РИМСКО ПРАВО

Имотно право: облигации, наследство

Прирачник за студентите од МСУ

Даниела Тошева
2017

fghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfgh
jklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkl
zxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxc
vbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb
Имотно право

ИМОТНО ПРАВО

2. ОБЛИГАЦИОНО ПРАВО
Терминот облигација (obligatio) во римското право означува законска врска што
постои меѓу две страни, во која едното лице е обврзано спрема другото да биде
носител на одредена должност или должности. Овој дел од правото се занимава со
создавањето, со ефектот и со гасењето на облигациите. Облигацијата поинаку може
да се дефинира и како правна (об)врска (iuris vinculum), во која доверителот (creditor)
има лично право (ius in personam) против должникот (debitor). Имено, ова е
облигација според која еден или повеќе учесници се обврзуваат да дејствуваат или
да се воздржат од дејствување. Значи, во оваа врска не е внесена трета страна, таа е
inter partes = помеѓу содоговорувачите, а сите други се исклучени. Ако облигацијата
не е доследно спроведена, кредиторот може да покрене тужба, која се нарекува actio
in personam, спротивно на стварното право, каде тужбата се поднесува за предметот
(actio in rem), па оттаму таа е реална тужба. Со личната тужба доверителот тврди
дека должникот треба да му даде нешто, да му направи или да го услужи-престира.
Во Институциите на Јустинијан тие обврски се дефинирани на следниот начин:
facere, dare, praestare.
1. Глаголот facere ги опфаќа сите дејствија сторени за која било можна цел, како
што е давање, исплата, одбројување пари (D. 50,16,218 Papianus libro vicensimo
septimo quaestionum).
Во римското право под овој поим се подразбирал еден вид на облигациона
престација, односно обврска на должникот нешто да стори (да му даде на
доверителот некоја ствар на привремено користење, да му чува некоја ствар, да ги
употреби своите работни или интелектуални способности во интерес на должникот)
но и обврска нешто што е во негов сопствен интерес да не го стори (non facere).
Освен овој вид на престација, римското право познавало и:
2. престација dare – обврска најчесто поврзана со квиритската сопственост,
односно должникот да му предаде на доверителот некоја ствар во сопственост
или непречено владение, или во негов интерес врз својата ствар да засноваат
некое стварно право; и

1
Имотно право

3. престација praestare за која не е доволно јасно каква содржина имала.

Според едни автори таа ги опфаќала сите други облигации каде должниците
биле задолжени нешто да трпат, да не му пречат на доверителот во
преземање одредени дејствија а според други praestare1 подразбира гаранција
за определен резултат.
Облигациониот однос може да се разгледува од гледна точка на:
А. Доверителот (creditor) и неговото барање нешто да се направи
Б. Должникот (debitor) – тогаш зборуваме за долг (debitum), кој треба да
направи некаква престација кон доверителот.
- Престацијата која е предмет на обврската може да биде:
 позитивна – се состои во давање, правење, услужување (dare, facere,
praestare)
 негативна – се состои во пропуштање и трпење (non facere, pati)
Бидејќи во римскиот класичен процес секоја осуда се сведувала на парична казна,
престацијата морала да биде проценета во пари. Ако должникот доброволно не ја
исполнел својата должност, обврската можела да се оствари присилно, т.е.
доверителот по судски пат (со акција - тужба) ќе добие еквивалент од имотот на
должникот поради неисполнетата престација.

2.1. РАЗЛИКИ МЕЃУ ОБЛИГАЦИОНОТО И СТВАРНОТО ПРАВО

Облигационото право е правен однос само меѓу одреден доверител и должник, т.е.
дејствува само меѓу нив двајца. Облигационите права не се апсолутни, како
стварното право, туку се релативни, т.е. покажуваат однос – релација.
Од купопродажбена спогодба настанува облигационен однос само меѓу
продавачот и купувачот, по што продавачот е должен на купувачот да му го испорача
продадениот предмет. Но, ако тој предмет по склучената купопродажна спогодба, а
пред предавање на купувачот, достигне во трети раце, купувачот не може ништо да
стори против третото лице. Тој може единствено од продавачот, како свој должник,
да бара да му ја достави стварта, или, ако тоа станало невозможно, да му ја
надокнади вредноста.
Облигационото право може да биде повредено само од лицето кое стои во
облигациониот однос, а стварното право може да биде повредено од секого.
Стварните права се заштитени со actio in rem (дејствува кон сите, така што
тужителот во интенцијата на тужбената формула тврди дека му припаѓа некоја
ствар или стварно право, а не го означува воопшто името на тужениот против кого ја
насочува тужбата), а облигационата тужба е actio in personam (се насочува само кон
одредено лице, кое во интенцијата на формулата е именувано и за кое се тврди дека
е обврзано за некаква престација).

1 Praestatio = плаќање, отплаќање, одговорност, услуга, гаранција

2
Имотно право

2.2. ИСТОРИСКИ РАЗВОЈ

Концептот на облигации поминал долг процес на развој во текот на неколку векови.
Во најраната фаза од римската историја, облигацијата била сметана за лична
обврска, според која лицето е под физичка контрола на друго лице. Ова се случува
кога едно лице ќе стори незаконски акт против друго лице, па според тоа,
оштетената страна можела да бара оштета – компензација со тоа што имала физичка
контрола над оној што сторил престап. Жртвата можела да се одмазди, да го убие
или да го продаде преку Тибар (trans Tiberim) во ропство. Кога римското општество
напреднало, физичката потчинетост на престапникот кон жртвата била надмината
од начелото talio (одмазда). Одмаздата на жртвата не требало да ја надминува
штетата што ја сторил престапникот (malefactor). Но, исто така, било предвидено
наместо физичка отплата на казната, штетата да биде надоместена и парично. Од
оваа пракса произлегува и идејата за компензација. Со текот на времето одмаздата
постепено се укинувала и престапникот можел да се ослободи со пари. И во Законот
на дванаесет таблици се пропишани точно утврдени казни за одредени престапни
дела. Кон крајот на Републиката отплаќањето било единствен начин за
ослободување. Значи, должноста да се изврши обврската и од другата страна, била
установена. Ова се однесувало пред сè на договорите, но исто така и во случај на
деликти. Во почетоците, само мал број легални акти произведувале облигации:
одредени законски акти како nexum, според кој личноста се обврзува самата себе; но
и деликти како кражба (furtum) или причинување повреда (iniuria). Со текот на
времето во римското право биле вклучени поголем број на законски и незаконски
акти како потенцијални извори на облигации.

2.3. КЛАСИФИКАЦИЈА НА ОБЛИГАЦИИТЕ

Правникот Гај во Институции ги класифицира облигациите во две категории:
облигации што настануваат од договор (obligationеs ex contractu) и облигации што
настануваат од деликт (obligationеs ex delicto).2
А) Терминот contractus (договор) се употребувал за да се означи било каков
законски правен акт способен да продуцира права и обврски, спроведлив преку
тужба. Голем дел од законските правни акти коишто создаваат облигации биле
спроведувани поради согласноста на волјата на инволвираните страни да се создаде
облигација. Тоа довело, со текот на времето да се установи дека согласноста
(consensus) е суштината на договорот.
Б) Delictum (деликт) бил незаконски акт (исто така наречен maleficium) што
штетел на законските права и интереси на друго лице и кој создавал облигација меѓу
тоа лице и злосторникот (malefactor). Содржината на таквата облигација била
насочена кон сатисфакција, компензација или казна (poena).
Оригиналната дихотомија на Гај за изворот на облигациите се покажала како
незадоволителна, бидејќи облигацијата можела да изникне како законски правен
2(Gaius: omnis enim obligatio vel ex contractu nascitur vel ex delicto – „секоја обврска настанува или од
договор или од деликт“)

3
Имотно право

акт во однос на кој нема согласност на страната или страните што се инволвирани.
Според тоа, била додадена и трета категорија облигации (исто му се припишува на
Гај), која се појавува во Дигестите: облигации што настануваат од различни правни
причини (obligationes ex variis causarum figuris), кои се поинакви од договорите и од
деликтите. Фразата variае causarum figurае се однесува на правни акти што не се
темелат на согласност, но сепак се сметаат за целосно законски.
Финалната класификација на Гај е претходник на четирикратната поделба на
изворите на обликации, направена од компилаторите на Јустинијановите
Институции: (i) облигации од договор (ex contractu), (ii) облигации како од договор
– квазиконтракти (quasi ex contractu) (iii) облигации од деликт (ex delicto или ex
maleficio) (iv) облигации како од деликт - квазиделикти (quasi ex delicto или quasi ex
maleficio). Терминот квазидоговор или квазиконтракт се употребувал за да означи
законски акти кои не се темелат на согласност меѓу две или повеќе страни, а сепак се
создаваат облигација. Квазиделиктот, од друга страна, не се разликувал суштински
од деликтот.
Понатамошна квалификација на облигациите, која се препознава од
најстариот период, е таа меѓу цивилни облигации (obligationes civiles) и преторски
облигации (obligationes honorariae или praetoriae). Првиот тип потекнува од
цивилното право и може да биде спроведен преку actiones civiles, т.е. тужби што
водат потекло од цивилното право. Obligationes honorariae, пак, потекнуваат од
хонорарното право и се спроведувале преку actiones honorariae, т.е. тужби што се
создадени од преторот или други магистрати кои имале јурисдикција. Во овој
контекст треба да се спомене дека имало разлика меѓу облигации на строгото право
(obligationes stricti iuris) и облигации што се темелат на доверба (obligationes bonae
fidei). Obligatio stricti iuris настанала од правен акт на стриктното и формалното
цивилно право (ius civile). Ваквите облигации стапувале на сила со actio civilis и во
таков случај судијата бил обврзан од стриктниот закон. Obligatio bonae fidei, пак,
потекнува од легален акт кој се темели на доверба (bona fides) и стапува на сила со
actio bonae fidei, т.e. тужба чија процедурална формула бара судијата да ги земе
предвид барањата на еднаквост и доверба. На крај, има поделба меѓу obligatio civilis
во поширока смисла и „природни облигации“ (obligatio naturalis). Obligatio civilis била
облигација што настанува од познат легален извор, која може да се спроведе со actio
in personam. Од друга страна, терминот obligatio naturalis означува облигација што не
била целосно заштитена со закон (имперфектна тужба). Таа можела да стапи на сила
со законска тужба, но егзекуцијата не била возможна. Ова не значи дека природните
облигации немале правно значење. Овој тип облигации може да бидат склучени од
роб, или од filius familias (синот) кој се наоѓал под татковска власт, или пак од
малолетници impubes, или малолетник без согласност на неговиот тутор или
куратор.
Според цивилното право, робот немал правна способност – не можел да се
обврзува, да тужи, ниту да биде тужен. Од договорите меѓу робовите и господарите,
настануваат природните облигации. На овие облигации им се слични и природните
облигации на лицата alieni iuris со таткото на семејството или со лицата под иста
власт, понатаму облигациите на недораснатите (impubes infantia maior) без
одобрување на туторот.

4
Имотно право

2.4. ДОГОВОРИ
Во римското право договорот (contractus) означувал правна работа што се
темели на консензус – согласност на засегнатите страни да создадат обврзувачка
облигација. Спротивно на модерното право, каде согласноста е доволна за да се
создаде легална облигација, во римското право облигацијата морала да биде
склучена во форма пропишана со правото, за да може да се покрене тужба actio in
personam, доколку облигацијата не се почитува. Друг важен елемент за да се создаде
облигационен договор е causa contractus или причина за договорот. Има четири
причини (causae) и соодветно четири категории на договори:
(i) Реални договори - contractus re, т.e. договори што се составени
според согласност и предавање на ствари (res) (заем (mutuum),
договори за остава (depositum), послуга (commodatum), залог (pignus);
овде може да се наброи и fiducia (вересија), но таа исчезнува во
времето на Јустинијан);
(ii) Вербални договори - contractus verbis, т.e. договори што се
составени според согласност и употреба на одредени формални
зборови (stipulatio, dotis dictio, iusiurandum liberti);
(iii) Литерарни договори - contractus litteris, т.e. договори што се
составени според согласност и формално запишување (nomen
transcripticium (expensilatio), односно за перегрините chirographa и
syngraphae); и
(iv) Консензуални договори - contractus consensu, т.e. договори што се
направени со согласност и ништо повеќе: купопродажба (emptio-
venditio), наемување (locatio-conductio), договор за полномошно
(mandatum), договор за заедница (societas).
Вербалните и литерарните контракти спаѓаат во формални контракти, а реалните и
консензуалните во неформални (материјални) контракти. Во посткласично време
настануваат и иноминални (безимени) контракти – кои по начинот на настанување
се слични со реалните контракти. Оваа поделба ја истакнал Гај.

2.4.1. РЕАЛНИ ДОГОВОРИ

Реалните договори (contractus re) биле договори склучени според согласнот и со

трансфер/пренесување на ствар(и) (res). Најстариот тип реален договор бил заемот
- mutuum, т.е. давање на заем подвижни ствари, кои може да се измерат или избројат
(како вино, масло, жито, сребро, пари). Ова е строг договор (negotium stricti iuris), кој
датира од третиот век пр. н.е. и се склучувал со согласност за пренос на ствари на
друго лице; се имало предвид дека оној што зема заем треба да ја врати истата
количина што ја зел на заем за одреден временски период. Договорот бил едностран
(унилатерален), бидејќи само оној што зема заем бил обврзан штом ќе ја земе
стварта. Треба да се забележи дека кога се правел преносот на стварта, се
пренесувало и сопствеништвото од оној што дава заем на оној што зема заем. Оној
што дава заем е кредитор и тој можел да ги оствари своите лични права преку лична

5
Имотно право

тужба наречена condictio – кондикција. Тужбата наречена condictio certae creditae

pecuniae се покренувала кога заемот бил пари; тужбата condictio triticaria се
покренувала кога заемот бил жито (triticum); тужбата condictio certae rei можела да се
покрене во сите други случаи што не се класифицираат во претходно наброените. Со
тужбата не смеело да се бара камата, бидејќи станува збор за negotium stricti iuris, но
можело да се направи посебен договор за каматата, наречен stipulatio.
Вториот тип реален договор бил послуга (commodatum) односно еден вид
заем кога едно лице му давало предмет на заем на друго лице без да бара пари или
надомест од другoто лице. Оваа послуга била за определено време и за специфична
употреба. Овој тип договори биле воведени од преторскиот едикт од првиот век пр.
н.е. и се сметал за negotium bonae fidei. Како во случајот со mutuum, така и
commodatum се склучувал со согласност и со пренесување на предмет. За разлика од
mutuum, послугопримачот преку договорот commodatum не стекнувал сопственост
над стварта што била пренесена, но само ја задржувал (detentio). Според тоа, тој не
можел да претрпи штета доколку предметот бил уништен или оштетен, освен ако не
успеал да покаже дека се грижел за предметот како што треба. Commodatum може да
се опише како имперфектен и билатерален договор: иако во принцип предизвикува
само една обврска (должноста на послугопримачот да го врати истиот предмет на
послугодавачот откако го употребувал одредено време), се наметнувал должност и
на послугодавачот под одредени услови. Creditor-от (т.e. послугодавачот или
commodator) можел да ги оствари своите лични права преку лична тужба позната
како actio commodati. Од друга страна, послугопримачот, можел под извесни услови
да покрене actio commodati contraria против послугодавачот, кога тој поради
несовесноста на послугодавачот претрпел некоја штета и кога поради мани на
предметот бил принуден за негово оспособување да даде повеќе од трошоците за
редовно одржување. Обете тужби произлегуваат од ius honorarium и се темелеле на
bona fides.
Договорот наречен остава (depositum) се остварува кога едно лице (depositor
= оставодавач) предава подвижна и незаменлива ствар на друго лице (depositarius =
оставопримач), кое од своја страна се обврзало да ја чува стварта бесплатно и на
повик на оставодавачот или по протек на договорениот рок да ја врати неоштетена.
Како commodatum, и depositum потекнува од ius honorarium и бил оттаму negotium
bonae fidei. Се склучувал според согласност и испорака на стварта. Оваа испорака
предизвикува само физичката контрола над стварта или детенција (detentio) да
премине на оставопримачот-depositarius, додека сопственоста и заштитеното
владение останува во рацете на оставодавачот-depositor. Depositarius-от можел да ја
чува стварта, но не смеел да ја користи. Ако ја користел, тој можел да биде обвинет за
кражба, освен ако не дејствувал bona fide. Како во случајот со commodatum, така и
depositum е неперфектен билатерален договор: иако во принцип таков договор
креира само една облигација, под одредени околности било возможно да се подигне
и противтужба. Првичната облигација е должноста на оставопримачот да ја врати
стварта на барање на оставодавачот во иста состојба како што ја зел, заедно со каков
било продукт или придружни ствари. Ако не го направел тоа, оставодавачот можел
да ја принуди облигацијата со тужба actio depositi. Од друга страна, оставопримачот
можел да покрене actio depositi contraria против оставодавачот за компензација за

6
Имотно право

одржување на предметот во прашање или за штетата што ја претрпел како резултат

на mala fides од страна на оставодавачот. Обете тужби произлегуваат од ius
honorarium и затоа релевантните должности на двете страни биле определени во
однос на барањата на bona fides. Специјална форма на depositum бил т.н. depositum
necessarium: остава креирана под неопходни околности. Ова се случува кога
депозиторот бил принуден да го депонира имотот кај некого поради некоја
непредвидена итност (на пр. оган, земјотрес, бродолом), па оттука немал можност да
бира оставопримач. Кога вакво нешто ќе се случело, тогаш должностите на обете
страни не се разликувале од оние во случај на обична остава. Но, ако оставопримачот
го оштетел имотот, тогаш тој требало да му плати двојно на оставодавачот од она
што било оставено.
Последниот тип реален договор е рачна залога (pignus), кој се склучувал
кога должникот или трета страна предавале телесна ствар на доверителот како
залог за долг, со очекување дека доверителот ќе го врати имотот кога долгот ќе биде
целосно исплатен. Врз основа на овој договор залогопримачот бил овластен да
владее со стварта како и да ја продаде и да го намири своето побарување од
продажната цена, доколку тоа не го сторел самиот залогодавач. Во овој тип реален
договор причина (causa) за склучување на договорот е пренесување на владение.
Како договорите commodatum и depositum, така и pignus бил востановен од ius
honorarium и се базирал на bona fides. Понатаму, pignus бил двострано-нееднаков
договор што давал права и обврски и на доверителот и на должникот. Сè додека
заложениот предмет останувал во негово владение, доверителот не смеел да го
употребува освен ако специјално не бил овластен во договорот. Ако тој сторел така
со mala fide, тој бил обвинет за кражба. Првичната облигација на доверителот е да ја
врати заложената ствар во состојба како што ја добил, кога долгот ќе биде вратен.
Ако не го сторел тоа, тогаш должникот можел да бара да му се врати предметот со
лична тужба actio pigneraticia. Од друга страна, доверителот можел да покрене actio
pigneraticia contraria против должникот за трошоците за одржување на предметот
или за штетите што ги претрпел како резултат на mala fides на должникот. Ако
долгот не се врател во пропишаното време, доверителот можел да го продаде
заложениот предмет. Во таков случај должникот можел да тужи ако цената на
заложениот предмет била повисока од цената на долгот за кој бил заложен
предметот.

2.4.2. ВЕРБАЛНИ ДОГОВОРИ

Вербалните договори (contractus verbis) биле договори склучувани со
согласност и со одредени формални зборови. Sponsio = ветување, е најраниот
вербален договор и има религиско потекло (веројатно бил некаква заклетва).
Подоцна овој договор бил надминат од стипулацијата, еден од најважните правни
акти познат во римското право. Обете, и sponsio и stipulatio, биле институции на
цивилното право, па оттука тие биле negotia stricti iuris.
Стипулацијата била едностран договор, што можел да се употреби на
различни начини во имотното и во процесното право. Во суштина, се состоел од (1)

7
Имотно право

формално прашање од страна на кредиторот-стипулаторот (stipulator) во кое се

содржат условите за предложеното ветување и (2) позитивен одговор од должникот
(debitor, promissor), кој ги прифаќал условите. Истиот глагол морал да се употреби
и во прашањето и во одговорот, како на пр. “spondesne centum dare?” („дали свечено
ветуваш дека ќе ми дадеш сто?“)—“spondeo” („Свечено ветувам.“). Овој начин на
ветување покажува дека стипулацијата била возможна само доколку обете страни
биле присутни и доколку промисорот даде позитивен одговор, без да бара некакви
услови за да го исполни своето ветување. Како едностран договор, стипулацијата
создавала само една облигација и едно право што кореспондира со облигацијата:
кредиторот (stipulator) имал лично право против дебиторот (promissor) додека
должноста на последниот е да го исполни она што му го ветил на кредиторот.
Кредиторот можел да го оствари своето лично право или со тужба actio ex stipulatu,
ако изведбата на стипулацијата била неопределена или несигурна (incertum); или со
кондикција (condictio), ако изведбата била специфична или сигурна (certum).
Бидејќи стипулацијата била договор stricti iuris, содоговорувачите требало да
го мислат тоа што го кажувале, зашто само тоа се уважувало. Должникот, оној што
ветува, бил сè уште обврзан дури и да склучел договор како резултат на измама или
страв (принуда од страв). Како и да е, во доцната Република, преторот интервенирал,
за да ја подобри оваа незадоволувачка ситуација и му давал право на тужба на
лицето што се изложило на финансиска загуба како резултат на страв (actio metus
causa), со која може да добие надомест четири пати поголем од вредноста на
загубата. Тој исто така одобрил специјален приговор за страв (exceptio metus), ако
оштетениот должник бил тужен. Понатаму, била додадена и тужба за измама (actio
de dolo) со која се штитело лицето што било измамено да склучи правно обврзувачко
ветување. Тужбата можела да се искористи само ако немало друг правен лек и била
насочена кон компензација за претрпената загуба. Измамениот ветувач имал и
приговор за измама (exceptio doli) како одбрана против тужбата насочена кон
присилување на договорот.
Кога релевантната трансакција била извршена, а штетата веќе била сторена,
преторот можел да ја врати оштетената страна во позиција во која би бил за страв
или измама (restitutio in integrum). Не биле сите стипулации валидни. Ветувањето да
се стори престација што е илегална, неморална или физички невозможна, се сметало
за неважечко. Но, и стипулациите кои требало да имаат ефект по смртта на една од
страните се сметале за невозможни, па оттаму и неважечки. Кога изведбата станала
невозможна по склучување на договорот, должникот бил ослободен од одговорност.
Стипулацијата била најважниот договор во римското право, бидејќи не била
ограничена за одреден вид трансакции, туку можела да се употребува за какви било
законски обврзувања, па според тоа таа е генерален договор. На пример, овој вид
договор можел да се употребува за трансфер на сопственост над одредена сума пари
или некој друг предмет; изведување на одредена работа; давање мираз;
установување одредени права над туѓ имот; трансформација на постоечки
облигации во нови (novatio); и разни видови ветувања во текот на судските рочишта.
Но, може да биде искористен и за да ги покрие сите услови за друг тип договор, како

8
Имотно право

купопродажба (во кој случај договорот е стипулација), или некои услови за друг
договор, како гаранции против евикција и латентни дефекти (мани) во продажбата.
Стипулацијата се применувала како еден вид лична сигурност, преку која оној
што гарантира сигурност ветувал дека ќе го исплати целиот долг или дел од долгот
како да е примарен должник, а доверителот можел да изнудува исплата на долгот од
кој било. Најраните форми на гаранција со стипулација во римското право биле
sponsio и fidepromissio, што се разликувале меѓусебе според формата на зборовите
употребени од stipulator-creditor кога се обраќа за наменетата сигурност. Како и да е,
обете биле предмет на бројни ограничувања: тие може да се употребат само кога
главната облигација била создадена со stipulatio; облигацијата за сигурност
згаснувала со смртта на гарантот, но во сите случаи згаснувала две години откако
била востановена; таму каде што имало повеќе од една гаранција за долгот, секој
бил одговорен само за својот pro rata дел од долгот, дури и ако еден или повеќе од
со-гарантите биле инсолвентни. Овие ограничувања, иако се бенефитни за
сигурноста, ги ограничувале можностите и корисноста на sponsio и fidepromissio,
правејќи ги неатрактивни за кредиторите. Според, тоа, во доцната Република
произлегува трета форма на гаранција, наречена fideiussio, која исто така
произлегува од стипулација и не била предмет на погоре споменатите
ограничувања.
Во стариот закон, исполнувањето (acceptum) на престацијата не го разрешува
договорот. Морало да има формално вербално признавање за исполнувањето, кое се
нарекува акцептилација (acceptilatio = усен начин на укинување на облигацијата).
Стипулаторниот должник формално го прашувал својот доверител дали има
исполнување (habesne acceptum?), а кредиторот одговарал формално дека има
(habeo). Во класичниот период, самото исполнување станало доволно, додека
акцептилацијата била само метод на ослободување (кога страните се согласувале)
без исполнување, а признавањето било фиктивно.
Имало уште два типа вербални договори признаени во римското право: dotis
dictio и iusiurandum liberti.
Договорот dotis dictio било свечено ветување за мираз (dos) преку еднострано
ветување изразено со пропишани зборови, кои ги изговарал дарителот наречен
donor (тоа може да биде жената, нејзиниот татко, или некој од нејзините должници),
а се изведувало во присуство на сопругот.
Договорот iusiurandum liberti било свечено ветување, со кое ослободениот
роб прифаќал должност да извршува одредени задолженија за својот патрон.
Бидејќи робот не можел да се обврзи себеси со цивилен законски договор, а можел и
да одбие обврска по неговата манумисија, неговата обврска била вообичаено
загарантирана пред да биде ослободен, и тоа со заклетва, така што се создавала
религиозна должност. По неговата манумисија (ослободување) се применувал
договорот iusiurandum liberti за да се создаде цивилна облигација, потврдена со
договор. Овој тип на договор постоел и во времето на Јустинијан.

9
Имотно право

2.4.3. ЛИТЕРАРНИ ДОГОВОРИ

Литерарните договори (contractus litteris) биле договори составени со согласност и
со одредени форми на пишување. Многу од деталите се несигурни, но јасно е дека
овој тип договори припаѓале на строгото право (negotium stricti iuris) создадени со
книжење (nomen transcripticium или expensilatio) во паричните книги (codex accepti
et expensi) на фиктивно плаќање на должникот.
Имало два типа книжење (transcriptiones) од овој тип: a re in personam (од
ствар на лице) и a persona in personam (од лице на лице). Првиот тип се појавувал
кога постоечкиот долг меѓу двете страни бил регистриран и трансформиран во нов
долг (книговодствено новелирање) кој се темели на contractus litteris. Вториот тип
настанувал со промена на субјектите на обврската, односно се запишувало друго
лице дека е должник во облигациониот однос. Како што покажуваат овие описи,
contractus litteris во суштина бил новација (novatio), каде што една облигација се
згаснува и се заменува со друга. Во споредба со stipulatio, оваа форма на контракт
била ограничена (користела само за парични долгови) но имала важна предност:
можела да се склучи inter absentes (кога субјектите се отсутни). Оваа форма на
литерарен договор што се темелел на nomina transcripticia бил единствениот
литерарен договор за кој знаело римското право. Претпоставува специјален систем
на книговодство, а кога овој систем престанал да се употребува во третиот век н.е.
исчезнале и овој тип литерарни договори.
Постоеле и посебни литерарни обврски за перегрините наречени хирографи и
синграфи. Тие се влезени во римското право преку грчкото право, каде
претставувале писмени договори во облик на обврзници. Со оглед на формата на
обврзницата која има писмен облик, грчките писмени договори, реципирани во
римското право, се делат на:
А) хирографа – своерачно потпишана обврзница од страна на должникот, во
која писарот зборува во прво лице, а бидејќи тоа е всушност должникот во
облигациониот однос, тој признава одреден паричен долг на доверителот.
Б) синграфа – писмен договор што настанувал врз обврзници составени од
страна на јавни писари, објективно, пред сведоци, конципиран во трето лице; со
договорот се утврдува дека одредено лице е должно одредена сума пари на друго
лице (содржи печати со имиња, а во Египет ги составувале нотари или банкари).
Во времето на Јустинијан стипулацијата станува литерарен договор

2.4.4. КОНСЕНЗУАЛНИ ДОГОВОРИ

Консензуалните договори (contractus consensu) биле составени само со обична
согласност на содоговорувачите. Овие договори биле обврзувачки сè додека
страните се согласувале за основните суштински работи во договорот. За разлика од
другите категории договори, не се барале понатамошни формалности предизвикани
од препознатливи причини (causae), како предавање на стварта, формални свечени
зборови или пишана исправа. Според Гај и Јустинијан, имало четири типа
консензуални договори: купопродажба (emptio venditio), наемување и закупување
(locatio conductio), договор за заедница (societas) и договор за полномошно

10
Имотно право

(mandatum). Сите овие форми се појавиле од ius gentium и биле, оттаму, negotia bonae
fidei. Овие договори се од суштинско значење за стопанскиот сообраќај.

1) Купопродажба (Emptio Venditio)

Договорот за купопродажба (emptio venditio) бил консензуален и билатерален
договор, во кој се бараат две престации: продавачот да даде одредена работа (merx)
на купувачот, кој се обврзувал да плати цена за таа ствар (pretium). Не се барале
правни формалности, но за поважни трансакции се обезбедувала евиденција со
пишување или со давање капар (arra), кој можел да служи како дел од отплатата.
Давањето капар не било неопходно за склучување на договорот, иако
содоговорувачите можеле да инсистираат на оваа практика. Во подоцнежниот закон
капарот (arra) имал големо значење. Тој станал arra poenitentialis, што подразбира
странката што го предала капарот си го задржува правото да отстапи од договорот,
оставајќи го капарот на име на договорна казна на содоговрувачот. Во исто време се
јавило и корелативно право на содоговрувачот кој го примил капарот да отстапи од
договорот доколку врати двоен износ на она што го примил. Прифаќањето на
капарот во овој случај претставувало однапред утврдена казна ако не се испочитува
договорот. Ако договорот се испочитувал, капарот служел како аконтација од
цената.
Бидејќи согласноста-консензус била суштинска за договорот на
купопродажбата, ако се појавела заблуда (error), тогаш согласноста се одрекувала и
договорот бил спречен да се оствари. Заблуда која го укинувала договорот може да
се однесува на суштината и содржината на правната трансакција во која се влегува
(error in negotio), или за идентитетот на предметот на престација (error in corpore).
Контроверзен тип на заблуда била т.н. error in substantia, заблуда за материјална
карактеристика на предметот на престација, како на пр. кога купувачот верува дека
предметот што го купува е златен, но излегува дека е од бакар. Заблуда од овој тип
го поништува договорот само ако предметот во прашање се разликува многу од она
што треба да биде, па според тоа спаѓа во различна трговска категорија. На крај,
може да се направи и заблуда во цената (error in pretio) на предметот на престација,
и заблуда што се однесува на квантитетот на предметот на престација (error in
quantitate). Такви заблуди биле само парцијално оперативни: ниедна страна не
можела да го спроведе релевантниот договор на своја сметка; но секој можел, ако
така сака, да го спроведе на сметка на другиот. Предметот на договорот за
продавање (res или merx) морало да биде определен (certum), да постои и да биде
способен за постоење, како и да биде res in commercio (предмет во промет).
Секоја јасно дефинирана ствар или дури и состав од ствари (на пр.
наследство), право или службеност, можел да биде предмет на продажба. Но, за да
биде валиден предметот на продажба, цената (pretium) на продадениот предмет
морало да биде сигурно утврдена (certum), и да постои намера предметот да биде
продаден (преправен подарок не се сметал за продажба). Се барало цената да се
состои од пари (in pecunia), бидејќи во спротивно би било невозможно
купопродажбата да се разликува од размената, како и продавачот од купувачот. Во
класичното право преовладувал принципот на слободно тргување, така што за
висината на цената решавале содоговорувачите – законот не интервенирал да
11
Имотно право

диктира како треба да го состават нивниот договор за купопродажба. Но, во

посткласичното право се развива т.н. laesio enormis („огромна загуба“) правило: ако
земјата е продадена за помалку од половина од актуелната цена, продавачот можел
да го одложи договорот, да ја врати цената и да си ја бара земјата назад, освен ако
купувачот не ја исплател полната цена на земјиштето.
Главната должност на купувачот била да ја плати договорената цена на
продавачот. Во принцип, ова требало да се направи на денот кога се случувала
испораката на продадениот предмет, иако засегнатите страни можеле да се
договорат поинаку. Купувачот морал да му надомести на продавачот за трошоците
што се однесуваат на чувањето на предметот во периодот од склучување на
договорот до испораката на предметот. Тој, исто така, требало да плати камата ако
пропуштил (in mora) да го плати предметот на датумот што бил договорен.
Обврските на продавачот биле многу посложени. Тој морал да го чува
предметот безбеден до испораката; да му даде слободно и непрекинато владение
над стварта на купувачот; да му обезбеди гаранција против евикција3 и скриени
дефекти (мани). Ако продавачот самиот бил сопственик на стварта што ја продал,
купопродажниот договор се сметал за iusta causa traditionis и во класичното право
сопственоста над предметот преминувала на купувачот при испораката. Од друга
страна, ако продавачот не бил сопственик на предметот, се применувало правилото
дека никој не можел да пренесе повеќе права на друг одошто самиот има (nemo plus
iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet). Ова значи дека купувачот не
стекнува сопственост, иако можноста за стекнување сопственост преку usucapio
останува отворена. Кога продадената ствар припаѓала на трета страна, таа страна
можела да покрене реална тужба rei vindicatio против купувачот, за да си го потврди
сопствеништвото и да го евиктира купувачот од стварта. Во таков случај купувачот
можел да покрене тужба actio empti за штети, но само во случај кога продавачот му
продал ствар од трето лице со измама. Во друг случај купувачот морал да ја
поднесува загубата. Со текот на времето, сепак, станало вообичаено купувачот да
направи стипулација дека тој може непречено да го употребува и да ужива во
предметот што го купил. Со серија чекори што кулминираат во вториот век н.е. оваа
гаранција се имплементирала во продажбата. Покрај имплицитната гаранција
против евикција, римското право го признавало постоењето на имплицитна
гаранција против скриени мани, т.е. дефекти кои ја класифицирале продадената
ствар како несоодветна за вообичаена или за замислената употреба или цел.
Со оглед на оваа мерка за заштита, законот исто така поминал низ долг
процес на развој. Во старото право, купувачот не бил заштитен од присуството на
скриени мани, освен ако продавачот со измама (dolo malo) не ја прикажал маната за
којашто знаел, но за која купувачот бил несвесен. Со текот на времето се признавало
дека засегнатите страни можеле да применат стипулации, во кои продавачот
гарантирал дека предметот што го продава нема никакви дефекти. Во доцната
Република курулните едили, кои имале контрола над пазарите и улиците, вовеле

3Евикција е случај кога трето лице му се заканува по судски пат со реална тужба rei vindicatio на
купувачот дека ќе му го одземе купениот предмет. Одговорноста ја презема продавачот, кој е
одговорен за правната мана на предметот.

12
Имотно право

специјални провизии во нивните едикти, со кои барале продавачите на робови, како

и оние на товарни животни, јавно да обелоденат одредени физички и ментални
мани. Ако продавачот не пријавел некоја мана, купувачот имал избор да покрене
една од двете едилски тужби: actio redhibitoria и the actio quanti minoris. Со првата
тужба, купувачот можел да бара поништување на купопродажбата, враќање на
продажната цена од продавачот и ресторација на стварта од купувачот. Со втората
тужба се бара афирмација на продажбата и реституција на разликата меѓу цената
што била платена и актуелната вредност на дефектниот роб или животно. Со текот
на времето едилските тужби се применувале и за продажба на робови и товарни
животни и надвор од пазарот, а за времето на Јустинијан тие се однесувале на секој
вид продажба, вклучувајќи и земја. Истовремено, се применувала гаранција против
скриени дефекти во сите купопродажби.

2) Договор за наем и закуп (Locatio Conductio)

Договорот за наем и закуп (locatio conductio) или закупнина, бил двостран договор
што настанувал со согласност меѓу закуподавецот (locator) и закупецот (conductor),
врз основа на кој локаторот се обврзувал или да му предаде своја ствар, или да му ги
отстапи своите работни способности на кондукторот, а кондукторот, пак, бил
овластен да ја ползува стварта, или да изврши одредена работа за локаторот или бил
овластен во своја полза да ги употребува работните способности на локаторот, при
што бил должен да плати награда - ремунерација. Како во случајот со купопродажба,
така и locatio conductio се развил од ius gentium и се темели на bona fides. Договорот за
закупнина станувал валиден и обврзувачки кога засегнатите страни ќе постигнат
согласност за три суштествени елементи: за изнајмување и наемување, за предметот
на договарање и за цената. Не се барале законски формалности, а бараната
согласност можела да биде постигната на секаков начин (на пр., со писмо или со
гласник). Во однос на предметот на договор за закуп, се правела разлика меѓу три
типа locatio conductio: locatio conductio rei; locatio conductio operarum; и locatio
conductio operis.
1. Locatio conductio rei - договор за закуп на ствари. Овој договор е
консензуален и двостран и настанувал со согласна изјава на волјите на
закуподавецот и закупецот. Според овој договор закуподавецот му давал определена
ствар (res) на закупецот со обврска да ја чува, да ја употребува само во предвидените
граници и за утврдените цели, да ја врати неоштетена во определен рок, а за
употребувањето на стварта да плати закупнина. Ако предметот на договор не бил
соодветен за закуп, закуподавецот бил должен да ја прими назад стварта без разлика
дали знаел дали има дефекти или не. Кога закупецот претрпувал штети или бил
спречен да ја употребува или да ужива во стварта поради измама или негрижа од
страна на закуподавецот, закупецот можел да покрене тужба: actio conducti (тужба на
закупецот) и да го смета закуподавецот за одговорен. Понатаму, закуподавецот исто
така бил должен да го поднесе ризикот за стварта ако закупецот бил спречен да ја
употребува поради виша сила (vis maior). Во таков случај, закупецот бил ослободен
од облигацијата да плаќа закупнина, а закуподавецот бил обврзан да ја врати
количината на закупот што веќе ја добил.

13
Имотно право

2. Locatio conductio operarum – договор за наем на работна рака. Договорот за

наем на работна рака бил консензуален и двостран, и настанувал согласно со волјата
на работникот (locator) и работодателот (conductor). Работникот можел да ги
заштити своите права во однос на работодателот со тужбата - actio locati, а
работодателот можел да си ги заштити своите права во однос на работникот со
тужбата actio conducti. Наемување на услуги не било вообичаена пракса, како што е
денес, бидејќи најголем дел од работата ја вршеле робовите. Кога се наемувале
услугите од туѓ роб, тогаш овој договор се нарекувал locatio conductio rei.
3. Договорот locatio conductio operis (договор на дело) стапувал на сила кога
едно лице преземало обврска да исполни одредена задача или работа за друго лице,
кое се согласило да плати за таа работа. Во овој контекст, предмет на договорот не
биле услугите за одредено време, туку завршувањето на работата, како изградба на
објект од материјал кој го обезбедил работодателот; градење на куќа; чистење и
репарирање на алишта; тренирање на роб; подучување деца; или транспорт на стока
или лица. Оној што се согласувал да ја изведе работата е закуподавец-работник
(conductor), а оној што плаќа за извршување на работата е закупец-работодател
(locator). Кондукторот имал задача да произведе специфичен резултат (opus facere).
Ако не успеел да ја изврши задачата поради немарност или измама, тој се сметал
одговорен за штетите преку actio locati. Понатаму, кондукторот бил одговорен и за
губење или оштетување на предметите што му биле доверени од страна на
локаторот, дури и ако не се работело за немарност, освен ако штетата била резултат
на виша сила (vis maior).

3) Договор за заедница (Societas)

Договорот за заедница (societas) се склучувал кога две или повеќе лица се
согласувале да бараат заедничка цел со употреба на заеднички средства. Договорот
за заедница има свои корени во старата римска институција consortium ercto non cito
(партнерство преку неподелено наследство), т.e. заедница од sui heredes кои решиле
да управуваат со имотот на заедничкиот оставител, но не како резултат на договор.
Кога договорот за заедништво се појавил за време на Републиката,
стандардниот случај бил заедништво на сиот имот на партнерите (societas omnium
bonorum), во кое сиот сегашен и иден имот станува заедничко сопствеништво или
дел од заеднички инвентар.
Други форми на заедништво биле societas alicuius negotiationis, во услови во
кои целта на заедништвото била да се ангажираат за некој посебен вид деловен
потфат (на пр. транспортација на стока); заедништвата unius rei биле засегнати со
експлоатација на една заедничка ствар (на пр. тркачки коњ) за заеднички бенефит.
Секој партнер требало да придонесува со нешто, без разлика дали е работа или
ствар, и секоја страна имала право да земе дел од профитот. Освен ако не се
согласеле поинаку, партнерите можеле да делат профит и губиток подеднакво. Тие
биле правно одговорни еден спрема друг, но само за измама, бидејќи се сметало дека
е грешка на партнерот кој одбрал неодговорен партнер.
Заедницата, дури и во класична форма, не била правно лице. Тоа значи дека
заедницата не може да биде сопственик или владетел на имот, должник или

14
Имотно право

кредитор, ниту може да лицитира, да купува и продава, да наемува и закупува и сл.

Понатаму, партнерот немал авторитет да го обврзува другиот партнер или партнери
дури и во работи тесно поврзани со деловното работење на заедницата. Според тоа,
кога партнер влегувал во легален акт со трето лице тој самиот бил афектиран од тој
акт, па така можел да бара права против трета страна. Вообичаено партнерите биле
обврзани заеднички да ги решаваат работите со трета страна. Па така, ако делот на
партнерот во профитите или загубите на партнерството бил пресметан, правата и
должностите што произлегувале од неговите индивидуални трансакции биле
земени предвид. Партнерството можело да се разреши на различни начини: со
еднострана изјава на еден од партнерите (ex voluntate); ако договорениот период за
заедништво истекувал; ако целта за која било формирано заедништвото се
остварила или станала невозможна; ако заедничкиот имот бил изгубен или станал
надвор од промет (commercium). Бидејќи врската меѓу партнерите било лична, со
смртта на еден од партнерите се разрешувала заедницата. Capitis deminutio или
инсолвентност на партнерот исто така може да предизвика распаѓање на
заедницата. По терминација на заедницата партнерите можеле да покренат тужба
actio pro socio еден против друг, или, каде што е можно, actio communi dividundo за
ликвидација и поделба на заедничкиот имот.

4) Договор за полномошно (Mandatum)

Мандатот или договорот за заедништво (mandatum) бил консензуален и двостран
договор кој се темели на согласност меѓу властодавецот (mandator) и
полномошникот (mandatarius) за тоа полномошникот да изврши бесплатно правна
работа во полза на властодавецот. Оваа престација се викала facere. Ако во овој
потфат требало да влезе и трето лице, тогаш договорот се склучувал меѓу третата
страна и полномошникот (mandatarius). Оттука, тој мандат не бил директно дејство.
Првичната должност на полномошникот била да го исполни мандатот соодветно и
да му ги предаде на мандаторот-властодавецот сите бенефити што ги стекнал за
време на извршувањето на должноста. Ако мандатарот-полномошникот не ги
извршел своите обврски, можел да биде тужен со actio mandati. Повремено,
полномошникот можел да влезе во трошоци или да претрпи некаква штета при
исполнувањето на мандатот. За да добие средства од мандаторот за овие трошоци,
тој можел да покрене actio mandati contraria против мандаторот. Бидејќи договорот
за мандат превенствено се темелел на изведување на бесплатна услуга од страна на
пријател од доверба, пријателот, се разбира, бил одговорен само ако направел
измама (dolus). Договорот истекувал кога мандатот ќе се извршел, или кога ќе
поминел периодот за извршување. Понатаму, секоја страна можела да го отповика
договорот, ако извршувањето на мандатот сè уште не бил започнат.

2.4.5. БЕЗИМЕНИ ДОГОВОРИ

Како што беше претходно кажано, римското право знае за ограничен број договори.
Иако секој законски потфат можел да се напрваи преку stipulatio, некои вообичаени
дневни трансакции што биле надвор од нормативните категории на договори
постепено почнале да се сметаат за спроведливи. Терминот „безимени“ или

15
Имотно право

иноминални договори (contractus innominati) е воведен подоцна од страна на

јуристите за да опишат спроведливи договори за реципрочни изведби, кои, за
разлика од препознатливите типови на договори, немале свое име. Најпознати
примери за безимени договори биле трампата или permutatio, каде договорените
страни се согласувале секој да пренесе нешто на другиот во сопственост (на пр.
говедо за коњ); договорот за комисиона продажба (aestimatum), каде
сопственикот – коминтент на стоката ја предава на друго лице комисионер, којшто
се обврзувал да ја продаде стоката, а на сопственикот ќе му ја исплати договорената
цена. Ако се појавел вишок од продажбата, комисионерот си го задржувал. Кога
комисионерот не успевал да ја продаде стоката, тој бил должен да му ја врати
целосно на коминтентот.
Contractus innominati се сметале за неформални, законски неспроведливи
спогодби (nuda pacta) од кои не произлегувале облигации. Ако едната страна го
исполнела својот дел од договорот, а другата не, првиот можел да го возобнови
договорот со законска тужба (condictio ob causam datorum). Како и да е, тој не можел
да ја принуди законски другата страна да ја исполни својата страна од договорот. За
да се спречи потенцијалната неправда што можела да произлезе од овој настан,
преторот можел да даде заштита во одредени случаи со тужба actio in factum, според
која страната која го исполнила својот дел од договорот можела да ја принуди
другата страна да го исполни својот дел од договорот.
Во времето на Јустинијан бил проширен овој преторски систем со тоа што во
сите случаи што вклучувале билатерална трансакција, кои не се конформирале на
типичните и препознатливите категории договори, можела да се примени тужба
actio praescriptis verbis. Оваа општа bonae fidei actio можела да се адаптира на
различни правни ситуации, во кои страната што го исполнила својот дел од
договорот барала реципроцитет и од друга страна.

2.4.6. КВАЗИКОНТРАКТИ
Јустинијан групирал заедно бројни ситуации кои се слични на договори од кои се
создале легално спроведливи облигации „како од договор“ (quasi ex contractu). Некои
од овие биле аналогни на некои посебни договори, додека други личеле на договори
само според тоа што не се деликти. Најважните квазиконтракти биле неповиканото
вршење туѓи работи (negotiorum gestio) и незаслужна исплата (solutio indebiti). Овие
квазиконтракти се создадени не преку согласност меѓу засегнатите страни, туку со
извршување на туѓи работи без претходна спогодба, без да има правна обврска, но
тоа извршување потегнува права за лицето што врши и соодветни обврски за
другото лице.
Negotiorum gestio се појавува кога едно лице (negotiorum gestor) или
неповиканиот вршител на туѓи работи извршувал служба за друго лице (dominus
negotii) или лицето во чија полза била извршена работата без претходна согласност.
Работата што ја вршел неполномошниот застапник можела да биде најразлична:
вистински акт, правен акт, еднократен акт (на пр. поправање на зграда) или
генерално управување со туѓи работи (на пр. станување гарант), сè додека не било

16
Имотно право

незаконско, невозможно или неморално. Gestor морал самоиницијативно да ги

извршува туѓите работи и да дејствува на очекувањето дека тој ќе има законско
право да тужи за надоместок. Negotiorum gestio бил непотполн и билатерален
договор што потекнува од ius honorarium па оттаму се темели на bona fides. Dominus
можел да покрене тужба actio negotiorum gestorum directa против gestor-от за да си ги
обнови приходите што потекнуваат од negotiorum gestio и штетите предизвикани
поради вина на гесторот. Од друга страна, гесторот можел да покрене actio
negotiorum gestorum contraria со која можел да бара компензација за нужните
трошоци што ги направил при вршење на работата или поради штетите што
настанале во процесот.
Незаслужна исплата (solutio indebiti) се појавува кога лицето поради заблуда
платило нешто што не требало да плати. Во таков случај, законот налагал лицето
што добило исплата да ги врати средствата. Враќањето во таков случај може да се
направи преку специјална лична тужба, позната како condictio indebiti. За успешно
спроведување на оваа тужба обвинителот морал да докаже дека тој со bona fide
згрешил и поради заблуда (per errorem) го извел плаќањето. Од друга страна, лицето
што ги добило парите или друг имот, требало да верува со bona fide дека
извршувањето било поради него – инаку ќе се сметало дека извршил кражба
(furtum).

2.5. ДЕЛИКТИ
Модерното право прави разлика меѓу деликт и криминал. Првото е штета причинета
кон друго лице, за која деликвентот мора да стори компензација што следи по
приватна тужба поднесена од жртвата. Од друга страна, криминал е чин (дело) од
страна на физичко или правно лице кое свесно постапува (постапило) во
спротивност со законите и Уставот на територијата на која се наоѓа, и кое ја
продолжува таа активност во сопствена полза. За злочинот следува казна. Во
римското право кореспондира дистинкцијата меѓу delictum и crimen. Терминот
delictum означува противправно дејствие што предизвикува загуба, повреда на
лицето, на имотот, на честа или на угледот на друго лице; деликтот се санкционира
со некаква казна или со други негативни последици што му се заканувале на
извршителот на таквото дејствие, т.е. деликвентот. Зборот crimen, од друга страна,
означувал противправно дејствие што било насочено кон државата. Сепак, римското
право не прави јасна дистинкција меѓу правото за деликти и кривичното право:
правото за деликти покрај тоа што е засегнато со компензација за жртвата, бара исто
така да се изврши казна врз сторителот. Пеналниот карактер на римскиот деликт се
манифестирал на различни начини: прво, сумата која требало да ја плати
сторителот, вообичаено ја надминувала штетата што ја претрпела жртвата; второ,
ако повеќе од едно лице заеднички сториле деликт, секое било одговорно за
стореното дело, односно со едно лице не се разрешувале другите; трето,
одговорноста ex delicto не се пренесувала на наследниците на сторителот, бидејќи
против сторителот немало правило за одмазда. Во римското право, првичната
поента за дистинкција меѓу деликтот и криминалот е таа што во деликтот жртвата

17
Имотно право

можела да направи компензација за штета и да нанесе казна на сторителот преку

покренување приватна тужба во граѓанска постапка, а не преку судење од страна на
државата.
Јустинијан го следи Гај во класифицирањето на главните деликти во четири
категории: кражба (furtum), разбојништво (rapina), повреда на туѓите материјални
добра (damnum iniuria datum) и повреда (iniuria).

2.5.1. FURTUM
Една од најстарите форми на деликти позната во римското право било furtum, кое
генерално се преведува со кражба. Сепак, римскиот концепт за furtum опфаќал многу
поголема содржина одошто модерниот концепт за кражба. Тоа го опфаќа не само
физичкото одземање на туѓата ствар, но исто така и разновидност од дејствија кои
вклучуваат намерно мешање со подвижен предмет без знаење на, или против
волјата на сопственикот на предметот.
Се правела разлика меѓу три видови кражби: furtum rei, furtum usus и furtum
possessionis. Првата, furtum rei, било противзаконско присвојување на туѓа подвижна
ствар. Ова постоело како најчестата форма на кражба. Furtum usus, или кражба за
употреба, се состоела од несоодветно употребување на ствар што припаѓа на друг
каде што стварта била земена од сопственикот за специфична намена и била во
владение на крадецот. Примери за овој вид кражба вклучуваат, кога depositarius-от
кој користел ствар оставена како депозит кај него за свои цели, или commodatarius-
от, кој користел предмет кој му бил даден како послуга за цел која е различна од
онаа за која била изнајмена. Третиот облик на кражба, furtum possessionis, или
кражба на владение, т.е. сопственикот неовластено им го одземал владението на
лицата што имале право да владеат со стварта (на пр. узуфруктуарот или
заложникот).
Понатаму, во Законот на дванаесет таблици кражбата била поделена на јавна
кражба (furtum manifestum) и тајна кражба (furtum nec manifestum). Првиот тип
значи дека крадецот бил фатен на дело, и првично ако тој бил роб, бил камшикуван
и фрлан од Тарпејската карпа. Ако бил ослободеник, бил камшикуван и му бил
предаден на лицето на кое овој му сторил штета како обврзан слуга. Казните
пропишани во Законот на дванаесет таблици почнале да не се употребуваат кога
преторот вовел actio furti manifesti, казнена тужба со која сторителот плаќа
четирикратно од вредноста на украдениот имот. За тајна кражба соодветната тужба
била actio furti nec manifesti, насочена кон двојна исплата од вредноста на украдениот
имот. До вториот век н.е., со клаузула од Дванаесетте таблици, крадецот кој е фатен
како краде ноќе, може законски да биде убиен. Освен actio furti, сопственикот на
украдениот имот можел да покрене и реална тужба за враќање на имотот или
неговата вредност. Една таква тужба е actio rei vindicatio, со која сопственикот можел
да си го бара назад владението над неговиот имот од секој кој можел да го држи
бесправно. Како алтернатива, сопственикот можел да покрене и condictio furtiva, која
тужба се покренувала против крадецот но и против неговите наследници.

18
Имотно право

2.5.2. RAPINA
Rapina (разбојништво) е деликт кој означува противправен акт во кој едно лице
присвоило подвижна телесна ствар што му припаѓа на друго лице, со употреба на
сила/насилно (vis). Овој деликт е институиран како посебен деликт од страна на
перегринскиот претор Marcus Licinius Lucullus во 76 н.е., со посебна тужба (actio vi
bonorum raptorum), чија пресуда гласела четворен износ на вредноста на одземената
или оштетената ствар. Ако биле повеќе од еден разбојник, одговорноста била
кумулативна, така што секој разбојник требало да плати целосна казна. Во
класичниот период жртвата на разбојништво можела да покрене, кумулативно со
actio vi bonorum raptorum, реална тужба, како rei vindicatio, за да си го поврати
украдениот имот или неговата вредност.

2.5.3. DAMNUM INIURIA DATUM

Damnum iniuria datum, или повреда на туѓите материјални добра, се појавува како
посебен деликт со прописите на lex Aquilia, плебисцит кој поминал веројатно во 176
г. пр. н.е. Lex Aquilia бил поделен на три секции или глави. Првата и третата глава се
занимаваат со противправна штета на имот, додека втората глава се занимава со
adstipulator, специјален вид на сигурност или заеднички доверител во постапката
stipulatio. Со текот на времето провизиите од втората глава влегле вон употреба.
Во првата глава на lex Aquilia било пропишано дека за убиство на роб и за
уништување на работен добиток (pecus) деликвентот треба да плати надомест во
висина од највисоката вредност што ја имал убиениот роб или уништениот работен
добиток во текот на последната година; во третата глава било одредено дека во
случај на противправно запалена, скршена или распукана нежива или жива ствар
(освен робови и стадни животни) која припаѓа на друго лице, сторителот треба да
плати надомест на сопственикот во висина од највисоката вредност што уништената
или повредената ствар ја имала во изминатите 30 дена што претходат на деликтот.
Деликтот требало да биде сторен директно од деликвентот, како надворешно
позитивно дејствие – деликтите што настанувале по пат на посредно
предизвикување штета биле санкционирани на друг начин. Тужбата предвидена во
законот на Аквила (actio legis Aquiliae) била мешана тужба, бидејќи тежнеела кон
надоместување на штетата, но и кон казнување на деликвентот.
За време на Царството lex Aquilia го проширил своето поле на дејствување и
бил адаптиран за потребите на едно развиено општество. Овој развој се покажува
преку фактот што тужбата actio legis Aquiliae, што во почетоците им била достапна
само на сопственикот на оштетената ствар или на неговиот наследник, подоцна
станала достапна (вообичаено во форма на преторска тужба - actio in factum или actio
utilis и на други заинтересирани страни кои претрпеле финансиска загуба, како bona
fide possessor, узуфруктуарот, залогодавачот, корисникот и закупувачот. Понатаму,
спротивно на оригиналниот lex Aquilia што обезбедувал правен лек за штета сторена
само на ствари што може да се допрат, а не на лице, во пост-класичното право actio
utilis legis Aquiliae се применувала за штета која е резултат на ранување на слободна
личност. Според тоа, иако човечкото тело не е ствар, paterfamilias или повредената
страна, можела да покрене тужба сама поради сторената штета предизвикана од
ранување.

19
Имотно право

2.5.4. INIURIA
Терминот iniuria, лична повреда, означувал намерно и противправно повредување
на телото, на честа или на угледот на слободна личност. Првенствено немало општ
деликт iniuria, но во Законот на дванаесет таблици се претставени разновидни
специфични случаи во кои се понудени правни лекови за напади на правата на
личноста до личниот интегритет. Според тоа, за membrum ruptum или осакатување
или перманентен инвалидитет на екстремитет, жртвата можела да ја нанесе истата
повреда освен ако не направи компромис. За скршена коска os fractum, казната била
300 асови (бакарни пари) ако жртвата била слободен маж, 150 ако е роб. За помали
повреди казната била 25 асови. Девалвацијата на парите направила казните да
бидат апсурдно ниски, така што во третиот век пр. н.е. преторот вовел actio
aestimatoria iniuriarum, казнена тужба преку која жртвата можела да бара сума
соодветна на околностите на случајот. Во почетоците тужбата била посебна за секој
случај, но во подоцнежниот период, таа станала апликативна за сите случаи на
iniuria. Истовремено, серија од едикти предизвикале експанзија на значењето на
iniuria, така што биле вклучени не само физички навреди, туку и повреди и навреди
врз честа или угледот. Деликтот iniuria морало да биде сторен намерно и
промислено и требало да биде противправен во смисла дека бил сторен без да има
препознатливо оправдување или одбрана. Деликтната одговорност за iniuria можела
да се создаде директно или индиректно, на пример со навредување на нечија жена,
деца или други зависни лица од таткото, со тоа што повредата е сторена индиректно
на сопругот, таткото или господарот.

2.5.5. ПРЕТОРСКИ ДЕЛИКТИ

Претходно спомнатите деликти се сметало дека припаѓаат на ius civile а преторските
интервенции биле насочени само за надополнување или подобрување. Сепак,
преторот отишол понатаму што вовел нови тужби за некое однесување за кое во ius
civile не постоеле одредби. Случаите за кои биле воведени такви тужби се
нарекувале преторски деликти. Имало бројни такви деликти, но најважната е
стравот (metus) и измамата (dolus).
Metus бил деликт што се состоел од противправни дејствија од физичка
природа и противправни дејствија од психичка природа или од страв предзивикан
од некое лице да се наведе да направи некое правно дејствие што инаку не би го
направило. Ако правното дејство на кое било принудено лицето потекнувало од ius
civile, стравот немал ефект на него и дејството останува совршено валидно врз сите
основи. За да ја исправи оваа незадоволителна ситуација, преторот интервенирал и
се создале бројни правни лекови кои биле достапни за лицата кои биле жртви на
metus, со претпоставка дека силата или заканата за употреба на сила била од таква
природа што разумна личност би се плашела од заканувачка опасност за неговата
личност, имот или семејство. Според тоа, лице принудено со metus да склучи правно
дејствие што потекнува од ius civile можел да се послужи со exceptio metus causa како
одбрана против секое лице кое бара профит од правното дејство во прашање. Таму
каде што правното дејствие било веќе извршено и загубата била претрпена како
резултат од дејството, преторот му овозможил на оштетеното лице restitutio in
integrum со што оштетеното лице можело да бара ресторација на правната ситуација

20
Имотно право

што постоела пред склучувањето на правното дејство поради страв. Многу посилен
лек бил actio metus causa, пенална тужба која се применувала секаде каде што некој
ќе претрпел финансиска загуба како резултат на страв и со која се пропишувало
четирикратна исплата од вредноста на загубата. Со воведувањето на оваа тужба кон
крајот на републиканскиот период, metus веќе бил правно признат и независен
деликт.
Dolus бил приватен деликт што настанувал со измама на содоговорувачите во
моментот на склучување на договорот или со несовесно однесување кон него во
текот на траењето на облигациониот однос. Како во случајот со стравот, dolus не ја
обезвреднува правната трансакција што произлегува од ius civile и жртвата немала
правен лек против измамникот. Но, во првиот век пр. н.е. преторот интервенирал и
обезбедил приговор за измама (exceptio doli) на лицето кое било измамено да склучи
правна трансакција, како одбрана против тужба што била насочена кон
принудување на таква трансакција. Кога договорот бил извршен и загубата веќе
била претрпена, преторот обезбедил restitutio in integrum на измамената страна. Овој
правен лек бил асимилиран во рана фаза со actio doli и dolus добил статус на
независен деликт. Тужбата actio doli можела да се примени секогаш кога некој ќе
претрпел финансиска загуба како резултат на измама и барал да му се врати
загубата. Треба да се забележи дека оваа тужба била супсидијарна (actio subsidiaria)
бидејќи можела да се примени само ако не бил достапен друг правен лек.

2.4.6. КВАЗИ-ДЕЛИКТИ
Терминот квазиделикт (quasi-delictum) означувал противправен акт што не се
класифицирал како деликт, но кој создавал облигација меѓу оштетената страна и
сторителот, дури и сторителот да не бил виновен.
Јустинијан набројува четири видови противправни актови под насловот
квазиделикти: (1) судија што намерно или немарно ќе пресуди погрешно (iudex qui
litem suam facit, што буквално значи „судија кој си прави своја пресуда“), тој бил
одговорен за страната на која лошо ѝ пресудил; (2) жителот на живеалиштето бил
одговорен дупло за штетата предизвикана од она што било фрлено или истурено од
живеалиштето (дури и без знаење) на јавно место (res deiectae vel effusae); (3)
жителот на живеалиштето бил сметан за одговорен кога нешто висело и можело да
падне или било поставено на таков начин, што преставувало опасност за минувачите
(res suspensae vel positae); (4) и на крај сопственикот на брод или сопственикот на
гостилница или јавни штали, бил одговорен за каква било кражба или штета на
имотот на нивните клиенти, што ја сториле нивните робови или вработени, или, во
случајот со гостилничарот, на постојаните резиденти.

2.5.7. НОКСАЛНА ОДГОВОРНОСТ - ACTIONES NOXАLES

Кога синот in potestate или робот ќе сторел деликт без знаење на paterfamilias или
господарот, жртвата можела да покрене тужба што произлегува од деликт против
таткото, т.е. господарот, во форма на actio noxalis. Кога таква тужба била покрената,
paterfamilias или господарот имал две можности: можел да го однесе сторителот кај
оштетената страна (noxae deditio); или, да се брани од тужбата самиот, така што во

21
Имотно право

случај на осудување, да ја плати казната или штетите што се наведени во тужбата.

Специјална форма на actio noxalis била actio de pauperie, тужба што под одредени
околности се покренувала против сопственик на животно. Кога животното
дејствувало спротивно на својата природа и предизвикувало штети во услови во кои
сопственикот не можел да биде сметан за виновен, жртвата можела да покрене actio
de pauperie против сопственикот. Сопственикот тогаш имал можност или да плати за
штетата или да го предаде животното.

22
Имотно право

3. НАСЛЕДНО ПРАВО
Како што претходно беше забележано, римските правници го сметале наследното
право како дел од имотното право, бидејќи наследувањето било осмислено како
начин за стекнување сопственост на имотот во целина (per universitatem =
универзална сукцесија или општо наследство), или стекнување сопственост над
одделни ствари (singulae res = сингуларна сукцесија). Бидејќи во наследство не
поминувал само имотот, туку и долговите и облигациите, законот за наследство се
разгледува како посебен дел од имотното право.4
Иако има малку докази за потеклото на римското наследно право, тоа
несомнено се развило во релативно рана фаза од правната историја и било тесно
поврзано со институцијата семејство. Hereditas (оставина) во римското право
претставува оригинална форма на наследување по смртта и се сметала за природна
експресија на континуитетот и солидарноста на раното патријархално семејство; во
процесот на наследување се инволвира идентификација на наследниците со
починатите за религиозни и економски цели. Законот на дванаесет таблици
препознавал законски наследен ред (интестатски) и тестаментално
наследување. Правилата на интестатска сукцесија (successio ab intestato)
одлучувале кој ќе биде наследник кога оставителот самиот не покажал како треба да
биде дистрибуиран (поделен) неговиот имот по неговата смрт. Правилата на
тестаменталното наследување (successio ex testamento), од друга страна, почнуваат
да се применуваат кога оставителот (тестаторот) за време на животот, на формално
пропишан начин, вообичаено преку изјава на волјата, правел планови за
распределување на својот имот по смртта. Кога римското општество еволуирало,
тестаменталната сукцесија добила поголемо значење одошто интестатската
сукцесија, бидејќи преовладувал ставот дека секој разборит Римјанин којшто
размислува правилно, треба да направи план за распределба (devolutio) својот имот
по пат на волја.

3.1. ЗАКОНСКИ НАСЛЕДЕН РЕД

(ИНТЕСТАТСКА СУКЦЕСИЈА)
Римското право знае за три главни системи на интестатска сукцесија: (1) системот
на старото цивилно право, кој иако бил предмет на некои модификации, останал
формално на сила сè до времето на Јустинијан; (2) преторскиот систем, кој се
наметнал над првиот; (3) еден нов систем со кој Јустинијан ги заменил обата
система, кој претставува основа на модерното наследно право во земјите со
континентално право.

4 Големата значајност на наследувањето во старо време потекнува од врската со религијата: се

сметало за нужно некој да го заземе местото на починатиот, преземајќи ги должностите поврзани со
семејните религиозни обреди. Со текот на времето, се појавиле понатамошни прагматични потреби;
имено, доверителите морале да имаат податоци за тоа кој ги наследил долговите на нивниот
должник.

23
Имотно право

Законот на дванаесет таблици го поставил законскиот наследен ред: први се

sui heredes, потоа proximi agnati и на крај се gentiles.
Слободно родените, кои се sui heredes, т.е. оние што биле под potestas на
починатиот и станале sui iuris по неговата смрт, го сочинувале првиот законски
наследен ред.5 Sui heredes морале да наследат без разлика дали сакаат или не, па
затоа се нарекувале уште и heredes sui et necessarii. Ако немало sui heredes, тогаш
имотот се пренесувал на најблиските агнатски роднини (proximi agnati), т.е. тие што
се во сродство со починатиот од машката страна и биле под potestas на заеднички
paterfamilias. Најблискиот сродник наследувал и ги исклучувал од наследство оние
што биле понатаму во редот. Во случај кога имало повеќе од еден агнат на исто ниво
сродност, имотот на оставителот се делел per capita, т.е. секој од нив задржувал
еднаков дел. На пример, ако имало двајца браќа, секој од нив задржувал еднаков дел
и ги исклучувале внуците и внуките на оставителот поврзани со сродство преку
починат трет брат. Поинаку од sui heredes, следниот наследен ред: proximi agnati
можеле законски да одбијат да го прифатат наследството, па оттука се опишуваат
како heredes voluntarii; во тој случај оставината преминувала на втората низа од
најблиски агнати.
На крај, ако немало ниту sui heredes ниту proximi agnati, имотот се пренесувал
на родовската заедница (gens) на оставителот, односно група семејства што тврделе
потекло од заеднички предок и биле поврзани меѓусебе (gentiles) врз основа на
одредени заеднички интереси.
Како што се развивало римското општество, системот на законски наследен
ред елабориран на Законот на дванаесет таблички, се покажал неадекватен во
повеќе аспекти. Поради тоа, преторите, со серија едикти, постепено развиле нов
систем на законски наследен ред, кој содржи четири групи наследници:
(1) Прв наследен ред: децата на оставителот (вклучувајќи ги
еманципираните деца и посвоените деца);
(2) Втор наследен ред: оние што се legitimi, т.e. тие лица што можеле да
наследуваат во согласност со Законот на дванаесет таблици (sui heredes, proximi
agnati, gentiles);
(3) Трет наследен ред: крвните роднини до шесто колено (proximi cognati);
(4) Четврти наследен ред: мажот или жената, т.е. преживеаниот брачен
другар.
Иако оние што ја пишувале Јустинијановата кодификација го задржале
преторскиот законски наследен ред во почетокот, Јустинијан во подоцнежните фази
на неговото владеење претставил комплетно нов систем преку две важни законски
одредби (Novellae 118 и 127). Според новиот систем, наследниците (descendentes) на
починатиот биле првите што наследувале, без разлика дали биле во сродство преку
машка или женска линија. Ако нема директни наследници, имотот се пренесувал на
асцедентите (adscendentes) и на браќата и сестрите на починатиот. Ако немало
членови на втората група, најблиските други колатерални (странични) роднини

5Ако ослободеникот починал без тестамент, тогаш во прв ред го наследувале неговите sui heredes, но
ако немал директни наследници, тогаш патронот го наследувал.

24
Имотно право

наследувале per capita. На крај, иако не било изречно востановено, се чини дека ако
немало крвни сродници, преживеаниот брачен партнер можел да наследи сè. Ако
починатиот немал законски наследници, имотот се префрлал на царската благајна
(fiscus).

3.2. НАСЛЕДУВАЊЕ ПРЕКУ ТЕСТАМЕНТ

(ТЕСТАМЕНТАЛНА СУКЦЕСИЈА)

Законот за тестаментална сукцесија се состоел од правила поврзани со правењето на

валиден тестамент, кој претставувал лична, формална и свечена изјава на волја на
оставителот за тоа кому да му припадне и како да се распредели неговиот имот по
смртта.
Најраниот облик на тестамент познат на римското право бил testamentum
calatis comitiis, кој бил содаден на строго формален начин во comitia calata,
специјален собир на народните собранија, кои се правеле два пати годишно за оваа
намена. Првобитно собранието требало да го одобри тестаментот во форма на
легислативен акт, но во подоцнежните времиња улогата на луѓето во овие случаи
била ограничена на сведочење на релевантната процедура.
Друга рана форма на тестамент била testamentum in procinctu: желба
создадена преку усна изјава од страна на војниците пред нивните другари-војници,
непосредно пред битка. Обете форми на тестамент станале застарени и влегле во
мирување кон крајот на Републиката.
Трета форма на тестамент што се појавила во раниот период на римската
држава, но продолжила да се користи за релативно долг период бил testamentum
per aes et libram, кој се развил од праксата на употребување модифицирана форма
на манципација. Тестаментот per aes et libram се состоел од формален трансфер
(преку манципација) на имотот на оставителот на „купувачот“ (familiae emptor) со
усни инструкции како емпторот да го подели имотот меѓу лицата назначени како
наследници по смртта на оставителот. Во раниот закон купувачот (т.е.
ополномоштеното лице) стоел на местото на наследникот и можел, теоретски, да го
управува имотот на каков сака начин, како да е наследник. Во подоцнежната римска
држава, ополномоштеникот се сметал само за извршител на волјата на оставителот
и можел да биде задолжен од корисниците да ја ефектуира волјата. Релевантната
процедура била модифицирана од преторот во подоцнежната републиканска доба:
ако бил создаден пишан тестамент со печати на оние што се нужни за манципација
(т.е. familiae emptor, libripens и пет сведоци), тогаш преторот ѝ гарантирал владение
на личноста назначена како наследник.
Во доцното Царство бил создаден testamentum tripertitum, кој станал главна
форма на тестамент во времето на Јустинијан. Оваа форма се вика трипартитна,
бидејќи нејзините барања доаѓаат од три различни извори: ius civile, според кое се
бара целиот тестамент да биде создаден одеднаш и во исто време во присуство на
сведоци; ius praetorium, според кое тестаментот треба да биде запечатен од седум
сведоци; и империска легислација, која одредувала дека оставителот и сведоците

25
Имотно право

треба да напишат секој посебно subscriptio, т.е. кратка формална изјава на

тестаментот поради идентификација.
Терминот testamenti factio означувал правна способност на лицето да создаде
валиден тестамент под римскиот закон. Оригинално само машките граѓани можеле
да состават тестамент, но во подоцнежното право перегрините со ius commercii и од
времето на Август и жените, можеле да дејствуваат како оставители. Оставителот
требало да биде sui iuris, да има надминато пубертет и да има здрав разум. Во основа,
секој римски граѓанин можел да си именува наследник, малолетник или
полнолетник, sui iuris или alieni iuris, со здрава памет или нездрав. Понатаму,
робовите на римските граѓани, исто така можеле да добиваат наследство преку
тестамент од господарот. Кога оставителот го назначувал својот роб за наследник,
робот станувал слободен и бил задолжен како heres necessarius да го преземе
наследството. Ова се случувало кога оставителот сакал да го ослободи робот, но исто
така кога имотот на оставителот бил заглавен во долгови, кои не сакал да ги предаде
на своите законски наследници. Од друга страна, ако робот на друго лице бил
назначен за наследник, робот можел да прифати само ако неговиот господар го
советува така, кој всушност го добива наследството. Одредено време во историјата,
на жените им било ограничено правото да наследуваат, но оваа рестрикција почнала
да се занемарува за време на Принципатот. Неопределни лица (personae incertae) не
можеле да наследуваат воопшто и оваа категорија ги опфаќала оние чиј правен
идентитет не можел прецизно да се детерминира во умот на оставителот.
Првобитно, ова значи дека правни лица, како државата, општината и религиозните
или добротворните организации не можеле да бидат назначени како наследници,
ниту лице кое не е сè уште родено во времето кога тестаментот бил создаден
(postumi). Со текот на времето, дисквалификацијата на посмртчињата била
остстранета преку модификација на забраната за институција на personae incertae.
За да се избегне опасноста од умирање без ефективен тестамент, оставителот
можел да назначи супститут – замена, или линија на супститути, да наследат во
случај назначените наследници да не можат да наследат. Каде што назначениот
наследник бил suus heres на оставителот и малолетник, тестаментот бил пишуван
така што субститутот би презел дури и назначениот наследник да презел, но умрел
пред да стигне пубертет.
Освен назначување наследник, во тестаментот можеле да се содржат легати,
фидеикомиси и назначување тутори (tutores).
Легат (legatum) било тестаментална сингуларна сукцесија, односно кога
оставителот со еднострана изјава му наредува на наследникот на товар на имотот
стекнат со наследство, да му даде некоја точно утврдена ствар (res singulae) на трето
лице (кое не е наследник), кое се нарекува легатар (legatarius). 6 Легатарот, за

6Во D. 30. 116 легатот се дефинира како „намалување на наследството каде што оставителот упатува
дека нешто, кое инаку е дел од наследениот имот на наследникот, треба да оди кај трето лице.“ Види
исто Inst 2. 20. 1: „Легат е вид подарок оставен од починатото лице.“ Интересно е тоа што и Јустинијан
и Гај го делат истото мислењње дека легатот не спаѓа во областа на Наследното право, бидејќи не е
форма на стекнување сопственост на ствар per universitatem. Но, бидејќи темата за легати е тесно
поврзана со тестаменталната сукцесија, тие сметале дека може да ги стават како потподелба на
наследното право. Види G. 2. 191 и Inst 2. 20 pr.

26
Имотно право

разлика од уноверзалниот наследник, не можел да ги преземе и долговите на

оставителот.
Легатите, како и институцијата наследство, требало да бидат создадени со
употреба на специјални формални зборови; тие биле од различен вид, во зависност
од зборовите што се употребувале. Два најзначајни видови легати биле legatum per
vindicationem и legatum per damnationem.
Legatum per vindicationem се употребувал за да се направи легатарот
сопственик на работата веднаш по смртта на оставителот и без интервенција на
наследниците. Ова право на легатарот било заштитено со тужба rei vindicatio, која се
покренува за сопствеништво.
Legatum per damnationem, кој е можеби најважниот облик на легат, има
многу поширока содржина. Со помош на оваа форма легатарот со тужба: actio ex
testamento можел да бара извршување на легатот од наследникот, бидејќи по смртта
на оставителот лагаторот не се здобивал автоматски со имотот кој му го легирал
оставителот. Ефектот од оваа тужба е тоа што легатарот бил во речиси иста положба
како кредиторот во однос на имотот на починатиот.
Фидеикомис (fideicommissum)7 било неформална молба што оставителот ја
упатувал до наследникот, кој се вика фидуцијар (fiduciarius), за да тој, на товар на
наследството му даде или му стори нешто на трето лице, кое се нарекува
фидеикомисар (fideicommissarius). Во времето на Републиката фидеикомисите не
биле законски обврзни, туку биле оставени на сосвеста на наследникот. Тие се
употребувале првенствено за да се одбегнат извесни рестрикции во законот за
наследство поврзани со институцијата на наследници и легати. Во времето на Август
тие добиваат сила на закон во некои случаи, преку употреба на вонредна постапка
што се одвивала пред специјално назначениот претор (praetor fideicomissarius).
Во некои ситуации се правеле неформални документи кодицили (codicilli), кои
давале упатства за распределување на имотот на починатиот. Истите имале
законска сила. Имало два типа кодицили: codicillus testamento confirmatus - кодицил
потврден со тестамент и codicillus testamento non confirmatus – независен кодицил.
Во првиот тип кодицил можела да се ефектуира секоја желба во тестаментот, освен
назначување наследници и одземање наследство, додека со вториот тип можело да
се формира само fideicommissa. Во времето на Јустинијан кога легатите и
фидеикомисите биле ставени под ист наслов, легатите исто така можеле да се
остварат преку таков кодицил.

7 Фидеикомис е завештување со доверба, донесено со молба, а не со законско решение.

27