h u y n k h c h vic khai h o a n g , c h o
p h p m c h . m m a n g v i c b u n b n v.v...;
T r n g tr n n g c c h n h vi n h n g n h i u , c k h o t d n lnh
ciia Ih a m q u a n , li.
C ln n g n i vi T h n g th H b N g u y n C o rng: T
k h i { ( 'm i i i i l m bn V r i K h i l n ti i h u il li i l m
q iu tn K in h d i n , v m l th n h , V ('f l a l h n r i k . l h n
87
L T H N H T N
\ V UA AN H M I N H . N H C C H T N \ AI
h c l li c . V m i v u a t i . ii i r i u r i l a l d u y n c n c , li h i i
m y . N i fi h \ h t l n g , /v s . i n i i lo b o d n n n c . h i
cn^ v i d c h o c n l i d i i l h i l . c n h i l i c i l l a ( l c ICII>
l b c v u h i u i i i , I i i i < c i h i l b l i l n i r u i n , c h u m
v in h h i n , d a n h li i v v a n g , s i i i H i i r o n ^ s xch, n h ih
k h n g h i i n ^^tf('r m n i i r i l h l i J ' l m v . T r o n i h a i l i u V
n g < fi c h n h i n n o t c l i t i : "
T ro n g B L H c n h n g i u q u y d n h x p h t n n g li n h i l;
" 'Q u a n T \ l m r i p h p lii i m n i i l l I q itu n n 9 (iu in th i
M f f i h i h i h u \ b i hc. f 10 (l 9 q iu u i h .\ l i h u \ h n i. l
2 0 q u a n tr l n th x t i c h m " ( .1 3 8 ) . h o c N h i^ d /H lilm
m i n \ ln h \' d n g v o v i c r i ti ih i x l i h i m h v h i chc
v b i th n g g p d i n p v o q u n " ( .2 8 0 ). N h V u a c n g k h n g
d u n g t n g n h n g h n h vi c a q u a n li t iin th u ti n b c . s n vt
d c s n d n g ln v u a nh: '" N h t ti q u c m l tr n iio i c t c c
i n g h i u m l l i u i l i i i l i n c i a d n d ' l m l v C III p l i i i i n h
V u a th i x h i m m i i , n n g t h m m i bc v h i r l i l y i
88
Plin ni(. L T h n h Ttii n h cch tn hnh chinh
dv quyt doin v sri lu
! i i i l y a i C ii, d v i c i i a n h u l i n v o v i c r i ii li x n h
l i n h o i l v h i th n g g p i ir c h o q u n d n " ( .6 3 9 ).
c ng n n g a nn th a m q u a n li n h n g n h iu c h i p d n
l n h , nh V ua c h o t ra k h n h i u d i u lut (1 6 i u ) c th d
p h n g , ch n g : Q u a n p h i n tr n (q u a n tr n h m vng b i n i) t tin
b t ngi ( .I 6 2 ) ; Q u a n phiii tr n s c h n h i u d n ( .1 6 3 ): Q u a n
c a i q u n d n M a n . L iu l bi ngi ( .1 6 4 ); Q u a n tr n g c o i phu
d c h li giu s d in h , s c h n h cu lin c a d n ( .1 S 4 ); Q u a n (rng
n o in binh, d n tr o n g c u n g t lin s d n g q u n d n ( .2 0 7 ); Q u a n
li m n l c u p h c la d n < .273): T i l n h C n g . H u
t h c h i m ru n g d . c n g bc c o n g i ( .3 3 6 ): N h q u v n q u c
h i p lv c o n gi l n g d n ( .3 3 8 ): V tm g c n g I h g i a c h a c h p
b n tr m c c ^ ( .4 5 5 ); Q u n sn bi ciVp t h \U c o n g i k h c
( .4 6 1 ); Q u a n g i m lm n h c h i p h u d c h ( .4 9 1 ); Q u a n li t
ti n x u n g l n g x s c h n h i u n h n d n ( .6 3 2 ); Q u a n ii l lin b
d n tro n g ht p h c d c h ( .6 3 6 ).
V ic p h n g , c h n g t i p h m c h l p h n g , c h n g ti p h m
tro n g qu an li th a m n h n g , c n g d c vua, q u a n n h N g u y n tip
ih u . k tc. G ia L o n g . V u a d u tric u N g u y n c ln n i: "P hm
v it r r ii, I r c p u i i t r c o n n i ii- Y u d n t r c p h I r k l i i li a m
89
L T H N H T N C
V VUA A N H M I N H , N H C ( n T N v i AI
N h V u a L T h n h T n g a v i c k h c n thcm g i d n trn h
n g h th u t. l n g h iliut c a q u n l. V ic k h e n th n g c a
L T h n h T n g trc hct l r t m in h b c h . N gi c V u a L
T h n h T n g k h e n (hng ih tr m q u a n , n g n q u n , b ln h d u bii.
T ro n g % n g q u o c c a n g , ai c n g bi ngi c v u a k h e n
th n g l x n g n g . N h n g n g i b x p h t d u b it li s a o h b
x p h t v x p h t Ih c o ic u lu t no. D o vy. h k h n g o n h n khi
b x phi, N h V u a L T h n h T n g x p h t c n h n g v q u a n li
b i n g x y ra vic d n tro n g h t phi ly l n iha p h n g c u th c
v i k m m l m a . v n n tr m c p , v h i u bin p h p g i p d n
k h c p h c Ihn lai. N h V u a x p h t c n h n g v q u a n k h n g cai
q u n t t d c c h o th u c h p h m t i. c c n h q u y n q u g ia n c y
t h c h i p d n lnh. C c h l m n y c a n h V u a L T h n h T n g c
lc d n g r l n tro n g v ic c a o tr c h n h i m q u n l c a q u a n li.
I>i Ihi tr v c a L T h n h T n g , c c q u a n c a i Ir k h m
tra n h c n g d li - m l h i n t n g xy ra k h p h b i n iro n g b m y
q u n l c a c c n h nc hin nay.
90
i*hun ml. L T h n h Tn! nh cch l n hiinh chnh
dv quvl d u n v sii lu
V. BN LU N V N H 0 J(: c c h t n NN h n h
C H N H Q U C G IA C A N H V U A L T H N H T N G
T h gi i h i n di c c c h n h n n h n , n h g i k h c irc v
v a i (r. lc d n g c a n h q u n l \ c n g tc q u n l.
i i ri n g vi n h n g c c h tn s n g l o v m i q u n l h n h
c h n h , n n g s u i lao d n g x hi c th t n g lti 2 0 0 % , 3 0 0 % ...
th m c h c n c a o h n , c h o d n h q u n l k h n g trc ti p thum g ia
s n xut.
P ht m in h , s n g k i n c i ti n v m t k Ih u l c th d n d n
v i c l m t n g n n g s u l a o d n g tro n g m t g i b n g k q u 10 n m
la o d n g c a q u kh, N h n g d u s a o s lng, c h i lng t c
n h n h n g p h t m in h , s n g c h c v m ( k Ihui v n l n h n g n h
l n g c gi i h n tro n g m t h o c m t vi ln h vc n h t n h . G i tr
c a v ic lm ra m d u g i i h n g i ir s n lng khai ih c c
m d u . N h n g d i vi c n g tc q u n Iv v n h q u n l th lc d n g
c a s c c h t n iro n g q u n l c m li n h n g k t q u k h n g c h trdc
m m c lu d i, k h n g c h i m t ln h \ c m ! n h i u lnh vc,
l s m d n g c h o c c ln h v c k h c p h t tricn . K i q u th n h c n g
91
L THNH TNG
V! VUA A N H M I N H , N H C C H T N v t)l
tro n g c c h tn v h n h c h n h , v q u n l l v gi i hn. T h n h c n g
iro n g q u n ! m a n g tn h d y c h u y n v ln h t n g hp. V i c c h q u n
l lc h u . b o h ih c o n ng i ir th n h t n h n c a c h n h m n h ,
t n c d g i u li n g u y n n h u n g vi c c h q u n l ir. x o c n g
th d n v n b n g h o k h . lc h u . T ri li. tro n g n h ic u Irng hcTp
vi n h ih ig i u k i n vt c h t, k th u t rt h n c h . n h n g vi s c c h
t n tro n g q u n l. ngi ta v n th u c n h n g k t q u m n h n g
ngi lc q u a n nh c n g k h n g th n g ti. H o i n g c a c o n
ngi b i c lnh vc n o . vi b c q u y m n o c u c n c s
q u n l. P h m vi. q u y m c c h t n q u n l c n g m a n g tn h v m ih
tc d n g c a n c n g ln. H n n a h o t n g q u n Iv l h o t d n g
d c ( n m g c a loi n g i th n g m in h . C o n ngi i d n g vi d u y
nht b it q u n l. X hi loi n g u i tn ti v pht tri n c ih n g
q u a hot d n g q u n l c a c h n h c o n ngi.
V i n h n g l d o . v ic c c h t n n n h n h c h n h q u c g ia . ci
li n c n g t c q u n l c c o i i c n g v ic h n g d u d a t ch c,
q u c g ia p h t rin k h n g n g n g . H c t p k in h n g h i m c a nc
n g o i tr c ht v tr n h t l h c l p k in h n g h i m q u n l li n tin
c a h . C i m c h n g la a n g ih i u nht v c n n h t l c c h q u n l
h i n d i v p h h p vi c c d c d ic m vn h o d n lc V ii N a m .
C c h l n n n h n h c h n h q u c g ia d c c o i l s c c h t n m a n g ln h
m d n g . C c h l n n n h n h c h n h l b v l s h u th u n c h o
c c c c h l n v k in h l. k h o a h c . k ih u . q u n s. q u c p h n g
v.v... p h t Irin n in h cao.
Vai t r n p h o n g , d n d u c a c c h t n n n h n h c h n h q u c
92
P hn mi. L Thiinh Tng - n h cch l n h n h chnh
dv (uvct don v sng lu
g ia c k h n g n h . T u y vy. n i d u n g c c h t n n n h n h
c h n h q u c g ia b a o g m n h n g g ihi c h a h n d c n h n th c y
J v n g n . K h n g l n g i c h o r n g c c c h h n h c h n h n g
n g h a vi ci c c h tr n h l. Ihii t c h n h c h n h , h o c n i d u n g c
b n c a n c h i l c i c c h irn h t. Ih t c h n h c h n h . C k i n
d d t h n ih c h o r n g Iro n g c i c c h h n h c h n h th v ic c i c c h
th t c ph i i tr c m i b c. T h c t n c ta c h o th y r n g
v i c c i c c h (h (c h n h c h n h s c h n g d c n d u n u n h
n h n g v n d e c t li c a v ic c i c c h h n h c h n h l c i c c h b
m y . c i t o c o n n g i q u n l c h a c c o i l \ n th e n c h t,
l v ic p h i l m tru c ti n . S n g k i n " m i c a . n i i /i/ d c k
v n g n h l m t b i n p h p k h c p h c l n n q u a n li u , n h n g
n h i u Iro n g c c c q u a n c n g q u y n . N h n g n g i d n \ n thl
v n g b i h i n t n g m i c ii n h n i n li it k h o " li n y s in h . C
ih c n i r n g . c i c c h h n h c h n h bt u t d u v n i d u n g c a
n b a o g m n h n g g v n c h a c l m r tr o n g c h n g irn h ci
cch h n h c h n h d i h a n n c la.
Q u n l c h ic u m ( c c h k h i qut n h t, c d n g nhi l
" l m c h o h u t n g c u a t n g n g i, t n g b p h n r i n g l p h
hp V(i mc ch chung, nhm dt d(K: kt qu nhiu nht, tt
nhi, n h a n h nht, r n h i '. C o n n g i, t b u i b n h m in h lc h S
cl b i t s n g h c o x h . H o i d n g c a c o n ngi l h o t n g x
hi. T hai n g i ir ln c n g hoi d n g l c n d n s q u n l ri.
F. n g g h e n c ni: M t n h c c / ' v c m h i u d i n m t m i n h t h
93
L : T H N H T N G
V \ IIA A N H M I N H , N H C C H T N v l I
k li n c n c n h c tr /. N l i in i c c l n n h c c i ii l o f ii ili
q u n l c , d i u t yu l p h i th i t lp. p h i k h n g
n g n g c i ti n v th c (hi m ( c c h n g h i m m in h c c c p p h m ir
v c c m i q u a n h : " c h i h u y v p h c tiiiii: t d o r ch c: l c
l p r p h i hp". Q u y m . p h m vi h o t n g c n g ln. tn h c h t
h o t n g c n g tr n n p h c l p ih c c m i q u a n h n y c n g ir
n n c p th ic i v phi u iK q u y n h m c c h c ih c . r r n g hn.
m in h b c h hii. N i m i c c h k h c , n u c c c p q u a n h c h i h u y v
p h c l n g ; t d o v ch ' c; d c lp \ p h i h p k h n g c x c
n h r r n g , k h n g c b i n p h p d b u c m i n g i p h i lu n th e o
v c m i n g i t n g u v n tu n th e o th k h n g Ih q u n l c.
K h n g m t clii ih q u n l n o chi c q u y n c h h u y m k h n g c
Ir c h n h i m p h i p h c l n g . K h n g m t ai c q u y n t d o lu y l i
m k h n g b c h c. K h n g m t ai d c n h n m n h m i c h i u v
q u y c n c lp. q u y n t tr m k h n g n g h n v ic c n g g n h ir c h
n h i m , p h i v i n g i k h c . T in h tr n g b u n g l n g q u n l. d n
c h c c o a n , d n c h v ( c h c h o c c q u y n , d c d o n p h t
sin h , l n ti v p h i tr i n d n m c k h n g c h n g n i, c th n i l
b t n g u n c h n h t v ic k h n g x c d n h r r n g v k h n g c bin
p h p d m b o (hc h i n n g h i m c c c p p h m tr q u a n h tro n g
q u n l. T h i u b c m l y u t n o tro n g c c c p p h m tr h o c
94
Phiin nil. Lc T h n h T n ^ - n h cch tn h n h chinh
y quyl dun v sng lo
th i u bt c c p p h m ir n o tro n g ba c p p h m ir y d c u k h n g
th c thc h i n dK: s q u n Iv th n g nht \' Ih n g su(.
Ni d u n g c c h tn vc m t q u n l h n h c h n h h o c c c h ln nn
h n h c h n h q u c gia d o v v c h n h l s c c h n t c h c b m y v c
c h hoi d n g c a b m y n h n c . l s x c l p m t c c h s n g to.
d n g n c c m i q u a n h iro n g (hi h n h c n g v ciia c c vin chc
n h nc s a o c h o h NTd phi tu n Ih n g h i m . Ihi h n h y d ch
ih. m n h lnh c p rcn, c c q u v n h c a p h p lut v m t k h c pht
h u v dc lnh c lp, t ch . s n g t o ti a c a h tro n g thi hn h
c n g v n g thi k h n g d c h o m l ai l t m n h c a o h(Tn p h p lul,
iho ra n g o i s k ic m ini, g i m st c a c p Irn, c a n h n d n v.v...
N i d u n g c c h l n n n h n h c h n h d i ih i ir v ciia L T h n h
T n g n g c h o c h n g ta su y n g in . L T h n h T n g n h n h
n h n g c c h n b m y tr \ c a n g v o Ihc k X V . v o th i gian
c h a c h(.K' ih u y t v " d u y vl h i n chnti. d u y V I lc h s v l g i c h
hc". X hi dcfng th i c a O n g c h u n h h n g v b c h i phi
n h ic u bi ih u y t n h m n h m c h o d n t n n g v n a y i r o n g n h n d n
\ n c n tr u v n t n g vi n h n g c u nh:
B f p lio ii i r i i p l h i i p h o i n i H (n
V i n h n thc y. k h n g t n g i c h o r n g \ n n c th n h h a y
su y u d o iri d n h . N g i i k h m c iig li!
95
L TH NH T N
V VUA A N H M I N H . N H t : C H T N \ DAI
T ro n g c c h ln n c n h n h c h n h q u c g ia . n h V u a L T h n h
T n g k h n g tin v o th u y n h m n h . N h n g n g k h n g phiii l
n g i d u v c h . c n g k h n g ph i l ngi t h e o c h n g h a d u y vi.
n g tin v o sc m n h . n g h n h n g vi p h o n g c c h s u y c,
tn h sau. n g rt m n c m vi sai l m c a q u kh. n g r( c n
Ir n g tro n g p h n g tr n h v ic phi l p li n h n g n h c, k h u y l Irong
tr n c, an d n c a c c v vua c n n h i m , n g Ih n g ly c c vic
h a v c a c c v vua a n h m in h tro n g nc, n g o i n c d h c lp v
noi ihco. V ic lm u li n c a n h V ua l c u l o li h h n g b
m y tr v t tru n g UOTg n d a p h n g . Q i c n n g , n h i m v c a
cc c q u a n g i p vic b n c n h n h V ua. c a c c c q u a n c h c n n g
tri u d in h : 6 b (L i b , L b , B inh b . C n g b . H n h b. H
b); 6 k h o a (L i k h o a , L k h o a . B inh k h o a . C n g k h o a . H n h khoa.
H k h o a ); 6 l ( i l l. T h i ihcmg t. Q u a n g lc l. T h i bc t.
H n g l l. T h n g b o l); N g s i: 4 s ( n i n . T m tang.
T h c thi. i n m c ); c c n g s i. c c ty c c x. c c H u y n
q u a n . X q u a n u c q u y d n h v c h c d a n h , p h a m h m . lin
l n g v vi s l n g b i n c h c th m k h n g m t ai c t tin
th m bt. C cjT ii q u a n h: c h i h u y v p h c t n g . l d o v c h c,
c lp v phi h p g i a c c b vi cc k h o a , g i a q u a n tr n g vi
u th u c , gia tri u n h vi c c x d d c n h V u a L T h n h
T n g q u v n h r rng.
N gi ta Ihng n i. c t c h c l th c ih x o a y c h u y n dc
(nh ih. Q u n g vy. T c h c , c bit l t c h c b m y n h nc
m tr n g lp. c n g k n h , n h i u n g . n h i u n c . c h c n n g , n h i m v
96
P h n mt. L Thnh Tng - n h cch tn hnh chnh
y quyt o n v sng to
k h n g r r n g th d i n h n g y u h u y t c h m n g c a c n g tc q u n
l. N g i x a c ni: Q u n n h i ii ih i d n r i. C 1 0 c o n d m c
C n g vi vic c c h t n t chc b m y q u n l. L T h n h T n g c
bil c h trng d n vic c c h in c h ih q u n l. C h ih c h ih q u n .
tc q u a n li c c cp. m i l n h n t q u y t d n h hiu q u q u n l.
Q u a n h n g v ic l m c a n g , c h n g ta ih y n h V u a L T h n h
T n g c o i tr n g vic n n g c a o trn h h c th c , trn h h i u b it
p h p lu t trc h t l c h o h n g n g q u a n li. V ic p h n g , c h n g ti
p h m trc ht l c h n g n h n g t i p h m x y ra tr o n g h n g n g q u a n
li. y l q u a n i m v c c h h n h n g h i m h y tro n g c c triu
v ua d i th i p h o n g kin. N g a y c vi n h n g n g i n g i tro n g
c c n h nc h i n d i, k h n g phi ai c n g t n Ih n h q u a n i m v
c c h l m n y c a V u a L T h n h T n g .
97
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H TN v l I
98
P h n m t. L T h n h T n g n h cch t n h n h chnh
y q u y t on v sng to
- Lm cho dn nhiu;
Lm cho dn giu;
- Lm cho dn bit l ngha.
Quan tr nhm no t c ba liu ch trn th c nhn xt l
xng chc. Ngc li. a ht no xy ra trm cp, thin tai, th
99
L T H N H T N G
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v l I
100
P hn mt. L T h n h Tng n h cch tn h n h chinh
y quy don v sng to
101
L T H N H TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
102
P h n mt. L T h n h T n g n h cch t n h n h chnh
dy quyt d o n v sng to
103
L THNH TNG
V VIIA ANH MINH, NH CCH TN v I
khin cho quan to, quan nh u rng buc vi nhau, chc trng,
chc khinh cng kim ch ln nhau. Uy quyn khng lm, Ih
nc kh hy..''.
y l vn bn th hin mt cch c c. ngn gn nhng c
tnh khi qut r cao m li rt d hiu v s cch tn b my tr v
v cch o to. tuyn chn, s dng, gim st quan li di quyn
ca nh Vua L Thnh Tng.
S nghip ci cch hnh chnh nc ta hin ang ng irc
cc cu hi:
1) Lm th no d cu to. xy dng c b my nh nc gn
nh. t tn km m hiu tc qun l li cao. Lm th no xo b
dc tnh trng ng lp, nhu tng, nhiu nc, bin chcng knh
trong cc cp. cc ngnh nh hin nay?
104
P h n m<>t. L T h n h T ng n h cch t n h n h chnh
dy quyt d o n v sng to
cch tn mang tinh ton din, c tnh h thng, c rng tm, irng
im. Cng cuc cch tn c thc hin vi n lc phi thng,
vi tng quyt tm st ca nh Vua anh minh. Khi nghin cu
l chc b my ir v ca L Thnh Tng, nh s hc ngi Nga.
E .o. Berzin c nhn xt l "C rh cliKvn mn ho cao hn
hn cc nc khc vng /i Nam v hm chi ngay c
phif(/ng T \ ihi T rm ^ c cng khng bit ri mt chinh qnyn vi
cc c quan chc nng hon chinh n nh rv."
Vic nghin cu k nhng bi hc cch tn nn hnh chnh
quc gia ca L Thnh Tng vo th k XV chc chn s rl ra c
nhiu diu b ch.
105
Phn hai
L THNH TNG
NH CCH TN PHP LUT
NHAY BN V SNG TAO
107
!
%
I
P h n hai. L T h n h T n g - n h cch t n p h p lul
n h y bn v sng lo
109
L THNH TNG
V VUA A N H M IN H , NH C C H T N v I
(Tip theo ch thich tr. 109) Giao Chi (Bc B Vit Nam): 12 Ihnh: Cu Chn
(Thanh Ho. Ngh An. H Tih): 5 inh: Ntl Nam ( l >o Ngajig vo): 3
thnh; Thcmg Ng (Qung Ty): i l inh; Ut Lm (Qung Ty): 11 thnh. Ti
Qung Ty hin cn nhiu miu Inhng cigiii cng khi ngha vi Hai B Trung.
Hia nam H ng inh (H Nam, Trung Quc) cn c miu t B Trung Trc.
110
P h n hai. L T h n h Tng n h c ch t n p h p lut
nhv bn v sng to
111
L T H N H T N G
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v i i
112
Phn hai. L T h n h Tng - n h cch ln p h p lul
nhy bn v sng lo
113
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
114
P h n hai. L T h n h Tng n h cch t n p h p lul
n h y bn v sng to
115
L T H N H T N ;
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v ! I
116
P h n hai. L T h n h T ng n h cch t n p h p lut
nhy bn v sng to
hinh ihnh l bao thi, nhrii tlih lun lun thc hin o c
y mt cch thnh kinh. Ngtyi Vi Nam hnh hng m n^<yi ta
ht gp ht c u cng u \civ c...".
Nhng li trn y l ca Pu-vuc-vin, mt ngi Php thi
thc dn. d c Nguyn i Quc trch dn v ng trong b bo
di du : '"Nc Vit Nam dtri con m ngi Php"."'
Cc dn lc Vit Nam, mi cng dn Vit Nam c th l ho
v nn vn ho php l giu bn sc dn tc mnh, v T quc mnh
l mi ong nhng quc gia sin c nn php lut thnh vn,
117
L THNH TNG
VI VUA ANH M IN H , NH C C H T N v l I
118
P h n hai. L T h n h Tng - n h cch tn p h p lul
n h v bn v sng o
Ii9
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v
120
Phn hai. L T h n h Tng - n h cch ln p h p lul
nhy bcn v sng lo
- Khon c tho xong plii dc qut trn kin duv cho php
hoc hi b;
Kt khon c cho php p dni. ai kli^ mn theo, quan
trn s tr li".
121
L TH N H TNG
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v I
122
P h n hai. L T h n h Tng - n h cch tn p h p lut
nhv bn v sng to
A i n cp ba cy ma k h i i ng xa hay khi i lm ng n
cho khi khng phi v. Nu n cp ma trong vn lc ch
123
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
124
Phn hai. L T h n h Tng nh cch t n p h p lul
n hy bn v sng to
Cc quan Tha. Hin l cc Quan Tha ly v Hin ty. Quan Tha ty trng
coi vic hnh chnh. Quan Hin ty trong coi VC xl x.
125
L T H N H T N G
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v I
126
P h n hai. L T h n h Tng - n h cch tn p h p lul
n h ; bn v sng to
127
L T H N H T N G
V VUA ANH M INH, NH C C H TN v l I
128
p h n hai. L T h n h Tng n h cch (n p h p lut
n h y bn v sng to
- Bnh vc v bo v quyn li ph n;
- Chnh sch hnh s nghim n h n g lng.
i vi BLH. thi gian khng ch l s th thch. Thi gian
tri qua, B lut cng tr nn sng gi v nhiu mt cho hu th. cho
tng ngi, cho c t nc, cho nhng ngi chu s qun l v cho
c nhng ngi dc nhn dn giao nhim v thc hin cng tc
qun l nh nc, qun l x hi.
129
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v l I
130
P h n hai. L T h n h T n g - n h cch tn p h p lut
n h v bn v sng to
131
L T H N H T NG
V V t A ANH MINH, NH C C H TN v I
132
P h n hai. L T h n h Tng n h cch ln p h p lul
n h y bn v sng to
133
L T H N H T N G
V Vl)A ANH M IN H . N H C C H TN v l I
n i n o , q u a n s l i n i y p h i c p t c iriiv n n g a \. k h n g d c
theo l chuyn cng vn thng, nu iri ih x li hci\ lini, lu
theo nng nh" (.277).
134
P hn hai. L T h n h T n g - n h cch t n p h p lut
n h y bn v sng lo
ni pha ty. trng tr nghim khc nhng k phn bi, ni gio cho
gic vng bin cung pha bc, dng sch lc mm do nhng
kin quyt di ph s dm ng ca bc triu.
135
L THNH TNG
V! VUA ANH M IN H , NH C C H TN v ! I
136
P h n hai. L T h n h T n g n h cch tn p h p lut
n h y bn v sng to
137
L T H N H TNG
V VA ANH MINH, NH CCH TN v I
138
p h n hai. L T h n h Tng - n h cch tn p h p lut
nh y bti v sng to
o to, s d n g i
ng quan li ihng tho
php lut
139
L T H N H T N
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N \ 1 I
140
P hn hai. L T h n h Tng nh cch tn p h p lut
nhy bn v sng to
141
L THNH TNG
VI VUA ANH M IN H , NH C C H TN v l I
142
P hn hai. L T h n h Tng - n h cch t n p h p lul
n h y bn v sng to
143
L THNH T NG
V VUA ANH MNH, NH C CH TN v I
144
P h n hai. L T h n h T n g - n h cch t n p h p lut
n h v bn v sn g to
" Ph lc 1. tr.3 7 5 .
'' D i V i i s k lon ib ir. Sdd. tr.463.
145
L T H N H T N G
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v AI
hnh vi thi hnh php lut khng nghim nh: " clm tr nhng
chiu, ch, sc ch khng ban ra ngay, chm mt ngy h pli 50 roi,
3 ngv thm m bc cho n ti lm khao inh: chm Ir
nhng cng vn l cc giy t v vic quan) mt ngy ih pht 30 roi,
3 ngy ihm mt bc" (.119), hoc: "Vic cng ng phi lm m
ln chn chm li... thi xi bim h a \ bi chc fu theo ti nng
nh. V vic qun th li x khc" (.121), hoc: "Phm nhn c
ch. sc phi hi hnh, vic g m lm tri i t phi li . lm sai
ihix ti bim iayphi" (.122), hoc; Nhng ngi hu cn trong
cung, tip nhn l tu, nu vi s k quyn th hay v mun che ch
ngi thn, khng u ln vua tng tn ht t lu. c iu giu gim
hay thm bt ihphi ti ..." (.211), hoc: "'Khi c chiu lnh triu
nh ban xung m cc quan ty kng sao lc v nim yt ra 'hiu
th cho qun dn bi r c ca vua, li coi ihng chiu lnh
l li ho th b pht bim hay bi chc"{.2 2 0 ).
46
P h n hai. L T h n h T n g - n h cch t n p h p lut
n h y bn v sng to
147
L T H N H TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v l I
48
P h n hai. L T h n h T n g nh cch l n p h p lui
nhy bn v sng lo
'"N g u y n Trng T. Con ngi T'd di tho. Nxb. Tp. HCM, 1988. tr.l76.
149
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H, NH C C H TN v l I
150
P hn hai. L T h n h T n g n h cch ln p h p lut
n h y bn v sng to
Khoa hc qun l ngy nay cho rng cng tc kim tra, thanh
tra, gim st l nhn t thc y tin b. Thng qua cng tc
gim si, kim tra mi bit c ng, sai ca ch trng, ctig
li, bin php dem ra thc thi l ng hay khng ng, c ph
hp hay khng ph hp vi lng dn c s un nn, sa i, b
sung kp thi. Cng thng qua cng tc gim st. kim tra mi dnh
gi ng ngu tha hnh c nng c hay khng c nng lc, l
ngi sing nng, tn tu hay ngi li nhc, b b cng vic.
Cng tc gim st, kim ira gn lin v phi dc tin hnh song
song trong ti c cc giai don. cc khu cng lc k t khi ra v
ihng qua ch trcmg. trong sut qu trinh thc thi cho dn khi tng
151
L TH N H TNG
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v I
152
P h n hai. L T h n h Tng nh cch t n p h p lul
n h y bn v sng lo
153
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
154
Phn hai. L T h n h Tng n h cch tn p h p lut
nhy bn v sng to
155
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v l !
156
Phn hai. L T h n h T n g - n h cch t n p h p lul
n h y bn v sng to
157
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v I
158
P h n hai. L T h n h Tng n h cch t n p h p lut
n h v bn v sng to
159
L THNH T N G
V VUA ANH M IN H , N H C C H TN v I
160
P h n hai. L T h n h T ng - nh cch l n p h p lut
n h v bn v sng lo
161
L T H N H T N G
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v l I
162
P h n hai. L T h n h Tng - n h cch l n p h p lut
n h y bn v sng lo
clu hon lc thi cng phi ti nh trn. X quan dung Iting ih phi
ti bim mt i. Quan hiiyn v lnh khng xi ra th h x fi trng
hay pht. Quan I>im lm (x q u a n a p h n g ) c n ngi ir tr
cha, qun u phi bim m r. Nu s v o s phm li ung
nu, n mn h phi hon tc m cun lnh; phm li dm h x
t i T i .288).
163
L T H N H T N G
V VU A AN H M I N H , N H C C H T N v I
164
P h n hai. L T h n h Tng - n h cch t n p h p lut
nhy bn v sn g to
165
L T H N H T N G
V Vl)A A N H M IN H , N H C C H T N v l AI
166
P hn hai. L T h n h T n g - n h cch l n p h p lut
nh v bn v s n g to
167
L THNH TNG
V V U A A N H M I N H , N H C C H T N v l I
Q uy nh ca B LH v
vn tin t
168
P hn hai. L T h n h T n g - n h cch t n p h p lul
nh y bn v sng to
169
L T H N H TN(J
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v I
170
P h n hai. L T h n h T n g - n h cch l n p h p lut
n h v bn v sn g (o
hav cng l chi. pht, kim tra cc hii lin. cn dem vo kho
cnq cla li rh u chn ly lin ng ihc. Iiiy vnh i c ste
nmi clti /ihig l dng rhc. lu khng hng cng nn nhn
ly. Cn v lin hay ln cho quan li v lin cho dn chng str
dng Iroiig mua hn, h l n^ thc cn xi dy dc th u phi
nhn tin, khng c loi b hay kn chn k qu":"
Nh Vua L thnh Tng c quan im ng v vai tr, tc
dng ca lin t v c nhng bin php kch thch vic s dng
lin ng pht trin kinh t.
Quy nh ca B LH v
vn cn, ong, o, m
171
L THNH TNG
V VIIA ANH M IN H , NH C C H T N v l I
172
P h n hai. L T h n h T ng - n h cch t n p h p lut
n h y bn v sng to
Q uy nh ca BLH v
ti sn xut, bun bn
hng gi
173
L THNH TNG
V VU A AN H M I N H , N H C C H T N v l I
174
P hn hai. L T h n h T ng n h cch t n p h p lut
nhy bn v sng to
175
L THNH T N t
V V U A A N H M I N H , NH C C H T N v I
Quy nh ca BLH v
chng bun lu
V n >n: ln m t c a b in th u c h u y n cm P h , tn h Q u n g N in h n g y nay.
C h n g d i n binh; l h c y rung.
176
P h n hai. L T h n h T n g - nh cch l n p h p lut
n h v bn v sng to
177
L THNH TNG
V V U A AN H M I N H , N H C C H T N v I
178
P h n hai. L T h n h T n g n h cch t n p h p lut
n h y bn v sng to
Q uy nh ca B LH v'
vay n v tr n
179
L THNH TNG
V Vl)A A N H M I N H , N H C C H T N v l I
180
P hn hai. L T h n h Tng - n h cch tn p h p lut
nhy bn v sn g to
di mc nh th no v tc hi ca t nn ny i vi x hi ra
sao. Nhng qua ni dung quy nh ca BLH cng c c s
khng nh rng trong vng quc i Vit xy ra nn cho vay
nng li. Trong BLH c n 8 iu quy nh vic cho vay, vic ir
n. vic tnh li cc khon vay, trch nhim ca ngi vay n, trch
nhim ca ngi bo lnh, cch thc i n ca ch n, trch nhim
ca ch n... Ni dung ca cc iu y nh sau;
181
L THNH TNG
V | VUA ANH M INH, N H C C H T N v I
182
P hn hai. L T h n h T ng - n h cch t n p h p lut
nhy bn v sng to
183
L THNH TNG
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v I
184
Phn hai. L T h n h T ng n h cch t n p h p lut
n h y bn v sn g to
185
L THNH TNG
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v I
i8 6
P hn hai. L T h n h T ng n h cch t n p h p lut
n h y bn v sng to
187
L T H N H T N G
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v l I
188
P h n hai. L T h n h T ng - n h cch t n p h p lut
n h y b n v sng (o
189
L TH NH TNG
V VU A A N H M I N H , N H C C H T N v I
190
P h n hai. L T h n h T n g - nh cch t n p h p lut
n h y bn v sn g to
191
L T H N H T N G
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v I
- S hu tdin, i th.
192
P h n hai. L T h n h T n g - nh cch l n p h p lul
nhy bn v sng to
193
L TH N H TN ;
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v l I
194
P h n hai. L T h n h T ng n h cch l n p h p lut
nhv bn v sng lo
195
L THNH TNG
V VDA ANH M IN H , N H C C H T N v I
Lch triu hin chng lo i chi, Tp IV, tr.l7 . Nxb. S hc, HN-1961,
i V it s k ton ih. Bn k thc lc. Quyn XIII, K nh L. Nxb.
KHXH. H .1993^r.466.
196
P hn hai. L T h n h T ng - n h cch t n p h p lul
nhy bn v sng lo
197
L T H N H T N
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N V l I
198
P h n hai. L T h n h T ng - n h cch t n p h p lul
n hy bn v sng to
199
L THNH TNG
V V U A A N H M I N H , N H C C H T N v l I
- T phm : 10 phn;
- Lc phm : 9 phn;
- Bi phm : 8 phn;
200
P hn hai. L T h n h T ng n h cch t n p h p lut
nh y bn v sng to
201
L T H N H T N G
V VUA ANH M IN H . NH C C H T N v l I
202
P hn hai. L T h n h Tng n h c c h t n p h p lut
nhy bn v sn g to
203
L THNH TNG
V VUA AN H M IN H , N H C C H T N v l I
204
P h n hai. L T h n h T n g - n h cch t n p h p lut
nhy bn v sn g to
205
L THNH TNG
V V U A A N H M I N H , N H C C H T N v I
206
P hn hai. L T h n h T n g nh cch l n p h p lut
nhy bn v sng lo
B o v CH d i n , c n g ih h n g b i n p h p h n h s
"Bn rung (it cng cp ciio liav rung i khu phn (tc
phn rung m mi dn lng c chia theo php qun din) th x
60 trng, bim hai t; ngi vit vn t thay V ngi lm chng
u xi'f ti nh hn mi bc: in i\ lm s' lin bn v rung t sung
vo ciia cng. em cm ih x p h i 60 irng V bt chuc"{.342)
hoc; "Rung t khu phn th khng c bn cho ngi khc hay
chuyn ring cho ai; tri lit ih phi ghp vo ti bn rung t
cng'^ (.372) hoc: "Nhng ngi bn rung di b ci cho
20 7
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N V l I
208
P h n hai. L T h n h Tng - nh cch t n p h p lut
n h y bn v sng lo
T u in, tu th
- Rung th nghip;
- Rung dc nh nc cp cho tro n g phn dt khai hoang.
209
L T H N H T N G
V VU A A N H M I N H , N H C C H T N v l I
210
P h n hai. L T h n h Tng - nh cch t n p h p lul
nhy bn v sng lo
211
L T H N H T N G
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v l I
212
P h n hai. L T h n h T n g - nh cch t n p h p lut
nhv bn v sn g lo
2 3
L THNH TNG
V VUA A N H M IN H , N H C C H T N v l I
214
P h n hai. L T h n h T n g - n h cch t n p h p lut
n h y bn v sng to
215
L T H N H T N G
V VIIA ANH M IN H , N H C C H T N v l I
vic nng cao di sng tinh thn, n g hon lon dng. khi ni rng;
'Hai diu d l vic cn kip ca chinh s!".
Trong khuyn khch xy dng, bo v thun phong, m tc, Vua
L Thnh Tng rt ch ng khen thng nhng ngi c c hnh
tt. Vi d: Nguyn Lim, ngi lng M X, ph g TTiin. ni ting
l ngi hiu hnh vi cha m, ho thun vi anh em c vua ban
cho bin ngch, n g h lnh cho quan s ti dng mt lu cao ngoi
cng biu dung cho cng chng bit m noi gng. Nguyn Lim
c iha min trn di mi ngha v cng ch. lp dch. Trong BLH
c diu lul quy dnh irch nhim quan li trong vic khuyn khch
thun phong, m lc v du tranh chng di phong, bi tc: "C
nhng ngi hiu hii cng n b trinh lit m kling lu ln
vua ban ihchg, hay c nhng k lon lin tri o m khng lu
ln tr li, th quan l. quan huyn b x i him hay phi"
(.297). Trong diu lut ny. nh Vua quy trch nhim cho quan l,
tc quan tinh v quan huyn ch khng phi l x quan.
Cng vi vic khen thng, biu dng ngi tt. vic tt, nh
Vua cng s dng c cc bin php hnh chnh, hnh s na.
Trong BLH d c so diu lut, c th' chia lm 6 ioi, tm c
s php l diu chnh cc hnh vi thuc lnh vc xy dng thun
phong, m lc v u tranh ir b i phong, bi tc:
- Cc iu lut c ni dung khuyn khch lng nhn t, bc i.
gip d nhng ngi tn tt, c nh: 294, 295. 604, 605, 607;
- Cc iu lul c ni dung khuyn khch cc c lnh ho hiu,
216
P h n hai. L T h n h T n g - nh cch t n p h p iut
n h y bn v sng lo
217
L THNH TNG
V VUA A N H M I N H , N H C C H T N v I
V cc iu lut nhm
nng cao v hon thin
tnh nhn vn
218
P h n haf. L T h n h T ng ' n h cch t n p h p lul
nhy bn v sn g lo
219
L T H N H TNG
V VUA A N H M IN H , N H C C H TN v l I
220
P h n hai. L T h n h Tn - nh cch l n p h p lul
nhy bn v sng lo
V cc iu lu c ni
dung ngn nga, bi tr
m tn, d oan
Vua L Thnh Tng, ngi sng cch chng ta ngy nay hcfn 500
nm, trong thi i khoa hc cha pht irin, nhng c nhng bin
php du iranh ngn nga v chng li thi, t m ti. d oan. Trong
LH c dnh ra 5 iu c lin quan trc tip dn vic bi tr h tc
v thi m ln, d oan nhu: "Trong lng, nh c vic tang, xm ging
n gip . Tang ch Ut tteo sc m ih i, nu theo thi h tc
c sch nhiu lang ch phi c cm ru, ti, c. c to th x pht
80 trng" (. 141), hoc: Nhng l tang, t t. cho n nh ca, xe
thuyn, o m. dng, phn m, nu lm qu php ih x ti pht
hay bim v phi hii b nlimg qu php " (.142). BLH l
ra rl nghim khc i vi nhihig hnh v nh; "Nhng k lm ra
nhng quyn sch hoc cu ni yu qui th x li gio... Nhng k
huyn iniyn hay dng nhng sch I' cu vii qui k trn xi
gic dn chiingil cng b li nh k lo ra... Nliing ngi u mc
v x phng q u a n ni y, king lng bt em t r in h quan th phi
ui bim hay . quan huyn bit vic y m c dung tng ih x bim
hay bi chc: quan ph khng phi gic vic y ra ili phi phl...
221
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v l I
V cc iu lut c ni
dung bi tr l nn cbc
222
Phn hai. L Thnh Tng nh cch tn php lut
nhy bn v sng tu
223
L THNH T N G
V VUA ANH MINH, NH C C H TN Vl OI
224
Phn hai. L T hnh T ng nh cch tn php lut
nhy bn v sng to
V cc iu lu chng vu
oan, gi ho
225
L THNH TNG
V VUA ANH M iN H , NH CCH TN v l I
7. Bnh vc, bo v ph n
226
Phn hai. L Thnh Tng nh cch ln php lut
nhy bn v sng lo
227
L THNH T N G
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v I
228
Phn hai. L T hnh T ng - nh cch tn php lut
nhv bn v sng to
229
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v I
230
Phn hai. L Thnh Tng nh cch tn php lut
nhy bn v sng to
231
L THNH T N G
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v I
- Ti sn tha k t b m .
232
Phn hai. Lc Thnh T ng nh cch tn php lut
nhv bn v sng to
V quyn ca p h n
trong vic gi rung i
hng ho
Theo BLH, nu khng c con trai tmng, chu trai trng dng
ch Ih con gi trng, chu gi trng dng dch c quyn gi
rung t hng ho. Thm mt bng chng v quan im, hnh
dng mang tnh cch tn mnh m trong bo v quyn binh ng
nam n v mt x hi in kinh t ca nh lm lut vo th k XV
Vii Nam. Trong BLH dnh ra 4 iu quy nh v cc tmng
hp con gi trng, chu gi trng dc gi hoc giao li cho con
trai Ih... nh: "Ngi h((mg ho c con troi trng th dng con
trai trng, khng c con trai trng il dnf> con i trng, mng
t hng lio l cto l m phn hai m" (.391) hoc: Ca
m sinh c hai con irai, ngi con trai n ng chi sinh con gi. con
trai th li c con irai th phn hng ho giao cho con trai ngi
con th, nbimg con rai th ch sinh chu gi. th phn hng ho
trc kia li phi giao r cho con gi ngi con trig" (.395).
233
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH T N v l I
234
Phn hai. L Thnh Tng nh cch tn php lut
nhy bn v sng tu
235
L TH N H TNG
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v l I
236
Phn hai. L Thnh Tng - nh cch tn php lut
nhy bn v sng to
237
L TH N H TNG
VI VUA ANH MINH, NH CCH TN v I
Phan Huy Ch, Lch Iriu hin chng loi ch. Nxb. S hc. H.I96I.
tr.94.
238
Phn hai. L Thnh T ng - nh cch tn php lut
nhy bn v sng to
239
L THNH TNG
VI VUA ANH MINH, NH CCH TN v I
in nh vua.
240
Phn hai. L Thnh Tng nh cch tn php lut
nhy b<n v sng to
241
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v l I
G i nghim k cng
trc ht t hng ng
quan li, t ngi trng
242
Phn hai. L Thnh Tng - nh cch tn php lul
nhy bn v sng to
243
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v I
244
Phn hai. L T hnh Tng nh cch tn php lut
nhv bn v sng to
245
L THNH TNG
V VUA ANH MINH. NH C C H TN v l I
246
Phn ha. L Thnh Tng - nh cch tn php lut
nhy bn v sng to
Thc tin u iranh phng chng li phm cho thy, khi chnh
nhmg ngi cm cn ny mc phm ti m khng b xt x nghim
th kh gi nghim c k cung. php nc. Ngi cm cn ny
mc, ngi gi gn. bo v k cng, php nc m chnh h li vi
phm nhng vic thuc chc trch, nhim v, quyn hn ca h h
ti phm xy ra ngy cng nhiu, ngy cng nghim tr n g . Ti
phm khi tr thnh hin tng ph bin th rt kh ong vic ch'
ng n. Cng tc u tranh phng chng phm ti trc ht v trn
ht l phi nghim i vi nhng ngi c giao chc, giao quyn.
Vua L Thnh Tng hon ton c l khi n g cha mi nhn cuc
du tranh gi nghim k cng, php nc l hng ng quan li, t
nhng ngi trng. y l mt bi hc qu.
247
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v l I
248
Phn hai. L Thnh Tng - nh cch ln php lut
nhv bn v sng lo
249
L THNH TNG
V VUA ANH M INH , NH CCH T N v l I
250
Phn hai. L Thnh Tng nh cch tn php lut
nhj' bn v sng to
2. H c thuyt c tr
251
L THNH TNG
V VUA ANH M INH, NH CCH TN V l I
3. Hc thuyt php tr
252
Phn hai. L Thnh Tng nh cch tn php lul
nhy bn v sng to
cho rng: Bf vua sng khin php lul chn ngtn ci khng t mnh
lin c. khin php liil o ig cng ao, ch khng t mnh lnh
lon...''. Hn Phi ch irng rng: Php liti khng ha theo ngii
sang. S0 dy d kltng un minh theo cy g cong. Khi thnh pp
lu thi k khn khng h, k dng khng dm tranh. Trmg Ir ci sai
khng trnh k i iin, thng ci ng khng b st k ltl phu...
Php liti r rng ih ngi hn khng cp ca k km, ngi mnh
khng hhip k yu, ngi ni khng hhm i ho vi k t...".
Hc thuyt php tr hnh thnh sm nht phcmg ng. Hn
Phi l ngi khi xng hc thuyt php tr tng di c h thng
v y hn cc php tr gia trc ng. Vi hc thuyt php ,
V ng gip cho nc Tn tr thnh chhng mnh v thn
lnh c cc quc gia nh: T. Tn, Hn, Triu, S thng nhl
vo mt quc gia Trung Quc mnh hn. Nhng sai lm ln nht
ca V ng v cc nh php tr khc l vn dng hc thuyl php
tr mt cch cng nhc v tn nhn, v sau, V ng tr thnh nn
nhn" ca hc ihuy do chmh ng khi xng v thc hnh.
253
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
4. H c thuyt k tr
254
Phn hai. L Thnh Tng - nh cch tn php lut
nhy bn v sng lo
255
L THNH TNG
V VUA ANH M INH, NH CCH TN v l I
256
Phn hai. L Thnh Tng nh cch tn php lut
nhy bn v sng to
257
L THNH T N G
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v l I
258
Phn hai. L Thnh T ng - nh cch tn php lut
nhy bn v sng lo
259
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
260
Phn hai. L Thnh Tng - nh cch tn php lut
nhy bn v sng to
261
L T H N H TNG
V VUA ANH M INH , N H CCH T N V l I
262
Phn ba
L THNH TNG
NGI T NN MNG
VNG CHC V XY DNG
THNH CNG NN QUC PHNG
V CC Lc LNG V TRANG
DA VO SC DN
263
Phn ba. L Thnh Tng - ngi l nn m ng vng chc v
xv dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v Irang...
265
L THNH T N G
V VDA ANH MINH, NH C C H TN v i I
1. L THNH T N G - NH C H IN Lc QUN s
SC SO V YN BC
266
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
267
L THNH TN ;
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v I
268
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn mng vng chc v
xy dng (hnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
269
L THNH TNG
V Vl)A ANH M INH, NH CCH TN v l I
270
Phn ba. L Thnh Tng - ng dt nn mng vng chc v
xv dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lirng v trang...
271
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C CH TN v I
272
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn m ng vng chc v
Ky dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
273
L T H N H TNG
V VUA ANH M IN H , NH CCH TN v I
II. L TH NH T N G - NGI H l U R V T H I T
L P C CC M I QUAN H NG N GIA KINH
T , Q U C PH N G V QUN I
274
Phn ba. L Thnh T ng ngi dt nn m ng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
275
L TH N H TNG
V VUA ANH M INH , NH CCH T N v l I
276
Phn ba. L Thnh Tng - ngi di nn m ng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
1. C h u n b sn s n g v n h n lc
277
L TH N H T NG
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v I
278
Phn ba. L Thnh T ng - ngi t nn mng vmg chc v
xy dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lng v Irang...
Nam thung thuyt sau chin tranh vi Vua Q uang Trung - Nguyn
Hu than th rng: 'T x a li nay cha c i no lm nn cng
n ng ci Nam. NhThg, nh Nguyn, nh Minh r cuc u b
thua trn. Gng c hy cn rnh rnh" (Hong L nht thng ch
ca Ng gia van Phi). Hng-ri Ki-xin-g. B ng Ngoi giao,
nh hoch dnh chin lc ca nc M trong chin tranh xm lc
Vit Nam (1968 - 1973) vit: ''Vit Nam t nc xa xi vi
nhng ngn ni v nhng cnh ng xanh r bn mi bin xanh bic,
m t nc hng ngn nm nay thu ht ngi nc ngoi nh
m! CC nam chm. Nhng ngi nc ngoi n dy lim vinh
(ung nig u v mng. H ngt rng h s t ra nhng nguyn
lc trong nhng ritng nhit i v nhng ng rung. Nhimg ri h
phi ri b vi nhng tht vng ng cay".
279
L THNH TNG
V VUA ANH M INH . NH CCH TN VI I
280
phn ba. L Thnh Tng - niii t nn m ng vng chc v
xv dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
281
L THNH TNG
V VUA ANH MINH, NH C C H TN v I
282
Phn ba. L T hnh Tng ngi i nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng vQ trang...
283
L THNH TNG
V VUA ANH M INH, NH CCH T N v l I
K h i k k h a i h k h u 'n h n g d n in h s t. l u 5 tu i t r
n ih bt lm lnl bn ph v Iruy ihu n kho dch np vo
kho: ngi cha chp phi chu m t na tin klio dch. Nu
quan lm s khai ihm, bt tui hay khai di tr (nh ngi
nh li khai i phiu bi, ngi lnh li khai l ln tt, ngi
k h o e ' m n h l i k h a i l m v u ) t h x n h h n k h a i S I, l u m t
bc" (.285).
284
Phn ba. L Thnh Tng - n{>i dt nn mng vng chc v
\ v dng thnh cng nn quuc phng v cc lc liig v trang...
285
L TH NH TNG
V V l)A ANH M INH , NH CCH TN v I
286
Phn ba. L Thnh T ng - ngi dt nn m ng vng chc v
xv dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc ing v trang...
L in h vi tn h h n h n g y n a y c a t nc, vic k k h a i
d n s' tu y c dc s t r g i p c a n h i u p h n g tin , m y m c
tin h vi n h n g q u a n i m , cch n h n n h n c h o n g t m q u a n
tr n g c a v n d v c bit l tin h th n tr c h n h i m c a n h n g
b, n g n h , vin c h c c giao lm vic n y c n g c h a p h t h uy
c ht nn tro n g vic k k h a i d n s, i m h k h u , k h m
tu y n n g h a v q u n s hin cn bc l n h i u b t cp.
287
L THN H T N ;
V VUA ANH MINH, NH CCH TN v l I
288
Phn ba. L Thnh Tng ngi t nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
289
L T H N H TNG
V VUA ANH M IN H , N H C CH T N v I
290
Phn ba. L Thnh T ng - ngi t nn m ng vmg chc v
xv dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
huy dng lc lng tham gia chin tranh r ln nhng ch trong thi
gian ngn huy ng c s. Nh , qun i Vit ginh
c th p o v ml qun s v to c th bt ng v c ba mt:
chin lc, chin ch v chin Ihut. Chin tranh kt thc, thng li
hon lon mt cch nhanh chng. ch xm lc v i qun xm
lc b nh bi hon ton.
2. C h u n b v v t cht
291
L THNH TNG
V VUA ANH M INH, NH CCH TN v l I
292
Phn ba. L Thnh Tng - ngi dt nn m ng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
293
L TH NH TNG
V Vl)A ANH M INH, NH CC H TN v I
294
Phn ba. L Thnh Tng - n>i t nn mng vng chc v
xv dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
295
L THNH TNG
V VUA ANH M INH, NH CCH TN v I
296
Phn ba. L Thnh Tng ngri dt nn m ng vng chc v
xy dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lng v Irang...
297
L TH N H TNG
V VUA ANH M INH , NH CC H TN v l I
298
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn m ng vng chc v
xv dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
299
L THNH TNG
V VIIA ANH M IN H , NH C C H TN v I
1. H o n thin t ch c q u n di
X y dng qun i c
tinh thn chin u cao
v trung thnh
300
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
301
L THNH TNG
V VUA AN H M IN H , N H C C H T N v I
302
Phn ba. L Thnh Tng ' ngi di nn m ng vmg chc v
xy dng Ihnh cng nn quc phng v cc tc lng v Irang...
X y d ng qun i
chnh quy
303
L T H N H T N G
V VUA ANH M INH, NH C C H TN v I
- Q u n i c k lut thng n h t;
Qun di dc l chc theo h thng t chc thng nht; n
v ln nh l Ph. Mi Ph c 3, 4, 5 hoc 6 V. Mi V c 4, 5
hoc 6 S hoc Ty. Mi S hoc Ty c 100 ngi. chia lm 5 i.
M 6 i c 20 ngi. i l n v chin u thp nht;
- C ba th qun:
ch triu Hin chng loi ch, Tp IV. Nxb. S hc. H.1961. tr.l7.
304
Phn ba. L T hnh Tng - n^i t nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
305
L TH N H TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v I
B inh b
ng u Binh b l Binh b Thng ih vi phm hm Tng
nh phm. C quan gip vic c: V kh thanh li ty, Qun v thanh
li ty v T v snh.
306
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn mng vng chc v
xv dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
307
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v I
308
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
309
L THN H TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v l I
310
Phn ba. L Thnh T ng ngi dt nn m ng vmg chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
i vi binh s:
Binh s no du v ngh, thng lun bn ln, c thng mt
chic o v mt quan nm tin s.'
311
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v I
312
Phn ba. L Thnh Tng - ngi di nn mng vng chc v
xy dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
Trng ( 4 n 5 ln h cp.
313
L THNH TNG
V Vl)A AN H M IN H , NH C C H T N v I
N g y 2 6 th n g 2 n m 1 4 6 7 , Q u a n g T h u n n m th 8 , d i n t p
trn d Ng di. Nhn hng sng An Cha, tp trn 'ITing Sn
314
Phn ba. L Thnh T ng - ngi dt nn m ng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
315
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN V l I
316
phn ba. L Thnh T ng - ngi dt ncn mng vng chc v
xv dn! thnh cn g nn quc phng v cc lc lng v trang...
3. Rn lu^n k iut q u n di
H on thin c s php l
k lut qun i
Theo sch Khm dnh Vit s ihng gim cng mc, Vua L
317
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v I
- Trc khi h lnh lin hnh cuc vin chinh i dnh qun
Chim Thnh (9/1470), Hng c nm th 1. nh Vua ban hnh
24 iu lnh nh Chim Thnh trao cho cc qun doanh v cc v,
ty Cm y. Kim Ng, Thn V. in Tin;"'
318
Phn ba. L T hnh T ng ngi dt nn m ng vng chc v
xy dng Ihnh cng nn quuc phng v cc lc lng v trang...
319
L T H N H T N
V Vl)A ANH M IN H . N H C C H TN v l I
320
Phn ba. L Thnh Tng - ngi d t nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
- V k Itti chin u
321
L THN H TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v l I
322
Phn ba. L T hnh T ng - ngi dt nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
323
L TH NH T N G
V VUA ANH M IN H , N H CCH T N v l I
324
Phn ba. L Thnh T ng ngi dt nn m ng vng chc v
xv dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
325
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v I
326
Phn ba. L Thnh Tng - ngi l nn mng vng chc v
xv dng thnh cng nn quc phng v cc'lc lng v trang...
327
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v l I
Lch trii Hin chng toi chi. Tp IV. Nxb. S hc. H .I961. tr.28 - 29.
328
Phn ba. L Thnh T ng - ngcri dt nn m ng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
329
L T H /N H T N G
V VUA ANH M IN H , '^H C C H T N v I
330
Phn ba. L Thnh T ng - ngi "" mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc p h ^ s cc lc lng vQ trang...
331
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v l AI
332
Phn ba. L Thnh T ng ngi t nn mng vng chc v
xy dng thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
333
L TH N H TNG
V VUA ANH M IN H , N H CCH T N v I
334
Phn ba. L Thnh Tng ngi t nn m ng vim g chc v
xy dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lmg v trang...
335
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v I
336
Phn ba. L Thnh Tng ngi dt nn mng vng chc v
xy dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
337
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v I
338
Phn ba. L Thnh Tng ngi dt nn mng vng chc v
xy dng (hnh cng nn quc phng v cc lc l(mg v trang...
339
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v I
340
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn mng vng chc v
xy dim g thnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
341
L THNH TNG
VI Vl)A AN H M IN H , NH C C H T N v I
342
Phn ba. L Thnh Tng - ngi dt nn mng vng chc v
xy dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
343
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v l AI
sch mi ghi cng. Ra qun c dnh ngha, phm li quyt khng tha.
344
Phn ba. L Thnh Tng - ngi t nn mng vng chc v
xy dng Ihnh cng nn quc phng v cc lc lng v trang...
345
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v I
346
P hn ba. L T h n h T n g - ngi l nn mn vng chc v
xv d n g th n h cng nn quc ph ng v cc lc lng v trang...
bn h qu n h n g so h u y t g i c . d n c i x a c ch n c h i u m m ,
k h i n d n g lu n g c p h i k i n h n g h p h a n h x c . L n i \ d a n h th i n g
chi li, llteo tri nu HVtltchII e, lin lip in vni rng r. hn ngy
ii ing trn tr v. B co trong ngoi th\ u dc bit".
D u y n c L o Q u a k ia , g i p ^ i i c i l y . i^ k h i T h n h T
347
L T H N H TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v I
348
P h n ba. L T h n h T ng - ngi l nn m ng vng ch c v
xv d n g thnh cng nn quc p h n g v cc lc lng v trang...
349
L THNH TNG
V Vl)A A N H M I N H , N H C C H T N v l I
350
P h n ba. L T h n h T n g ngi d t n n m n g vng ch c v
xy d n g th n h cng nn q u c p h n g v c c ic lng v trang ...
351
Li kt
L I K T
353
L THNH TNG
V VUA AN H M IN H , N H C C H T N v l I
354
Li kt
355
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H TN v l I
356
Li kt
c li nng, tri thc, lim khit gii giang, sing nng mi cho ti
chc. N u nhng k no liiam , hn km. khng c cng lao g,
cng n h n g k b d d dung thn, cti mong v lim s thi tu ln
' irut b. Hn n thng un ihng 12 phi ln ln. ng
hi. hu n luyn binh lnh CI linh nhu, dniyn su v v qun
dn phi cho diu ho nhn mt. Ngi no dm la chn khng
thc, hun luyn khng chm, cho tng hiit cn nhiu k b
i tham nhng, binh lnh cn nhiu tn b trn th gim st ca
357
L TH N H TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H TN v I
358
L i k l
359
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H TN v l I
360
Li kt
361
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , NH C C H T N v l I
362
Li kl
363
L THNH TNG
V VUA ANH M INH, NH C C H TN v I
V v.v...
364
Li kt
365
L T H N H T N G
V VDA ANH M IN H , NH C C H T N v AI
t tri cao siii, anh minh quyt on, c hmg li, di lC v gii,
vn ha\' m ci hc ca thnh hin li c bit sitig nni. ia\' khng
lc no ri quyn scii. Cc lp kinh s, cc sch lch ton, nhng
vic trn thnh, khng c g klng hao qui, linh hng. Vn ih th
vt rn c nhng khun mu c cc vn ihn. Cn bn Vnh
Trc. V Vnh M, Thn Nhn Trung, Quch nh Bo. Nhun,
m Vn L bin son b Thin Num d h tp, tdi hiu lTln
Nam ng ch. o Am ch nhn. Li sng chut nho thul, nng
nhn ti. Khoa hi chn k s khng phi ch mt kho, l nh 3
nm thi ln mi ln l bt u vua. Ngi hin ti chn c
nhiu hn c thi xa, vn v u dng Iii theo s trng ca /ig
ngi v th c th sa nh chnh tr, ch' tc nhc, hiu lnh vn
chng r rng c th cho ngi sau noi theo...""'
366
Li kt
367
L THNH TNG
V VUA ANH M INH, N H C C H TN v I
368
Li kt
369
L THNH TNG
V VUA ANH M IN H , N H C C H T N v ! I
Con ngi ngy nay t tin vo nhng lun thuyt mang m tnh
nh mnh ihn b bt bin y. Di nh sng ca khoa hc l nhin,
ngi la tin rng con ngi c th khm ph ra nhng quy lul tin
ho ca thin nhin v c x hi. B quyt ca mi thnh cng u
nm ch nhn thx: v hnh ng dng theo quy lut. Nguyn
nhn ca mi thl bi v v cng chnh i ch lm ir qu lut
ca thin nhin v x hi.
370
Liri kl
371
L T H N H TNG
V VDA NH m i n h , nh c ch tn v i
372
PH LC
373
PH LC 1
DI HIli NH QUAN CH
N gy 2 6 thng 9 ffm Hng~c th hai (1471), vu l h n t f
t n g b sn t sSc^ h i u ^ d n h q u 9 f c h n h Su (th e o DVSKLf
12^ t 6 6 - 6 7 ) :
N curti va ch Hn
JiL m. A / M > 1'
f
jL L. /1- > Kt
1 > ^ sh X 7 a- X
t + i V? f
i. a. 9 # fr xSl H
-I'
* A it > < T
i
M -- i) T 1 * 4
fi > > t f
t >
> n l' r* >
* l 4- Q ;.
l. t L il < A r
t t' i: *? t . t H
< # M f ] n A- 9 T
& n T T d' -a
9 9 * i
>
M lii J 7
f
.5. t /1^ A 'i ' M -
M
lii /* X * i. a '
V
>*< if ia l' f\ .L
375
e > It 4c ik n 4 * H.
< > i, . K
U' d. I- A i iT-
4> 8 f\ t
<. > & <
* 4- H l A, 9 J r |
t | 1 afl * 4d < !|
Ao 1 < * * > f
K i- - 4r <t li > i i
f * t >tt
t S- . M
f r
i. - i -' g
T - 1
' i t
f 9 f >
J .- -
* rt e A tt
H 4. H M n it A fA
A ff 9. A A *
/X A- A. T V. ffiL :H rr i?
^ 9 M < iS- 9 f <
f X i+ 1 l r t <
)i 9 . 4 ft 4
f^t t. t^ < a
t?
t t X <i 5l t t
* # i* it 1
0 s
. < t
A. nt t 4.
A * * l. -- ; n
376
DCH NGHA:
Vua xung d cho cc quan vn v v trm h rng:
377
thi khng ti li tri ngha phm hnh, d noi thnh ch ca t tng
ihn thnh ca ta, m gi vng vic ir an n mi mi v cng;
khng phi lm ra v thng minh m lon php c, kim kho
vic ngh lun ca thin h vy. T nay con chu la nn bit th ch
ny ban hnh l do vic bt c d. Mt kti php nh, nn
knh gi noi theo. Ch c cy mnh thng minh, bn xng triu trc
m sa i lm php in nga nghing t hm vo iu bl hiu.
K lm by li gip gip, cng nn knh gi php ihng c gip
mi vua ngi, khin noi cng trc, d mi trnh khi ti li. Bng
dm c dn xng php trc, lun cn n mt quan, i mt chc,
chnh th l by ti gian nghch, lm ri lon php nuc, th b git
b gia ch khng thng, gia thuc u b y ra ni bin vin,
r ci li lm ti khng trung: ng hu mun i sau, bit n ci
sng ch lp php cn ng y vy.
378
PH LC
i 2
t f i A
A.
jL s: " ST t <
A
t -T- 1. i t 1 * 1 X . m
ir l t t- >'< :*L 1 t i + * +
i M i t m- M
4. t 1*- %:
t s- a s 9 *
< < - - <
w 4. it
< 19 . i *;. 4^ t
* ir 0. A Jt-
A . < t -L * > 1+ i
A
i l + g X /li t
X
A >-A A A- # :k X <. < i-
-
d k T- l 41 A * . Id
Jk
-t- i # 41 i f fL
V. is. t . <- 4
i
1 a
ii
. t
H 4 4 it t L r /r
A i t
S. * 4. 4
^
-i. <.
* 4 la i t * *, Ki
+
379
<
f- 4- * 5C
6 * s- f 4. /- a 4
4t_ < t 9 4 JL ISI <
*: - . J^ . A n i 4ft>
t - 44 * ^ . s 4f 4. A * #
ftj <!. ;! T < f 4>- -P
V < 4. A t- + 4- l e-
It >L r .< i 1*. 6 *-< < s. 4 i.
;' Tk ?t a r< fr 1*? ---
T S'I B. /< ' f k 4- 5 4
> *. .
X t- L *- #- i * yx -<.
* -* 1 - Ji It fi
t : ) < +
ti. *. 4L JL t t l-
< t C. i
Hf 1*1 . s
ff( <t rt d -f
X y-< . 4- 4 . _L t. *f E.
rt- il c t < 4. A
>s. -l . s fs it- H- >s. il
.e. JL < l- i A + r s lit
* . iE. t t- t
A.
X H ? it <* i *. !E
- m (H X i"- - iKI
. * tt i'] A
A. A. A t *
4- 1 & .
3()
t t
n + t jb *t iR t* . a. t SL
% -t t * iK ~ M M. ti- <. T K * X
%. p / i- ii ft < i. h .% - K. 4-
t + s *, 4 nt * rt * i] :- 4 i B r A.
l. jat *. -f- *f a . * 8L J- -<
lL n t a l f*l fk 'i . ' . ko . < 4L
*. f % f it Jb i> JK t !) 1t
+ X 4 \ # JL . n . t
B 4 t < f'r n KI L ; 4 f t
i J- t . l- t . * A <
SL Jh A 41 i l Uf . 4-i- f # o . M. 1 s
K t t :* 4!. :t <. (b - JL
A < iti t f A t. K : *. * 1* A-
+ Sf i * X / t 4- < . t . * *
+ . X . 4 4 1 c i JL <= 4 . 1 r
* V. X. tt X A s f- A .
9f * a iT i ;4 L A 4.
4 H- t iMI SL < * <] <L m < . ; H
ti i & % i- to -
381
; 4- *
X, -ft l T itt X V . -k X 4 SL A i JL
< A t J. ** <8 t 1. V ;+ it i 4. r
4 < i* i t - A + f
; M * C fl m M . 4 t
f * JL * :H R i + m >p # --
t: M, < X. < i av,4: i8 4~ > r
< t. . -k- A V fc' 4j& *
< < * l 1 X 'a' i X i. JE.
A f f i" fi> J|L i +
*. - -- . t 'i a -s
it * . i m X .
T ii . 5. 4 iC 4* - 4 A OL t 4.
-F r 0. . jK. * i t. H i
jL s t 4 Jt jL' i: i 1)L i ? -S.
< ao * a M ! . J(r X * a +
4 A >u .ru 4t 4 X Jt >s
dL ik s -T- fr i* m X
# fl * 4L t K <1 r t i rt.
*. 4 n & '] * J. fS
4 a Ji id A- iK . 3. =*
l . f i | - JHr M f . . i9 + -
L K A - <t II 1 t. %
t li. - - iS- t* it :* JL C9 +
4-
M T - i * . t & -4
- ' -f. Oi 4t '' 13 + * A.
382
fr -K V. *
t <. A + . i
"- . T 4
i * > 1. i f 7 <L &
'S <
i r ' A. t tt. a f- <4 i
f :r IS fr t % f* J*. X 4 #
sf *
i i R JL V T 1^ e < . .
^'
it i^ 5L V -9 A ts ik ^ y.<
s- 4, 1 < iS. p . *}
t < X : t
- 'i A -
f=^ T M. f *. * -t -4 fO
& t , a
+ K .'fe 4.
Ht n ii- * T Jf- k
^9 5+ g
t l <.
-?t
+ *. 4- A. *. t 4
Jr X
*1 /S it 'S ' #* ;J IC .
< it
Q i a 4 - A X . <4 - & It
<it
/< t* i JL a. ML r- t
/5 fl
i t ?- R8 + 5. -1- - 4- Y*
t
?K * % >. i. tt
K- 4
-l 'i 0 JM !.
5t + .|> A- t -:&
i' X
i;. *f
il e
M n t <
4
- J=. A. i
iiL i*p
383
R * x A . ^ * t t t , J ^ | t S f e # ^ & i i . *
it 4 4 - | W
! ^ tfc *1' S. A. # ^ t ' 9 . f
-
t ;- J- a t i' ^ ^ ^ ^ ^ *
:R d fi ^ (l t H t : ^I t' 1 S ' ^ ^
384
ii a ii j. t t 4t t 0 5 tt
J- *F i *
< t Jl 1
(? Jv . . t s m
k t k A Jtn ti
if t fr
+ =- ^1-
. t
a n
L i + Ft
- It t
'i t
- jt . K
^ i3 - tf t r
te. i
-M & A. 4 iL
:)' f4
+i R. < < A i i
4 i
3
<
f I k i < S3 t
a ! i ? fL M
4: 1S
iA f -- k . * A 4
& t IL 4U . 4
* . s
X ;- t il it
3X5
DCH NGHA
H thn chng li trm nghe rng:
Tri sp m vn trung hng, tt sinh ra bc vua i c, hp
c lng ngi, ni c mnh tri. C nh H'" lc trung
suy, nn mi c Vua Thiu Khang anh hin: do nh n" dn ln.
nn c vua Cao Tng'^ minh trt.
386
ca ngi ng u mt nc. Nm y, thng Tm, Thi Tng
hong i un th phng ng v ihng h ci ngoi, nhng
i thn Trnh Kh, Nguyn X, L Th vng di mnh rc Nhn
Tng hong d ln ni ngi. Nm Thi Ho ih ba vua phong ngi
iin Bnh Nguyn vng, ngi vng lnh nh Phin trong kinh
s. ngy ngy cng vi cc vng vo nh Kinh din hc tp. Lc
d. quan Kinh din l bn Trn Phong (hy dng iu ca ngi oan
trng, thng minh hn ngi, (rong lng ly lm l. Ngi cng che
giu, chng l anh kh, ch ly sch v c kim. ngha l thnh hin
lm vui, Tnh tri sinh ra l bit, m sm hm cha lng ri
quyn sch. Thin li cao xa, m tnh cng a thch v ch c. Vui
iu ihin. thch ngi hin, chm chm khng chn. Tuyn t thi
liu"' coi ngi nh con ; Nhn Tng hong d k ngi l nan .'*
Lng hiu vi cha m v tt vi anh em ca ngi trong ngoi u
cm bit. 'n khi Lng Sm vng Nghi Dn nghe mu nghch ca
gian thn, gy ra i bin Crong triu, m chim ngi bu. lm gi
vn iri, c ng hung kiu ngo honh hnh, chng bil thin
mnh, xng d lng ring, mi ci phong ngi lm Gia vorng, lp nh
ring cho ngi pha Ty di ni. Ngi gi phn m lm. thun thi
m yn n nh Ihng. Cha c bao lu, o iri xoay chuyn
mun tr li, lng ngi chn cnh lon ly. Lc y lin c rihng by
ti kin dng t nc v nhng bc c' cu c hun cng nh Khai
ph ngh dng Tam ty Nhp ni Kim hiu Thi ph nh chng
qun quc trng s Qun cng Nguyn X, inh'Lil, Thi bo Bnh
chng qun quc trng s Quc thng hu L Lng. T m Iham
387
d triu chnh nh thng hu L Nim, hip lc ng tm. k ti
trng pht. i nghTa mt khi xng ln. ngi ngi u xn
tay o bn t m gip sc.''' Hung d tn dit, cung cm yn nghim.
Bn Nguyn X cng mu lnh vi nhau rng:
- Ngi iri thc kh, ngai vng rt quan irng, nu khng p h i
bc i c kh c th kham c. Nay Gia vng thin tu minh
du. kh lc trm hng, tri xa ng lp, cc v vng khc chng
snh kp. Lng ngi u theo th tri c th bit c.
Lp tc ngy hm y. ly xe rc vua ti nh Ty ni
ging mi c. Vua tuy chng c tng ngh n xa gi lp mui vng,
nhng ly c nghip t tng lm trng, ly lng thn dn suy i n
c n . b n c h i u th e o l n g c a d n c h n g , l n ngi b u . ra Cfn i x
thin h. di nin hiu l Quang Thun, dng tn hiu cho Nhn
Tng hong , huy hiu cho Tuyn l thi hu. o Biu t li th
ban c nu by lng khen ngi. c Ninh theo gic th lm sng t
ti li m git tr. Phm chnh lnh ri bi phin nhiu th i c;
hnh php h khc bo ngc th tt tr. Ct sa nh k cng cho
hong triu v dn chng. Q io nn mi im t bo v hin chng,
ging cu lm sng t l nhc, cn thn ng in.'* Sa tam c d
Ihin lng ngi, coi hc hnh chn hng vn ho. lo kh gii d
chnh n v b. Knh tn bc nho c' cu. l php vi bc di thn.
388
Thcmg pht th r rng. Chnh lnh th nghim minh. Knh tri
th trc tin ly c hnh m xt Ihin vn. Sing cn dn s th ly
vic tm rung, irng du lm gc. n nh lc th nhn, sau mun
cng nghn vic, ch lu vn chng, khng gn m nhc v n
sc. khng ng di sn, khng chung chu bu l k. khng a xa
x. Bil phong tc l gc chih ho, nn em nhn nhng dt dn
vo ng thin; bil cc quan l ngun gc tr lon, nn em lim
gii khuyn rn. Ht lng hiu knh triu truc. m b lun th vui
chi phng lng. Suy n ngha m ch ng tc thuc, li cng cm
ci mm kiu cng xa xi! y l nhng khun php mi ging ln lao
dc bit l lng trc tai mt ngi la nh vy. Cn nhng vn tit,
iu mc khc trit tinh vi. kh m k ra dy , Trong khong vi
nm. thi an thnh, ngy thm mnh giu. Vic ir yn trong
tinh; vic ngn chng ngoi lp.
389
pht huy u cn c trong Thin Nam lin hu tp vi cc sch ca
vua lm. Du l ca bc anh qun ch tc, hay danh nho (r thut tri
qua cc then, cha c rng ri. di do. dp d dc nhu the.
Nm Hng c ih 27. thng 11, ngy 17, vua crn mnh; vic
chnh tr c mi ca nc nh vn do vua ihn nh liu. Nm Ih
28, thng Ging, ngy 29, tn v, bnh nng ln ln, Vua bn la gh
ngc, khin Hong thi t ni ngi. Ngy hm sau. Nhm Thn, vua
thng h cung Bo Quang, th 56 tui, ngi 38 nm. ci nin
hiu hai ln: Quang Thun 10 nm, Hng c 2S nm.
c ca viia hc^ cng tri di, hiu ca \ua cm n t tng, phc
khnh ln lao. con chu di do. Hong t 14 ngi, dch trcmg t
ch ngi ng cung, tc hong d ngy nay ni ngi vy. Th nam
l Lng vcmg Thuyn, Tng vng nh, ng vung Ho, Kin
Vcmg Tn. Phc Vng Tranh. Din Vng Nm, Qung Vng
Phiu. Lm Vung Tng, Trn VcmgTrt, ig Vng Chiu. Ngha
Vng Cnh. Triu Vng Tng, Kinh VOTg Kin. Hong n 20
ngi, trng n l Thanh Toi, phong Gia thc cng cha. Th n l
Onh Chinh, phong c cng cha, Minh Dc Thu hoa cng cha;
Trit Hong chiu huy cng cha; Bnh Hiu Thiu dng cng cha;
L Kin Qunh phng cng cha; c m Tng Th mai cng cha;
Qung oan Hoa Vn cng cha: M Thun cm vinh cng cha;
Qunh Dung T Hng cng cha: Bt Huyn Cnh bmh cng cha.
Cng c ngi cha kp th phong sm ml. Cn nh Khit Hong,
Trng Mn. Chu Ti, Tinh Uyn. Dong Tp nm hong n th cn
nh cha c phong. E)n nh h n g chu ni di th dng o nh
chu chu bay v v. dy da chng cht khng th k xit.
Hm vua Ihng h. Hong thi ( tun (heo di mnh lm ch
tang ]. hiu d triu thn rng:
390
- Con sinh ba nm ri mi ri khi lng c h a m. Cho nn ngui
xa tang cha m t ly 3 nm lm php. Trn t bc Thin l di
n hng ih dn. u mt li nh vy. Hn Vn khng theo c
hun truyn li mnh lnh ngn tang, ly ngy thay hng. T y v
sau c heo m lm th. tc l b in l, khinh php thng, tht
khng theo gucfng vy. Nc ta lii thnh tuy c i chnh li
ri. song l tit trong Ihi gian y vn cha c ih tr li php xa
lt c. Nay Hong d vua cha d b mun dn, ln lm khch Irn
tri, vt thng to th au lu. dc bao la khn cng, chng bit bo
p lm sao. Cc khanh nn bn nh lm l lang ba nm xng
tnh ta i m.
391
Hong ni ngi tng nh ngm ngi, l loi au n, xt
kinh L xa xng thin t l tri lm vn t. Thng 11, ngy 24,
Tn Mo, vua cng cng, hu, b cc quan vn v phng kim sch,
dng tn hiu l:
Sng Thin Qung Vn Cao Minh Quang Chnh Q i c i
Cng Thnh Vn Thn V t Hiu Thun Hong d, miu hiu l
Thnh Tng.
Nm u Cnh Thng (1498). thng 2, ngy mng 8, Gip Tut
quan ti ca Thnh Tng hong c a v Lam Kinh, sang
ihng 2, ngy 28, Gip Ng, an tng Lam Scm, bn t Vnh lng
gi l Chiu lng. Trc tin L quan tu xin dng bia, khc bi
minh cho r cng c v s nghip ca vua vi i sau.
Hong d ni ngi y li tu, c bit sai h thn Thn Nhn
Trung, m Vn L. Lu Hng Hiu son bi vn. H thn chng
ti knh nh li n c ln lao, cng nghip v i, chnh tr nhn l,
gio ho Ihin m ca lin cao c ng vi iri t, sng t ngang
vi mt tri irng thu khp xa gn. rng chiu c v tr. c bit
vit bng ch lo, ct vo p vng irong nh , khng phi hc l,
li qu m v vi ra c. Nhimg vng mnh ln, khng dm ly
qu lu m khc l, bn chp tay rp du lm bi minh rng;
Tri m ndfc i Vit
Vua Thnh t dng nc
392
Lm i an ho trong sng
Cai tr n thi bnh
Lng Sn vng lm lon
Trong Iriu khi [n s bin
Chn chu. bn bin
Tt c du b iht hi
Dng di cng ihn
ng lng khi ngha
Cung din mi trang nghim
Ngi bu mi yn nh.
393
Nm irn quyn ca to ho
Trau di dn l
C gng mu yn nh cho dn
Phi ng chnh tr n ho
Dng lm quyn'*^ m ch ng by li
394
Sa Ir trm ngh
V yn mun h
Ph by rng ri l nhc php d
Ly v cng em n vic nh yn
R ni n trnh du vt
R Bn Man quy thun
Nc ln h s. nc nh th nh mong
Nghing theo gi irng theo gng
Chi c gic Chim Thnh kia
L cu ch trong nhiu i
Quy nhiu bin cnh pha nam ta
Xm lng bn chu ca ta
Vua l cm binh hng h
Ng gi ihuyn rng
l chy thnh Bn'''
Mu chy ca Th Ni'-
Tr Ton dn u '
Hin l binh ln miu l
M rng dt dai ra mun dm
395
Tr uc mi th t ngn xa
Nc Lo Qua ngu xun
Ct qun dn ir ti
396
Ci my ln tri
Bt m dt lng
Mun h su Ihng
Thi l k v
Nhn n mong i sm vng lng
Ba nm tang ch
T nay ct gi mi
Lng m ca cc vua
Quanh co khp ng ty
T ma h. t ma xun
Theo ma trong nm m dng cng
397
n cng n dng
Ch che con chu
Hng hn ca vua
Nh ln xung chn triu nh
Cng dc ca vua
Xa nay khng ai bng
398
Hin cung di phu kim quang mn i chiu, h thn l T Ngi
(?) vng lnh ch trin trn;
Cn s t lang, ng dng gim san th cc cc chnh, h thn l
Phm Bo vng lnh khc ch:
399
PH LC 3 %
NG HNH V TRNG H P
PHM TH P C CNG c HNG BT NGH
1. ngC h n h
400
- V d c h dinh (ngi phi chu s sai khin ca cp trn) gm c;
401
D. Lu hnh
Gm c ba bc:
1. Ti gio, trm (tht c, chm);
n . t r n ; h p t r n g t i v t r n g h p n g i m
Ih
H Hoa: mt ph ihuc Ngh An,
402
3. Ti mu bn l mu phn nc theo gic.
4. Ti c nghch l nh v mu git ng b, cha m, bc, ch,
Ihm. c. anh. ch, em, ng b ngoi, ng b cha m chng.
5. Ti bt do l git mt nh ba ngi khng i ti cht, git
ngi cht thy ra tng mnh, b thuc c ba m.
6. Ti di bt knh l n trm th trong lng miu, d ng
dng, lm gi n ng bo, ch thuc ng khng theo ng phng
v phong lm: nu ng thin phm vo nhng mn n cm,
khng gi gn thuyn ng cho c chc chn, ch trch vua v i
vi s gi nh vua khng c i ca k by ti.
7. Ti bl hiu l t co, ra mng ng b, cha m, tri li dy
bo, nui nng thiu thn, c tang cha m m ly v, ly chng, vui
chi n mc Iih thng, nghe thy tang ng b, cha m m giu,
khng c ai; ni di l ng b. cha m cht.
403
- C c h: nh th tang 3 thng, lv chng th khng lang;
- ng b ng ch bc (b thc l ph mu): tang 5 ihng;
- ng b ng ch bc h: tang 3 thng;
B c hng ch em ng: nh th tang 5 thng, ly chng
th 3 thng;
B c h: nh th d tang 3 thng, ly chng th khng d lang:
- Q i, bc, thm, h: d tang 5 thng (con ng ch ng bc);
Ch, bc, Ihm h: d tang 3 thng (chu c ch c bc);
- C con ng ch, ng bc: nh ih tang 5 thng, ly chng
th 3 thng;
C h; nh th tang 3 thng, ly chng ih khng d tang
(chu c ch c bc);
- Ch, em du con ch bc: lang 3 ihng;
- Anh em chu ch chu bc; tang 5 Ihng;
- Ch em du chu ch chu bc: lang 3 ihng;
- Anh em cht ch cht bc: tang 3 hng;
- Ch em con ch con bc: nh Ih lang 9 thng, ly chng
th 5 Ihng:
Ch em chu ch chu bc: nh (h tang s (hng, ly
chng 3 (hng;
- Ch em cht ch cht bc; nh ih tang 3 thng, ly chng
khng lang:
- Chu gi bng ch bc: lang 5 thng (con anh em con ch
con bc);
404
- Chu d u gi bng ch bc: lang 3 thng (con anh em con
ch con bc);
- Chu gi bng ch bc h; d lang 3 thng (con anh em chu
ch chu bc);
- Chu gi con anh em con ch con bc: nh Ih tang 5
thng, ly chng, 3 thng:
- Chu gi con anh em chu ch chu bc: nh th lang 3
thng, ly chng khng tang;
Chu gi bng ng ch ng bc: (ang 5 thng;
- Chu du gi bng ng ch ng bc: tang 3 thng;
- Chu gi bng ng ch. ng bc h: tang 3 thng:
- Chu gi bng ng chi, ng bc h: tang 3 thng;
405
B. Trng hp n gidm: bt ngh
406
th no, lm thnh bn tu. dng ln vua d vua quyt nh (c quan
ngh n ch xt tnh ngh ti cho ng vi php ul m khng c
quyt nh). T ti lu tr xung ih c gim mt bc nu phm
li thp c th khng theo lut ny.
407
PH LC 4
H N G C T H I N C H N H T H
(T rc h )
M c l c
L ru n g i h o n g h o
L v i c x
T r c b n d s a u b n o n
T ra n h ru n g d n h n g i
i n s n k h n g n g i th a k
L ru n g t q u n i n h n
M i li m n th n h n c n d i n Ih
L v tan g p h c
C hng h hn
C h n g i n s n
C h n g d y b o k h u y n rn
n b c b y i u p h i ly d
n b c b a i u k h n g d c ly d
N m ih 18 n i n h i u H n g c n h th m b a d i u l.
N g y 20, th n g 4 , n m th 7 n i n h i u H n g c b a n b diu l
L n h v s b t k x m p h m v o t i v t c a c n g h a y c a i L
v h n n h n .
T h n g 11 n m th n m n i n h i u Q u a n g T h u n b a n b:
408
L v c o n nui
L v v c h n g k h n g c con
C m l c d n l p ra k h o n c rin g ,
H a i ng i c o n g i c n g vi n h a u , m t n g i c ihai v
K h n g c h n g c cha
L n m th 7 n i n h i u H n g c
L v s l g ic
L v ti t n g g i m ch c tc
L n h v vic q u y n r th i n g g ia n , r i h o h u ri n g
L v q u a n x t n
L v s c m n g i g o k h n g c t c o n
L v s c o n p h m phpv c h a m p h i t ( k h n g n h n l c o n )
L v s n u i c o n n g i k h c m c o n n u i
L v c o n n u i c i n sn c a c h a m n u i
L v s l p c h c th v v n k h
L n h v s k h m x t v n k h i n th th t h a y g i
C n g h l y n h a u .
u i r g c o n g i ( c h o ng i k h c )
T h n b i t t
G i th l n l n tro n g th n th u c v t n ty
409
G c o n g i ly c a
cm g d i ta n g m g i th
C n g g ia n v n g i
C n g g ia n q u p h
T h n g g ia n vi v n g i
T h n g g ia n v i v th y h c
C h b c th n g g ia n vi c h u g i
T r c th n g d m sa u g i th
T h n g g ia n v i k n (c n r i n g c a v)
K h u c t c o n g i t n
C o n g i c n g o i tn h
L y c o n g i th u c h t lm v (l m q u a n l y c o n g i tro n g h t)
N n g d u h n h o to ti n g
C o n r tri d o
B l h i u v i c h a m
B't th n vi ln g nc
B t m c vi a n h e m
C o n g it c h a k h n g th u c tr o n g h ln h p h p th n g
cm g d i ta n g Ih n g g ia n vi c o n c c o n b c
B h n g i tt
V c c y b a p h m v o m n g i
410
B an m v c x n g v o n h n g u i ta
N g tr n h n g i
T in li v s c m , vay
C m c c o n trai, c o n g i
D i u c h n h v l i n tr m
n tr m c a o v c c th h oa q u
L v d n bn h t p h i c h u sa i d c h l m v ic c h o l n g m n h
L v s g il v n g tr u v ch .
L v d n tm ru n g
L v a gii
L v s k h n g c c n g m t n h
G i ti v t ng i k h c g i h
L v v ic lp c h
T c o g i d i h a y c h thc
L v l p h u t i n h , t i c h a
N m th 2 7 n i n h i u H n g c
L v h n g h o vi c h n g tr c c c o n tra i, vi c h n g s a u c
c o n g i
B c d n h k c h th c n i p h n m b n g s b c c h n
411
/. L in h ti m ih h a i n i n h i u H ng c v r i n g iu
hng ho
K :
N h n g ru n g t c a d n g ia n , l m ih n h c h c th . th p h n
hcmg h o . c h u n c h o m t p h n h a i m i. N u ngi c h a lm trcTng
t c , c ru n g t v p h n h n g h o m ngi c h a iru c k ia
c h n g , g m v o n h n g p h n c a c c c o n tt c c l b a o
n h i u , r i li c h ia c h o p h n hcm g h o l m t p h n hai m i, )n i
c h u lm Ir n g t c , li ih e o c c h c h ia y. T ro n g khi d n u n h i u
ru n g t, th p h n h n g h o v p h n m i ng i, iro n g g ia t c c
tu ti n c h ia u , n u ai c n g n g h e th e o c h o n g i g i k lp. k h n g
c tra n h g i n h k h i u n i g . th c n g y c h o . C n g l n cii c ngi n o
v d u y n c g . tr c b n ru n g t c h n o c h o n g i k h c , n
l c q u n p h n d . s c o i c c ru n g tr c k ia d b n d t n h l k
p h n c a n g i bn: a n h e m tro n g g ia n h k h n g c m n c l
ru n g d t c h a c h ia ; c n g l c a i b q u a n g y k y n g y l t k h n g l m
l . m r i li h a n h a u k i n c o l n n a . V y nu tro n g h Ih am )am
c' c h p l u n m k h n g c h u c h ia , iro n g ru n g t c n g c m
b n d t. m m n c tra n h g i n h , th c h o p h p ngcfi l n g y v
ng i tu ru n g c l m n t c o l n N h a m n x t th c, b i
k p h m li m t p h n ru n g k p h n v b ti n n g . C c th u g ia o
v c o n tr n g . P h p lu t r t l g i n d . th h n h c h o c k sa n g v k
h n . N u c h th c i c o n in r n g , c h u In r n g . th u th e o q u y lu t
d n h v hcm g h o . T h m N g u y n - M th a n h n c c th k h n g
p h i p h n m n h , tra n h c n h n g h o ; v y th e o i u l k h o n g n m
H n g c. v l c o n tr n g bt h i u , l m tr i p h p , ih c h o c h n d n g
c o n th, h o c l n g n h tr n g k h n g c c o n trai, th c c h n c o n
g i tr n g th a y v o g i v ic h n g h o y, d c k ti p c y c y d
4 12
c u n g vic t l . N h vy, hoc l trcm g n a m h a y tr n g n . d u c
c h i u l n h n p h n c n g t.
N u v s a u . k n o n g a n g Iri, h o c c l n g th a m m c m b n
d i. s b k h p li b t h iu , m i h n b n p h n g ia t i. N u b n ru n g
hcm g h o c h o ngi n g o i, th c h o p h p c h u c l i (n g i t u d c
d i li li n m u a ); n u b n c h o n g i tro n g b n l n , ih n g i lu m t
ti n m u a m ru n g h n g h o p h i tr li. N g n h tr n g h y d c
c h a u y n c o n n i g i hcm g h o d i i. N u ir n g n a m m b!
h i u , k h n g (h g ia o v i c l l . th th e o lu t k h p t i m l tr m
tr n g . P h p n c r r n g , k h n g d u n g k b h i u , v c n g k h n g
th a l i c h o k p h m lu t. i u lu t n n h v h n g h o , c l
c o n tr n g c h u tr n g , th p h i g i t t. p h n ru n g c ti p t c
c y cy , h n g n m s a v i c g i t t c n g t ti n .
2. N ^ v 2 0 li ig 8 n m th 2 n i n h i u Q u a n T h u n , I^uun
T n g th i g i m N h a T l g i m l H i u ir u \ n r a s c c h
N g y 17 th n g n y n m n y . Q u a n H o n g tn i p h u , L a n g
iru n g T y M in h h n h th a n h li b H n h l V c h i u n g k ih c n
t u ln v v i c k in c o tr a n h d n h p h n r u n g t h c n g h o , T i
tr m ih y c c vin c h c p h ii, h u y n v x tro n g th i n h , c x t
n h i u v i c k i n v h n g h o , m q u a n n h a y c u n . k h b g i i
q u y t. V C h n g n i: i n g c h a c h s in h d c m t Irai m t
g i: n g i c o n tra i n v l i s in h to n c n g i. n k h i c v i c k i n v
h n g h o . V C h cm g k n h c n x t Iro n g lu t Q u c tri u c
n i: N u U n g c ir n , n a m th i d n g tr n g n iT \ l lu t v n
r r n g . N h n g c n tro n g trcfng h p i n g s in h c o n ira i b a n g i,
m c o n tra i tr n g s in h to n l c o n g i; c o n th h a i, c o n th ba u
c s in h c o n tra i, n g c h a c b a o n h i u r u n g t c l i c h c
th . c h ia c h o c c c o n d m i n g i m p h n . C n p h n h n g h o
413
th g ia o c h o c o n tr n g c o i g i d c u n g v i c l l. n k h i c o n
tr n g c h t, k h n g c c o n tra i, m p h n ru n g d t h u n g h a , a
co n g i c a n g i c o n Irai tr n g v n g i c y cy. v s a u c o n trai
c a n g i c o n th v c a n g i c o n t, b o a c o n g k ia ly
c h n g l h n g i k h c r i: e r n g vic h n g h o n g y s a u n n i
ri re n , k h l n g g q u y l. D c h o r n g c h a c r r l. th h y l m
q u y t n h g ia o p h n h n g h o c h o m t n g i c o n trai c a ng i
th h a i h a y n g i c o n t. v l d n g d i b n n i; m ai n g y n i d i
t t n g , c th tru y n th n g m i lu d i. T h e o c c l d o , V C h
n g b y h t tn h h n h (u ln x in q u y t n g h v v ic h n g h o
n i tr n , h c o n ir n g c h t, m k h n g c c o n trai, th p h n h n g
h o p h i g ia o c h o c o n trai c a c o n th h a y c o n t. d tr b c i t
tra n h g i n h , v k h i n s tru y n th n g c v n h v i n . T t u ny
d c p h n g s c c h n h sa u ; " c i u l v h n g lio : l p ic h
t p h i d n g c o n Iro n g h th n g , k h n g c l p c o n tr o n g h k h c
p h n g th t li n , d r i lo n t n p h i. N u tri lu i n y th k h c g
h L tr a n h n g i h L id i, l m s a o m v n g b n d c n g h i p n h !" .
414
PH4 LC
9 5
Q U C T R I U H N G C
N I N G IA N C H C U N G T H T H C -
M T V N BN H N G D N c c h t h c
LM ON T DI THI L.
D i th i L (1 4 2 8 - 178 8 ), n g o i v ic b a n h n h c c v n b n
p h p lu t c h n h th c q u a b Q u c iri u H in h lu t, th tri u n h c n
c n g b n h i u v n bn c h i u l n h , i u lu t d n h n h k h c b
s u n g . C c vn b n h i n c n c lu g i tro n g c c b s c h n h :
T h i n N a m d h t p , H n g c th i n c h n h th , Q u c i u c h i u
l n h th i n c h n h . Q u c tri u k h m t n g d i u l ... K h i n g h i n c u
n h n g v n b n n y c h n g ta th y p h p lu t c a th i L k th a
d c s p h t tri n c a n n p h p lu i th i L . th i T r n . n th i L
c c vn b n p h p lu t tr n n h th n g v h o n c h in h h n .
V n b n Q u c ir i u H n g c n i n g ia n c h c im g t h th c {th
th c v v ic l m cm c j n g k h a i, k i n t n g d i th i H n g c ) d c
c n g b d i th i L T h n h T n g . V i v n b n ny , n h im g n g i g i
q u y n h n h p h p c n g n h n g i d n th i L d c i u k i n n m
c th th c l m n t, k i n l n g v ic tra n h c h p ru n g t, v ic
u g y th n g tc h , vic h n n h n g ia n h , th th c l y c u n g , l p
b i n b n k h m n g h i m v n . S c h c n n u c c d i u lu t v h n h ,
h d i th i H n g c. c c h x p h t n g i d g y th n g tc h h o c
g y t th n g c h o ng i k h c ...
V n b n Q uc tr i it H n g c n i n g ia n ch cung t h th c
c h n g ti g i i th i u d y l vn b n c h p tay. h i n d c lu g i ti
415
T h v i n V in N g h i n c u H n N m , s c h m a n g k h i u A .9 5 7 .
g m 2 3 2 tra n g k h 2 8 x 2 2 c m . K i c u c u n s c h g m 2 p h n , p h n
ir n l Q u c tri u H n g c n i n g ia n c h cu n g ih ihc g m 132
tra n g , p h n sau ph c h p s c h S h o n c h m q u y g m 100 tra n g .
T h e o L c h tri u h i n chucm g loi c h c a P h an H u y C h c h o b i t S
h o n c h m q u y gm 2 q u y n , c s o n n h d i Ihi H n g c
L T h n h T n g (1 4 7 0 - 14 9 7 ). N i d u n g c u n s c h n u n h n g d i u
k h u y n c o i vi n g i l m q u a n .
S au d y l m l s tra n g u tro n g p h n Q u c ir i ii H n g c
n i n g ia n c h c u n g t h th c .
T h th c v n k i n t n g th i H n g c
D n g g i y loi va, Ir c h t p h i g h i h tn , x , h u y n , p h v
gi . ngy, Ih n g . n m . N h n g c u t y x o sa c h a t u n c u i
lc k h m q u a n v it ch: T h i / \ n g y c h u n . K h m q u a n hi h y
p h i l ih d m g li v it c h 'T h i / '.
V o n g y , th n g , n m n a y c b n t' c o T r n m n g i b n x
v vic: ru n g d t, h n n h n , u , h o c th h n c h m g i t n h au
g m b a o n h i u ira n g g i y v u n g . M i l i y n h tro n g b n t co ,
n h n g c u ty. x o s a c h a l b a o n h i u c h d n g n h li N g u y n
m t c o T r n m . N a y N g u y n ii x in h n g n g y n c h x l h i.
N u v ng m i t m t n g y ir ln co i n h li tro n g dcm t' c o k h n g
c n g i tr. N g u y n m c h u th u a k in , c o i n h k h n g c n kin.
4 6
N a y x in trn h
G i ... N g u y n c o N g u y n m k .
V o n gy, ih n g , n m n a y b N g u y n m n g i b n x lm dcm
k i n l n q u a n n h a v ru n g t. N a y T r n m li l m n x in q u a n
h u x t h n g n g y , n u v n g m t t 1 n g y tr l n c o i n h T r n m
th u a k i n . C o i n h k h n g c cm k in .
N a y x in trn h
G i ... b c o T r n m k
V o n g y , th n g , n m n g o i, n m n a y b T r n m n g i b n x
t c o l n n h a m n v v ic r u n g t d o v y li c n x in x t. V ic
x t x c h a x o n g m m a m n g s p t i. L m lm cm x in d c
n g h h u k i n . N u k o q u th i g ia n v n g m t t 1 n g y tr l n th
L m c h u th u a k i n , c o i n h k h n g c em k i n .
N a y x in irn h
G i ... b c o L m k
T h th c l m n b o l n h
X in l m cfn b o l n h c h o N g u y n m v n h c h a b n h . T ro n g
417
th n g n y m t i n h n h a u v i N g u y n m b th n g s in h m
n n g . X tr n g v m t i x e m x t th v n g n h n N g u y n
m trn h . N a y m t i x in b o l n h c h o N g u y n m v n h
c h m s c k h i b n h k h i s a v n h n g ay . N u N g u y n m c h t
th m t i x n c h u h n h p h t n n g v k h n g d m k u ca.
N a y x in trin h
N g y , th n g , n m nay m t i n h n h a u v i N g u y n m , N g u y n
m b thcrng, trn h bn x . X tr n g v m t i th a n h n ,
n h n g r i l i c n trn h ln q u a n n h a . Q u a n n h a sa i n g i v bt
m t i v n h n c h n g n x t h i. N a y m l i t b i t m n h sa i, x in
h n n n g y ... th n g ... s b i thcm g th n g tc h n h p h p lu t
q u y n h (n u v t thcng b s n g th b i th u n g 3 m c h , n u b c h y
m u th d n 1 m c h ), v ti n t t i n g n h p h p lu t. N u d y d a
q u th i h n th m t i x in c h u t i n n g k h n g d m k u c a g.
N a y xLn trn h
N a y x in trn h v ic x c n h n tr u b c h t. N g u y n c o l N g u y n
m c 1 c o n tr u h o c 1 c o n b b g y y u , r i ln ra c h t. N g u y n
m k h n g d m t ti n g i i q u y t. V y l m n x in d c x c n h n
r x l.
N a y x in trin h
N g y , th n g , n m . tri u i... M , X Ir n g x , h u y n , p h lm
cm tr n h by:
418
V o n gy, th n g , n m n a y k h i l m s h tc h v it sa i tu i c a
N g u y n I, b s h t n . c h a k p ir a x i r r n g . N a y T r n m vu
c o li vi n h a m n , m l i b n h a m n g i l n x t h i. N a y N g u y n
m p h t h i n n g sai s t c a t i. T i x in n h n t i v x in s a li
d n g s thc.
N a y x in trn h
T h thc lm n theo li k
P h m lm d n th e o l i k th tu v ic m l m k h n g c u n v
n h i u l i. T r c h i p h i th e o Icri k s a u m i l m n . N u v v i c
ru n g d t th p h i g h i g i . n g y , th n g , n m v d a v o i i n h i u
n g i k . N h n c h n g l a i? x , p h . h u y n n o ... N a y k h m q u a n
d n h o t... lm n g i ... n g y . N g u y n m k (h o c i m c h ).
T h th c k k h a i n x
C c q u a n n h a h u y n ... k ;
n x t th n h l v v i c N g u y n m x m t i x N g u y n
m l n g i n g , h o c N g u y n m l n g i sa i, th d v t n o
p h i Ir c h o n g i d n g , ti n t n p h c a N g u y n m p h i th u h i
tr c h o n g i n g .
N a y lu n .
K ;
n k i n v v ic N g u y n m , n a y d c x , N g u y n m l
n g i th u a k i n , p h i h o n tr c c th c h o N g u y n m , d o p h i
n p l b a o n h i u ti n c . N a y k trn h .
41 9
H o n g tri u ngy, th n g , n m irn h n . N g u y n m k.
K :
V i c x v N g u y n m t c o . b bl. T i n p h t n x in k khai
n h sau:
V i c h n th n g , tu n n th a n h n li n th i p l b a o n h i u , ti n
i d n g i k h i l b a o n h i u .
N a y trn h .
H o n g tri u , ngy, th n g , n m .
K :
V i c x v N g u y n m l' c o , b bl. T i n p h t n x in k k h a i
n h sau;
V i c h n Ih n g , tu n n th a n h n ti n th i p l b a o n h i u , ti n
i d n g i k h i l b a o n h i u .
N a y Irnh.
H o n g tri u , n g y , th n g , n m .
420
K :
C b n n v vic x m t c o N g u y n m c n g la n g v i
m x n d x. v n l b n n g u y n h o c b n b N g u y n m p h i n
v o n g y , th n g d h u c h t i n a y q u 2 0 n g y .
N a y trn h .
H o n g tri u , ngy, th n g , n m .
L n h a m n d n k h m n g h i m t Ihi.
T h e o l, n u c c o tr n g p h i c h y m i p h , h u y n n g th i
n c n g n g x m b n c n h , g i g i y g i. T r c k h i i u ng i
n th u la n g v t p h i d n l c b i n b n n v th u l v t c h o s.
L i Ir u l p b n x. b n t n g v c 2 b n . V i c c h i d n n n h n th i
th n h t n h t p h i k h ai r r n g . K h i n k h m n g h i m th tr c h t
p h i c b n tro n g c u c , r i n x tr n g b n x . ri d n c c x
tr n g h u y n li bn t n g c lin q u a n , ri h u y n th a, tri h u y n ,
n g Iri p h c n g n c h n g i b h i e m c c v t tu th n lc
c n s n g c h o ng i thi h n h lm b n c o tr n g . P h i c 1 thc
d y o thi th , x em k c c c h th n g lc h , q u a n p h n g b n c n h
h i n g i x u n g q u an h . C b a o n h i u v t th n g ? n h n g c h n o
tr n Ih i th ? N u n h tr n th i th c r i th ly d m tr n v i g n g
g i n h l n th t n h i n s h t ri r i m i k h m n g h i m , g p n h n
c h n g . a N g u y n m ra ir a k h o , x t h i k d l y k h u c u n g ln
l i th l r r n g , k h n g c ih m b t m i c h n o . L p th n h bn
n y d . C m k h n h h u n g li r i m i c h n h th c lu n t i can
p h m . C c q a n th n g ty c n g n h a u x e m x t lu n l i. N g y y. c c
q u a n p h h u y n k h n g c p h p v n g m t. V ic tr a hi tr c sau
u c n c v o li khai tro n g b n n th n g n h t, m in h b c h . C c
421
q u a n c n g x t x x o n g k t n d i b n n ri tr n h th ng ty , t n g
g ia m p h m n h n v o n g c .
i p h m x t x v n m n g l h t s c n g h i m tr n g nn k h n g
ih k h n g th n tr n g . K h n g c n h n h i l . k h n g i c th m
b t, k h n g c d n g t lm c h o b n n n n g h o c nhc b i N u c
d i u li n lu y d n b n th n th c h o d l n m n g c n g c diu n g ,
i u sai.
N a y l p b i n b n k h m n g h i m .
422
C h n h p h m N g u y n m k ...
G i . n g y , th n g , n m n i n h i u iri u i.
H i d n g k h m n g h i m .
T ri p h m k ...
T h n n h n n g i b h i, N g u y n m k,
423
X tr n g N g u y n m x , huyn, p h , m . C n c v o li trn h
b o c a b n N g u y n m Ih n n h n n g i b h i th n x tr n xin
k h m n g h i m th n g tc h n n n h n b b n N g u y n m x th n
th u c b n x manh t m g ia n k', tc h o n t th tra n h g i n h ru n g
t. d n b n h u n g N g u y n m n tra n h c h p ru n g t r i m
n g i c h n g l T r n m tu i m b a o n h i u b tr n g th n g d n
c h t, li l Ih i th m k h c . n c h T r n m b n h c h t th y Ihi
th n m n g a h a y n m sp , u p h a n g c h n p h a T y h a y
u p h a N a m c h n p h a B c, m c o m u g . th t l n g g , n g i c a o
b a o n h i u tc, to b a o n h i u In, tr i b a o n h i u l n , p h i b a o n h i u
t c . T c e n h a y b c, m t n h m h a y m . 2 c h n 2 tay c o h a y d u i,
m m m i c m u k h n g . C c v t th n g u th v'l th n g c h y
m u n h v i m ; m i Ih m u c h y v s n g to , n c h , k h u u th
m u ch y , p h nc: c n h ta y p h i ih ... c n h ta y tri th ..., c h n ,
m n g b n tr i, bn p h i, tr n d i u c th n g lc h n h iu .
T h n g tc h d n g l n h i u . T r n m c h n g l d o c c v t thcm g.
X e m q u a li t u trn h tu y i n h i n k h n g c d u y n c g k h c .
N ay l p b i n bn.
G i k h m n g h i m thcm g tch .
X ir n g N g u y n m k " ...
N .N .N
T h e o b n d c h c a N g u y n T h T h o , N g u y n N g c N h n
tro n g M l s v n b n i n c h v p h p lu t V i t N a m ( l p II).
T h e o bn d c h c a L T u n A nh.
424
PH LC 6
B N H N H Q U C N A M AN
--
l ]/# 1 . v ^ (;V
/ / & ! '* n i ^ '- c _
>
w A ^ X m -^ X r <i
^ : * T i- d *
'J ^
*4
' t .
425
PH LC 7
B N C H I K I N
; \
428
1. G i p A i L a o
2. T y k in h
3. N i T i M
4. N g h A n
5. T h a n h H o
6. T h u n H o
7. N i H n g L n h
8. N i A n L n g
9. Q u n g N a m
11. C h i m T h n h
12. T am s n (N i T am )
13. N i V oi (t n g s n )
14. C h a P h M in h
15. i H i (c a bin i H i)
16. Q u a n n g
429
\
b n h n h t h
C )A TF
r -It '
^ i v
{t ,a ^ .f jn i % * J ^ 'T C
2 . 1 - ' l i # r S ! ^
430
C8
6 P H 24 H U Y N
S N TY
''''
' ' " l^ ' . T-
s.
SL -
->^V ' p \ - " At .
- . V
l >
.ii^ c
t.
431
1. B ch T h n h (th n h tr n g ) 2 2 . L n g Sn
2. V n N am 2 3 . C h u N a m X n g
3. T h p chu 2 4 . K in h bc
4. N i 2 5 - 26. S n g T h i n c
5. H n g H o 2 7 . N i K im N g u u
6. T uyn Q uang 2 8 . N i T n D u
7 . n g N g u D cm g ( n g
2 9 . Xcmg G ia n g
T r u d )
3 0 . N i N h c lu
8 . N i T n V i n
31. H i D n g
9 . N i P h t T c h (d u P h t)
32. C h a P h L i (P h L i)
10. S n T y
3 3 . L c u g ia n g
11. N i
3 4 . N i Y n
2 . N i H n g V cm g
3 5 . C h a Q u n h L m
13. N i A m
3 6 . C n Sn
14. T h i N g u y n
37.
15. S n N am
16. T ru n g 3 8 . M u Sn
17. H T y (t y h ) 39. N i Y n T
18. M i u L n g T r n g 40. H ng m
19. N i L c h 4 1 . A n B ang
2 0 . N i 4 2 . N i V n n
2 1 . N i C n h P li n g 4 3 . i V i n (v n l n )
426
44. Q u n g ng
4 5 . Q u n g T y
4 6 . P h n m a o nh (N i c R )
427
PH LC 7
B N C H I K I N
V' m .
428
1. G i p A i L ao
2 . T y k in h
3. N i T i M
4. N gh A n
5. T h a n h H o
6. Thun Ho
7. N i H n g L n h
8. N i A n L n g
9 . Qung N am
10. H o n h Sn
11. C h i m T h n h
12. Tam s n (N i T am )
13. N i V oi (t n g scm)
14. C h a P h M in h
15. i H i (c a b i n i H i)
16. Q u a n n g
429
P l
B N H N H T H 1
CUA T I
:
* i* i-: % ' 1 ir^ ^ 2 1 1 -
S-
^0 . ' ' N 1^:
430
c8
^ 6 P H 24 H 13Y N
IN S N T Y
~i
l l l ' '
if' I
.___
fe .
43
1. ch T h n h (th n h tr n g ) 2 2 . L n g Sn
2. V n N am 23. C h u N a m X n g
3. T h p c h u 2 4 . K in h b c
4. N i 2 5 - 2 6 . S n g T h i n c
5. H n g H o 2 7 . N i K im N g u
6. T uyn Q uang 2 8 . N i T i n D u
7 . n g N g u D cm g ( n g
2 9 . X n g G ia n g
T r u d )
3 0 . N i N h c lu
8 . N i T n V i n
3 1. H i D n g
9 . N i P h t T c h (d u P h t)
32. C h a R i L i (P h L i)
10. Scm T y
33. L c d u g m n g
11. N i
34. N i Y n
12. N i H n g V n g
3 5 . C h a Q u n h L m
13. N i A m
3 6 . C n Sn
14. T h i N g u y n
37.
15. S n N a m
16. T ru n g d 3 8 . M u Sn
17. H T y (l y h ) 3 9 . N i Y n T
18. M i u L n g T r n g 40. H ng m
19. N i L c h 4 1 . A n B ang
20. N i 42. N i V n n
2 1 . N i C n h R i n g 4 3 . i V i n (v n l n )
426
44. Q ung ng
4 5 . Q u n g T y
4 6 . Phn m a o ln h (N i c R )
427
. T y g i p T u y n Q u a n g , 20. H u y n Y n L ng
H ng H o
21. N i H n g V n g
2 . B c g i p T h i N g u y n 22. B ch H c , T am K
3. ng g i p T r u n g . 2 3 . P h T am i
K in h Bc
24. Sng P hc Lc
4. N am g i p T h a n h H oa,
2 5 . C h u V n B o
Sn N am
26. Sng chy th n g l i
5 . G i p T h i N g u y n
Sng N h
6 . N i T am o
27. T u n q u n
7. H u y n ng o
28. H u y n T h a n h Ba
8 . N i C h n h
2 9 . H u y n S n Vi
9 . N i T am K
30. H u y n T i n P h o n g
10. H u y n S n D n g
31. H u y n P h c L c
11. H u y n T am D n g 32. H u y n T L im
12. I ^ o a n H n g 33. H u y n H H oa
13. H u y n n g L a n 34. H u y n T am N n g
14. H u y n L p T h c h 35. H uyn an Phng
15. H u y n A n L c 3 6 . S n g T L ch
16. S n g T h i n c 37. P h P h n g T h i n
17. H u y n T y L a n 38. H u y n H o a K h
18. H u y n P h K h a n g 3 9 . P h D ng
432
4 1 . H u y n Bi Bi
4 2 . N i T n V in
4 4 . H u y n M in h N g h a
4 5 . C h a T h i n P h c
(c h a T h y )
4 6 . R i Q u c O a i
4 7 . P h Q u n g O ai
4 8 . N i P h t T c h
4 9 . H u y n Y n Sn
5 0. H uyn M Lng
5 . G i p T h a n h H o a
52. Sng o
433
p
B!
434
C9
N G f)
435
1. N i K h n S n 21. H u y n T h X ng
2 . n L in h L a n g 2 2 . i n N a m G ia o
3. H T y
4 . T r n V q u a n
5. T h n h T h n g L o n g
6 . i n V n T h
7. n g C ung
8. Huyn Q u n g c
9 . i n G i n g V
10. T r n g th i hi
11.
12. T h i M iu
13. n g M n (c a n g )
14. S n g T L c h
15. n B ch M
16. B o K h n h M n
17. Q u c T G i m
18. P h P h n g T h i n
19. T h p B o T h i n
20. T u th i n g i m (T o
th i n v n )
436
B N H N H T H
2 CHU CA T
^ v v T M y T
438
CIO
IG 9 P H 2 5 H U Y N
' N N G H A N
: 7K - - ^
439
1. T y g i p A i L a o 24. H uyn H ng N guyn
2. Bc g i p T h a n h H o a 25. Ca X
3. N a m g i p T h u n H o 2 6 . R i c Q u a n g
4. n g g i p b in 2 7 . N i H n g L n h
5. P h T r L n 28. H uyn N ghi X un
6 . P h T r n N in h
2 9 . H u y n C h n P hc
7. C a C n
30. C a H i T h n g
8 . C n M iu
31. N i Song N g
9. Ph N gc M a
3 2 . H u y n H n g Sn
10. H u y n Q u n h Lu
3 3 . H u y n L a Sn
u . Ca Q uyn
3 4 . H u y n T h i n L c
12. P h Q u C h u
3 5 . C a C n g T i t
13. P h D in C hu
3 6 . H u y n T h a c h H
*
14. C a i
3 7 . C a N a m G i i
15. P h L m A n
38. Ph H H oa
16. H u y n T h a n h C h n g
3 9 . H u y n K H oa
17. H u y n n g T h n h
40. Ca K La
18. C a B ch
2 0 . C a H i n 4 2 . N i T am
21. 43. Ca H i K hu
22. Ph A nh 4 4 . C h u B' C h n h
2 3 . i n H i n Q u a n g 4 5 . H o n h Sn
440
TI LIU THAM KHO
1. V n k i n H i n g h ln Ih n m B an C h p h n h T ru n g cfng
n g C n g sn V i t N a m , k h o V II. n g y 0 3 /6 /1 9 9 3 .
2. V n k i n i h i i biu to n q u c n g C n g s n V it
N a m l n th V II. V III. IX v X.
3. T u y n n gn E>c lp 1945 ca nc V it N a m D n ch c n g h c.
4 . T u y n n g n c lp nc M 17^76.
5. T u y n n g n N h n q u y n v d n iq u y n C n g h o P h p 1789.
6 . T u y n n g n t h g i i v n h n q u y n c a i h i d n g L in
h p q u c n g y 1 0 /1 2 /1 9 4 8 .
7 . H i n p h p H p c h n g q u c H oa K 1 787
8 . H i n ch n g L i n h c ^ q u c 1945.
9 . C n g c q u c t v x o b m i h n h th c p h n b it d i x
v i p h n n g y 1 8 /1 2 /1 9 7 9 c a i h i n g L i n h p q u c .
12. H C h M in h : V c l p . l d o , v c h n g h a x h i, N xb.
S th t. H N i. 1970.
441
13. H ng o a n x P h X o i, h u y n K im A n h , link P h c
Y n , 1906 (h i n l u g i t i T h v i n H N i).
14. H u n g c l n g Q u n h i, h u y n Q u n h L u , t n t N g h
A n . 1636. n g u y n v n c h H n d o H 6 c L n h d c h , h i n lu g i
t i n h iru y n ih n g x Q u n h i.
16. N g u y n T r i lo n t p , N x b . K h o a h c x h i, H N i 1976.
17. N g u y n S G i c (d c h ): H n g c th i n c h in h th . N im H
n q u n . Si G n . 1959.
18. M tr c h x c u k h o n 1 6 6 5 , b n d c h c a T r n T . \ M
T r c h , H i D n g , n a y th u c x T n H n g , h u y n C m B m , tn h
H i D ng. B n g c h i n l u g i t i V i n n g h i n c u H n n o m . k
h i u V H V 1215 - 1220.
19. M o n te sq u ie u : T in h h n p h p lu i, N x b . G i o c K h o a
L u t. Trcm g i h c K h o a h c x h i v n h n v n , H N i, 1 9 96.
20. P h an n g T h a n h - T r n g T h H o : L c h s c c h c h
c h n h tr v p h p q u y n V i t N a m , t p I, N x b . C h n h ir q u c g ia ,
H N i, 1997.
21. P h a n H u y C h : L c h tr i u h i n c h n g lo i c h , l? I, II,
Q u a n c h c c h . L n g h i c h . T p IV - B inh c h c h . V n lch c h .
B a n g g ia o c h . N x b . S h c , H N i. 1961.
22. T h a n h H o ih i L - k y u h i Ih o k h o a h c k n im 5 0 0
n m n g y m t L T h n h T n g 1497 - 1 9 97. B a n n g h i n c u v b in
s o a n lich s T h a n h H o .
442
23. Tuyn p v n h c c c d n t c it n i V i t N a m , quyn
I. N x b . K h o a h c x h i, H N i. 1992.
2 4 . T h i V n h T h n g : L c h s l p h i n V i i N m , N x b . C h n h tr
q u c g ia , H N i, 1997.
2 5 . V n s h c V ii N am ; Q u c (r i u h n h lu t, N x b . P h p l.
H N i. 1991.
2 6 . Je a n ia c q u e s R o u sse a u : B n v k h c x h i, N xb. L
lu n c h n h ir, H N i. 2 0 0 4 .
44 3
MC LC
T rang
Li gii thiu 5
M u i
T N H H N H I V I T T R C K H I
L THNH TNG c TN LN NGI VUA 3
P hn m t
L T H N H T N C.
N H C C H T N H N H C H N H
Y Q U Y TON V S N G T O 2 !
I. C c h t n c u t o t c h c v p h n n h r c h c
n n g, n h i m v c a b m y vng q u y n 23
1. C c h t n c u t o t c h c V p h n n h c h c n n g ,
n h i m v c a b m y c h in h q u y n c p ir iin g n g 23
II. C c h t n v c h tu y n c h n , s d n g q u a n li 44
1. T h i lu y n d i th i Ir v c a L T h n h T n g 46
2 . L b o c d i th i tr v c a L T h n h T n g 6
3 . L l p m d i th i ir v c a L T h n h T n g 65
444
III. C c h l n v c h d kim tra , g i m s t q u a n , l 66
/. L k h o I h i d i t h i t r v i c ii L T h n h T n g 68
2. L k h o k h o d i th i ir v c L T h n h T n g 69
IV . K h e n th n g , x p h t q u a n l i 73
V . B n lu n v n h n g cch t n nn h n h c h tih
q u c g ia c a n h V u a L T h n h T n g 91
P h n hai
L THNH TNG
NH C CH TN PH P LUT
N H Y BN V S N G T O 107
L V i t N a m q u c g a s m c n c n i p h p lu t t h n h v n 109
I I . th c p h p l u t c a n h V u a L T h n h T n g 7
III. Q uc tri u H n h lu t - di s n v an h o p h p l
c s c c a V l N a m 126
. i n c p h i lu n c n h g i c v i h o n g o i x m 129
2 . G i n g h i m k c n g , p h p n c 135
3 . C h n iim g n n g n g h i p , c o i n n g n g h i p l n n t n g
ca x hi 152
4 . M rng g ia o I if 4 , khuyn k h c h th n g n g h i p
l n h m n h 166
5 . P h t tr i n , b o v q u y n s h u c n g i n , c n g th
v i i n , t h 190
445
6 . K h u y n k h c h n u i d n g lH t n p h o n g , m l c 215
7. B nh vc, b o v p h n 226
. H c ih u y i c a i ir k h n g c n p h p lu i 249
2 . H c th u y t c tr 251
3 . H c th u y t p h p ir 252
4 . H c th u y t k tr 254
Phn ba
L TH N H T N G
N G I T N N M N G V O G C H C
V XY DNG TH N H C N G NN q u c p h n g
V CC L C LNG v c T R A N G D A V O sc D N 263
I. L T h n h T n g n h ch in ic q u n s sc so
v uyn bc 266
I I . L T h n h T n g - n g i h i u r v t h i t i p c
c c m ' q u a n h d n g n g i a k i n h t , q u c p h n g v
q u n i 274
1. C h u n b s n s n g v n h n l c 277
446
l l . L T h n h T n g n h v u a c b i t t i v t c h c ,
r n lu y n v c h h u y q u n i 299
y. H o n ii n t ' c h c q u n i 300
2. H un lu y n nng cao s c c h i n u , s c c d n g
ca qun i 3 I
3 . R n lu y n k lu l q u n i 3 7
4. L T hnh T ng - v t n g c h i n tr n g k i t x u t 332
LI KT 353
PH L C 373
T I L I U T H A M K H O 4 4
447