Ang Epekto ng Bullying sa Pagkakaibigan at Maging sa Sarili

ABSTRAK
Ang pang-aapi ay isang pangunahing pag-aalala sa lipunan ngayon. Ito ay kilala na may kaugnayan
sa iba’t ibang mga asal, damdamin at panlipunang mga problema sa mga biktima. Ang mga
mananaliksik ay hinahangad na matukoy ang mga epekto ng pang-aapi sa relasyon ng kaibigan at
maging sa sarili. Sa partikular, sinundan ito ng pampakay na diskarte sa pag-aaral sa paglalarawan
ng datos. Ang pag-aaral ay isinasagawa sa Unibersidad ng Misamis University, Ozamiz City kung
saan ang mga mananaliksik ay nakapanayam ng sampung mag-aaral. Isang gabay na katanungan
ang ginamit upang ang mga kalahok ay magabayan. Ang mga sagot ng kalahok ay naitala at
naisalin, kaya ang tatlong tema ay lumitaw bilang mga epekto ng pananakot sa relasyon ng kapwa
at sa sarili. Ang mga epekto na ito kasama ang pang-aapi ay nagpapalitaw ng emosyonal na aspeto
ng isang tao at pinapanatili nito ang kaugnayan ng pagiging matatag. Ipinakikita din ng pag-aaral
na ito na ang mga epekto ng pang-aapi ay nakasalalay sa taong gumagawa nito. Kung ang taong
nangungutya ay may malapit na relasyon sa biktima, ang epekto ay hindi gaanong iba kung ang
nanunupil ay hindi pamilyar na tao. Gayunpaman, batay sa mga datos na natipon, nais ng
mananaliksik na magrekomenda sa mga pamanahong papel sa hinaharap upang higit pang
hikayatin ang kanilang mga kalahok na magsalita nang higit pa at ibahagi (sa mga detalye) ang
kanilang mga karanasan tungkol sa pang-aapi. Gayundin, dapat na isaalang-alang ng mga
hinaharap na mananaliksik ang mga kongkreto at angkop na tanong upang makakuha ng matitibay
na basehan sa pag-aaral.

Keywords: pang-aapi, relasyon sa pakikipagkaibigan, sarili, emosyonal na aspeto, mapakay na

pagsusuri, matatag na pagkakaibigan.

Panimula
Ang bullying ay isang komplikadong pangyayari kung saan milyon-milyong tao ang
naaapektuhan kada taon. Ang kahalagahan ng bullying ay nagbibigay importansya sa loob ng
dalawang dekada ng pagsisiyasayasat o pag-aaral na nakagagawa ng daan-daang papel
pananaliksik (Vodka et al, 2014). Maraming mananaliksik ang nakadepende sa depinisyon ng
bullying na nailahad ni Olweus (1993) na nagsasabing ang bullying ay nagmumula sa mga mag-
aaral na paulit-ulit na nakikisalamuha sa mga tao/kaklase na may hindi kaaya-ayang gawain. Gamit
ang depinisyon na ito, mailalarawan ang bullying, sa pamamagitan ng pang-aabuso sa kalayaan,
matinding pananakot, at masasakit na epekto sa mga biktima (Jeong & Lee, 2013). Bagamat ang
depinisyong binigay ni Olweus (1993) ay pinagduduhan ni Vodka et al, (2014) dahil sa kawalan
ng imperikal at teoritikal na ebidensya, iminungkahi ni Vodka et al, (2014) ang makabagong
depinisyon na tahasang nagkakaisang teorya na nakapaloob ang ekolohikal at ebolusyonaryong
konteksto: “Ang bullying ay marahas na pag-uugali na direktang nakakasakit ng iba tungo sa
kapangyarihang libllib.” Sa karagdagan, ang bullying ay nanggagaling sa iba’t ibang anyo: pisikal
na bullying (halimbawa, patagtawag sa pangalan, pang-iinsulto, at pagkakalat ng maling balita),
ang makabagong anyo ng bullying na cyberbullying (hal., mga masasakit na mensahe, at
pagpapaskil ng mga masasakit na salita sa social media) (Schrooten et al, 2017)

Ang bullying ay maituturing na isang makabuluhang dunong sa pampublikong kalusugan

na nauugnay sa samu’t saring maikli at pangmatagalang sikolohikal na epekto sa mga kabataan.
Kung saan ang mga partikular na kahalagahan ay ang dokumentadong kapisanan sa panunupil,
pangbibiktima sa kapwa, at panloob na mga sintomas. Karamihan sa mga makaakap pansin na
nalathala, ang mga nanunupil, biktima, at biktima ng pagiging biktima, (naiulat na pagiging isang
biktima at may akda na may kasalanan) na naglalahok sa ganoong sitwasyon ay may kaugnayan
sa kapighatian, pag-iisip ng pagpapatiwakal at pag-uugali (Espelage et al, 2002). Ang mga mag-
aaral na may mga kapansanan at/o “Autism Spectrum Disorder” (ASD) ay partikular na mahina at
madaling masangkot sa bullying kumpara sa kanilang mga kaagapay na walang ASD. Napag-
alaman sa isang pag-aaral, na ang mga nilalang na may ASD ay mas mataas ang panganib at
bahagdan na makakaanib sa panunupil bilang isang manunupil (tagasunod ng pang-aapi), biktima
(biktima ng pang-aapi), o biktima ng biktima (parehong may kasalanan at biktima ng pang-aapi
(Schrooten et al, 2017)

Ang bilang ng nasangkot dito ay nag-iiba ayon sa lokasyon at kahulugan. Ang mga
bullies ay lumilitaw saan mang dako, magmula sa mga palaruan hanggang sa pasilyo sa
pampublikong restaurant at kahit sa lunan na “online”. Ang internet ay tila ginawang daan para sa
mga manunupil upang bulabugin at lihim na mamatyagan ang kanilang biktima na hindi man
lamang magdudusa ng anumang pag-igkas. Sa sandaling ang isang mapang-api ay maiyayapos sa
iyong ulo, lubhang mahirap na maitatahak siya palabas. Ang patuloy na paninikil sa mga biktima
ay mainam na dumadalas, kahit na ang mga biktima ay hindi na naroroon. Sila ay maaring magdusa
ng paranoya, kalumbayan, at paglusob ng animo’y nasisindak. Ang bullying ay nangyayari hindi
lamang sa mga bata, kundi sa mga tao sa anumang antas ng edad at iba’t - ibang mga panlipunang
pinagmulan (Safe Work Australia, 2013).

Samakatuwid, ang isyu ng panunupil at agresibong pag-uugali ay hindi mababanaag

lamang sa lugar ng karunungan, kundi pati na rin sa tahanan at mga palaruan. Ang pag-uugali at
damdamin ng magulang ay nakakaimpluwensya sa magiging asal ng mga bata. Ang mga
pangunahing sanhi ng bullying ay may kaugnayan sa larawan ng talambuhay ng pamilya,
pamaraan ng pag-aalaga, pinansiyal at panlipunang mga kalagayan at kapaligiran ng pamilya na
sa paanuman ay humuhubog sa kanilang mga anak sa panahon ng maagang pagpapalaki ng bata.
Kung ang mga magulang ay gumagamit ng estilo na “AUTO ROTATION” ng pagiging gabay, lalo
na sa pamamagitan ng kalupitan, at hinggil dito ay nanunuya sa kanilang sariling dugo at laman,
maaaring magkaroon ito ng negatibong impluwensya sa mga bata upang manakot sa iba. Sa
kabilang banda kung ang mga magulang ay gumagamit ng awtoridad na may malinaw na ang mga
hangganan, sa pamamagitan ng pagpapatanaw ng katanggap-tanggap na pag-uugali sa kanilang
mga iniluwal na bagong henerasyon, ito ay magbubunga ng positibong epekto sa mga bata (Salehi
et al, 2016).
 Ang bullying ay maaaring magkataon sa pagitan ng mga kaugnay na kinasasakupan, mga
kaibigan, o lupon ng mga kaibigan na maaaring makaapekto sa kanilang relasyon. Sa loob ng ilang
dekadang paglalakbay, itinuro ng mga iskolar na ang pagkakaroon ng mayapos na pakikipag-
ugnayan sa mga kasamahan ay isa sa mga pinakamahalagang katangian ng pagbibinata at
pagdadalaga. Ang mga itinuturing na matalik na kaagapay ay itinuturo bilang isa sa ilan sa mga
mas problemadong aspeto ng paggalaw ng pagiging binata't dalaga at pinuri rin dahil sa pagbibigay
ng kontribusyon sa kalusugan at kapakanan nito (Brown et al, 2011). Ang pagkakaibigan ng mga
bata ay may mga hindi maiiwasan na tagumpay at kabiguan. Gayunpaman, ang pakiramdam ng
kasiyahan at seguridad na nakukuha ng karamihan mula sa pakikipag-ugnay sa mga kapantay ay
lumalampas sa mga pana-panahong mga problema. Sa kabilang banda, ang ibang relasyon sa
pakikipagkaibigan ay nananatiling may mga suliranin. Ang ilang mga bata ay aktibong
tinatanggihan ng kanilang mga kaibigan. Ang iba ay binabalewala lamang, o napapabayaan.
Naipahayag pa na ang ilang mga sikat na bata ay may mas maraming mga kaibigan ngunit ay
nakakaramdam pa rin ng pag-iisa at hindi nakakatamo ng kasiyahan (Asher et al, 2013). Kung ang
bata ay mahina sa pagbuo ng malapít o mahahawakang relasyon sa mga kaibigan, dapat itong
mahigpit na pagtuonan ng atensyon at pagkabahala sa mga magulang at guro. Ang mga batang ito
ay mapagkakaitan ng pagkakataon na matuto sa mga bagay na may mga kasanayan sa lipunan na
magiging mahalaga sa buong takbo ng kanilang buhay. Lalo na ang mga kritikal na kasanayang
kinakailangang simulan upang mapanatili ang mga panlipunang relasyon at upang malutas ang
mga hindi pagkakaunwaan, kabilang na ang komunikasyon, kompromiso, at taktika. Ang mga bata
na walang kakayahang makipag-ugnayan sa kaniyang mga kauri ay mawawalan din ng
pagkakataon na bumuo ng isang pakiramdam ng panlipunang tiwala sa sarili. Sa huli, ang mga
bata na walang kasiya-siyang pakikipagkaibigan ay maaaring magdusa ng masakit na damdamin
kapag nawalay sa kanyang mga kaagapay (Asher et al, 2013).

Ang paaralan ay maaaring maging nakayayamot na lugar para sa mga bata. Marahil sa
huli ay maudyok sila sa pagiging bulakbol o mag-drop out (Kupersmidt, 2014). O sa kanilang
paghahanap para sa pakiramdam na maging parte sa isang grupo, ang mga bata ay mahihinuhang
mahila sa impluwensiya ng mga delingkwente o sa mapang-abusong droga na mga nilalang (Isaacs,
2012). Habang ang mga matatanda ay nagkakaroon ng kamalayan sa mga bata na may mga
makabuluhang problema sa relasyon sa kapwa, ang kanilang pag-aalala ay higit na dapat tumuon
dito at kung bakit nangyayari ang ganoong mga suliranin (Coie & Kupersmidt, 2015). Ang bawat
uri ng hindi epektibong modelo sa pag-uugali ng panlipunan ay maaaring tangkay mula sa iba't
ibang sanhi ng ugat nito. Ang isang posibleng dahilan ay ang kakulangan ng kaalaman tungkol sa
epektibong estratehiya sa pakikipagtalastasan. Ang isa pang potensyal na dahilan ay tungkol sa
mga emosyonal na estado ng mga bata. Gayundin, ang mga bata na ang pag-uugali ay
humahantong sa pagtanggi ng lipunan ay madalas na kailangang matuto ng mga bagong kasanayan
sa interpersonal. Sa ganitong mga kaso, ang tiyak na pagtuturo sa mga paraan upang makagawa
ng mga pakikipag-ugnayan sa kapwa na kasiya-siya at produktibo ay maaaring maging epektibo
sa pagpapabuti ng relasyon ng mga kabataan.

Ang pagiging biktima ng panunupil ay madalas pa ring aligho ang turing bilang isang
'normal rite of passage'. Isinaalang-alang sa pagsusuri na ito ang kahalagahan ng panunupil bilang
isa sa pangunahing kadahilanan ng panganib sa mahina na pisikal at mental na kalusugan at
pinabababa ang pagbabagay sa mga tungkulin ng nakakatanda kabilang na ang pagbabalangkas ng
mga pangmatagalan na relasyon, pagsasama sa mga trabaho at pagiging independiyente sa
ekonomiya. Ang bullying sa pamamagitan ng mga kaibigan ay kadalasang binabalewala ng mga
propesyonal sa kalusugan ngunit higit na dapat itong isaalang-alang bilang isang mahalagang
kadahilanan ng panganib at binabantayang isyu (Wolke & Lereya, 2015). Ang kasalukuyang
pananaliksik na pumapalibot sa larangan ng neuroscience, neuroendocrinology, at genetika ay
sinusuri na nagbibigay ng nakakakumbinsi na katibayan kung bakit at kung paano ang mga epekto
ng pang-aapi ay maaaring tumagal ng may panghabang buhay na resulta. Sa partikular, ang
pananaliksik na nasuri rito ay nagpapahiwatig na ang utak na nakararanas ng pagbibiro sa kapwa
ay katulad din sa pisikal na sakit. Ang pangbibiktima ng mga kasama ay may matatag na
kaugnayan sa “dysregulation” ng “neuroendocrine response” sa stress. Ang ilang mga profile ng
genetiko ay inilathala na ang mga nabullied na bata ay mas mariing malalagay at mayayapos sa
panganib na susundan ng mga mahihirap na pangyayari at ang kanilang karanasan dito ay
magiging biologically na naka-embed sa pisyolohiya (physiology) ng lumilinang na tao, kung saan
ay mas mapapalapit sa isang peligro na panghabang buhay na problema sa kalusugan ng isip at
pisikal na aspeto ng buhay ng isang nilalang (Salehi et al, 2016).

May mga natukoy na dahilan ng panganib sa panunupil na inuuri bilang pang indibidwal
at panlipunan. Sa kabila ng agarang trauma ng naranasan ang pang-aapi, mataas ang porsyento ng
mga biktima sa peligro ng pisikal at emosyonal na karamdaman. Ang mga bullies na salarin ng
trauma ay kaakibat at nakakaramdam din ng pagdurusa na may pangmatagalang epekto bilang
resulta ng kanilang pagiging kasali rito. Ang mga nanonood ay hindi rin sanay mula sa mga
nakakalason na epekto ng pang-aapi at walang kamalayan sa mga insidenteng ito. Habang ang
suliraning ito ay madalas na nagaganap sa mga paaralan, ang mga klinika ng pediatric ay maaaring
kilalanin at suportahan ang mga batang nagdurusa mula sa bullying. Mayroon din silang
natatanging pagkakataon upang makisali ang mga paaralan at ang mga malalawak na lipunan sa
mga anti-bullying initiatives (Vanderbilt & Augustyn, 2012). Sa kabaligtaran, bilang tugon sa
mataas na saklaw ng pang-aapi na nararanasan ng mga bata, isang daan ang binuo na naglalayong
makalikha ng higit na “empathetic school climate” kung saan ang mga pagkakaiba ay disimulado
sa halip na babaliwalain (Jones & Smith, 2016). Ang mga mag-aaral na nabullied ay
nararamdaman ng magkahiwalay na konekta mula sa paaralan at hindi tulad ng paaralan, may mas
mababang resulta ang akademiko, kabilang ang mas mababang antas ng pagpasok at pagkumpleto,
kawalan ng pagkakaibigan sa paaralan, pagpapakita ng mataas na emosyon na nagpapahiwatig ng
kahinaan at mababang antas ng katatagan, mas mababa ang pagtanggap ng mga kaibigan,
naiiwasan ang sagupaan at tila hindi na konektado sa lipunan, mababa ang pagpapahalaga sa sarili,
may depresyon, pagkabalisa, nakakaramdam ng kalungkutan at paghihiwalay, may mga
bangungot, pakiramdam na maingat o kahina-hinala sa iba, may mas mataas na peligro ng
kalumbayan at pang-aabuso sa substansiya, sa matinding kaso, may mas mataas na panganib ng
pagpapakamatay, gayunpaman, ang mga dahilan kung bakit ang isang tao ay maaaring nasa
panganib ng pagpapakamatay ay lubhang kumplikado. Ang naiaambag na mga salik sa pagiging
biktima ng panunupil ay nasasaklaw sa pagtamo ng matinding kalumbayan, mga problema sa
pamilya, pagkakaroon ng kasaysayan hinggil sa “trauma” at pagkakasama sa isang minor-de-edad
na grupo, kung saan ang pagbubukod o kawalan ng sustento sa komunidad ay maiaakusa na isang
problema (Anonymous, 2017).
 Ang bullying ay tunay na isa sa mga pinakamadalas na pinagmulan ng mga buhol sa
ating lipunan; ito ay ang higit na kilalang sanhi sa mga pangyayaring pagpapatiwakal sa iba’t ibang
panig ng mundong ating tinatapakan. Ang suliraning ito ay mas malimit umuukol sa mga mag-
aaral na nasa paaralan, sapagkat sa lahat ng paaralan napapabatid ang kagustuhang gustong
mabagabag o hindi kaya’y iparamdam sa iba ang masidhing konsensya. Halos lahat ng mga
pamanahong papel ay higit na tumutudla sa mga epekto o dulot ng panunupil sa isang tao.
Samakatuwid, ang mga mananaliksik ay naglalayon na bigyang tampulan ang mga kinalabasan ng
pang-aapi sa kumpol ng magkakaibigan pati na rin ang bawat isa sa pangkat.

Balangkas Teoritikal
Ito ay naaayon sa aming pag-aaral, na ang teoryang humiliation ni Dr. Evelin Lindner ay
nagpapaliwanag sa epekto ng kukutyaing indibidwal pati na rin sa mga nakapalibot sa lipunan.
Ang humiliation ay itinuturing na isang makabuluhang buhol patungo sa positibong pag-unlad ng
tao. Ang konseptong humiliation ay magkaiba sa kahihiyan. Ang indibidwal ay maaaring
mapahiya ang kanyang sarili samantalang ang humiliation ay nangangailangan ng aksyon mula sa
isang tao upang mapahiya ang damdamin ng mga indibidwal na walang kapangyarihan
(Harting&Luchetta, 1999; Klein, 1991). Ang kahihiyan ay nagreresulta ng inadequacy at hiya sa
kanilang panloob na damdamin, samantalang ang humiliation ay madalas na nagiging sanhi ng
galit tungo sa suspek at hangarin sa paghihiganti (Jackson, 1999). Sa kabilang banda, ang galit ay
nabubuo sa pamamagitan ng humiliation na maaaring bumaling sa depresyon (Lindner, 2007).
Ang mga emosyonal na reaksyong ito ay medyo karaniwan sa mga biktima ng bullying.

Layunin ng Pag-aaral
Ang pag-aaral na ito ay naglalarawan sa epekto ng bullying sa pagkakaibigan at sa sarili.

Disenyo ng Pananaliksik
Ang naisagawang pananaliksik ay gumamit ng mapagkumpetensyang disenyo. Ito ay
nakasunod sa pormat ng tematikang pag-aanalisa na gumagamit ng mga gabay na katanungan
upang makalikom ng datos. Ang tematikang pag-aanalisa ay maaaring gamitin upang magkaroon
ng kahulugan ng tila walang kaugnayang materyal. Maaari itong magamit upang masuri ang mga
nakalap na mapagkumpetensyang impormasyon at upang makakuha ng sistematikong kaalaman
at empatiya tungkol sa isang tao, pakikipag-ugnayan, grupo, sitwasyon, organisasyon, o isang
kultura (Balkisson, 2016). Sa karagdagan, ang tematikang pag-aanalisa ay may kakayahang
umangkop sa mga nasuring datos na magagamit sa pag-aaral ng mga datos at ito ay mabisa at
madali upang makakalap ng epektibong impormasyon para sa pananaliksik at para sa mga susunod
na mananaliksik (Brown & Clarke, 2006)
Lokasyon ng Pananaliksik
Ang pag-aaral na ito ay isinagawa sa Misamis University, Philippines. Isang pribadong
institusyon na nagbibigay ng mataas na kalidad ng edukasyon. Ito ay pinarangalan ng Philippine
Association of Colleges and Universities Commission on Accredition (PACCUCOA), isang
institusyon na may pinakamataas na bilang ng pinaniwalaang programa noong 2014-2015. Noong
Abril 2016, ito ay pinagkalooban ng Commission of Higher Education (CHED) at Deregulated
Status (CMO 17series of 2016) (Misamis University-Ozamiz City). Ang College of Education,
College of Computer Studies at ang College of Criminology ay kasalukuyang pinagkalooban ng
CHED, a center of development.

Pamamaraan ng Pagpili ng Respondente

Upang makakuha ng mga impormasyon ang mananaliksik ukol sa paksang, “Ang Epekto
ng Bullying sa Pagkakaibigan at maging sa Sarili” ginamit ang simpleng random sampling kung
saan ang pagpili ng kalahok ay malaya mula sa kinabibilangan niyang grupo.

Instrumento ng Pananaliksik
Sa pag-aaral na ito, ginagamit ng mananaliksik ang mga tanong sa gabay sa pagsasagawa
ng isang pakikipanayam. Ang mga tanong sa gabay ay naiuri sa mga tanong ng indibidwal at grupo.
Ito ay napatunayan sa pamamagitan ng pagpapakita sa kanila sa pananaliksik at eksperto sa
nilalaman. Matapos isama ang mga mungkahi, pagwawasto at rekomendasyon ng mga eksperto,
sinubukan ang instrument sa labinlimang mag-aaral na mga kalahok sa pag-aaral. Ang prosesong
ito ay isinasagawa upang matiyak ang bisa ng mga sagot ng mga kalahok.

Pagkolekta ng Datos
Ang tagapagpananaliksik ay humingi ng pahintulot sa kanilang tagapagpayo sa Research
1 bago ang pagtitipon ng datos. Mayroong sampung kalahok at ang tagapagpananaliksik ay
hinayaan silang pirmahan ang nasabing pormularyo ng pahintulot. Ang lahat ng datos na natipon
mula sa mga kalahok ay nakolekta na may tahasang pahintulot mula sa mga kalahok. Ginamit ang
datos ng panayam upang buuin ang kuwento ng bawat kalahok. Ang mga tinig ng mag-aaral ay
ginabayan para sa pagkolekta at pagtatasa ng datos upang sagutin ang pangunahing tanong sa
pananaliksik.

Etikal na Balangkas
Ang pangalan ng mga kalahok ay hindi naitala sa ano mang pagsusuring materyal. Ang
mga talaan sa pag-aaral na ito ay mananatiling pribado at kunpidensyal. Ang lahat ng
impormasyon na maaaring mailathala ay hindi kabilang na maaaring magtukoy sa mga kalahok.
Ang mga talaan ng pananaliksik ay nakatago sa isang maingat na cabinet at tanging mga
mananaliksik lamang ang may access . Pagkatapos ng pananaliksik na ito, lahat ng mga
impormasyon ay sisirain. Partisipasyon ng mga kalahok ay pawang boluntaryo lamang. Ang
pagtanggi bilang kalahok ay hindi nakakaapekto sa relasyon sa hinaharap ng Misamis
University. Kung napagdesisyunan nila na sila ay makikilahok, sila ay malaya na hindi sagutin
ang ano mang katanungan at umatras sa kanilang partisipasyon kahit anong oras na walang
kaukulang bayad.

Pagsusuri sa Datos
Ang pag-aaral ay nagtratrabaho ng mapagkumpentensyang pamamaraan ng pananaliksik
na gumamit ng pampakay na pagsusuri sa pag-aaral ng tugon ng studyante sa kanilang mtgga
karanasan tungkol sa bullying. Ang pampakay na patalastas ay isang nababaluktot na pamamaraan
na maaaring magamit upang pag-aralan ang datos, at ito ay relatibong madali ay mabilis para sa
mga bagong kwalitatib na mananaliksik upang matuto(Braun at Clark 2006).

Presentasyon at Pagtatasa ng Datos

KONGKLUSYON AT REKOMENDASYON
Ang pag-aaral na ito ay nagpapakita na ang mga epekto ng bullying ay nakasalalay sa
taong gumagawa nito. Kung ang taong nangungutya ay may malapit na relasyon sa biktima, ang
epekto ay hindi gaanong iba subalit kung hindi malapit ang taong gumagawa nito sa biktima ay
malaki ang pinsala. Bilang karagdagan, ang bullying aymayrron ding mga posibleng epekto sa
isang indibidwal at kapwa relasyon nito. Sa karagdagan, batay sa mga datos na natipon, nais
magrekomenda ng mga mananaliksik sa susunod na pag-aaral na hikayatin ang kanilang mga
kalahok na magsalita batay sa kung ano ang mga karanasan nila ng dahil sa bullying. Gayundin,
dapat isaalang-alang nila ang mga kongkretong at angkop na tanong upang makatipon ng tumpak
na mga kasagutan.