‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1392‬ﺻﺺ ‪46 - 37‬‬

‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ و اﻣﻜﺎن »ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي« ذرات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬

‫*‬
‫ﺣﺒﻴﺐاﷲ رزﻣﻲ‬
‫***‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻴﮕﺪﻟﻲ**‪ ،‬ﻋﺴﮕﺮ دﻳﺮﺑﺎز‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫از ﻗﺮنﻫﺎ ﭘﻴﺶ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﺣﻜﻤﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از آﻳﺎت ﻧﻮراﻧﻲ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﺘﻘﻦ ﻋﻘﻠﻲ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺳﺮﻳﺎنداﺷﺘﻦ ﻋﻠﻢ و آﮔـﺎﻫﻲ در ﻣﻴـﺎن اﺷـﻴﺎي ﻣـﺎدي‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪ اﻣﻜﺎن وﺟﻮد ﻧﻮﻋﻲ ﺷـﻌﻮر و آﮔـﺎﻫﻲ در‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮاد و اﺷﻴﺎي ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻲﺟﺎن اﺷﺎره داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﮔﺴـﺘﺮدﮔﻲ »ﻋﻠـﻢ« در ﺳﺮاﺳـﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﺣﺘﻲ در ذرات ﻣﺎدي‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚ را ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺳﻬﻴﻢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬
‫ﻛﻮاﻧﺘﻮم‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ آزﻣﺎﻳﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺄﺧﻴﺮي ذرات ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷـﻮد و‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ذرات از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮد آﮔﺎﻫﻲ دارﻧﺪ و رﻓﺘﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن‬
‫را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬در ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺪلﻫـﺎي ﺑـﺪﻳﻞ و رﻗﻴـﺐ ﻧﻈﺮﻳـﺔ راﻳـﺞ‬
‫ﻛﻮاﻧﺘﻮم )ﻣﺪل ﺑﻮﻫﻢ ـ دوﺑﺮوي(‪ ،‬ﻣﻮج راﻫﻨﻤﺎ ﻳﺎ ﻣﻴﺪان اﻃﻼﻋـﺎت ﻣﻄـﺮح اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦﻫﺎ اﺷﺎرهاي ﺑﺮ اﻣﻜﺎن ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي ذرات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺷﻌﻮر ذرات‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ‪ ،‬دوﮔﺎﻧﮕﻲ ذرهاي ـ ﻣﻮﺟﻲ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و در آﻳﺎت و رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﻪوﺿﻮح از ﺗﺴﺒﻴﺢ و ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي ﻫﻤﺔ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات و ذرات ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﺑﺎ ادﻟﺔ ﻣﺘﻘﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و‬

‫* داﻧﺸﻴﺎر ﮔﺮوه ﻓﻴﺰﻳﻚ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ ‪ razmi@qom.ac.ir‬و ‪razmiha@hotmail.com‬‬

‫** ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﺔ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ ‪ bigdeli.ahmad@gmail.com‬و ‪bigdeli.a@chmail.ir‬‬
‫*** داﻧﺸﻴﺎر ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﺔ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ ‪a.dirbaz@qom.ac.ir‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،1392/6/17 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1392/9/15 :‬‬
 ‫‪ 38‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ و اﻣﻜﺎن »ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي« ذرات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬

‫ﺷﻮاﻫﺪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 1.‬در اﻳﻦﺟﺎ ﻣﺎ ﻓﺎرغ از اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ از ﻧﻈﺮﮔﺎه‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ )ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ(‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ اﻧﺴﺎن از آن ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﻔﻌﻞ و دﺳﺖﺑﺴﺘﺔ ﻗﺒﻠﻲ )ﻛﻪ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﻄﺮح‬
‫ﺑﻮد( ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و ﺟﻠﻮهاي ﻓﻌﺎل و اﻧﺘﺨﺎبﮔﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫اﻧﺘﺨﺎبﮔﺮي و ﻫﻮﺷﻤﻨﺪي را ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺮﺧﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻘﺶ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ و اﻧﺘﺨﺎبﮔﺮ ذرات را ﻣﻲﺗﻮان در آنﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻛﺮد؛ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ »آزﻣﺎﻳﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺄﺧﻴﺮي«‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﺧﻮاص ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ دوﮔﺎﻧﮕﻲ ذرهاي ـ ﻣﻮﺟﻲ( ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺄﺧﻴﺮي‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻗﺼﺪ‬
‫ﻣﺎ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﻴﺎ )»ذرات«( ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﻗﺪرت اﻧﺘﺨﺎب ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻃﺮاف ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺧﻮد آﮔﺎﻫﻲ داﺷﺘﻪ و‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ داراي ﻧﻮﻋﻲ ﺷﻌﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮاﻧﺘﻮم و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎي آن‬

‫اﻧﻘﻼب ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﺑﺎ ﻛﺎر ﭘﻼﻧﻚ )‪ (1900‬روي ﺗﻮزﻳﻊ اﻧﺮژي ﺗﺎﺑﺶ ﺟﺴﻢ ﺳﻴﺎه آﻏـﺎز ﺷـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫اراﺋﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت و ﻛﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮي از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻮر )‪ (1913‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﺎﻳﺰﻧﺒﺮگ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺴﻲ‪ ،‬و ﺷﺮودﻳﻨﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻣﻮﺟﻲ‪ ،‬در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 1925‬و ‪ ،1926‬ﻓﺮﻣﻮل ﺑﻨـﺪي‬
‫ﻧﻬﺎﻳﻲ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ را اراﺋﻪ دادﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دو ﺷﻜﻞ ﻣﺎﺗﺮﻳﺴـﻲ و ﻣـﻮﺟﻲ اراﺋـﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ‪ ،‬دو ﻓﺮﻣﻮلﺑﻨﺪي ﻣﺘﻔﺎوت رﻳﺎﺿﻲ ﺑﺮاي ﻧﻤـﺎﻳﺶ ﻳـﻚ دﻳﻨﺎﻣﻴـﻚ واﺣـﺪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﻨﺪي رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ در ﻣﻮرد ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﻜﺮوﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ در‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻚ اﺗﻤﻲ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻫﺴﺘﻪاي‪ ،‬و ‪ ...‬آنﭼﻨﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ از‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﻨﺪي در اﺑﺘﺪاي ﻛﺎر ﺑﺮاي ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﻧﺮژي ﭘـﺎﻳﻴﻦ و اﻛﻨـﻮن )اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻴﺪان( ﺑﺮاي اﻧﺮژي ﻫﺎي ﺑﺎﻻ در ﻣـﻮرد ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻛـﻮارك ﻫـﺎ و ﻟﭙﺘـﻮن ﻫـﺎ در ﻣـﺪل‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد ذرات ﺑﻨﻴﺎدي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺮوزه اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﻨﺪي ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻬﺎن‬
‫اوﻟﻴﻪ و ﻣﺎوراي ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺮژي ﻫﺎﻳﻲ ﺣﺪود اﻧﺮژي ﭘﻼﻧﻚ ﺳﺮوﻛﺎر دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺤﻮي ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻲ ﭼﺸﻢﮔﻴﺮ ﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺤﺎﺳـﺒﺎﺗﻲ‬
‫آن در ﻣﺤﺪوده اي وﺳﻴﻊ ﻛﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ‪ 1930‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس و ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬
‫ﺣﺒﻴﺐاﷲ رزﻣﻲ و دﻳﮕﺮان ‪39‬‬

‫ﻛﻮاﻧﺘﻮم‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻬﻲ در زﻣﻴﻨﺔ اﺗﻢ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و اﺑﻌﺎد ﺑﺴـﻴﺎر رﻳـﺰ آن‪،‬‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺮاﻧﺰﻳﺴﺘﻮر‪ ،‬و ﻣﺪار ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه وﻗﺘﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ در ﺳﻄﺢ ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ‬
‫در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬دوﮔﺎﻧﮕﻲ ذرهاي ـ ﻣﻮﺟﻲ‬

‫در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺑﺮﺧﻲ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ از ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﻣﺎﻛﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ اﻟﮕﻮي ﻣﻮﺟﻲ‬
‫و ﺑﺮاي دﻳﮕﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﺎﻛﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ اﻟﮕﻮي ذرهاي اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﺻﻮت‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻟﮕﻮي ﻣﻮﺟﻲ و ﻓﺸﺎر ﮔﺎزﻫﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻟﮕﻮي ذرهاي )ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺟﻨﺒﺸﻲ( ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﭼﻨﻴﻦ اﻟﮕﻮﺳﺎزي و ﺗﻌﻤﻴﻢﻫﺎي آن ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻃﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن )ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﻴﺶ از دو ﻗﺮن ﻗﺒﻞ از ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬
‫ﻛﻮاﻧﺘﻮم در رﺑﻊ اول ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدي( ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ ﻳـﺎ ذرهاﻧـﺪ ﻳـﺎ ﻣـﻮج‬
‫)ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻴﺪان(‪ .‬ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻮﺟﻲ ﻣﺎﻛﺴﻮل ﺑﺮاي ﺗـﺎﺑﺶ و ﻛﺸـﻒ ذرات‬
‫ﺑﻨﻴﺎدي ﻣﺎده اﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎ ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻗـﺮن ﺑﻴﺴـﺘﻢ ﻣـﻴﻼدي اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬از اﻳـﻦ رو‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳـﻚ‬
‫ﻛﻼﺳﻴﻚ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي درك ﺗﺎﺑﺶ در ﺑﻌﻀﻲ ﻣـﻮارد ﻧﻈﻴـﺮ‬
‫»اﺛﺮ ﻓﻮﺗﻮاﻟﻜﺘﺮﻳﻚ« و »اﺛﺮ ﻛﺎﻣﭙﺘﻮن« ﺑﻪ اﻟﮕﻮي ذره اي و در دﻳﮕﺮ ﻣﻮارد ﻣﺜﻞ »ﭘـﺮاش ﭘﺮﺗﻮﻫـﺎي‬
‫اﻳﻜﺲ«‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﮕﻮي ﻣﻮﺟﻲ ﺗﻮﺳﻞ ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫دوﮔﺎﻧﮕﻲ ذره اي ـ ﻣﻮﺟﻲ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻚﺳﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎر ﺑﻪ‬
‫ﺟﺮم اﻟﻜﺘﺮون و رد ﻳﻮﻧﺶ ﻣﺎده ﺗﻮﺳﻂ اﺷﻌﺔ اﻟﻜﺘﺮوﻧـﻲ )رﺷـﺘﻪ اي از ﺑﺮﺧﻮردﻫـﺎي ﻣﻮﺿـﻌﻲ(‬
‫اﻟﮕﻮي ذرهاي را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺮاش اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ ﺑﺎ اﻟﮕﻮي ﻣﻮﺟﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺷﻴﺎي ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪدﻗﺖ ﺗﺠﺴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل رﻓﺘﺎر ﻓﻮﺗﻮن ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪش را ﻧﺪﻳﺪه اﺳﺖ و ﻫـﻴﭻ ﺗﺼـﻮﻳﺮ و اﻧﮕـﺎرهاي از آن ﻧـﺪارﻳﻢ و ﺧﻼﺻـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻴﻮه اي رﻓﺘﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﻨﻴﺎدي ﺷﻴﺌﻲ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﮕﺮش ﻛﻼﺳﻴﻚ‪ ،‬ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ‬
‫ذرات ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ از اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﻫﺮ دوي آن ﻫﺎ و ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﺔ‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي ﺷﮕﻔﺖ و ﻳﻚﺳﺎن رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﻮﺟﻲ‬
‫اﻟﻜﺘﺮون )در ﺣﺪود ‪ 1928‬ﻣﻴﻼدي( ﺑﺎ ﻳﻚ رﺷﺘﻪ آزﻣﺎﻳﺶ ﻫـﺎي زﻳﺒـﺎي داوﻳﺴـﻮن و ﺟﺮﻣـﺮ در‬
‫اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪة اﻣﺮﻳﻜﺎ )در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻴﺰﻳﻚ دان ﻓﺮاﻧﺴﻮي دوﺑﺮوي دال ﺑﺮ ﻣﻮﺟﻲ ﻋﻤﻞ ﻛـﺮدن‬
‫ذرات ﻣﺎدي( و ﻧﻴﺰ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي ﺟﻲ‪ .‬ﭘﻲ‪ .‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺟﻲ ‪.‬ﺟﻲ‪ .‬ﺗﺎﻣﺴـﻮن‬
‫)ﭘﺪر ﺟﻲ ‪.‬ﭘﻲ‪ .‬ﺗﺎﻣﺴﻮن( در ‪ 1897‬ﻣﻴﻼدي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎر ﺑـﻪ ﺟـﺮم اﻟﻜﺘـﺮون را اﻧـﺪازه ﮔﺮﻓـﺖ و‬
 ‫‪ 40‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ و اﻣﻜﺎن »ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي« ذرات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬

‫اﻟﻜﺘﺮون را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ذرة ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﻧﻮي در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚ داﻧـﺎن ﻣـﻲ داﻧﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺠﺒﻮرﻧﺪ ﻫﺮ دو اﻟﮕﻮ را ﺑﺮاي ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪة ﻣﻌﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اﻟﮕﻮ ﻛﺎرﺑﺮد دارد و ﻫﺮ دو اﻟﮕﻮ در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻳـﻚ ﺳـﺎن ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﻧﻤﻲروﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﻠﺰ ﺑﻮر وﺿﻊ ﻓﻮق را در اﺻﻞ ﻣﻜﻤﻠﻴﺖ ﺧـﻮد ﺧﻼﺻـﻪ ﻛـﺮد‪ .‬اﻟﮕﻮﻫـﺎي ﻣـﻮﺟﻲ و‬
‫ذرهاي ﻣﻜﻤﻞ ﻳﻚدﻳﮕﺮﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﺷﺪت ﻣﻮﺟﻲ ﺗﺎﺑﺶ ﻳﺎ ﻣﺎده ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺛﺎﺑﺖ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫آن وﻗﺖ اﺛﺒﺎت ﺳﺮﺷﺖ ذرهاي ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ .‬ﻧﻮع اﻟﮕﻮي‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده را ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋـﻼوه‪ ،‬درك ﻣـﺎ از ﺗـﺎﺑﺶ ﻳـﺎ ﻣـﺎده‬
‫ﻧﺎرﺳﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﻛﻪ اﻧﺪازهﮔﻴﺮيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ وﺟﻮه ﻣﻮﺟﻲ و ﻧﻴﺰ وﺟﻮه ذرهاي را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‬
‫درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺎﺑﺶ و ﻣﺎده ﺻﺮﻓﺎً ﻧﻪ ﻣﻮج اﻧﺪ و ﻧﻪ ذره‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﺗﺠﺮﺑـﻲ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺗﺎﺑﺶ ﻣﻮج اﺳﺖ ﻳﺎ ذره ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻛـﻪ آزﻣﺎﻳﺸـﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺎﺑﺶ را ﺑـﻪ‬
‫آﺷﻜﺎرﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﻣﻮﺟﻲ ﺧﻮد وادار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺧﺼﻠﺖ ذره اي آن را ﻗﻮﻳﺎً ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ اﮔﺮ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ را ﻃﻮري ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﺼﻠﺖ ذره اي را ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﺼـﻠﺖ ﻣـﻮﺟﻲ آن ﭘﻨﻬـﺎن‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ذرهاي و ﻣﻮﺟﻲ را در اوﺿﺎع ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻳﻚﺳﺎن‪ ،‬رودررو ﻗﺮار‬
‫دﻫﻴﻢ‪ .‬واﻗﻌﻴﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻳﺎ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻧﻘﻄﻪ اي دارد ﻳﺎ در ﻓﻀﺎ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎﻟﺖ اول را ﺑﺎ اﻟﮕﻮي‬
‫ذره اي ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ و ﺣﺎﻟﺖ دوم را ﺑﺎ اﻟﮕﻮي ﻣﻮﺟﻲ‪ .‬ارﺗﺒـﺎط ﺑـﻴﻦ اﻟﮕـﻮي ﻣـﻮﺟﻲ و اﻟﮕـﻮي‬
‫ذره اي ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺣﺘﻤﺎل دوﮔﺎﻧﮕﻲ ذره اي ـ ﻣﻮﺟﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬اﺻـﻞ ﻋـﺪم‬
‫ﻗﻄﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻟﺰاﻣﻲ اﻳﻦ دوﮔﺎﻧﮕﻲ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺧﻮد ﭘﺎﻳﻪ اي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺑﺤـﺚ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻊ ﻛﻪ »اﺣﺘﻤﺎل« در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﻨﻴـﺎدي دارد‪ .‬اﺻـﻞ ﻋـﺪم ﻗﻄﻌﻴـﺖ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ اﻟﺰاﻣﺎً ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺣﺘﻤﺎﻻت ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .4‬آزﻣﺎﻳﺶ دو ﺷﻜﺎف ﻳﺎﻧﮓ‪ :‬ﻣﻮﺟﻲﺑﻮدن »ذرات« ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة ﻧﻮر و آﮔﺎﻫﻲ ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ‬

‫در آزﻣﺎﻳﺶ ﻳﺎﻧﮓ‪ ،‬از ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ رﻳﺰ ﻧﻮر و ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻳﺎﻧﮓ‪ ،‬ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو‬
‫ﺷﻲء‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺎ دو ﺷﻴﺎر ﻧﺎزك ﻋﻤﻮديِ ﻣﻮازي ﺑﺎ ﻳﻚدﻳﮕﺮ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻳﺎﻧﮓ ﻣﻲداﻧﺴﺖ در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﻮر ﻓﻘﻂ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ از ذرات رﻳﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﺮﻛﺪام از ﺷﻜﺎفﻫﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ و روي‬
‫ﺻﻔﺤﺔ ﭘﺸﺖ آنﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ دﻗﻴﻘﺎً ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻳﻜﻲ از ﺷﻜﺎفﻫﺎ و‬
‫ﺑﺎزﮔﺬاﺷﺘﻦ دﻳﮕﺮي‪ ،‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻳﻚ ﻧﻮار ﻋﻤﻮدي ﺑﺎرﻳﻚ از ﻧﻮر‪ ،‬روي ﺻﻔﺤﺔ ﭘﺸﺖ ﺳﻮراخ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﺎﻧﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎً اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ وﻗﺘﻲ ﺷﻜﺎف دﻳﮕﺮ را ﻫﻢ ﺑﺎز ﻛﺮد‪ ،‬دو ﻧﻮار ﺑﺎرﻳﻚ ﻧﻮري‬
‫ﺑﺒﻴﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻦﻃﻮر ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺻﻔﺤﻪ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻧﻮارﻫﺎي ﻋﻤﻮدي روﺷﻦ و‬
‫ﺣﺒﻴﺐاﷲ رزﻣﻲ و دﻳﮕﺮان ‪41‬‬

‫ﺗﺎرﻳﻚ ﭘﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﺎﻧﮓ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪه را درﻳﺎﻓﺖ؛ ﻧﻮر‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻳﻚ ﻣﻮج ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﻫﺮ‬
‫دو ﺷﻜﺎف ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻣﻴﺎن ﺷﻜﺎفﻫﺎ‪ ،‬اﻣﻮاج ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻴﻢداﻳﺮه ﭘﺨﺶ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚدﻳﮕﺮ ﺗﺪاﺧﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬وﻗﺘﻲ دو ﻗﻠﺔ ﻣﻮج ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻳﻚدﻳﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﻗﻠﺔ ﻣﻮج و ﻳﻚ درة ﻣﻮج ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚدﻳﮕﺮ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻧﻮارﻫﺎي روﺷﻦ و‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ روي ﺻﻔﺤﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را اﻟﮕﻮي ﺗﺪاﺧﻞ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا از‬
‫ﺗﺪاﺧﻞ اﻣﻮاج ﺑﺎ ﻳﻚدﻳﮕﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻮر‪ ،‬در اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﻚ ﻳﻚ ﻣﻮج‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎﻳﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺛﺮ ﻓﻮﺗﻮاﻟﻜﺘﺮﻳﻚ( وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد ﻧﻮر‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻮﻋﻲ ذره )ﻓﻮﺗﻮن( ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻮر‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ دوﮔﺎﻧﻪ دارد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮج و ذره ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﻨﻮز اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ ﻳﻜﻲ ﻳﻜﻲ از دو ﺷﻜﺎف ﮔﺬراﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰي رخ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﻜﻨﻴﻜﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﻮري ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ را ﺗﻚ ﺗﻚ ﺗﺎﺑﺶ ﻛﻨﺪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻌﻼً ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻛﻢﻛﺮدن ﺷﺪت ﺗﺎﺑﺶ ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺶ‬
‫دو ﺷﻜﺎف ﻳﺎﻧﮓ را دوﺑﺎره و ﭼﻨﺪﺑﺎره )ﻣﺜﻼً ﺑﺎر اول ﺷﺪت را ﻧﺼﻒ‪ ،‬ﺑﺎر دوم رﺑﻊ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ( اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺻﻔﺤﺔ ﻋﺎدي‪ ،‬از ﻛﺎﻏﺬ ﻋﻜﺎﺳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ )زﻳﺮا ﺑﺎ‬
‫ﻛﻢﺷﺪن ﺷﺪت‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ ﻛﻢﺗﺮ ﺷﺪه و در ﻋﻤﻞ ﺻﻔﺤﺔ ﻋﺎدي ﭼﻴﺰي ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ(‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ اﻟﮕﻮي ﺗﺪاﺧﻠﻲ )ﻣﻮﺟﻲ( را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﺷﺪت ﻗﻠﻪﻫﺎ )ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻛﻢﺷﺪن ﺷﺪت ﻣﻨﺒﻊ( ﻛﻢﺗﺮ ﺷﺪه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻋﺎدي دﻳﺪه ﻧﺸﻮﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺎ‬
‫ﻇﺎﻫﺮﻛﺮدن ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻟﮕﻮي ﺗﺪاﺧﻞ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮﻳﻚ از ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﺮده‪ ،‬از ﻫﺮ دو ﺷﻜﺎف ﻋﺒﻮر ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﺪاﺧﻞ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻛﺎﻏﺬ ﻋﻜﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ذرهاي در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎص ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ! ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن ﻛﻨﺎر‬
‫ﺷﻜﺎفﻫﺎ ردﻳﺎب ﻓﻮﺗﻮن ﻗﺮار دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺮ ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ را آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻨﺪ اﻟﮕﻮي ﺗﺪاﺧﻞ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ‬
‫و ﻓﻘﻂ دو ﺧﻂ ﺑﺎرﻳﻚ )ﭘﺸﺖ ﻫﺮ ﺳﻮراخ ﻳﻜﻲ( روي ﺻﻔﺤﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ‬
‫»ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ« ﻛﻪ در ﻣﻌﺮض ﻣﺸﺎﻫﺪهﺷﺪن ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ذرهاي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﺔ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ردﻳﺎب‬
‫ﻓﻮﺗﻮن را ﻃﻮري ﻗﺮار دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﻮر ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺑﻴﺶﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﻓﻮﺗﻮن ﻓﻘﻂ ﺑﻌﺪ از ﻋﺒﻮر از ﻣﻴﺎن ﺷﻜﺎف آﺷﻜﺎر ﺷﻮد ﻧﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮي در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ؛ ﺑﺎز‬
 ‫اﻣﻜﺎن »ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي« ذررات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬
‫ﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ و ن‬
‫‪ 42‬ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﻳﻚ ردﻳﺎب‬
‫ﺖ دﻳﮕﺮ آن ﻚ‬
‫ﺴﺖ« در ﺳﻤﺖ‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ‪» ،‬ﻣﻲداﻧﺴ‬
‫از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺻ‬‫ﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﻮﺗﻮن ﭘﻴﺶ ز‬
‫ﻛﺮد‪.‬‬
‫وﺟﻮد داردد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﭘﻴﺶ از ﻋﺒﻮر از ﺷﻜﺎفﻫﺎ‪ ،‬ذررهاي ﻋﻤﻞ د‬
‫ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲ اﻧﺠﻤـﻦ ﻓﻴﺰﻳﻳـﻚ اﻣﺮﻳﻜـﺎ ر‬
‫در ‪(1978‬‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎﺎم‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺎن ﺮ‬
‫وﻳﻠﺮ )در‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﻓﻜﺮي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻦ‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﻲ ﻓﻜ‬

‫‪(Marlow,‬‬
‫‪M‬‬ ‫ﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺄﺄﺧﻴﺮي )‪007‬‬
‫‪19978; Cho, 20‬‬ ‫‪ .5‬آزﻣﺎﻳﺶ‬
‫ﻧﺪازهﮔﻴﺮي زﻳﺮ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫وﺿﻌﻴﺖ اﻧﺪ‬

‫‪ ‬‬
‫ﺗـﻚ ﺳـﺎﻃﻊ ﻣـﻲﺷﺷـﻮﻧﺪ ﺑـﻪ‬‫ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﻃﻮر ﺗـﻚ ﻚ‬ ‫از ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ‪ S‬ﺑﺎ ت‬
‫ﺷﺪت ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢ‪ ،‬ﻓﻮ‬
‫ﺧـﻮرد ﺑـﺎ‬‫ﺘﻮاﻟﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻛﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧـﻮﻮر ﭘـﺲ از ﺑﺮﺧ‬
‫ﻴﻞ دو ﻓﻮﺗﻮن ﻣﺘﻮ‬
‫ﻃﻮري ﻛﻪ زﻣﺎن ﺑﻴﻦ ﮔﺴ ﻞ‬
‫اﻧﻌﻜﺎسﻳﺎﻓﺘﺔ )‪ (r‬و اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ )‪ (t‬ﺗﻘﺴﻴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺴــﻤﺖ )‪(r‬‬
‫س‬ ‫دو ﻗﺴﻤﺖ‬ ‫آﻳﻨﺔ ﻧﻴﻤﻪﺷﻔﻔﺎف ‪ M1‬ﺑﻪ و‬
‫ﮔﺮ ‪ p2‬ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻲﺷـﻮد و‬ ‫ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﻤﻤﺖ ﺷﻤﺎرش ﺮ‬‫ﺲ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ آﻳﻨﺔ ﺑﺎزﺗﺎبﻛﻨﻨﺪة ‪ A‬دوﺑﺎره‬
‫ﻗﺴﻤﺖ )‪ (t‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ آﻳﻨﺔ ﺗﻤﺎم ﺑﺎزﺗﺎبﻛﻨﻨﻨﻨﺪة ‪ B‬ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﻤﺎرشﮔﺮ ‪ p1‬ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﻫـﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﮔﺮ ﻫﻴﭻ وﺳﻴﻠﺔ ااﻧﺪازهﮔﻴﺮي دﻳﮕﮕﺮي ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ آزﻣﻣﺎﻳﺶ اﻳﻦ ﺖ‬
‫ﻛﺸﻒ ﻣﻲﺷـﻮد و ﻫﺮﮔـﺰ اﻳـﻦ اﺗﻔﻔـﺎق ﻛـﻪ‬‫ﻓﻮﺗﻮن ﺑﻪ ووﺳﻴﻠﺔ ﻳﻜﻲ از ﺷﺷﻤﺎرشﮔﺮﻫﺎي ‪ p1‬ﻳﺎ ‪ p2‬ﻒ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ‪ p2‬ﻛﺸﻒ ﺷﺷﻮد رخ ﻧﻤﻲدﻫﻫﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻚ ﻓﻮﺗﻮن ﺑﻪ وﺳﻴﻴﻠﺔ ‪ p1‬و ﻧﺼﻒ دﻳﮕﺮ آن ﻂ‬ ‫ﻧﺼﻒ ﻳﻚ‬
‫‪) rA‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ ووﺳـﻴﻠﺔ ‪p2‬‬
‫ﻛﺸـﻒ ﻛﻨـﺪ( ﻳـﺎ ‪Ar‬‬
‫ﻂ ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﻴﺮﺮﻫﺎي ‪) tBt‬اﮔﺮ ‪ p1‬آن را ﻒ‬ ‫ﻓﻮﺗﻮن ﻓﻘﻂ‬
‫ﻛﻨﺪ و رﻓﺘﺎر ذرهاي دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮﻮر ﺧﻼﺻﻪ اﮔﺮ ﻫﻴﭻ وﺳﻴﻠﺔ اﻧﺪﺪازهﮔﻴﺮي‬ ‫ﻛﺸﻒ ﺷﻮدد( را ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫‪ DCR‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻓﻓﺘﺎر ﻓﻮﺗﻮن ذرهاي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل آزﻣﺎﻳﺶ د ي‬
‫ﻳﮕﺮي را درﻧﻈﺮ ﮕ‬ ‫در ﻧﺎﺣﻴﺔ ‪R‬‬
‫‪ DCR‬ﻳﻚ آﻳﻨﺔ ﻧﻴﻤﻪﺷﻔﺎف ‪ M2‬ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺿﺨﺎﻣﺖ آﻳﻨﺔ ‪ M2‬ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﻃﻃﻮل ﻣﻮج‬ ‫در ﻧﺎﺣﻴﺔ ‪R‬‬
‫اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻗﺴـﻤﺖ اﻧﺘﻘـﺎﻟﻲ ‪ (rt)r‬و‬
‫ﻧﻮر ﺳﺎﻃﻊﺷﺷﺪه از ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺳﺖ و ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ آن ﻃﻮري ﺖ‬
‫ﺣﺒﻴﺐاﷲ رزﻣﻲ و دﻳﮕﺮان ‪43‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻨﻌﻜﺲﺷﺪة ‪ (tr)t‬ﻣﻮﺟﻲ ﺑﺎ ﺷﺪت ﺻﻔﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ‪ p2‬ﻫﻴﭻﭼﻴﺰ ﻛﺸﻒ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻓﻘﻂ ﺷﻤﺎرشﮔﺮ ‪ p1‬اﺳﺖ ﻛﻪ ورودي ﻓﻮﺗﻮن را ﻛﺸﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ‬
‫آنﭼﻨﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺎر را داد ﻛﻪ )‪ (tt+rt‬ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﺗـﺪاﺧﻞ ﺳـﺎزﻧﺪه و )‪ (tr+rt‬ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺪاﺧﻞ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ آزﻣﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓﻮﺗﻮن ﺿﻤﻦ ﺗـﺪاﺧﻞ ﺑـﺎ ﺧـﻮدش از‬
‫ﻫﺮ دو ﻣﺴﻴﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻃﺮح ﺗﺪاﺧﻠﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد )درواﻗﻊ ‪ p2‬ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻳﺰ ﺧـﺎﻣﻮش و‬
‫‪ p1‬ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻳﺰ روﺷﻦ را در ﻃﺮح ﺗﺪاﺧﻠﻲ ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﺪ(‪ .‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻳـﻚ ﻓﻮﺗـﻮن از‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﺧﺎرج ﺷﺪه ﻫﻨﻮز ﺑﻪ آﻳﻨﺔ ‪ M1‬ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ آﻳﻨﺔ ‪ M2‬را در ﻣﺤﻞ ‪ DCR‬ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‬
‫ﻓﻮﺗﻮن ﻣﺰﺑﻮر در اﻧﺪرﻛﻨﺶ ﺧﻮد ﺑﺎ ‪ M1‬و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮج ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ اﮔﺮ ‪M2‬‬
‫را در ﻣﺤﻞ ‪ DCR‬ﻗﺮار ﻧﺪﻫﻴﻢ آن ﻓﻮﺗﻮن در اﻧﺪرﻛﻨﺶ ﺧﻮد ﺑﺎ ‪ M1‬و ﺑﻌـﺪ از آن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ذرهاي ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﻮﺟﻲ ﻳﺎ ذرهاي ﻓﻮﺗﻮن ﺗﻮﻟﻴﺪﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺒـﻊ ‪ S‬در‬
‫اﻧﺪرﻛﻨﺶ آن ﺑﻪ آﻳﻨﺔ ‪ M1‬ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺎ در ﻗﺮار دادن آﻳﻨﺔ ‪ M2‬در ﻣﺤـﻞ ‪ DCR‬ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد و‬
‫ﭼﻮن اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﭘﺲ از آن اﻧﺪرﻛﻨﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻟﺬا ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻓﻮﺗـﻮن‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد و ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﻠـﺖ ﺗﻘـﺪم‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ادﻋﺎي ﻃﺮفداران اﻳﻦ اﻳﺪه‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در اﺗﻔﺎﻗﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ )ﺣﺘﻲ ﻟﺤﻈـﺎت‬
‫اوﻟﻴﺔ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟﻬﺎن( اﺛﺮ ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻲ اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ درﺳﺖ در آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺔ‬
‫ﭘﻴﺶ از ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﻮﺗﻮن‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ردﻳﺎب ﻧﻮري ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻓﻮﺗﻮن‬
‫از ﻛﺪام ﺷﻜﺎف ﻋﺒﻮر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻤﻴﻢ درﺑﺎرة ﻛﻨﺎر ﻛﺸﻴﺪن ﻳﺎ ﻧﻜﺸﻴﺪن ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻋﺒﻮر ﻓﻮﺗﻮن از ﻣﻴﺎن ﺷﻜﺎف ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﻳﻠﺮ اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم آن از ﻟﺤﺎظ ﻓﻨﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﻣﻜﺎن اﻧﺠﺎم آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ) ‪Castelvecchi, 2008; Jacques et al,‬‬
‫‪ .(2007: 966-968‬ﻧﺘﻴﺠﺔ آزﻣﺎﻳﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻳﻨﺔ ‪ M2‬در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻮﺗﻮن ﻃﺒﻖ اﻟﮕﻮي ﺗﺪاﺧﻞ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺣﺎل آنﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ آﻳﻨﻪ در ﻟﺤﻈﺔ آﺧﺮ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ از ﻛﺪام ﺷﻜﺎف ﻋﺒﻮر ﻛﺮده ﺑﻪدﺳﺖ آﻳﺪ‪ ،‬ﻓﻮﺗﻮن‬
‫ﻃﺒﻖ اﻟﮕﻮي ﺗﺪاﺧﻞ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻓﻮﺗﻮن »ﻣﻲداﻧﺴﺖ« ﻫﻨﮕﺎم رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺷﻜﺎف‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ درﺑﺎرة ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻳﺎ ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﻟﺤﻈﺔ آﺧﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻳﺎ ﻓﻮﺗﻮن »ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ« آﻳﻨﺪه را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ درﺑﺎرة‬
‫ﻗﺮارﮔﻴﺮي ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 44‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ و اﻣﻜﺎن »ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي« ذرات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬

‫‪ .6‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻄﺮح در آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎي ذﻛﺮﺷﺪه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺑﻴﺎﻳـﺪ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻧﺘﺨﺎب آﮔﺎﻫﺎﻧﺔ ذرات ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ذرات ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺷـﻌﻮرﻣﻨﺪي‬
‫ﺧﺎص و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﺪود در ﺣﺪ ﺧﻮد از ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ﻧﻮﻋﻲ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ و آﮔﺎﻫﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﺧﺎﺻﻲ از ﺧﻮد ﺑﺮوز دﻫﻨﺪ )ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺧﺎص و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺧﻮد اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﻨـﺪ( )‪ .(Jay, 2007‬اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﺔ ﺟﺎﻟـﺐ و ﻋﺠﻴـﺐ ﻛـﻪ »ذرات«‬
‫ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﮔﺬﺷﺘﺔ ﺧﻮد اﺛﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ در ﻳﻚ آزﻣﺎﻳﺶ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »آزﻣـﺎﻳﺶ‬
‫ﭘﺎك ﻛﻨﻨﺪة ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ« ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ از ﻣﺤﺘﻮاي ﺑﻨﻴـﺎدي اﻳـﻦ آزﻣـﺎﻳﺶ ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲ ﺗـﻮان‬
‫ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي ذرات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ را ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ )ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺷﺪن اﻳﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ در‬
‫ﺻﻮرت ﻋﻼﻗﻪ ﺑـﻪ ﺟﺰﺋﻴـﺎت ﺗﻜﻨﻴﻜـﻲ اﻳـﻦ آزﻣـﺎﻳﺶ ←‪Scully and Drühl, 1982: 2208-‬‬
‫‪ .(2213; Kim et al, 2000: 1-5‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ذرات ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﻧﻴـﺰ داراي »ذﻫﻨـﻲ« از‬
‫ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻼف آن ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﻤﻮد و ﻛـﺎﻣﻼً ﺗﺴـﻠﻴﻢ و ﻣﺠﺒـﻮري ﻛـﻪ در ﻓﻴﺰﻳـﻚ‬
‫ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﻄﺮح اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي )ﺗﺎ اﻧﺪازه اي( ﻣﺨﺘﺎر و داراي ﺷﻌﻮرﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ‬
‫اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗـﻮي ﺗـﺮﻳﻦ ﻣـﺪل‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ )رﻗﻴﺐ( ﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮاﻧﺘﻮم راﻳﺞ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﻣﺪل ﺑﻮﻫﻢ ـ دوﺑﺮوي ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح در ﺳـﻄﺢ زﻳـﺮﻳﻦ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬
‫رﺋﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺎدﻟـﺔ ﺷـﺮودﻳﻨﮕﺮ ﺗﻄـﺎﺑﻖ‬
‫دارد )ﮔﻠﺸﻨﻲ‪ ،(1385 ،‬ﻧﻴﺰ ﺻﺤﺒﺖ از ﻣﻮج راﻫﻨﻤﺎ و ﻣﻴﺪان اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳـﻦ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮدن ذرة ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ از ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺧﻮد و ﻧﻮﻋﻲ آﮔﺎﻫﻲ و ﺷـﻌﻮر‬
‫را درﺑﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬در ﻣﺪل ﺑﻮﻫﻢ‪ ،‬ذرة ﻛﻮاﻧﺘـﻮﻣﻲ )ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل ﻳـﻚ‬
‫اﻟﻜﺘﺮون( ﻳﻚ ذره اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻳﻚ ﻣﻴﺪان اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻴﺪان‪» ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣـﻮج«‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و از ﻣﻌﺎدﻟﺔ ﺷﺮودﻳﻨﮕﺮ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﺛﺮ اﻳـﻦ ﻣﻴـﺪان ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ آن ﺑﺴـﺘﮕﻲ‬
‫دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺪت آن‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺜﻞ ﻳﻚ ﻣﻮج آب ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻲ را ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺜـﻞ‬
‫ﻳﻚ ﻣﻴﺪان اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮﻫﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻮج را ﺟﻨﺒﺔ ذﻫﻨﻲ اﻟﻜﺘـﺮون ﺗﻠﻘـﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻮج ﻣﺤﺘﻮاي اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ اﻟﻜﺘﺮون را درﺑﺮ دارد و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ آن را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻮﻫﻢ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﺷﻌﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫»اﻟﻜﺘﺮون ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎ در ﻣﺤﻴﻂ ﺧﻮد ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ دارد‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ را ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آن دﻗﻴﻘﺎً ﻛﺎري را ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن(‪.‬‬
‫ﺣﺒﻴﺐاﷲ رزﻣﻲ و دﻳﮕﺮان ‪45‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪ .1‬در ﺳﺎﺣﺖ آﻳﺎت و رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬آﺳﻤﺎن و ﻫﺮ آنﭼﻪ در اﻳﻦ دو ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪاﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦﻫﺎ ﮔﻮاه زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ در رﻓﺘﺎر ﻣﺎ اﺛﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ از‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﺎ اﺛﺮ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬در اﺛﺮ رﻓﺘﺎر ﺧﻮﺑﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻛـﺎت را از آﺳـﻤﺎن و زﻣـﻴﻦ ﺑـﻪ روي ﻣـﺎ ﮔﺸـﺎﻳﻨﺪ‬
‫)اﻋﺮاف‪ (96 :‬و در اﺛﺮ رﻓﺘﺎر ﺑﺪ ﻣﺎ ﻓﺴﺎد در درﻳﺎ و ﺧﺸﻜﻲ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺷﻮد )روم‪ .(41 :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺤﺚ‬
‫ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي ﻣﻮﺟﻮدات و ﺳﺮﻳﺎن ﺷﻌﻮر در ﻋﻮاﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ در ﻣﺤﻀﺮ ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ و رواﻳـﺎت ﺷـﺮﻳﻒ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع آﺷﻜﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﺑﻴﺶ از ‪ 50‬آﻳـﻪ‪ ،‬از ﺗﺴـﺒﻴﺢ و ﺗﻘـﺪﻳﺲ‪ ،‬ﺳـﺠﺪه و ﺧﻀـﻮع‪،‬‬
‫ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﻗﻨﻮت و ﻋﻠﻢ و ﺷﻌﻮر ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات در دﻋﺎ و ﺗﺴﺒﻴﺤﺸﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻣﺎ در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﮔﻮاﻫﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻠﻤﺎي‬
‫دﻳﻦ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﻧﻪ اﻳﻦﻛﻪ اﻳـﻦﺟـﺎ ﻋﻠـﻢ ﺑـﻪ‬
‫رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻠﻢ دارﻧﺪ وﻟﻲ اذن ﻧﺪارﻧﺪ؛ »ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻇﺮف ﺣﺪوث آﮔﺎﻫﻲ اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل او ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻇﺮف اذن ﺧﺪا در ﻧﻄﻖ و ﺗﻜﻠﻢ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اداي ﺷﻬﺎدت اﺳﺖ«‬
‫)ﺟﻮادي آﻣﻠﻲ‪ .(228 /5 :1378 ،‬در دﻋﺎﻫـﺎي ﻣﻌﺼـﻮﻣﻴﻦ )ع( )ﻛـﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣـﺔ ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ‪ ،‬ﺷـﻌﻮري‪ ،‬و‬
‫ﺷﻬﻮدي ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﻧﺠﻮاي ﻳﻚ ﺑﻨﺪة ﻧﻴﺎﻳﺶﮔﺮ را ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪاي ﻣﺘﻌـﺎل ﺷـﺎﻫﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ )← ﺻﺤﻴﻔﺔ ﺳﺠﺎدﻳﻪ‪ :‬دﻋـﺎي رؤﻳـﺖ‬
‫ﻫﻼل )دﻋﺎي ‪ .((43‬در ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻢ »ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻪ ﻗﺪر ﺳﻌﺔ وﺟﻮد ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻲ و ﻣﺪرك و‬
‫ﻓﻌﺎل اﺳﺖ و از ﺑﺎب ﺳﺮﻳﺎن ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت و اراده و ﺳﻤﻊ و ﺑﺼﺮ و ﺣﺐ و ﻋﺸﻖ در ذراري وﺟﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺔ ﺣﻘﺎﻳﻖ‪ ،‬ﺣﻲ و زﻧﺪهاﻧﺪ ﺣﺘﻲ ﻣﺎدﻳﺎت و ﺟﻤﺎدات ‪) «...‬ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪.(53 :1362 ،‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺤﻴﻔﺔ ﺳﺠﺎدﻳﻪ‪.‬‬
‫آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ ﺳﻴﺪ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1380‬ﺷﺮح ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻗﻴﺼﺮي ﺑﺮ ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫ﺟﻮادي آﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ )‪ .(1378‬ﺗﺴﻨﻴﻢ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ﻗﻢ‪ :‬اﺳﺮا‪.‬‬
‫ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪ .(1386‬اﻟﺸﻮاﻫﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﻴـﻪ ﻓـﻲ اﻟﻤﻨـﺎﻫﺞ اﻟﺴـﻠﻮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﺑـﻪﺗﺼـﺤﻴﺢ ﺳـﻴﺪ‬
‫ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻼ ﻣﺤﺴﻦ )‪ .(1362‬اﺻﻮل اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺳﻴﺪ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫ﮔﻠﺸﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪي )‪ .(1385‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠـﻮم اﻧﺴـﺎﻧﻲ و‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ )‪ .(1375‬ﺷﺮح اﺳﻔﺎر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ آﻣﻮزﺷﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ )ره(‪.‬‬
 ‫ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ و اﻣﻜﺎن »ﺷﻌﻮرﻣﻨﺪي« ذرات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬46

Castelvecchi, Davide (2008). ‘Tight Deadline; Photons: Decide What to do-and do it Yesterday’,
May 23, Science News Online, https://www.sciencenews.org/article/tight-deadline.
Cho, Adrian (2007). ‘After a Short Delay, Quantum Mechanics Becomes Even Weirder’,
Science NOW Daily News, 16 February 2007.
Jacques, Vincent, et al (2007). ‘Experimental Realization of Wheeler's Delayed-Choice Gedanken
Experiment’, Science, Vol. 315.
Jay, Alfred (2007). ‘Conscious Particles, Fields and Waves’, In
http://ezinearticles.com/?Conscious-Particles,-Fields-and-Waves&id=546242.
M. O. Scully and K. Drühl (1982). ‘Quantum Eraser-A Proposed Photon Correlation Experiment
Concerning Observation and Delayed Choice’, In Quantum Mechanics, Phys. Rev. A, Vol. 25.
Marlow, A. R. (ed.) (1978). Mathematical Foundations of Quantum Theory, New York: Academic
Press.
Y-H. Kim, R. Yu, S. P. Kulik, Y. H. Shih, and M. O. Scully (2000). ‘A Delayed Choice
Quantum Eraser’, Phys. Rev. Lett, Vol. 84.