Римските правници го поделиле правото на јавно и приватно право.

- Јавно право ( Ius publicum ) било означено како збир на правни правила што се
однесуваат на правната положба на римската држава.
- Приватното право ( Ius privatum ) ги содржело правните правила што ги регурилае
односите меѓу физичките или правните лица.
Приватното право се делело на три дела:
1. Ius quod ad personas pertinet - личното право
2. Ius quod ad res pertinet – имотно право
3. Ius quod ad actiones pertinet – процесно право

Периодизација на римската држава и римското право

1. Прв период - период на старата римска патрициско-плебејска држава и старото римско

право - ius civile ( од создавањето на римската држава до установувањето на магистратурата
на преторот перегрински – од 754 до 242 п.н.е)
2. Втор период – период на класичната робовладетелска држава и хонорарното и класичното
римско право ( од установувањето на магистратурата на преторот перегрински до едиктот на
императорот Каракала – 242 пне до 212 од н.е)
3. Трет период – период на централизирано-бирократска и апсолутистичка држава и
единствено императорско римско право или посткласично право ( од едиктот на Каракала до
пропаста на Западното римско царство или до смртта на Јустинијан – од 212 до 476 или до 565
н.е )

Гентилно уредување

Генсот претставува затворена, натурална стопанска заедница на потомци од некој

легендарен херој или на други лица кои по пат на посвојување биле примени во
генсот. На подрачјето на Рим постоеле 300 генсови. На чело на генсот се наоѓал
старешина ( pater gentes) кој заедно со советот од сите машки гентили управувале со
генсот.
Пропаѓање на гентилното уредување

Причини за пропаѓање на гентилното уредување се:

1. Распаѓање на генсот на семејни заедници
- Развитокот на средствата за производство довело да опстанат само помали групи
производители од генсот. Тоа биле агнатските семејства под власта на ( pater familias )-
шефот на семејството, кој ги имал сите овластувања во семејството. Слободните
членови на семејството биле ( alieni iuris ) и тие биле под власта на шефот на
семејството.
2. Патрони и клиенти
- Римските семејства се делеле на богати и сиромашни. Припадниците на богатите
семејства уживале посебен углед и се нарекувале патрони, додека неугледните
семејства биле сиромашни и се нарекувале клиенти
3. Патриции и плебејци
- Патрициите биле потомци на највидните римски родови и ги вршеле најважните
државни служби, додека плебејците се масата на сиромашното население.
4. Ропство
- Во почетокот робовите биле затвореници кои биле убивани, а потоа биле вклучувани
во процесот на производство и биле претворани во робови.

Органи на власта во периодот на Кралството или воената демократија

1. Куријатски комиции
- Тие биле вид римско собрание. Право на глас во куријатските комиции имала секоја
курија, а одлуките се донесувале со мнозинство на гласови на куриите. Овие собранија
биле свикувани од кралот ( rex ). За време на ваканција на престолот кралот бил
заменуван со ( interrex ), кој бил избран од редот на сенаторите.
2. Сенат
- Сенатот бил типичен орган на родово-племенско уредување. Негови членови биле
старешините на генсовите. Надлежност на сенатот било: да го советува кралот, да ги
ратификува решенијата на собранијата, да организира и подготви избор на нов крал.
3. Rex
- Тоа било кралот. Тој бил избран за доживотен водач на племенскиот сојуз со
овластување на врховен војсководач, свештеник, судија и шеф на заедницата.

Центуријатски комиции и трибуси

1. Центуријатски комиции
Со цел во војската да се вклопи населението надвор од генсот, кралот Сервиј Тулиј ги
поделил римските граѓани на 5 имотни реда со одреден број чети т.е центурии.
Првиот ред го сочинувале најбогатите кои можеле да се самовооружат и биле
разредени на 80 центурии. Исто так првиот ред ги вклопувал и коњичките центурии
кои биле 18 на број, бидејќи во тоа време коњот бил скап и него можеле да си го
дозволат само најбогатите. Граѓаните од 2, 3 и 4 ред биле распределени по 20
центурии. Последниот 5 ти ред имал 30 центурии, а оние кои немале ни минимум
приходи немале обврска да служат војска туку учествувале во помошни единици
доколку сакале да учествуваат при поделба на пленот.
Реформата на Сервиј Тулиј го распределила народот на 194 центурии.
Гласањето започнувало со најбогатите т.е коњаниците, потоа 1 ред и натаму другите
редови се додека не се добиело мнозинство.
2. Трибуси
- Трибусите биле административно-територијални единици под раководство на трибун
кој бил должен да прибира давачки од жителите на трибунот. Тој служел за врзување
на жителите со државата според местото на живеење или домицилот.
 Внатрешни и надворешни судири во раната република
- Борба меѓу патрициите и плебејците-

1. Борба за економски права

- По изгонувањето на етрурските кралеви во Рим завладеал глад.
Тогаш плебејците се задолжувале кај патрициските лихвари. Доколку долгот не им бил
навремено вратен на патрициите, плебејците биле мачени, убивани и продавани во
ропство ( trans Tiberium ). За нивно решавање дошло до ограничување и укинување на
правото на доверителите да земаат камати, потоа плебејците добиле можност да се
ослободат од долгот доколку стапат во римските легии и учествуваат во освојувачките
војни. Друг проблем кој предизвикувал незадоволство на плебејците била желбата да
станат сопственици на земјиште. Овој проблем бил решен со поделбата на земјиштето
кое влегувало во ( ager publicus – јавно земјиште) и основање колонии на римските
граѓани.
2. Борба за политички и други права
- На почетокот плебејците имале само едно политичко право и тоа било ограничено
право на глас во центуријатските комиции. Поради тоа донесен е законот на 12
Таблици пришто плебејците биле изедначени со патрициите во областа на имотното и
семејното право. Потоа започнала борбата на плебејците за избор во сенатот и
магистратурите, пришто успеале да бидат избрани за квестори, потоа за конзули и
цензори. По нивната успешна борба се создале патрициско-плебејски семејства
наречени нобили кој поради богатството имале монопол во државните служби.

Државното уредување во времето на раната република

-Народни собранија и Сенат-
1. Куријатски комиции
- Куријатските комиции во времето на раната република одлучувале во семејно-
правните и наследно-правните односи. Власта им била давана на највисоките
магистратури.
2. Центуријатски комиции
- Центуријатските комиции ги свикувале највисоките магистрати три недели пред
состанокот. Во тоа време се претресувал дневниот ред. Формалностите на денот на
одржување се состоеле во испраќање стража на Јаникул и испитување на волја на
боговите.
3. Трибутски комиции
- Трибутските комиции биле собрание чија организација и дејност се базирале на
поделбата на Рим на управно-територијални единици. Запишувањето во трубис
зависело од тоа дали поединецот имал или немал земја.
4. Concilia plebis tributa
- Concilia plebis tributа било собрание на плебејците кое во кое што само тие имале
право на глас. Решенијата се нарекувале plebiscista и биле задолжителни само за
плебејците.
 Сенатот во раната република

Сенатот во раната република бил државен орган составен од 300 највидни патриции, а
исто така пристап имале и плебејците. Членовите на сенатото биле групирани како
сенатори од: конзулски, преторски, цензорски и едилски ранг а сите други биле без
овластување.
Решенијата што ги донесувал Сенатот биле:
- senatus consultum – тоа биле препорака упатена до магистратите и немале
задолжителна сила
- senatus auctoritas – тоа било решение со кое Сенатот ги усвојувал изгласаните закони
и други акти. Во случај на крајна опасност за римската држава, со донесување на
senatus consultum ultimatum завладувала вонредна состојба за да се зачува
владејачкиот поредок.

Магистратури во рана Република

Покрај двајца конзули биле воведени и органи на кои им била доверена грижата за
одделни сектори на државни работи. Тие лица се нарекувале магистрати, додека
секторите се нарекувале магистратури.

Редовни патрициски ( патрициско-плебејски) магистрати

- cum imperio
1. Конзули – поранешните кралеви биле заменети со двајца конзули избрани од
центуријатските комиции. Во почетокот тие биле избрани од редот на патрициите а
потоа и од плебејците. Конзулите биле административни, судски и наредбодавни
органи.
2. Претори – кога во конзулатот се избирало и лице од плебејската средина се
воведувала нова магистратура – претор кој управувал со градот во време на отсуство
на конзулите.
- cum potestate
1. Цензори – должност на цензорите им била да го спроведуваат цензусот, да ги
составуваат даночните и воените списоци.
2. Курулски едили – тие биле вид полициски органи должни да се грижат за
одржување на јавен ред и мир и решавање на споровите во трговијата на стоки и
робови.
3. Квестори – најпрво тие биле истражни и помошни органи на конзулите а потоа се
зацврстиле како благајници, чувари на државната архива.
4. Свештенички колегиум – за вршење на религиозни обреди се грижеле свештеници кои биле
под јурисдикција на највисокиот свештеник ( pontifex maximus )
5. Помошни колегиуми – лица задожени за ковање пари, луѓе кои го чистеле градот,
задолжени за одржување на патиштата.
 Вонредни патрициски ( патрициско-плебејски) магистратури

1. Диктатор – Кога опстанокот на римската држава бил во прашање се поставувал

диктатор. Неговата должност траела додека не помине опасноста. Тој имал суверена
власт на целата римска држава.
2. Magister equitum – Тој бил заповедник на коњаницата кој бил под власта на
диктаторот. Со престанување на функцијата на диктаторот престанувала и неговата.
3. Praefectus urbi – конзулот што последен ќе го напуштел Рим именувал управник на
градот со овластување да го одржува нормалното функционирање на животот во него.

Плебејски магистратури

1. Трибуни – Тие биле водачи на плебсот кои ги штителе плебејците. Тие биле избрани
за време од 1 година . Најпрво се избирле 2 а подоцна 10 трибуни.
2. Плебејски едили – Тие биле помошни органи на трибуните. Плебејските едили биле
задолжени за приредување јавни игри, за одржување на редот, за снабдување на
градот и за надзор на пазарот.

Извори на правото
- Непишани правила ( ius non scriptum )

1. Период на обичајни правила за поведение

- Римски изрази за обичајните правила биле mores maiorum. Тие биле правила за
поведение настанати со долго повторување. Спрема недисциплираните поединци се
применувале најразлични казни, а најтешката била протерување од генсот.
2. Период на римско обичајно право
- Периодот на римско обичајно право настанува со класно раслојување на римското
општество. Обичајните и правните правила влегувале во религиското право ( fas ), а
подоцна настанало и световното право ( ius )
- Пишани правила ( ius scriptum)-

Пишаните правила настанале кога обичајното право било запишано и се применувало.

Така настанал Законот на 12 таблици.
1. Закон на 12 таблици
- Тоа е збирка закони која претставува значајна кодификација на римското цивилно
право.
2. Закони ( leges )
- Законите биле задолжителни правни правила кои во одредена постапка ги
донесувале римските комиции. Во нивната содржина има 3 дела.
- I дел бил praescriptio и тој бил увод кој ги содржел податоците за предлагачот на
законот, денот, местото на заседувањето и гласањето
- II дел бил rogatio и тој бил предлог на магистраторот
- III дел бил sanctio и овај дел ја предвидувал санкцијата на прекршителите на законот
3. Одлуки на Concilia plebis ( plebiscita )
- Plebiscita биле апстрактни и општозадолжителни правила за поведение кои се
изгласувале на плебејски собранија.
4. Едикти на магистратите
- Римските магистрати издавале наредби до граѓаните кои се нарекувале едикти.
Преку нив се дополнувал, исправал и применувал правниот поредок и се создавало
ново право познато како хонорарно или магистратско право.

Општи белези на старото римско право

- Старото римско право било примитивно бидејќи долго време немало пишано право.
- Старото римско право е конфузно а тоа се огледува во испреплетувањето на
правните, моралните и обичајните норми;
- Старото римско право било строго формалистичко ( било запишано )
- Старото римско право било конзервативно;
- Старото римско право било сурово а тоа се согледува преку казните;
- Старото римско право било строго персонално бидејќи важело само за римските
граѓани.
Принципат

Периодот на олигархија претставува период на жестоки борби. Борбата за реформи,

државните удари, граѓанските војни, востанија и ослободителните движења биле
сериозна опасност за опстанокот на римската држава. Спас се нашол во
обединувањето на робовладетелите и поделба на власта помеѓу нобилите и
еквесторите. Оваа идеа ја реализирал Октавијан еден од триумвирите и адоптивен син
на Цезар. Поради тоа сенатото го прогласил за Август ( возвишено, боженствено). Бил
избран за конзул, проконзул, трибун и ја носел титулата Caesar. Тој бил прв член на
сенатот – princeps senatus и бил избран за pontifex maximus- врвен свештеник.

Помошни органи и установи на принцепсот

1. Concilium princeps
- Го сочинувале најистакнати сенатори и еквестори кои имале правничко знаење и
искуство и го советувале принцепсот при донесување важни одлуки.
2. Fiscus caesaris
- Тоа била благањата на принцепсот во кои влегувале средствата од сенаторските
провинци, приходите од воениот план и контрибуциите.
3. Praefectus praetorio
- Тоа се преторијанските перфекти кои биле команди на 9 кохорти војска. Тие го
заменувале принцепсот и нивните одлуки важеле исто како да ги донел принцепсот.
4. Канцеларии на принцепсот
- Во канцелариите на принцепсот се подготвувале одлуките на принцепсот во доменот
на разни области од животот.
 Развитокот на правната наука и изворите на правото во
класичната римска робовладетелска држава

Поделбата на трудот на мануелен ( се занимавале робовите ) и интелектуален ( се

занимавале робовладетелите) придонело во Рим да се развијат: книжевноста,
филозофијата, уметноста а особено правото, реториката и воените вештини.
Развојот на правната работа во Рим започнува со Тибериј Корунканиј.
Римските правници – јуриспруденти пишувале дела во кои биле содржани правни
максими, поими како и практични и апстрактни правни случаи.
Биле пишувани учебници со цел да се едуцираат младите студенти по право.
Делата на римските правници се вистински ризници и истите се создадени преку
анализа на воочените проблеми, утврдување на терминологијата и образложени
заклучоци.

Император – Dominus ac deus ( господар и бог)

Периодот на принципатот е означен како дијархија односно владеење на двајца. Тоа

бил период на поделба на власта меѓу сенатот и принцепсот. Но со слабеењето на
сенатот и јакнењето на принцепсот настануваат промени во државното уредување.
Најдоминантен орган на власта бил императорот кој бил апсолутен монарх. Неговата
власт била неограничена а неговото самоволие било закон. Борбата за престолот и
честото менување на императорот довеле до нестабилност, па затоа Диоклецијан ја
поделил власта на 4ца ( тетрархија ).
Но со таа поделба не опстанала па затоа Константин повторно воспоставил единствена
империја и ја преселил престолнината во Константинопол. Дефинитивно империјата
била поделена на два дела по смртта на Теодосиј при што на синот Аркадиј му ја
доделил власта на Исток а на синот Хонориј власта на Запад.

Централни државни органи

1. Највисоките органи кои му помагале на императорот биле:

* Quaestor sacri palati – овие органи биле во положба на секретар;
* Comes sacrarum largitionum – тоа била државната благања;
* Comes rerum privatorum – тоа биле императорските приватни имоти;
* Magister officiorum – тоа бил бирократски службеник;
2. Consistorium sacrum – тоа бил светиот совет чии членови биле највисоките државни
службеници
3. Magistri militum – тоа биле команданти на војската, иако врховната команда ја имал
императорот
 Римски кодификации пред Јустинијан

Најраната кодификација е Законот за 12 таблици.

1. Codex Theodosianus
- Тоа е првата официјална кодификација на законите кои биле собрани од почетокот на
владеењето на Константин Велики до Теодосиј;
2. Novelae leges
- Тие биле дополнување на Теодосиевиот кодекс;
3. Constitutiones Sirmondi
- Содржи 16 конституции од црковно-правна содржина

Кодификација на Јустинијан

Императорот Јустинијан ( 527-566 ) е последниот римски владател кој ги обедини

најголемиот дел од Источната и поранешната Западна римска империја. Кога тој
увидел дека државата се заснова не само на силата на оружјето туку и на правото,
решил да изврши кодификација на римското право и тоа:
- изворите што ги содржеле правата и изворите што ги содржеле законите.
Тој особено сакал да ги отстрани разликите меѓу старото римско право ( ius vetus ) и
новото римско право ( ius novum ).
Работата врз кодификацијата била реализирана со помош на правници предводени од
Трибонијан кој бил главен и вистински творец на кодификацијата.
1. Novus codex Justinianus
- Е зачеток на кодификадорското дело на Јустинијан. Тоа е збирка на императорски
констируции и стапил на сила 529.
2. Digesta
- Е најобемен и најзначаен дел од кодификацијата. Формирана била нова комисија
која ја сочинувале најпознати правници, професори, високи државни службеници и
адвокати по претседателство на Трибонијан со задача да изврши кодификација на
целото право, започнувајќи од Законот за 12 таблици па се до изворите на правото. Во
тек на тригодишната работа, комисијата прегледала околу 2000 книги. Конечниот
резултат бил овај дел кој бил поделен на 50 книги и во нив биле објаснати сите
прашања од областа на јавното и приватното право. На сила стапил 533 година.
3. Institutiones
- Е дел од Јустинијановата кодификација кој бил наменет за младината која била
желна за изучување на закони. Институциите се состоеле од четири книги и сосем кусо
ги обработувале проблемите од областа на статусното, семејното, стварното,
облигационоти и наследното право. Овај дел стапил на сила 533 година.
4. Codex repetitae praelectionis
- Овој дел бил преработено издание на Novus Codex Justinianus. Тој бил донесен по
неуспешниот обид со Педесетте решенија кои ги донел Јустинијан под влијание на
Трибонијан, со цел да се решат несогласувањата меѓу Дигестите и Институциите.
5. Novellae
- Се конституции коишто Јустинијан ги прогласил по завршената работа врз
Институциите, Дигестите и Кодексот.
Значењето на Јустинијановата кодификација, без сомнение е големо. Таа
кодификација се нарекува Corpus iuris civils. Тоа е најголемо кодификаторско дело
составено од Digesta, Institutiones, Codex repetitae praelectionis и Novellae.

Правникот Гај правата ги поделил на три дела и тоа:

1. Ius quod ad personas – лично право
2. Ius quod ad res et – имотно право
3. Ius quod ad actiones pertinent – процесно право

Правна способност на римските граѓани

( status civitatis )

Физичките лица или Cives Romani што биле римски граѓани не биле еднакви. Тоа
зависело од положбата која ја имале во римската држава.
Граѓанството во Рим се здобивало:
- со раѓање ( ius sanguinis)
Во Рим било забрането да се убиваат и изложуваат децата, освен чудовиштата и
децата што не биле способни за живот ( personae debiles ).
Правната способност на родено дете настанувала во моментот кога детето било
одделено од папочната врвца ( partus perfectus ). Со правна способност не можело да
се здобие неродено дете, освен за она чијшто татко умрел по зачнувањето. Условите
биле тоа да се роди живо и најдоцна 9 месеци од смртта на таткото.
- натурализација ( naturalisatio )
Лицата кои не биле римски граѓани освен со раѓање, правна способност можеле да се
стекнат и со натурализација. Постоела јавна и приватна натурализација.
* приватна натурализација му била допуштена на секој pater familias или шеф на
семејството по пат на адоптација на лица родени надвор од римските семејства. Вакво
дејство имале и ослободените робови. Но, во класичниот период не се здобивале сите
ослободени робови туку само оние со прописите кои ги налагале законите. Во
посткласичното право на секој роб ослободен од страна на господар, граѓанин,
требало да му се признаат граѓанските права.
* јавна натурализација била онаа натурализација која се добивала со одлука на
државните органи ( сенат, конзули, претори, управници, принцепс или император ) и
таа можела да биде редовна или по исклучок.
Редовна јавна натурализација им се давала на лицата кои што исполнувале
определени услови, кои биле поблаги за Латините а потешки за перегрините.
Натурализација по исклучок им била давана на лица и цели народи кои имале
вонредни заслуги за Рим.
 Содржина на римското граѓанство

Во текот на развитокот на римската држава се оформиле групи на јавно-правни и

приватно-правни овластувања.
- Во областа на јавното право спаѓале ius suffragii или активно избирачко право ( право
на граѓанинот да гласа во собранијата ) и ius honorum или пасивно право ( право на
граѓанинот да биде избран за носител на јавни служби ). Сите овие граѓански права
постоеле во стариот Рим и за време на републиката. Меѓутоа во време на принципатот
тие исчезнале.
- Во областа на приватното право римските граѓани имале ius conubii ( право на брак )
и ius commercii ( право на граѓаните да се користат со установите на римското имотно
право ). Покрај овие две тие имале и право на три имиња ( tria nomina ) кое се состоело
од личното, семејното име и прекарот ( а потоа и името на трибусот)

- Ограничување на правната способност на римските граѓани

Во римското право постоеле ограничувања со кои на цели групи граѓани или на

одделни лица и натаму им била стеснувана содржината на граѓанството.
- 1. Ограничувања со кои била стеснувана содржината на правото на граѓанство на
цели категории жители.
Тие ограничувања се однесувале за жените, децата кои биле под власта на шефот на
семејството ( alieni iuris ) и за паганите, еретиците, апостатите и Евреите, како и за
колониите.
* Жените, како пол во римското право не биле рамноправни со мажите, иако веќе
одделни класични правници истакнувале дека е неправилно и неправедно да се
потценуваат способностите на женскиот пол. Ваквото гледиште на правниците довело
до подобрување на положбата на жената во областа на приватното право. Во оваа
област жените биле речиси изедначени со мажите. Меѓутоа, тие никогаш не биле
изедначени со мажите во областа на политичките права. Тие биле трајно лишени од
секаква можнот активно да учествуваат во политичкиот живот.
* На лицата под власта на шефот на семејството ( alieni iuris ) им била ограничена
правната способност. Доколку тие лица биле полнолетни мажи, ги уживале
политичките права на својот општествен ред, но немале право да наследуваат ( ius
commercii ). Дури во класичниот период постепено им било признавано и тоа право.
* Се до победата на христијанството, припадноста на одредена религија не доведувала
до ограничување на граѓанските права. По победата на христијанството, етерците,
апостатите, паганите и Евреите, не само што биле кривично прогонувани туку биле и
граѓанско-правно ограничувани. Исто така во тој период имало ограничувања на
граѓансите права и за лицата кои биле врзани за занимање. Така тие лица не смееле да
го менуваат занимањето ( трговија, занаетчиство ), немале право да склучуваат
бракови со лица од друга професија. Со други зборови им биле ограничени правото на
наследство ( ius commercii ) и правото на брак ( ius conubii).
- 2. Ограничувања со кои содржината на граѓанството, трајно или привремено им била
стеснувана на поединци поради специјални околности.
Вакви ограничувања биле пропишани за: должничките робови ( nexi I addicti),
за лицата во манципација ( in mancipio ), гладијаторите ( auctorati ) и лицата откупени
од ропство ( ab hoste redemptus ).
* Еден од најстарите случаи на ограничување на граѓанските права бил случајот со
должничко ропство. Должничките робови ( nexi I addicti ) биле лица што доброволно
или по судска пресуда го одработувале долгот кај доверителите. Се до исплатувањето
на долгот тие немали ни јавно-правни ни приватно-правни овластувања. Сепак
положбата на должничките робови била подобра од положбата на вистинските
робови, бидејќи по завршувањето на нивната обврска нив им се враќале граѓанските
права на општествениот ред на кој му припаѓале.
* Лицата во манципација биле лица ( alieni iuris ) кои биле под власта на шефот на
семејството ( pater familias ) и тие по пат на манципација биле отуѓувани од неговата
власт за време од пет години со што тие лица биле давани да работат кај друг господар
а за возврат на тоа pater familias добивал надомест за нивната работа. Освен овие,
како лица во манципација се сметале и тие лица кои што шефот на семејството, по
извршувањето на некаков деликт му ги предавал на оштетениот наместо надомест за
сторена штета.
* Auctorati биле лица што пред организаторите на јавните игри положиле заклетва
дека ќе се борат по нивна заповед и по сите правила на гладијаторските игри. Со
превземањето на овие обврски нив им била ограничена содржината на граѓанството.
* Римските граѓани што биле заробени од непријателот го губеле граѓанството и
слободата и се сметале за робови. За да бидат ослободени тие требало да бидат
откупени од ропство ( ab hoste redemptus ), а по откупот тие ги добивале своите
поранешни граѓански права освен оние што имале строго личен карактер.
- 3. Натамошни случаи на губење на некои граѓански права биле пропишани како
санкција поради поведението на граѓаните што според оценката на јавното мислење и
според изрични правни прописи, било сметано како недопуштено и нечесно.
* Personae intestabiles, биле лица кои ги губеле некои граѓански права бидејќи одбиле
да сведочат за она што го виделе или чуле. Ваквите лица повеќе не можеле да
сведочат ниту пак да се повикуваат на сведоци. Исто така и имотното право ( ius
commercii ) им бил ограничен.
* Nota censoria му била впишувана во цензорските книги на секој граѓанин што со
своето морално однесување или со негрижата за државниот имот отстапувал од
нормалното сфаќање за моралот и за должноста. Овие лица го губеле правото да
учествуваат во јавните служби ( ius honorum ) и биле бришани од листата на сенаторите
и еквесторите.
* Инфамни или нечесни лица биле граѓаните што сториле некое нечесно дело, според
кое биле жигосани како недостојни за некои права. Таа нечесност била поради
непосредна нечесност и стапувала на сила поради: бигамија, лажно банкротство,
премажување на жена пред да истече рокот на жалост и слично.
* Turpes personae, или нечесни лица биле оние кои се занимавале со професија
недостојна за отмените Римјани. Тие професии доведувале до смалување на
граѓанските права.
- Престан на правната способност на римските граѓани
Римското граѓанство престанувало или со природна или со граѓанска смрт на одделно
лице.
* Природната смрт настанувала со гасење на последните знаци на физиолошките
функции на човековиот организам. Во тој момент се гаселе сите права на умрениот
граѓанин и доаѓало до отворање на наследството.
* Граѓанска смрт можела да биде предизвикана од низа настани што биле поделени на
две групи:
- Capitis deminutio maxima ( во ропство ), настапувала кога римскиот граѓанин бил
заробен од страна на непријателот, кога бил продаден во ропство, кога му била
изречена смртна казна, казна на работа во рудниците со борба со диви ѕверови.
- Capitis deminutio media ( преселување, пребегување ) настанувала со преселување на
римскиот граѓанин во перегринска општина, пребегување на страна на непријателот,
како и казна депортација.

Правна способност на латините и перегрините

( status libertatis )

Жителите на покорените и кон Рим припоените општини и државни заедници не биле

целосно претворани во робови. Врз основа на договор склучен со Рим, многу од нив ја
задржувале слободатa – status libertatis. Status libertatis или правото на слобода не
било еднакво. Со оглед на разликите, тоа се делело на латини и перегрини.
1. Латини биле припадници на племиња кои етнички биле сродни со Римјаните.
Латините биле вклучени во состав на римската држава, и нивната положба била
речиси слична со римските граѓани. Тие ги имале сите права освен правото да бидат
јавни службеници ( ius honorum ) и правото да служат во римските легии.
2. Перегрини – Во најстаро време секој странец затечен на територијата на римската
држава бил сметан за непријател доколку како клиент не бил заштитен од страна на
некој римски граѓани или доколку не се користел со установата азил за да се здобие со
граѓанство. Секој ваков странец бил сметан за ничиј објект, па секој римски граѓанин
бил овластен да го претвори во роб. Дури по првите големи освојувања, Римјаните
почнале да им го признаваат правото на слобода. Припадниците на неримските и
нелатинските општини, на кои во Рим им било признато правото на слобода се
нарекувале перегрини.
Основното право што врз основа на правото на слобода го имале перегрините било
правото да се служат со правилата на својот правен поредок.
Начините на здобивање со граѓанството за перегрините биле потешки од начините на
здобивање со граѓанство за латините. Основниот начин на кој перегрините се
здобивале со граѓанство била милоста на римските државни органи ( собранијата,
сенатот, конзулите, преторите, принцепсот ), кои граѓанството им го доделувале или на
заслужни перегрини или на цели заслужни перегрински општини.
 Правна положба на робовите
( status servitutis )

Едно од основните правила на римското општество гласело: робовите немаат никакви

права. Робовите не биле сметани за луѓе туку како ствари, орудија што зборуваат. Како
такви, тие се наоѓале под неограничена власт на господарот.
Извори на ропството
- Првите робови се јавиле при распаѓањето на гентилното римско уредување. Во тоа
време развитокот на производните сили ја подигнал производноста на трудот до таа
мера што употребата на вонгентилна работна рака станала рентабилна. Со
натамошниот развиток на римското стопанство потребата од робови станувала се
поголема. За задоволување на оваа потреба робови биле набавувани од најразлични
извори. Основниот извор на ропството било заробувањето во војние. Во најстаро
време воените заробеници станувале сопственост на оној што ќе ги заробел. Втор
значаен извор на ропството било поробувањето на сопствените граѓани. Имено, во
старото римско право биле прогласувани за робови сите граѓани што не ќе се
пријавеле да бидат запишани во даночните и воените обврски; за робови биле
прогласувани и лицата што лојално и на време не ги извршувале договорените
обврски; за робови биле прогласувани и лицата фатени на дело кражба, како и лицата
alieni iuris доколку шефот на семејството трајно ги отуѓел.
Исто така, и децата родени од робинка, без оглед на тоа кој им бил татко станувале
робови. Во моментот на раѓање тие потпаѓале под власта на господарот на робинката.
Единствен исклучок од ова правило било дете на робинка што барем во еден момент
на гестацијата била слободна, се раѓало слободно.
По казна за робови биле прогласувани: лицата родени на работа во рудниците или на
борба со диви ѕверови; граѓаните што се согласиле со продавачот да бидат продадени
во ропство а со тоа да добијат дел од постигнатата цена; Римјанките што одржувале
полови односи со туѓи робови против волјата на нивните господари.

Содржина на ропството

Старото римско право му гарантирало на господарот на робот неограничено право на

живот и смрт над робот ( ius vitae ac necis ).
Од волјата на господарот зависело каква ќе биде вистинската положба на робот.
Положбата на робовите во најстаро време – време на патријархално ропство – не била
особено свирепа и страшна, бидејќи робовите ги обработувале малите земјишни
парцели заедно со господарите.
Самиот факт што робовите сепак биле луѓе, имал извесен одраз и во старото право:
гробовите на робовите се сметале за свети места; робовите можеле да дејствуваат
како гласници на своите господари, робовите имале способност да бидат наследници
врз основа на тестамент.
Робовите во ниеден момент од римската историја не се здобиле со основното право –
да дејствуваат и да работат лично за себе и за своето семејство. Целиот вишок на
трудот на робовите им припаѓал на господарите – класата на робовладетелите –
коишто по своја волја, одредувале колку и што од сето тоа ќе му остават на робот во
негово располагање.

Начини на кои престанувало ропството

- Според прописите на римското право, ропството бил траен однос. Смртта била
природен правно релевантен настан што го поништувал робовскиот однос. Освен
природната смрт што го гаснела робовскиот однос, ропството можело да згасне и врз
основа на некои други правно релевантни факти.
Како слободни против волјата на господарите се сметале робовите што успеале да ја
напуштат територијата на римската држава и да се префрлат до своите соплеменици.
Исто така биле ослободувани робовите што го поткажале подготвувањето бунт или
востание. Можеле да бидат ослободени и оние што ќе ги поткажеле или откриеле
убијците на своите господари. Со едикти на императорот биле ослободувани старите и
болните робови, како и робовите заслужни за Рим.
Според прописите на старото римско право, господарите биле овластени да ги
ослободуваат робовите, доколку притоа ја употребат пропишаната форма.
Старото римско право познавало три форми на ослободување на робот.
1. Manumissio vindicta – е најстарата форма на ослободување на робовите. Кај овој
начин на ослободување господарот на робот доаѓал пред магистратот во придружба
на робот и некој возрасен римски граѓанин. Во присуство на магистратот, римскиот
граѓанин го допирал со „vindicta“, кој бил симбол на власта во форма на копје,
присутниот роб и изговарал свечени зборови – „ тврдам дека овој човек е слободен “.
Потоа магистратот го прогласувал робот за слободен граѓанин на Рим.
2. Manumissio testamento – е втората форма на ослободување од ропство. Во
наредбата за последна волја или во тестаментот робот може да биде ослободен од
страна на својот господар. Ослободувањето според тестаментот може да биде со или
без услови. Доколку постојат услови, за робот да биде ослободен треба да ги исполни
тие услови а доколку не постои тој се ослободува од ропство после моментот на
делацијата.
3. Manumissio censu – е третиот начин на ослободување од ропство. Тоа е
ослободување кога робот ќе се запиши во цензорските списоци како воен и даночен
обврзник. Со ова запишување робот се здобивал и со граѓански права.
После овие формални ослободувања на робот постоело и еден неформален начин а
тоа било ослободување на робот преку писмо.
 Деловна способност на физичките лица

Физичките лица што имале правна способност ( capacitas iuridica) не морале да имаат и
деловна способност ( capacitas agendi ) или способност во свое име и за своја сметка да
преземаат правни работи и лично да одговараат за сторените противправни дејствија.
Во римското право, самостојно да одговараат за противправните дејствија можат само
оние физички лица што со својата возраст, своите психички, морални и физички
квалитети и според сфаќањето на Римјаните, гарантираат дека во правниот сообраќај
можат да се однесуваат како разумни луѓе. Во сите случаи кога поради
недораснатоста, полот, психичките моралните или физичките мани на субјектите на
правото не постоеле вакви гаранции. Според прописите на римското право на вака
дефектните субјекти им се одземала деловната способност во целост или делумно.
Недостигот на деловна способност на таквите лица бил надоместуван со установата
туторство, доколку се работело за субјекти што според својата природа не можеле да
бидат деловно способни ( малолетници и жени), и установата старателство, доколку се
работело за субјекти што според природата требало да бидат деловно способни, но го
немале тоа својство поради лични недостатоци ( психички растроени лица, расипници,
лица со физички недостатоци ).

Деловна способност на малолетниците

Како малолетници во римското право се сметале сите машки и женски лица што не го
достигнале степенот на пубертитет.
Малолетните лица или impuberes, до седмата година од животот се нарекувале
infantes. За време на инфанцијата тие биле наполно деловно неспособни. По
навршената седма година тие влегувале во групата на малолетници што излегле од
детството. Деловната способност на овие лица била ограничена. Тие имале право да
преземаат правни работи со кои ја подобрувале својата имотна положба, а немале
деловна способност за правни работи со кои таа положба им била влошувана.
Се сметале дека можат да бидат деликтно одговорни, поркрај лицата во пубертитет
( полнолетни лица ), и малолетниците што веќе биле поодраснати. Со други зборови,
од малолетниците одговарале само постарите малолетници ( малолентници по
навршена 10та година ), додека таа одговорност не ги товарела инфантните лица и
помладите малолетници.

Деловна способност на полнолетни жени

Жените по навршената 12 година од животот биле ослободувани од туторство над
малолетници. Но тоа не значело дека се здобивале со потполна деловна способност.
Жените останувале ограничено деловно способни и влегувале под власта на туторот
над полнолетни жени. Ова решение на римското право било плод на примитивното
сфаќање дека жените не се способни да го разберат значењето на сопствените
постапки. Кога Римјаните конечно увиделе дека ни една сериозна причина не оди во
прилог на решението полнолетните жени да бидат лишени од деловна способност,
најнапред им обезбедиле правни средства со кои можат да ги принудат туторите да
дадат согласност за правните работи кои ги склучиле а потоа ја укинале и целата оваа
установа.

Поим за семејното право ( status familiae )

Покрај правната положба на римските граѓани, латините, перегрините, робовите,

правникот Гај ги изложил и прашањата за односите меѓу лицата sui iuris ( под свое
право ) и лицата alieni iuris ( под туѓо право ). Тие опфаќале три основни групи
прашања: прво се прашањата за односите меѓу мажот и жената, второ се прашањата
за односите меѓу таткото како носител на patria potestas и децата, и трето прашања за
надополнување на недостигот на деловна способност на лицата sui iuris, коишто,
поради недораснатост, пол или психички, морални, физички недостатоци, биле
целосно или ограничено деловно неспособни ( туторско и старателско право ).
Според прописите на римското право, положбата на лицата во семејството била
значајна за утврдување на правната и деловната способност на римските граѓани.
Според тоа, римското семејно право претставувало збир на правни правила со кои
биле регулирани односите во римското семејство и тоа: односите меѓу мажот и
жената, односите меѓу таткото и лицата под негова власт, како и односите меѓу туторот
или старателот и неговите штитеници ( pupilli ).

Лица sui iuris и лица alieni iuris

Основната поделба на римските граѓани според семејното право или со оглед на

правната положба во семејството, била поделена на лицата sui iuris ( под свое право )
и лицата alieni iuris ( лица под туѓо право ). Уште од Законот на 12 таблици како лица sui
iuris се сметале лица од машки и женски пол што имале status liberatits и status civitatis,
доколку врз нив не била заснована власт на таткото или на мажот. Наспроти та, како
лица alieni iuris се сметале оние лица, без оглед на полот и возраста, врз кои била
заснована власт на шефот на семејството, било како власт на мажот ( manus ) или како
власт на таткото ( patria potestas ).
Pater familias во семејството бил единственото лице sui iuris ( под свое право ), а сите
други машки и женски, дораснати и недораснати членови на тоа семејство биле лица
alieni iuris ( под туѓо право ) односно лица што му биле потчинати на шефот на
семејството.
 Поим на бракот

Бракот е една од најстарите установи што поминала низ најразлични фази во

развитокот, но секогаш служела за регулирање на половите односи меѓу мажите и
жените.
Еден од основните услови за женење и мажење во римското право е тие да бидат
засновани врз начелото на моногамија, а тоа значи дека веќе од најстарите времиња
римските заедници биле признавани како брак на еден маж и една жена.
Таквите заедници, доколку биле трајни и врз закон засновани се викале брак или
matrimonium iustum.
Според тоа, римскиот брак од најстаро време бил сфатен како биолошка, егозогамна,
моногамна, трајна или животна заедница меѓу мажи жена, доколку е заснован врз
законски одредби.

Услови за склучување на брак

1. Римски брак можеле да склучат само лица на кои им бил признат ius connubii
( правото на брак ). Ова право го имале само римските граѓани и старите латини. Тоа
право им било ограничувано на плебејците, либертините и населението врзано за
занимање, како и на лицата прогласени за еретици и апостати. Со оглед на тоа
припадниите на тие групи можеле да склучуваат брак само меѓу себе, но не и со
припадници на другите слоеви.
2. Римски брак можел да биде склучен само тогаш кога заедницата на мажот и жената
била заснована со намера брачните другари да живеат токму во тој брак.
3. Во римски брак можеле да стапат само лица што биле способни за остварување на
природните цели на бракот, а тоа значело – лицата што биле во пубертет, жени со 12 а
мажи со 14 години.
За да може да ги произведе сите правни дејствија бракот требало да биде склучен во
форма предвидена со закон. Формите за склучување римски брак биле: confaereatio,
coemptio I usus.

Форми за склучување на брак

1. Најстар начин за склучување на бракот по спогодба била coemption или купување на

жената. Кај оваа форма жената навистина била купувана. Pater familias на невестата во
присуство на libripens и пет сведоци му ја давал невестата на шефот на семејството на
младоженецот, или на младоженецот лилно доколку тој бил под свое право, а пак
младоженецот лично или шефот на семејеството ја изговарал формулата на
присвојување и му ја давал здоговорената цена на шефот на семејството на невестата.
По овие формалности се сметало дека е склучен правовалиден римски брак.
2. Втора со закон предвидена форма за склучување на брак била confaereatio. Тоа била
најсвечената форма за склучување на брак што ја употребувале патрициските слоеви.
При склучување на брак во оваа форма морале да присуствуваат најмалку 10 ворасни
римски граѓани, младоженците, нивните шефови на семејството, врвен свештеник, и
flamen Dialis . Сите присутни биле должни да му принесат жртва на Јупитер и да ја
придружуваат невестата при одењето во куќата на младоженецот. На вратата од
својата куќа младоженецот и предавал на невестата оган и вода и ја послужувал со леб
а пак невестата примајќи ги лебот, огнот и водата требало да изговори Ubi tu Gaius, ibi
ego Gaia ( каде што ќе бидеш ти ќе бидам и јас )
3. Најчеста и наједноставна форма за склучување на брак бил usus. Оваа форма на
склучување на брак настанала во сиромашните плебејски кругови и се состоел во
просто преселување на жената кај мажот. Се сметало дека жената мажена во форма на
usus ќе влезе под власта на мажот или шефот на неговото семејство дури по една
година, и тоа доколку цело тоа време помине во куќата на мажот.
За да не се случи тоа, жените што сакале да си останат слободни, пред истекот на една
година, поминувале три дена надвор од куќката на мажот. Во тој случај тие не
влегувале под власта на мажот ниту под власта на шефот на неговото семејство, туку и
понатаму останувале под свое право, доколку пред склучувањето на бракот имале
таква положба, односно останувале под власта на шефот на своето поранешно
семејство, доколку била под туѓо право.

Мираз и предбрачен подарок

При склучување на брак било потребно да се утврдат и создадат средства што требало
да служат за подмирување на трошоците на новонастанатата заедница меѓу мажот и
жената и нивното можно потомство.
1. Мираз ( dos ) – Имотот што жената по повод склучувањето брак му го давала на
мажот заради олеснување на заедничкиот живот се нарекувал мираз.
Должноста да донесе мираз ја оптоварувала самата жена доколку таа била под свое
право, или шефот на семејството доколку таа била под туѓо право.
Со оглед на потеклото на миразот тој се делел на мираз што го давал таткото на
жената и мираз што произлегувал од други извори.
Миразот по склучување на бракот преоѓа во сопственост на мажот или на неговиот
шеф на семејство доколку тој е под негово право. Примениот мираз останувал трајно
во сопственост на овие лица, па дури и во случај на бракоразвод.
2. Предбрачен подарок – Во времето на императорот Константин бил раширен
обичајот мажот да оддели дел од имотот во висина на миразот и да и го подари на
идната жена. Меѓутоа, средствата содржани во предбрачниот подарок и натаму
останувале под управа на мажот и служеле за истите цели како и миразот. Во случај на
престан на бракот поради смрт на мажот, предбрачниот договор им припаѓал на
децата, но жената имала право на плодоуживање. Во случај на брако развод по вина
на мажот, предбрачниот подарок преоѓал на жената.
 Престан на бракот

Бракот, како трајна заедница можела да престане само под дејство на нови правни
факти – природни настани и човечки дејствија:
1. Престан на бракот поради смрт и поради ропство и пребегување ( capitis deminutio)
- Природната смрт на мажот, жената или обата брачни другари доведувала до престан
на бракот, како што предизвикувала и општа загуба на правната способност.
По смртта на едниот брачен другар отпаѓала брачната пречка – постоење брачна врска.
Во тој случај мажите можеле веднаш да стапат во нов брак, додека жените требале да
чекат рок или време на жалост од 9 месеци со цел да се попречи мешање на крвта.
Исто така бракот престанувал и во случај кога некој римски граѓанин од која и да е
причина ќе пребегале или ќе биле заробени.
2. Престан на бракот со repudium и divortium
Во старото право само на мажот му бил допуштен repudium или едностран раскин на
бракот. Раскинот бил допуштен поради: неверство, пијанство, неплодност,
подметнување. Едностраното раскинување на бракот по волја на мажот не можело да
се одржи како единствен начин за разрешување на брачната заедница. Поради тоа
бил воведен divortium или двострано раскинување на бракот. Бракот можел да
престане по волја на мажот, по волја на жената како и со заемна согласност. Од
посебно оправдани причини раскин на бракот можел да бара и шефот на семејството
на жената.

Начин на засновање на татковска власт

Patria potestas врз лицата alieni iuris можела да биде заснована или со фактот на
раѓањето или со акт на волјата на шефот на семејство.
За засновање на таткова власт се барале два услови:
1. Се барало детето да биде родено од жена што се наоѓала во брак со шефот на
семејството или со некој машки член од неговото домаќинство
2. Се барало шефот на семејството да го прифати детето родено во рамките на домусот
како член на своето семејство.
Детето што не било родено од жена во брак, како и детето што шефот на семејството
не сакал да го прифати како член на своето домаќинство и на агнатското семејство
можело да биде „изложено“ и осудено на пропаст.
По волја на шефо на семејството, во неговото семејство можеле да бидат вклучени и
некои лица родени надвор од составот на семејството. Тоа било можно со посвојување
или позаконување.
1. Adoptio – или посвојување на туѓо дете било најчесто во стариот Рим. Тогаш
римските граѓани без деца или од економски причини или заради продолжување на
семејството и семејниот култ, земале под своја сваст деца од сродниците или од
сиромашните семејства. Адоптацијата била вршена или се рескрипт на императорот
или била потврдувана со записник составен пред надлежен државен орган. Самата
адоптација можела да биде кога посвоеното лице ги кинело сите врски со
поранешното семејство, и кога посвоеникот ги добивал сите права во семејството на
посвоителот но не ги губел ни основните права во семејството на природниот татко.
2. Adrogatio – или позаконување била свечен начин на посвојување на машки лица под
свое право. При актот на адрогацијата, адрогираниот се одрекувал од своето
семејство, од својот семеен култ и преоѓал за член на семејството на посвоителот.
За правовалидна адрогација се барало посвоителот да не биде помлад од 60 годни, да
нема ни природни ниту пак посвоени деца, како и да не е посиромашен од
посвоеникот, и доколку се работело за адрогирање на малолетно лице под своја власт,
да му гарантирал на тоа лице дека нема да го еманципира.

Лична положба на лицата alieni iuris

Со оглед на тоа дека татковската власт била доживотна, детето или лицето под власта
на таткото немало никакви права спрема таткото. Домашните односи меѓу таткото и
лицата под негова власт биле реглирани по фактички пат и зависеле само од волјата на
таткото. Според тоа, во правен поглед немало разлика меѓу положбата на лицата под
власта на таткото и робовите
Личната положба на лицата под власта на таткото почнала да се поправа во времето
кога римското семејство се поделило на familia rustica (селско семејство )I familia
urbana ( градско семејство ).
Битните измени во содржината на власта што таткото ја имал врз личноста на лицата
под негова власт биле формулирани во класичното и посткласичното право.
Во тоа време таткото конечно го загубил правото да ги изложува и убива сопствените
деца. Во случај на изложување на детето или во случај на убиство, доколку не се
работео за убиство на ќерка затечена во неверство, тој бил строго казнуван.
Татковците тогаш го загубиле и правото да ги продаваат сопствените деца, освен во
случај на крајно сиромаштво и беда.
При склучување на брак веќе не била неопходна нивната согласност. Согласноста на
таткото не била потребна ни во случај на еманција на лицата под негова власт по сила
на законот.
Положбата на таткото во семејството веќе не била положба на лице што имало само
права, а положбата на децата не била само положба на лица што имале само
должности. Оттогаш и таткото и децата имале заемни права и обврски.
Децата имале право да бидат одгледувани и воспитувани, да добијат мираз, да бараат
нивниот татко да биде прогласен за расипник , доколку го загрозувал нивниот
опстанок. Во времето на Јустинијан мајката била речиси изедначена со таткото во
односите спрема децата.
 Престан на татковската власт

Татковската власт можела да престане со природна или граѓанска смрт на шефот на

семејство или на лицата кои биле под негово право, со еманципација, со здобивање
висока положба во јавната служба на лицата под негова власт , како и со недостојност
на таткото за вршење на татковската власт.
Физичката смрт на лицата под татковска власт секогаш ја гасела татковската власт, а
физичката смрт на таткото ја гасела таа власт само спрема лицата што со него биле во
прв степен на агнатско сродство. Агнатските сродници од подалечните степени само го
менувале шефот на семејството, тие останувале под таковска власт на она лице преку
кое биле врзани за умрениот шеф на семејство.
Татковска власт се гасела и во случај на пребегување и во случај на ропство.
Најчест случај на гасење на татковската власт била еманципацијата или
ослободувањето од татковската власт по волјата на семејниот шеф. Во посткласичното
време еманципацијата се вршела со рескриптум на императорот и по пат на изјава на
шефот на семејството дадена на записник пред надлежен орган.
Законската еманципација или ослободување од татковкска власт по силата на законот
во старо време настапувала во случај кога лицата под татковска власт ќе се здобиеле
со положба свештеник на Јупитер или свештеничка на божицата Веста.
Според Јустинијан, еманципацијата настанувала и тогаш кога лицата под татковска
власт ќе постигнеле високи државни положби на патриции, конзули, перфекти на
преторијанците, на градот и слично.
Конечно татковската власт можела да згасне и порадни недостојност на таткото. Се
сметало дека е недостоен за носење на татковксата власт онај татко што го изложил
своето дете, ја подведувал својата ќерка или склучил инцестуозен брак.

Поим за туторство и старателство

Во римското право власта на шефот на семејството била доживотна. Затоа не постоел

проблем на деловната способност на лицата под туѓо право. Тие немале правна
способност и се наоѓале под власта на таткото. Меѓутоа, со оглед на правилата за
организација на семејната власт и со оглед на цела низа природни околности ( возраст,
пол, психички, морални и физички својства ), проблемот на деловната способност се
јавувал кај лицата што било од која причина не живееле под таткова власт.
1. Туторството била установа со која се надоместувал или надополнувал недостигот на
деловна способност кај цели категории лица коишто поради малолетност или пол, не
биле во состојба самостојно да настапуваат во правниот сообраќај.
2. Старателство е установа со која се надоместувал или надополнувал недостигот на
деловната способност кај лица што според природата на нештата требало да бидат
наполно деловно способни, но не биле поради видови лични недостатоци ( психички
болни лица, расипници, лица со физички недостатоци ).
 Туторство над малолетници

Малолетните лица под свое право од машки и женски пол, иако правно способни,
немале деловна способност и се до полнолетството морале да бидат под туторство
( заштитништво ). Постојат повеќе начини на засновање на туторство и тоа: туторство
врз малолетници се засновало со одредба на последната волја на шефот на
семејството, по сила на закон, или со одлука на надлежен државен орган.
1. Туторство со одредба на последната волја на шефот на семејството ( Tutela
testamentaria ) била позната уште во Законот на 12 таблици. Секој шеф на семејство
имал право во тестаментот или наредбата за последна волја да им определи тутор на
сите малолетни лица кои по неговата смрт ќе станат sui iuris. За да биде полноважна
наредбата за определување на туторт морала да одговара на формалностите
пропишани за полноважноста на тестаментот.
2. Туторство по сила на закон ( Tutela legitima ) било воспоставено во случаите кога
шефот на семејството по пат на тестамент, не им назначил тутор на своите малолетни
деца под свое право. Во тој случај правото и должноста на тутор ги вршеле агнатските
сродници што биле предвидени како интестатски наследници на малолетниците.
3. Туторство со одлука на државен орган ( Tutela dativa ) - кога тутор не можел да се
определи ни по пат на тестамент ниту пак со закон, како и тогаш кога повиканите лица
или не сакале или не можеле да ја прифатат должноста на тутор, надлежнте државни
органи биле повикани да одберат лице што ќе ја преземе оваа должност. Државни
органи надлежни да именуваат тутори биле преторите и плебејските трибуни а во
провинциите нивните управници.
- Причини поради кои можела да биде одбиена туторската должност
Сите лица што на правилен начин биле повикани да ја вршат туторската должност во
принцип биле должни да ја прифатат.
Должноста на тутор не биле овластени да ја прифатат неспособните лица. Како
неспособни за вршење на туторска должност се сметале лица што според своите лични
својста или според правната положба и професијата не давале гаранција за правилно
вршење на туторството.
Како такви се сметале: робовите, перегрините, умоболните, глувите, немите,
војниците, доверителите или должниците на штитеникот, недораснатите и жените.
За наведените причини на неспособноста на државните органи воделе сметка по
службена должност ( ex officio )
- Овластувања на туторот
Основна задача на туторот била да не го остави штитеникот без заштита. За
извршување на оваа задача нему му биле признаени извесни права врз имотот и врз
личноста на штитеникот. Правата на туторот во вршењето на должностите зависеле од
возраста на штитеникот.
Децата до 7 години биле наполно деловно неспособни. Грижата околу одлгедувањето
и воспитувањето на овие деца и била доверувана на мајката. Туторот не учествувал во
воспитувањето. Тој бил должен да ги плаќа трошоците околу издршката, користејќи ги
средствата на штитеникот. Со имотот на штитеникот до 7 години туторто управувал
сосем сам. Туророт бил должен совеснод а постапува со добрата на штитеникот;
економски рационално да ги користи, постигнатиот доход да го внесе во имотот на
штитеникот, како и да одговата за штетата што овој би ја претрпел поради неговата
несовеснот.
Правилата за вршење на туторската должност биле нешто поинакви во случаите кога
нивниот штитеник било лице над 7 години. И во овие случаи туторите имале право без
согласност на малолетникот и без негово присуство да ги склучуваат правните работи
неопходни за заштита на интересите на штитеникот. Со оглед на тоа дека
малолетниците над 7 години имале ограничена деловна способност, се случувало и
тие да преземат извесни акти, значајни за зголемување или смалување на сопствениот
имот. Актите превземени од овие малолетници биле полноважни дури и без
согласност на туторот, доколку претставувале акти за стекнување имот, а биле
неважечки доколку се работело за акти на задолжување. За полноважност на актите за
задолжување било нужно туторот да даде одобрение.
- Престан на туторството
Туторството престанувало со смрт на штитеникот; кога тој ќе претрпел пребегување
или протерување во ропство, и кога ќе станел полнолетен.
Освен тоа туторството престанувало и со смрт на туторот, кога тој ќе претрпел
пребегување или протерување во ропство, кога од оправдани причини ќе се откажел
од туторството, како и кога ќе станел неспособен или сомнителен дека го искористува
имотот на штитеникот.
Кога туторството ќе престанело поради некоја од наведениве причини, требало да се
именува нов тутор.
- Одговорност на туторот
Во старото право биле познати две средства за заштита на интересите на штитеникот
од несовесните тутори.
Првото средство била action suspecti tutoris. Оваа тужба можело да ја поднесе секое
лице доколку забележало злоупотреба од страна на туторот. Осудата по ваквата тужба
доведувала до разрешување на туторскиот однос.
Второто средство била action de rationibus distrahendis. Оваа тужба по престанокот на
туторството ја поднесувал поранешниот штитеник, доколку постоело сомнение дека
сметките околку управувањето со неговиот имот не биле расчистени.
За заштита на интересите на штитеникот била воведена и обврска на туторот на
положи залог дека ќе го чува имотот на штитеникот.
Овој залог биле должни да го положат сите тутори, освен оние што биле поставени со
тестамент или именувани од високи државни органи.

Туторство врз жените

Туторството врз жените главно се засновало на исти принципи како и туторството врз
малолетниците.
За време додека жените биле под туторство, туторот спрема нив лично немал никакви
права. Тојго немал ни правото сам да управува со нивниот имот.
Основно овластување на туторот било давање согласност при најсвечените работи на
старото право. Другите правни работи жената ги превземала самостојно.
Меѓутоа кога за постигање на целите според пропсите на старото хонорарно право
биле предвидени алтернативни правни работи, жената всушност била наполно
деловна способна.
Тоа било јасно особено тогаш кога се здобила и со правото, со помош на државните
органи да ги принуди опционите и фидуцијарните тутори да и дадат согласност за
склучените работи и во случај кога тие тоа не го сакале.

Ius quod ad res pertinent

 - Стварно право -

Во изворите на римското право, првата група на имотни права се викала iura in re или права
врз стварите, а втората група се викала iura in persona или права врз личноста.
- Стварното право е збир од правни правила што утврдувале трајни и непосредни овластувања
за одделни субјекти кои за своја сметка целосно или делумно да се ползуваат со некоја ствар.
- Стварно правните односи дејствувале како имотен карактер со дејство erga omnes или спрема
сите, како и дејства од имотен карактер inter partes меѓу точно определени субјекти

Поим за ствар
Терминот ствар ( res ) се употребувал со повеќе значења. Во најшироко значење се однесувал
на се она што постои во материјалниот свет, во потесно тој опфаќал се она што можело да
биде предмет на правните односи, а во најтесно се она што претставувало предмет ( објект )
на имотното право.
Според своите својства стварите се делеле:
- ПОДВИЖНИ И НЕПОДВИЖНИ СТВАРИ
- Подвижни ствари ( res mobiles ) биле стварите што можеле да ја менуваат положбата во
просторот без да им се смали вредноста и да им се повреди сопствената суштина.
Меѓу подвижните ствари се разликувале оние што не се движеле сами, но можеле да бидат
ставени во движење од страна на друг, и ствари што се движеле сами ( добитокот, робовите ).
- Неподвижни ствари ( res immobiles ) биле оние што не можеле да ја менуваат положбата во
просторот без повреда на својата суштина.
Најважна неподвижна ствар била земјата и се што било цврсто споено со земјата. Како
неподвижни се сметале зградите, се што било посеано и се што било посадено на земјиштето.
Сите овие имале збирно име superficies ( земјишна површина ).
- ЗАМЕНЛИВИ И НЕЗАМЕНЛИВИ СТВАРИ
- Според прописите на римското право како заменливи ствари ( res fungibiles ) се сметале
стварите што странките ги определиле како такви. Истото важело и за незаменливите ствари
( res non fungibiles ).
- ПОТРОШНИ И НЕПОТРОШНИ СТВАРИ
- Стварите се делеле на потрошни ствари ( res consumptibiles ) што се сметале за заменливи и
чија што материја била способна за долготрајно ползување. Непотрошни ствари ( res non
consumptibiles ) се оние што се сметале како незаменливи и кои со повеќе кратна употреба им
се намалувала вредноста.
- ЕДИНСТВЕНИ И СОСТАВНИ СТВАРИ
- Единствени ствари или ствари вдаховени со една душа биле предметите што претставувале
природна и физичка целина. ( човек, камен, греда)
- Составените ствари се делеле на две групи : ствари склопени во артифициелно единство со
човечки труд ( куќа, брод, печка ) или ствари што биле и останале одделни или збирни, но
правото ги сметало за единствени поради целите на кои им служеле ( кошница, стадо, народ .
- ДЕЛИВИ И НЕДЕЛИВИ СТВАРИ
- Деливи ствари ( res divisibiles ) биле стварите што можеле да се поделат на составни делови,
без притоа да им се смали нивната вкупна имотна вредност и економска функција.
- Неделиви ствари ( red indivisibiles ) биле оние кај кои поделбата на нивните составни делови
доведувала до смалување на вредноста на стварта и до неможност со поделениот предмет да
бидат остварени целите на странките.
- ГЛАВНИ СТВАРИ И ПРИПАДОЦИ
- Како главна ствар ( principale ) бил определуван оној дел од стварта што во себе ги содржел
белезите на целата ствар.
- Како припадоци ( accessorium ) биле определувани оние составни делови што на главната
ствар и помогнале да ги оствари своите економски функции.
- ПЛОДОНОСНИ СТВАРИ И ПЛОДОВИ
- Како плодоносна ствар се сметал секој предмет што според природата или според прописите
на правниот поредок бил способен да создава економски вредности.
- Новите економски вредности што настанале од некоја плодоносна ствар под дејство на
природните закони ии со човечки труд или со законите на економскиот сообраќај се
нарекувале плодови.
- ТЕЛЕСНИ И БЕСТЕЛЕСНИ СТВАРИ
- Телесни ствари се оние што можат да се допрат како : земјата, човекот, облеката, златото и
многу други.
- Бестелесни се они што не можат да се допрат како: наследството, плодоуживањето,
обврските настанати на кој и да е начин.
- СТВАРИ ВО ПРИВАТНА СОПСТВЕНОСТ И СТВАРИ НАДВОР ОД ПРИВАТНА СОПСТВЕНОСТ
- Ствари во приватна сопственост се оние кои се способни за приватно присвојување.
- Ствари надвор од приватна сопственост се оние кои се неспособни за приватно
присвојување. Тоа се ( јавните реки, пристаништа, воздухот, водопадот )
- RES MANCIPI и RES NEC MANCIPI
- Res mancipi биле италските земјишта и згради, робови, стока и четирите најстари службености
на патот и водоводот. Овие ствари се пренесуваат преку свечен и формалистички акт наречен
манципација или in iure cession.
- Res nec mancipi се сите останати ствари ( ситна стока, подвижни ствари, пари, провинциски
земјишта ). Сопственоста кај овој вид ствари се предава со неформално предавање
( традиција ).

Поим за сопственост

Сопственост – propertias ; Сопственик – Dominus кој ги поседува сите овие права врз
имотот:
- ius utendi – да ја употребува стварта
- ius fruendi – да ги собира плодовите од стварта
- ius abutendi – да ја уништува стварта

Видови сопственост

1. Според својствата на носителот на сопственоста таа може да биде : римска и

перегринска;
2. Според начинте на стекнување на сопственоста: квиритска, бонитарна и nudum ius
Quirtum;
3. Според местото каде се наоѓа предметот на сопственост: италско или провинциско
земјиште

Начини на стекнување на сопственост

- Оригинерни: occupation, accessio, praescriptio
- Девиративни: mancipatio, in iure cessio, traditio

- Ius gentium: occupatio, accesio, tradition

- Ius civile: mancipatio, in iure cession, praescriptioвладение

- Што опфаќа имотното право?

- Имотното право опфаќа збир од правни правила со кои биле регулирани имотните
односи.
- Имотното право се дели на стварно сите и тоа дејствува спрема сите субјекти и
облигационо кое дејствува помеѓу засегнатите страни
- Предмет/Објект на стварното право е стварта
- Предмет/Објект на облигационото право е дејството меѓу лицата што се обврзуваат
поради економска добивка.

Разлики меѓу стварното и облигационото право

1. Стварно правен однос е однос меѓу овластениот за стварно право и сите други
личности кои дошле во допир со стварите кои се предмет на тој стварно правен однос,
а облигационото право е само правен однос меѓу одредени доверители и должници.
2. Стварното право е апсолутно ( делува кон секого ) а облигационото право е
релативно право ( делува кон одреден должник )
3. Објект на стварното право е стварта, а објект на облигационото право е чинот меѓу
обврзниците
4. Стварното право ја следи стварта без разлика во чии раце таа ќе дојде ( овластениот
на стварно право уживањето на туѓи ствари го задржува тоа право дури и ако
сопственикот го пренесе сопствеништето на трето лице ) а облигациониот однос не.
5. Стварното право му овозможува на овластениот непосредна власт над стварите,
додека облигациониот овластеник може да дојде до стварта само со посредство на
должникот.
6. Стварното право содржи негативно барање: трети лица да не му сметаат на
овластениот, а облигационото право наредува на обврзникот да изврши некаков чин.
7. Стварното право е трано, а облигационото е минливо.
Исто така и во однос на тужбите има разлика:
- actio In rem ( vindicatio )
- е тужба за заштита на стварните права – содржи тврдење за сопственото стварно
право. Оваа тужба може да се подигне против секој што со својот допир на стварта го
навредува правото на стварноправниот овлстеник.
- actio in presonam
- е тужба за заштита на облигационите права. Таа содржи тврдење за постоење на
должност на дејност меѓу одредени личности. Оваа тужба може да се подигне само
против одреден обврзник кој поради некоја типична причина ( деликт или договор ) е
обврзан да врши неко дејство ( dare, facere, praestare ).

Видови на приватна сопственост

Приватната сопственост во римската држава се делела на повеќе видови:
1. Според својствата на носителот на сопственоста, приватната сопственост се делела
на римска и на перегринска.
- Римска сопственост била онаа што е утврдена со правото на граѓанство ( ius civile ) и
нејзини носители можеле да бидат: римската држава, римските правни лица,
заедниите и индивидуалните римски граѓани.
- Перегринска сопственост била сопственост на жителте на римската држава што
немале статус на граѓани ( status civitatis )
2. Според начините на здобивање со сопственост, римската приватна сопственост се
делела на : квиритска, бонитарна сопственост како и на nudum ius Quirtium.
3. Според местото каде што се наоѓал предметот на сопственоста, но само ако се
работело за земја, приватната сопственост се делела на сопственост врз италските
земјиштва и приватна сопственост врз провонциските земјиштва.

Квиритска сопственост

Во старото право постоела и се признавала единствено квиритската сопственост.

Кога во класичното право се јавиле преторскката или бонитарната сопственост и
провинцирската сопственост, квиритската сопственост се сметала за најдобра
сопственост.
Право на здобивање со квиритска сопственост го имале римските граѓани под свое
право ( sui iuris ), правните лица основани според прописите на римското право и
слободните жители на римската држава, доколку им било признато правото на
наследување имот ( ius commercii ).
Предмет на квиритска сопственост биле ствари способни да бидат предмет на
приватно присвојување, и тоа res mancipi I res nec mancipi.
За здобивање со сопственост врз res mancipi се барале свечени начини за здобивање
сопственост како што биле: mancipatio, in iure cessio I usurcapio.
Според тоа квиритски сопственици биле лица способни за присвојување и коишто на
начин пропишан со старото право засновале власт врз погоден предмет.
Ваквите лица имале право на сопственост на највисок ранг.
Ова право било заштитено со rei vindicatio против секој што имал цивилно владеење
врз стварта,а со action negatoria против секој што на било каков начин му пречел на
квиритскиот сопственик во користењето на сопственичките права.

Бонитарна сопственост

Кога во класичниот период старите начини за здобивање со квиритска сопственост врз

res mancipi започнале да стануваат кочница во животниот сообрајќај, многу
стопаносопственици се задоволувале да се здобиват со сопственост и без потребните
формалности верувајќи во совесноста и чесноста на содоговорувачите.
Оние што се здобивале со стварта со обично предавање, станувале обични држатели
или прости поседници на стварта.
Со право на квиритска сопственост тие можеле да се здобијат само со протекот
пропишан за одршка. ( една година за подвижни ствари, две години за неподвижни ).
Со оглед на тоа дека правото на квиритска сопственост и натаму му припаѓало на оној
што ја оттуѓил стварта, оној што со неа се здобил не можел да и се спротистави на rei
vindicatio на сопственикот на стварта, доколку бил тужен за време додека стварта ја
имал во владение, а немал ни правно средство од сопственикот или некое друго лице
да ја добие назад стварта чиешто владение го загубил.
Со цел да се отстранат овие неправедни решенија, преторите вовеле две правни
средства за заштита на совесните здобивачи по пат на неформално предавање.
- EXCEPTIO REI VENDITAE AC TRADITAE
Ова правно средство му давала право на здобивачот со стварта да и се спротистави на
сопственичката тужба на квиритскиот сопственик со приговор дека токму од него ја
купил и ја добил спорната ствар.
Меѓутоа со наведениот приговор бил заштитен само оној здобивач што се уште ја
поседувал купената и добиената ствар.
За да ги заштитат и оние здобивачи што го загубиле владението врз купениот предмет
преторите ја вовеле и таканаречената Actio Publiciana
- ACTIO PUBLICIANA
Со ова правно средство се здобивале со право да ја употребат стварта сите здобивачи
со res mancipi по пат на обично предавање во случај кога го загубиле владението врз
предметот, и тоа како против лицата што им го одзеле предметот така и против лицата
што предметот го имале во владение.
Со стекнување на овие две правни средства, здобивачите со ствари res mancipi по пат
на неформално предавање од страна на квиритскиот сопственик, според содржината
на своите овластувања се здобиле со полно право на сопственост.
Тие имале право да ја употребуваат стварта, да ги собираат плодовите и да
располагаат со неа, а во исто време биле заштитени од поранешниот квиритски
сопственик и од другите лица.
Ова право на сопственост се нарекувало бонитарна сопственост бидејќи предметите на
оваа сопственост претставувале составен дел од имотот на римските граѓани ( in bonis )

Nudum ius Quirtum

Римските претори немале право да ги укинуваат прописите на старото цивилно право,

па затоа не можеле да го поништат ни правото на квиритска сопственост на лицата што
res mancipi не им ги предавала на здобивачите во форма на манципација или in iure
cessio. Овие лица го задржувале правото на квиритска сопственост се до протекот на
рокот пропишан за одршка. Со оглед на фактот дека здобивачите со res mancipi по пат
на обично предавање биле заштитени со exception I actio Publiciana, а преторите имале
право да ги поправаат и дополнуваат прописите на цивилното право, овластувањата на
квиритскиот сопственик станале формални: нивното највисоко рангирано право било
претворено во Nudum ius Quirtum или голо право речиси без содржина.
 Приватни начини на здобивање со сопственост
според цивилното право ( ius civile)

1. MANCIPATIO
Манципацијата била најзначаен деривативен налин на здобивање со сопственост.
Субјекти на манципацијата биле манципант и манципатор.
Манципант бил отуѓувачот, а манципатор бил здобивачот со стварта.
Двата субјекти морале да бидат римски граѓани под свое право ( sui iuris ) или барем
лица на кои им бил признат целосен ius commercii.
Ствари погодни за манципација биле res mancipi во сопственост на манципантот. Тоа
не можеле да бидат туѓи ствари, односно ствари што манципантот ги поседувал
( потајно, насилно и со отстапување – clam, vi, praecario ).
Предмет на манципација не можеле да бидат ствари врз кои манципантот имал само
бонитарна или провинциска сопственост.
При чинот на манципацијата морале да присуствуваат: манципантот и манципаторот
исто така требало да присуствува либрипенс и 5 сведоци кои биле возрасни римски
граѓани. На местото на манципацијата требало да се наоѓа и предметот на
манципацијата, освен ако тоа било земјиште.
Тогаш во присуство на манципантот, либрипенсот кој во раката држел вага и во
присуство на 5 мина сведоци – манципаторот ја изговарал свечената формула за
присвојување. Потоа тој удирал по вагата со баакарна паричка и му ја предавал на
манципантот на име симболична цена.
По извршениот акт на манципација престанувало правото на сопственост на
манципантот и настанувало правото на квиритска сопственост на манципаторот.
Меѓутоа, манципацијата не секогаш можела однапред да се определи дали предметот
на манципација бил навистина во квиритска сопственост на манципантот и дали
манципираното земјиште ја имало точната големина како што тврдел манципантот.
Исто така можело да се случи да се манципира туѓа ствар со помала големина.
Во првиот случај манципаторот не се здобивал со квиритска сопственост зошто истата
ја немал ни манципантот, а и му се заканувала и опасност од вистинскиот квиритски
сопственик кој со тужбата rei vindicatio можел да бара да му биде вратена стварта.
Во таков случај манципаторот имал право да побара од манципантот да се вклучи во
спорот со наводниот сопственик.
Ако манципантот тоа го одбил или го загубил спорот, манципаторот имал право против
него да подигне action auctoritatis . Пресудата по оваа тужба гласела на двојна
вредност од евикцираниот предмет.

2. IN IURE CESSIO
Законот на 12 таблици како начин здобивање со квиритска сопственост го предвидувал
и in iure cessio или форма на привиден спор меѓу дотогашниот сопственик ( in iure
cedens ) и здобивачот на стварта ( vindicans ).
За разлика од манципацијата, предмет на in iure cessio, можела да биде секоја ствар (
res mancipi I res nec mancipi ).
При актот на in iure cession морале да учествуваат дотогашниот сопственик, здобивачот
на стварта и овластен државен орган.
При добивањето на стварта, здобивачот на истата бил должен да изговори формула за
присвојување.
По изговорувањето на формулата преторот го прашувал дотогашниот сопственик дали
има приговор. Ако тој ја потврдел изјавата или пак молчел, преторот ја досудувал
стварта на здобивачот.
Правна последица од правилна in iure cessio била здобивање со сопственост на
виндикансот. Но, тој немал никакви заштитни правни средства спрема отуѓувачот на
стварта.
За решение се сметало дека при актот на in iure cessiо постојат два дела.
Прв дел е оној во кој дотогашниот сопственик ја дерелинквирал стварта и според тоа
загубил секакво право во однос на неа.
Втор дел во кој здобивачот со одобрение на магистратот го окупирал предметот.
Со оглед на тоа дека деликвираниот предмет се сметал за ничиј ( res nullius )
здобивачот немал гаранција во случај на евикција.
Поради ова, in iure cessiо се употребувала при доброволни располагања.

3.ОДРШКА ( USUCAPIO )
За сопственоста врз некои ствари да не остане долго или засекогаш неизвесна била
воведена одршката ( usucapio ) како начин на здобивање квиритска сопственост.
Условите за здобивање сопственост по пат на трајно здобивање на стварта биле:
лицата да се под свое право ( sui iuris ) и без прекин да владеат со подвижен предмет
една година а со неподвижен премет две години.
Според Законот за 12 таблици одршката не била допуштена врз украдени предмети,
грабнати предмети, земјишни меѓи и слично.
За правовалидна одршка биле создадени повеќе услови и тоа: res habilis, iustus titulus,
bona fides, possession и tempus.
- Res habilis
предмет на одршка можеле да бидат сите ствари погодни за приватно присвојување
доколку не се работело за ствари чија што одршка била забранета уште од времето на
Законот за 12 таблици.
Била забранета одршка врз: провинциски земјишта, подароци од магистратите и
ствари на бродоломници.
Според тоа сите овие ствари како и стварите добијани со ( потајно, насилно и со
отстапување – clam, vi praecario) не можеле да бидат предмет на одршка.
- Iustus titulus
е вториот услов за правовалидна одршка. Тоа биле сите правни работи кои му
предходат на здобивањето со сопственост. Со нив здобивачот на предметот можел да
се повика како доказ дека предметот му припаѓа нему.
Основни причини што служеле како основни iustus titulus биле: купувачка, подарок,
мираз, легат и просто убедување дека предметот му припаѓа на владетелот.
- Bona fides
исто така за правовалидна одршка се барало и добра волја. Се сметало дека оној што
се здобива со сопственост врз стварта имал bona fides без притоа да е свесен дека
поради недостатоците не можел да стане валиден сопственик врз стварта.
Bona fides се барала само во часот на засновање владение врз стварта.
Само во три случаи била можна подршка и без добра волја:
* usucapio pro herede – му била допуштена на секој граѓанин иако немал својство на
наследник;
* usureceptio fiduciae – му била допуштена на фидуциентот врз стварите предадени на
фидуцијарот, што овој на сакал да ги врати.
* usureceptio ex praediatura – му била допуштена на граѓанинот чиешто земјиште било
продадено на јавна лецитација.
- Possessio
За правовалидна одршка било потребно и владение и тоа требало да биде физичко
владение и требало да се има волја за поседување од страна на владетелот.
- Tempus
за одршка на стварта се барало владението да трае онолку време колку што
пропишувал законот: 1 година за подвижни и 2 години за неподвижни.
Здобивачот на предметот требало да владее отворено и јавно и да се однесува како
сопственик на предметот.
Прекин на одршката предизвикувала само судска одлука.
Со оглед дека здобивање на сопственост по пат на одршка било тешко, тоа било ретко,
освен во случаите на прибавување на res mancipi по пат на tradition ( бонитарна
сопственост).

Застарување ( praescriptio )

Со оглед на големината на римската држава, релативно кусите рокови за одршка не

можеле да бидат применувани меѓу луѓе што просторно биле оддалечени, па затоа не
можеле да имаат секојдневна контрола врз своите имоти. Затоа со рескриптот од 199
п.н.е императорите Север и Каракала вовеле правна установа ( praescriptio longi
temporis ) која ги заштитувала лицата кои 10 или 20 години обработувале туѓо
земјиште под услов господарот на земјиштето да ја трпел создадената состојба.
За longi temporis се барало владеење од 10 години ( меѓу жителите од иста
провинција ) и 20 години ( меѓу жителите од различни провинции ).
Правната последица од praescriptio longi temporis не била здобивање со сопственост,
туку застарување, со тоа што се давала можност сопственикот да не успее во
сопственичката тужба.
Со голед на тоа дека во посткласичното право исчезнале разликите меѓу res mancipi I
res nec mancipi, дошло до претворање на praescriptio longi temporis во установа од
аквизитивна природа.
Рraescriptio longi temporis освен роковите меѓу жителите од иста провинција 10 години
и од различна 20 години за неподвижни ствари, се појавила и одршка на подвижни
ствари со нов рок од 3 години.

Начини на здобивање со сопственост според ius gentium

1. TRADITIO
- Traditio или предавање на стварта бил најважниот деривативен начин на здобивање
со сопственост според прописите на гентилното право.
Traditio служела како начин со здобивање сопственост и тоа квиритска сопственост
врз res nec mancipi и бонитарна сопственост врз res mancipi.
Кај тraditio постоеле два субјекта: оној што ја отуѓувал стварта ( tradens ) и оној што се
здобивал со неа ( accipiens ) .
Доколку tradition требало да послужи како начин на здобивање со сопственост,
субјектите требало да формираат волја за пренесување и истата морала да биде
заснована врз некоја правна основа што го задолжувала оттуѓувачот да ја пренесе
сопственоста на здобивачот на стварта.
Причините врз основа на кои отуѓувачот требало да ја пренесе стварта биле различни:
договор за продажба, мираз, подарок, наследство и слично.
За валидноста на традицијата се барало стварта да биде предадена со тело и допир со
што здобивачот се здобивал со сопственоста во моментот кога предметот го поместил
од местото. Додека за земјиште се барало обикулување на сите делови од земјата.
Подоцна не се барало ни ова. Се појавиле посебни видови традиција на подвижни и
неподвижни ствари и тоа:
- traditio brevi manu – се применувала кога држателот на стварта врз основа на некоја
транслативна причина се здобил со право на сопственост.
- traditio longa manu – симболично предавање постоело кога оној што ја оттуѓувал
стварта, на здобивачот, наместо предметот што требало да го пренесе, му давал некој
симбол од предметот или симболично движење, со што покажувал дека се одрекува
од правото и го пренесувал на здобивачот.
- constitutum possessorim – дотогашниот сопственик ја губел сопственоста но по
спогодба со здобивачот и натаму го задржувал владението врз стварта.

2. OCCUPATIO
Најстар оригинерен начин на здобивање била окупацијата односно присвојување на
предмети што немале господар, како и предмети чии што господари немале
сопственичка заштита и тие ствари се нарекувале ничии ствари. Меѓу нив влегуваат и
дивите животни, птиците, рибите, се она што е живо на земјата, морето и небото.
Окупацијата за предмети спогодни за окупирање морала да биде извршена од лица
способно за окупација, што формирало волја стварта да ја прибави за себе.

3. THESAURUS
Во римскоо право важеле посебни правила за здобивање со сопственост врз скриено
богатство ( thesaurus ). Како скриено богатство се сметале сите вредносни предмети
скриени од лица чиј што идентитет не можел да се утврди.
Решенијата на римското право за здобивање на сопственост врз скриено богатсво
гласеле: thesaurus му припаѓа во целост на наоѓачот доколку го пронашол на своето
земјиште, како ако го пронашол случајно; thesaurus се делел на еднакви делови меѓу
сопственикот на земјиштето и наоѓачот што тоа случајно го сторил на туѓо земјиште.
Наоѓачот што намерно пребарувал туѓо земјиште за да го најде скриеното богатство,
немал право да учествува во делбата на пронајдениот thesaurus.

4. ПРИРАСНУВАЊЕ ( ACCESSIO )
Со цел да се избегнат економските штети што би настанале со одделување на цврсто
споени ствари, биле создадени правилата за прираснување или акцесија. Според
правилото на акцесија сопственоста врз ствар составена од цврство споени делови што
пред спојувањето им припаѓале на различни сопственици, преоѓала на сопственикот
на главната ствар а престанувала за сопственикот на споредните ствари.

5. ПРЕРАБОТКА ( SPECIFICATIO )
Преработката претставувала посебен и многу важен случај на акцесија.
Кај преработката доаѓало до соединување на туѓ предмет со работните способности на
преработувачот.
Прашањето дали преработената ствар треба да му припадне на преработувачот или
сопственикот на предметот се решавало различно.
Сабинијанците сметале дека новата ствар треба да му припадне на сопственикот на
предметот, додека Прокулеанците сметале дека предметот требало да му припадне
на преработувачот.
Јустинијан зазел став: ако преработената ствар можела да биде вратена во поранешна
состојба, му припаѓала на сопственикот на материјата, а ако тоа не било можно, новата
ствар преоѓала на преработувачот, под услов кон преработката да пристапил со добра
волја.

Средства за заштита на квиритскиот сопственик

1. Rei vindicatio
- петиторна тужба што имала за цел да го врати предметот во владение на
сопственикот.
Да поднесе rei vindicatio имал секој квиритски сопственик кому што му било одземено
владението врз предметот.
Тужените лица можеле да го избегнат спорот доколку му го препуштиле владението на
спорниот предмет на сопственикот-тужител со предходно утврдување дека го
поседуваат предметот.
Кај rei vindicatio тужителот морал да докаже:
1. Дека тужениот е пасивно легитимиран;
2. Дека спорниот предмет навистина се наоѓа во квиритска сопственост
Врз основа на собраните наоди, судијата носел пресуда стварта да биде вратена на
странката што победила на спорот.
Тужените лица за кои ќе се докажело дека стварта ја држеле mala fide ( лоша волја,
мисла ) биле должни да му го вратат предметот на сопственикот и вредноста на
собраните плодови, како и вредноста на плодовите што пропуштиле да ги соберат. Од
трошоците сторени за одржување на стварта, секој што имал владение врз стварта,
имал право да бара да му бидат вратени нужните трошоци.
2. Actio negatoria
Е тужба што можел да ја поднесе квиритскиот сопственик што не бил лишен од
владение врз стварта туку му било попречувано вршењето на сопственичките права.
Целта на оваа тужба била да се одбиваат узурпациите на лицата што тврделе дека врз
предметот имат некое стварно право на всушност немале. Во доказната постапка
тужителот морал да го докаже постоењето на право на сопственост како и фактот за
нарушување на сопственичките права.
Тужениот морал да ја докаже основата што му давала за право да влијае врз
предметот на спорот. Доколку тужениот не ќе успеел да ги докази своите наводи бил
должен да му надомести штета на сопственикот и да поднесе кауција дека повеќе
нема да му пречи во слободното користење на предметот.

Средства за заштита на бонитарниот сопственик

1. Exceptio rei venditae

- им служела на лицата што се здобиле со res mancipi по пат на обична традиција за
заштита против rei vindicatio на квиритскиот сопственик. Доколку било докажано дека
е точно тврдењето на здобивачот, rei vindicatiо била одбивана и стварта останувала кај
бонитарниот сопственик, а тој по пат на одршка се претворал во квиритски сопственик.
2. Actio Publiciana
- со помош на exception rei venditae бонитарниот сопственик се бранел само против
отуѓувачот и тоа кога за време на спорот сеуште немал владение врз стварта.
Ова средство не можело да му помогни доколку го загубил владението па затоа
преторот Publicius со цел да го заштити бонитарниот сопственик вовел фиктивна тужба
наречена Actio Publiciana.
Таа имала дејство против отуѓувачот на стварта и како против секое трето лице. Ако
ниедна од страните не успеала да го докаже своето право на сопственост, стварта
останувала кај владетелот.

Посебни средства за заштита

1. Во случај на нарушување или загуба на владението, сопствениците можеле да се

послужат со интердикти кои ги заштитувале оние кои владеат.
2. Во случај на оштетување, однесување или уништување на стварта, сопствениците
имале право да поднесат пенални или деликтни тужби.
3. Против сопствениците што не ги почитувале прописите на правото на сопственост,
како и оние што ги злоупотребувале своите права за да им наштетат на други,
овластените и загрозените сопственици имале на располагање: тужба за уредувањето
на односите по повод меѓите, тужба за природниот тек на водата, тужба за прибирање
плодови што паднале врз имотот на соседот.

Престан на правото на сопственост

Правото на сопственост може да престане

- кога поради природен настан ќе пропаднел предметот на сопственост ( бегство на
роб од Рим, ослободување диви животни )
- со физичко уништување на стварта
- со одлука донесена од надлежен држван орган
- со деликтни и квази – деликтни дејствија

Владение

Секој сопственик, врз основа на правото на сопственост имал овластување физички да

ја држи сопствената ствар и да ги ужива сите користи што таквото владение ги носело.
Меѓутоа многу сопственици привремено или трајно се одрекувале од физичкото
владение врз стварта со што ја давала на друг на користење и за тоа добивале
одредена надомест. Сите лица што имале владение врз стварта па дури и самиот
сопственик кога предметот се наоѓал во негови раце се викале possessors ( владетели ).
- Possessio ( владение ) претставувала физичка или материјална власт врз стварта.
Ваква власт имало секое лице што можело стварта фактички да ја употребува и
искористува.
Владението немало ништо заедничко со сопственоста.
Сопственик било лице што засновало највисока правна власт врз некоја ствар на начин
пропишан со правото, а владател е лице што стварта на имал во свои раце.
Во римското право се оделувале неколку видови владение:
1. Лицата што своето владение врз некоја ствар го изведувале од правна работа со
сопственикот имале фактичка или материјална власт врз стварта.
Тие врз основа на волја и во туѓо име ја држеле стварта и се нарекувале природни
владетели ( detentores ) а нивната државина е природна државина ( detentio )
2. Со оглед на фактите што му предходеле на владението се делело на possesѕio jucta I
possessio injucta односно формално правилна и формално неправилна државина.
* possesѕio jucta – формална државина постоела кога држателот на стварта не се
здобил со предметот со ( clam, vi, praecario – потајно, насилно или со отстапување ).
Со други зборови држателот можел да се повика на некоја правна причина.
Постоела possessio bonae fidei – совесна државина и possession malae fidei – несовесна
државина.
* possessio injucta е неформална државина и држателот ја засновал ( clam, vi, praecario
– потајно, насилно или со отстапување ).

Содржина на владението

Содржината на природното владение што го имале детенторите врз основа на

спогодба со соптвеникот, била изразена во правната работа што му предходела на
засновањето на владението. Постоеле два вида држатели:
1. Држатели bona fide
- имале право да ги прибираат плодовите од стварта и да ги трошат во сопствена
полза. Тие исто така можеле да се здобијат и со сопственост врз предметот на
владение.
2. Држатели mala fide
- немале ниедно од овластувањата на предходните држатели. Тие можеле да и се
спротиставуваат на rei vindicatio на сопственикот и да го задржат владението врз туѓиот
предмет. Тие имале право да бараат заштита на своето владение спрема сите лица што
не биле сопственици, па дури и спрема самиот сопственик.
Со други зборови овие држатели биле заштитени спрема сите лица, освен спрема
сопственикот, кој по пат на rei vindicatio ја барал својата ствар.

Службености

Службеностите или серветутите заземале важно место меѓу стварните права врз туѓи
ствари.
Во старото римско право службеностите се засновале по пат на манципација и in iure
cessio.
По пат на манципација се засновале селски службености а по пат на in iure cessio и
селските и другите нивни видови. Постоела и deduction servitutis или посредно
засновање на правото на сопственост.
Службеностите можеле да бидат воспоставени по пат на еднострани наредби ( легат,
тестамент, решение, пресуда )
Постоеле засновање на службености по пат на формални или неформални договори.

Видови службености

1. Стварни или реални службености

- се однесувале на земјиштата и се нарекувале земјишни. Овие службености биле
трајни со што сопствениците можеле да се менуваат но службеностите останувале.
2. Лични службености
- биле права врз туѓи стваро воспоставени во полза на определени поединци, а на
товар на лицето што било сопственик на предметот на службеноста. Овие службености
траеле колку животот на титуларот.
Предмет можеле да бидат сите ствари во промет.
Овие службености се делеле на: ususfructus, usus, habitation и operae servorum vel
animalium.
Заедничко за двата вида службености било дека за време на нивното постоење на
господарот на предметот не му се давала никаква надомест.

Стварни или реални службености

1. Селски земјишни службености

- тие биле трајни и преносливи стварни права врз туѓи предмети воспоставени во полза
на лицето што било господар на повластениот имот а на товар на лицето на
послужниот имот.
Тие биле најстарите службености и се делеле на три групи: службености на пат,
службености на вода и селскостопански службености.
2. Градски земјишни службености
- биле трајни и наследни стварни права врз туѓи ствари воспоставени во полза на
лицето што било господар на повластениот имот, а на товар на лицето што било
господар на послужниот имот, со цел да се подобри состојбата на градежните
парцели.
Тие биле 4 вида : службености на потпирање, службености на простор, службености на
видик, службености на истекување.

Лични службености

1. Плодоуживање ( ususfructus )
- Тоа е лична службеност врз основа на која овластеното лице или плодоуживателот се
здобивал со право бесплатно и по правило доживотно да употребува туѓа ствар и да ги
собира плодовите со обврска, по завршеното плодоуживање стварта да му ја врати на
сопственикот неоштетена.
2. Употреба ( usus )
- Тоа е лична службеност врз основа на која овластеното лице се здобивало со
бесплатно и по правило доживотно право да употребува туѓо право и да собира
плодови колку што било потребно за задоволување на потребите на носителот на
правото и членовите на неготото потесно семејство.
3. Право на стан ( habitatio )
- Тоа е лична службеност врз основа на која овластеното лице се здобивало со
бесплатено и по правило доживотно право да употребува стан за свои лични потреби и
потребите на своето потесно семесјтво, како и да го издаде станот под наем
задржувајќи ја за себе примената наемнина.
4. Operae servorum vel animalium
- Тоа е лична службеност која се состои во право титуларот бесплатно и по правило
доживотно да ја ползува работната сила на туѓи робови и туѓ работен добиток.

Заштита на правото на службеност

Носителите на правото на службеност биле заштитени со посебни тужби и интердикти.

Најстара тужба била vindicatio servitutis.

Престан на правото на службеност

Правото на службеност можело да престане под дејство на природни настани или по

волја на овластените лица или пак со тек на околности што имале за последица гасење
на службеностите.

Долгорочни закупи на земјиште

- Долгорочните закупи на земјиште биле извори на стварни права врз туѓи ствари.
Врз основа на договорите закупецот се здобивал со владение врз закупениот имот и со
овластување трајно да ги искористува, поседува и прибира неговите плодови и да го
пренесува ова право со услов наследниците на закуподавецот уредно да му ја плаќаат
закупнината.
Долгорочните договори за закуп на земјиште се делел на договори за закуп на
селскостопански имоти и закуп за градежни парцели.
1. Ius in agro vectigali
- тајно право на искористување туѓо земјиште, наменето за селскостопанско
производство, со што закупецот се здобивал со правото трајно да искористува туѓо
земјиште во сопствен интерес со обврска да плаќа закупнина.
2. Емфитеуза
- предмет на емфитеузата биле земјиштата на кои им била менувана културата и
земјиштата што не биле обработувани и биле во состав на императорските сампуси.
3. Superficies
- бил договор за долгорочен закуп на градежни парцели. Врз основа на овој договор
закупецот се здобивал со трајно, наследно и отуѓиво право да подигне згради врз туѓо
земјиште и да ја употребува заедно со земјиштето се додека уредно му ја плаќа
закупнината на сопственикот на земјиштето
Заложни договори

Заложните договори се стара установа на римското право и се јавиле како споредни

договори при првите кредитни работи.
Договорите за залог минале низ 3 одделни етапи и тоа како договор за залог служеле:
finducia cum creditore, pignus и хипотека.
1. Finducia cum creditore
- е најстар заложен договор и бил договор меѓу доверител и должник склучен во
форма на in iure cession при кој должникот го пренесувал заложениот предмет во
сопственост на доверителот, обврзувајќи го тој предмет да му го врати доколку
навреме ја исполни примарната обврска.
2. Рачен залог ( pignus )
- Рачниот залог настанувал со предавање на подвижна и незаменлива ствар од страна
на должникот на доверителот како гаранција дека уредно и навреме ќе ја изврши
примарната обврска.
Врз основа на рачниот залог, доверителот бил овластен стварта да ја поседува,
продаде, а од добиената цена да го наплати примарното побарување, доколку самиот
должник тоа не го стори во здоговорениот рок.
3. Хипотека
- е право на залог без пренесување на владението врз заложниот доверител.
Хипотеката била заложен договор или договор за гаранција дека примарната обврска
ќе биде уредно извршена, врз основа на кој доверителите се здобивале со правото по
доцнењето на должникот да бараат владение врз заложената ствар, да ја продадат и
од цената да го намират своето побарување.
Хипотеката настанувала со проста спогодба меѓу хипотекарниот доверител и должник.

Облигационо право
Терминот облигација ( obligatio ) во римското право означува законска врска што
постои меѓу две страни, во која едното лице е обврзано спрема другото да биде
носител на одредена должност.
Облигацијата може да се дефинира како правна обврска ( iuris vinculum ), во која
доверителот ( creditor ) има лично право против должникот ( debitor ).
Во оваа врска трета страна не е вклучена.
Ако облигацијата не е доследно спроведена, кредиторот може да покрене тужба која
се нарекува action in personam.
Со личната тужба доверителот тврди дека должникот треба да му даде нешто, да му
направи или да го услужи. Овие обврски се дефинирани на следниот начин:
1. Facere – под овој поим се подразбира еден вид на облигациона престација, односно
обврска должникот нешто да направи но и обврска нешто што е во негов сопствен
интерес да не го стори non facere;
2. Dare – под овој поим се подразбира облигациона престација, односно обврска
должникот нешто да даде;
3. Praestare – под овој поим се подразбира облигациона престација, односно обврска
должникот нешто да услужи

Престацијата која е предмет на обврската може да биде:

1. Позитивна – се состои во правење, давање и услужување ( facere, dare, praestare)
2. Негативна – се состои во пропуштање и трпење ( non facere, pati )

Разлики меѓу облигационото и стварното право

1. Облигационото право е правен однос само меѓу одреден доверител и должник. Тоа
е релативно додека стварното право е апсолутно и е спрема сите.
2. Облигационото право може да биде повредено само од лицето кое стои во
облигациониот однос, а стварното право може да биде повредено од секого.
3. Облигационите права се заштитени со облигациона тужба actio in personam (
дејствува кон едно лице ), додека стварните права се заштитени со actio in rem
( дејствува кон сите ).

- Правникот Гај ги класифицира облигациите во две категории:

* Облигации што настануваат од договор;
* Облигации што настануваат од деликт
Неговата финална класификација е поделба на изворите на облигации и тоа:
- Облигации од договор, облигации како од договор ( квази – договор )
- Облигации од деликт, облигации како од деликт ( квази – деликт )

Договори

Во римското право договорот означувал правна работа што се темели на консензус –

согласност на засегнатите страни да создадат обврзувачка облигација.
Постојат четири видови на договори:
1. РЕАЛНИ ДОГОВОРИ
- Тоа се договори составени според согласност и предавање на ствари.
*Најстар тип реален договор бил заемот – mutuum т.е давање на заем подвижни
ствари, кои може да се измерат и избројат.
*Втор тип реален договор бил послуга – commodatum т.е еден вид заем кога едно
лице му давало прдмет на заем на друго лице без да бара пари или надомест од
другото лице.
*Трет тип реален договор е остава – depositum т.е кога едно лице предава подвижна и
незаменлива ствар на друго лице, кое од своја страна се обврзало да ја чува стварта
бесплатно и на повик на оставодавачот или по протек на договорениот рок да ја врати
неоштетена.
*Последниот тип реален договор е рачна залога – pignus, кој се склучувал кога
должникот или трета страна предавале телесна ствар на доверителот како залог за
долг, со очекување дека доверителот ќе го врати имотот кога долгот ќе биде целосно
исплатен.

2. ВЕРБАЛНИ ДОГОВОРИ
- Вербалните договори биле договори склучувани со согласност и со одредени
формални зборови.
*Sponsio – ветување, е најраниот вербален договор и има религиско потекло.
*Стипулација – едностран договор, што можел да се употреби на различни начини во
имотното и процесното право. Се состоел од формално прашање од стипулаторот во
кое се содржат условите за предложеното ветување и позитивен одговор од
должникот кој ги прифаќал условите.
*Dotis dictio – договор со свечено ветување за мираз, преку еднострано ветување
изразено со пропишани зборови кои ги изговарал дарителот.
*Iusiurandum liberti – договор со свечено ветување, со кое ослободениот роб
прифаќал должност да извршува одредени задолженија за својот патрон.

3. ЛИТЕРАРНИ ДОГОВОРИ
- Литерарните договори биле договори составени со согласност и одредени форми на
пишување.
Имало два типа книжење; од ствар на лице и од лице на лице.
*Хирографа – своерачно потпишана обврзница од страна на должникот, во која
писарот зборува во прво лице, а бидејќи тоа е всушност должникот во облигациониот
одност, тој признава одреден паричен долг на доверителот.
*Синграфа – писмен договор што настанувал врз обврзници составени од страна на
јавни писари, објективно пред сведоци, конципиран во трето лице; со договорот се
утврдува дека одредено лице е должно одредена сума пари на друго лице.

4. КОНСЕНЗУАЛНИ ДОГОВОРИ
- Консензуални договори биле составени само со обична согласност на
содоговорувачите.
* Договор за купопродажба ( Emptio Venditio )– бил консензуален и билатерален
договор, во кој се бараат две престации: продавачот да даде одредена работа на
купувачот, кој се обврзувал да плати цена за таа ствар.
* Договор за наем и закуп ( Locatio Conductio) – или закупнина бил двостран договор
што настанувал со согласност меѓу закуподавецот и закупецот, врз основа на кој
закуподавецот се обврзувал или да му предаде своја ствар, или да му ги отстапи
своите работни способности на закупецот, а закупецот бил овластен да ја ползува
стварта, или да изврши одредена работа за закуподавецот при што бил должен да
плати награда.
* Договор за заедница ( Societas ) – се склучувал кога две или повеќе лица се
согласувале да бараат заедничка цел со употреба на заеднички средства.
* Договор за полномошно ( Mandatum ) – бил консензуален и двостран договор кој се
темели на согласност меѓу властодавецот и полномошникот , за тоа полномошно да
изврши бесплатно правна работа во полза на властодавецот.
- Вербалните и литерарните договори спаѓаат во формални контракти;
- Реалните и консензуалните договори спаѓаат во неформални контракти.

Квази – договор

- Јустинијан групирал заедно бројни ситуации кои се слични на договори од кои се

создале легално спроведливи облигации „ како од договор“. Најважните
квазиконтракти биле неповиканото вршење туѓи работи и незаслужна исплата.

Деликти

Терминот деликт означува противправно дејствие што предизвикува загуба, повреда

на лицето, имотот, честа и на угледот на друго лице. Деликтор се санкционира со
некаква казна или со други негативни последици што му се заканувале на извршителот
на таквото дејствие.
Јустинијан го следи Гај во класифицирањето на главните деликти во четири категории:
1. FURTUM
- Еден од најстарите форми на деликти позната во римското право било furtum, кое
генерално се преведува со кражба. Тоа го опфаќа не само физичкото одземање на
туѓата ствар, туку и разновидност од дејствија кои вклучуваат намерно мешање со
подвижен предмет без знаење или против волјата на сопственикот на предметот.
2. RAPINA
- Тоа е разбојништво и е деликт кој означува противправен акт во кој едно лице
присвоило подвижна телесна ствар што му припаѓа на друго лица со употреба на
сила/насилство.
3. DAMNUM INIURIA DATUM
- Ова претставува повреда на туѓите материјални добра и се јавува како посебен
деликт.
4. INIURIA
- Ова претставува лична повреда односно намерно и противправно повредување на
телото, честа или угледот на слободна личност.

Преторски деликти

1. МETUS
- Бил деликт што се состоел од противправни дејствија од физичка природа и
противправни дејствија од психичка природа или од страв предизвикан од некое лице
да се наведе да направи некое правно дејствие што инаку не би го направило.
2. DOLUS
- Бил приватен деликт што настанувал со измама на содоговорувачите во моментот на
склучување на договорот или со несовесно однесување кон него во текот на траењето
на облигациониот однос.

Квази – деликти

- Терминот квазиделикт означувал противправен акт што не се класифицирал како

деликт, но кој создавал облигација меѓу оштетената страна и сторителот, дури и
сторителот да не бил виновен.

Наследно право

Наследувањето било осмислено како начин за стекнување сопственост на имотот во

целина, или стекнување сопственост над одделни ствари.
Бидејќи во наследство не поминувал само имотот, туку и долговите и облигациите,
Законот за наследство се разгледува како посебен дел од имотното право
- Hereditas ( оставина ) во римското право претставува оригинална форма на
наследување по смртта и се сметала за природна експресија на континуитетот и
солидарноста на раното патријахално семејство; во процесот на наследување се
инволвира идентификација на наследниците со починатите за религиозни и економски
цели.
Законот на 12 таблици препознавал: законски наследен ред ( интестатски ) и
тестаментално наследување.

Законски наследен ред

Законот на 12 таблици го поставил законскиот наследен ред:

1. Sui heredes – тоа биле слободно редените и биле под власт на таткото а станале
слободни под своја власт по неговата смрт. Тие го сочинувале првиот законски
наследен ред.
2. Proximi agnati – Ако немало sui heredes, тогаш имотот се пренесувал на најблиските
агнатски роднини.
Ако немало ниту sui heredes, ниту proximi agnati, имотот се пренесувал на родовската
заедница на оставителот, односно група семејства што тврделе потекло од заеднички
предок и биле поврзани меѓусебе врз основа на одредени заеднички интереси.

- Подоцна преторите, со серија едикти, развиле нов систем на законски наследен ред
кој содржи 4 групи наслединици:
1. Прв наследен ред: децата на оставителот ( вклучувајќи ги и еманципираните деца и
посвоените деца );
2. Втор наследен ред: Оние што се legitimi т.е тие лица што можеле да наследуваат
согласно Законот на 12 таблици ( sui heredes, proximi agnati , gentiles);
3. Трет наследен ред: крвните роднини до шесто колено;
4. Четврт наследен ред: мажот или жената, т.е преживеаниот брачен другар.

Наследување преку тестамент

Законот за тестаментална сукцесија се состоел од правила поврзани со правењето на

валиден тестамент, кој претставувал лична, формална и свечена изјава на волја на
оставителот за тоа кому да му припадне и како да се распредели неговиот имот по
смртта.
1. Testamentum calatis comitiis
- е најраниот облик на тестаамент кој бил создаден на строго формален начин, кој што
првобитно собранието требало да го одобри во форма на легислативен акт.
2. Testamentum in procinctu
- е друа рана форма на тестамент и бил желба создадена преку усна изјава од страна
на војниците пред нивните другари-војници непоредно пред битка
3. Testamentum per aes et libram
- се состоел од формален трансфер ( преку манципација ) на имотот на оставителот
„купувачот“ со усни инструкции како емпторот да го подели имотот меѓу лицата
назначени како наследници по смртта на оставителот.
4. Testamentum tripertitum
- оваа форма на тестамент се вика трипартитна бидејќи нејзините барања доаѓаат од
најразлични извори: ius civile, според кое се бара целиот тестамент да биде создаден
одеднаш и во исто време во присуство на сведоци; ius praetorium, според кое
тестаментот треба да биде запечатен од седум сведоци; и империска легислација, која
одредувала дека оставителот и сведоците треба да напишат секој посебно, кратка
формална изјава на тестаментот поради идентификација.
5. Легат
- било тестаментална сингуларна сукцесија, кога оставителот со еднострана изјава му
наредува на наследникот на товар на имотот стекнат со наследство, да му даде точно
утврдена ствар на трето лице кое не е наследник, кое се нарекува легатар. Легататот не
можел да ги преземе долговите на оставителот како универзалниот наследник.
6. Фидеикомис
- било неформална молба што оставителот ја упатувал до наследникот, кој се вика
фидуцијар, за да то, на товар на наследството му даде или му стори нешто на трето
лице кое се нарекува фидеикомисар.

1. Опиши ја кодификацијата на Јустинијан! (7)

2. Што опфаќаат дванаесетте таблички во Законот на дванаесет таблици?(7)
3. Опиши ја правната положба на робовите! (7)
4. Што значи терминот capacitasagendi! (7)
5. Кои се условите а кои се пречките за склучување брак? (7)
6. Што е манципацијаи res mancipiи res necmancipi? (7)
7. Што е бонитарна сопственост?(7)
8. Која е содржината на владението и во што се разликува од сопственоста?(7)
9. Што е остава? (7)
10. Наброј ги консензуалните договри! (7)
Одговори:

1. Опиши ја кодификацијата на Јустинијан!

-Императорот Јустинијан е последен кој успеал да ги обедини најголемиот дел од
Источна и поранешна западна Римска иперија. Според некои Јустинијан е последен
римски владетел а според другите прв Византиски владетел, и истиот решил да
изврши кодификација на целото римско право. Особено сакал да ги отстрани
разликите помеѓу jus vetus и jus novum.Создавајќи единствен правен систем, стремејќи
се кон правна сигурност, настојувал да ја врати стабилноста на римската држава.
Хронолошки погледаната кодификација била создадена од следниве делови: веднаш
по стапувањето на власт Јустинијан дал налог на комисијата да ги кодифицира
одлуките на императорот. Комисијата го изработила Novus codex Justinijanus. Подоцна
се пристапило кон изработка на официјален учебник по право .
Претходно изработениот зборник на императорски одлуки е дополнет и така бил
создаден codex repetitae praelactionis. На крај се изработил зборник на конституциите
кои биле плод на законодавна дејност на Јустинијан.
1. Novus codex Justinijanis e почеток на кодификаторското дело на Јустинијан Кодексот
е збирка на императорски конституции. Работата започнала со основање комисија под
преседателство на Трибонијан.
2. Digesta или pandactae е најобемен или најзначаен дел на кодифиацијата. Значењето
на Јустинијовата кодификација без сомнение е големо. Тоа е најголемо дело во
атиката а можеби и во историјата на правото, ако се земе во предвид што содржи оваа
кодификација и какво влијание има врз понатамошниот развој на правото.

2. Што опфаќаат дванаесетте таблички во Законот на дванаесет таблици?

- Првите две таблици содржат правила што се однесуваат на судската постапка и

на извршувањето на пресудите; третата таблица содржи правила со
кои се регулираат должничко‐доверителските односи; четвртата и
петтата таблица содржат правила од областа на семејното и наслед‐
ното право; шестата и седмата содржат правила од областа на имот‐
ното право; осмата таблица содржи прописи што се однесуваат на
деликти и кривични постапки; деветтата таблица содржи прописи
од областа на уставното право; во десеттата таблица се поместени
прописи од областа на сакралното право, а единаесеттата и дванае‐
сеттата таблица, познати како supplementa (додатоци), содржат пра‐
вила со кои се регулираат различни области од општествениот
живот: забраната за брак меѓу патрикии и плебејци, правила што се
однесуваат на одговорноста на господарот за престапите извршени
од неговиот роб или за одговорноста на таткото за престапите извр‐
шени од неговиот син итн. Дванаесеттата таблица завршува со една
одредба што е од особено значење за развојот на римското право.

3. Опиши ја правната положба на робовите!

- Едно од освновните правила на римското право гласело – робовите немаат никакви
права. Робовите не биле сметани за луѓе. За римското право тие биле res ствари,
орудија што зборуваат. Како ствари или како објекти во правото, робовите се наоѓале
под неограничена власт под господарот. Првите робови се појавиле прираспаѓањето
на гентилното римско уредување. Во тоа време развитокот на производните сили ја
подигнал произведноста на трудот. Со натамошниот развиток на римското стопанство
потребата од робовите станувала се поголема и поголема. Основниот извор на
ропството било заробување во војните. Во најстаро време заробените војници
станувале во сопственост на оној кој ќе ги поробел. Во првите векови од републиката
сите воени заробеници станувале сопственост на државата. Ваквите заробеници потоа
биле продавани на јавните лецитации и биле пренесувани во сопственост на
граѓаните. Втор значаен извор на ропството било поробувањето на сопствените
граѓани.

4. Што значи терминот capacitas agendi!

- Терминот capacitas agenda значи деловна способност на физички лица, односно се

означува способноста на едно лице во свое име и за своја сметка да презема правни
работи или поопшто кажано, да предизвикува правни последици преку своите
дејствија, вклучително и лично да одговара за сторените противправни дејствија-
деликти.

5. Кои се условите а кои се пречките за склучување брак?

За склучување полноважен римски брак брачни другари требао да исполнат неколку
битни услови. Од нив се барало да имаат jus connubli да формираат affectiot maritalis
да бидат во пубертет и бракот да го склучат во форма пропишана со правото. Римски
брак можеле да склучат само лица кои им е признат само jus connubli. Тоа го имале
само римски граѓани и старите латини. Тоа право им било ограничено на пејбејците а
потем и на лиертините и на припадниците на населението врзано за занимање.
Римски брак можел да биде вклучен само тогаш кога мажот и на жената им била
основана со намера брачните другари да живеат толку во брак. Во римски брак
можеле да стапат само лица што биле способни за стапување во брак и освтарување
на природните цели а бракот, а тоа значело лицата што биле во пубертет. Престанок на
бракот можи да има во следните услови само доколку, настанува смрт или поради
неверство.

6. Што е манципацијаи res mancipiи res necmancipi?

- Манципација е посебен облик на оттуѓување на стварите, кои спаѓаат во res mancipi, а
таа настанува со изговарање на одредени зборови и со присуство на либрипенс и
петмина сведоци. Манципацијата е некој вид на привидна продажба, а таа спаѓа во
посебно право кое важи само за римските граѓани. Таа се врши во присуство на
најмлаку пет сведока, полнолетни римски граѓани.

7. Што е бонитарна сопственост?

Кога во класичниот перод старите начини за здобивање можеле да се зобиристска
сопственост започнале да станувааат кочница за живио стопаски сообраќај. Во тие
случаи не се засновало правото на квиритска сопственост , оние што се здобивале со
стварта на обично предавање станувале обични држатели или прости поседници на
стварта. Со право на квиритска сопственост можеле да се здобијат само по протекот на
рокот пропишан со одршка, со оглед на тоа дека и натаму му припаѓало на оној што ја
оттуѓил стварта, оној пто со неа се здобил не можел да и се спорстави на сопственикот
на стварта. Со цел да ги отстранат овие неправедни решенија вовеле две правни
средства за заштита на совесните здобивачи по пат на неформално предавање.Врз
основа на приговор тужбата на квиритскиот сопственик била одбивана. За да се
заштитат и оние здоивачи кои го изгубиле влијанието врз купениот и добиениот
предмет преторите ја вовеле acito publiciana. Имале право да ја употребат сите
здобивачи .

8. Која е содржината на владението и во што се разликува од сопственоста?

Содржината на природното владение што го имале детенторите врз основа на

спогодба со соптвеникот, била изразена во правната работа што му предходела на
засновањето на владението. Постоеле два вида држатели:
1. Држатели bona fide
- имале право да ги прибираат плодовите од стварта и да ги трошат во сопствена
полза. Тие исто така можеле да се здобијат и со сопственост врз предметот на
владение.
2. Држатели mala fide
- немале ниедно од овластувањата на предходните држатели. Тие можеле да и се
спротиставуваат на rei vindicatio на сопственикот и да го задржат владението врз туѓиот
предмет. Тие имале право да бараат заштита на своето владение спрема сите лица што
не биле сопственици, па дури и спрема самиот сопственик.
А во сопственоста, сопственикот е тој кој ги поседува сите права врз имотот, може да ја
употребува стварта, да ги собира плодовите од стварта и да ја уништи стварта.
Со други зборови овие држатели биле заштитени спрема сите лица, освен спрема
сопственикот, кој по пат на rei vindicatio ја барал својата ствар.
Владението немало ништо заедничко со сопственоста.
9. Остава. (депозит)
Е она што некому е оставено за чување а именвана е по тоа што нешто се става,
предлогот ја зајакнува смислата на оставата, за да би се покажало како се е оставено
на чесноста на лицето каде што е доверено. Стварта дадена во оставата треба да биде
вратена на она место на кое без злобни намери се наоѓа лицето каде што е доверено
при што не е од значење каде е оставено депонирањето. Покрај тоа и оној кај кого е
некоја ствар се остава е обврзан истата која ја примил да ја врати назад.

10. Наброј ги консензуалните договри!

Видови консенсуални договори: договор за купопродажба (emptio venditio), locatio
conductio - договор за спогодување со надоместок (закупнина), ортаклак - societas и
договор за полноошно (mandatum)

ВОВЕДЕН ДЕЛ
ПРВ ДЕЛ
1. ИЗВОРИ НА РИМСКОТО ПРАВО
За да се разберат изворите на римското право би требало да се разбере и
еволуцијата на опшествено економските односи. Тоа е од причина што токму развојот
на општествено-економските односи во голема мерка се одразува врз креирањето на
правилата и правниот сообраќај. Проучувањето на римското право кое се создавало во
период од 13 векови (од средината на VIII век п.н.е до средината на VI век од н.е.) пред
секој автор најпрво го поставува прашањето за периодизација на историјата на
римската
држава, а соодветно на неа и периодизација на римското право. Во литературата се
среќаваме со различни критериуми за поделба кои резултираат со различни
периодизации на римската држава и на римското право. Една од периодизациите кои
ги издвојуваме е на професорот Dragomir Stojčević од Србија според кој историјата, а со
тоа и изворите на римското право можат да се поделат на четири периоди:
Првиот период времето од појава на Римјаните на историската сцена (754 година
п.н.е. – година од која Римјаните го сметале својот календар) до установување на
република како вид на државно уредување и се нарекува период на создавање на
држава.
Вториот период го опфаќа периодот од создавање на републиката (510 година п.н.е.)
до установување на принципатот (27 година п.н.е.), или период на републиката.
Третиот период го опфаќа времето од доаѓање на власт на Октавијан Август и
востановување на принципат до доаѓање на власт на Диоклецијан во 284 година,
период кој се нарекува принципат.
Четвртиот период го опфаќа времето од доаѓање на власт на Диоклецијан до смртта
на
Јустинијан во 565 година. Иако всушност историјата на римската држава завршува со
пропаста на Западното римско царство во 476 година, периодот се продолжува до
смртта на Јустинијан поради значењето на неговата кодификација за римското право.
Овој период се нарекува доминат.
Друга периодизација, воедно и најчесто среќавана (посебно кај италијанските автори)
ја дели историјата на римската држава и римското право на три периоди:
Прв период - период на старата римска патрициско-плебејска држава и старото
римско право- jus civile, (од создавањето на римската држава до установувањето на
магистратурата на преторот перегрински- од 754 до 242 од старата ера)
Втор период – период на класична робовладетелска држава и хонорарно и класично
римско право ( од установувањето на магистратурата на преторот перегрински до
установувањето на магистратурата на преторот перегрински – од 242 од старата ера до
212 од новата ера)
Трет период – период на централизирано – бирократска и апсолутистичка држава и
единствено императорско римско право или посткласично право ( од едиктот на
Каракала до пропаста на Западното римско царство или до смртта на Јустинијан – од
212 до 476 или 565 година од новата ера).
Во овој учебник ние се одлучуваме за тројната периодизација на римската држава и
римското право ( која на нашите простори беше прифатена и од професорот Иво Пухан
) и според неа ќе ги претставиме изворите на римското право. На тој начин според
изворите римското право би можело да се подели на извори кои датираат од т.н. старо
римско
право, извори кои датираат од класичниот период и извори кои датираат од
посткласичниот период. Во делот кој следи ќе ги разработиме изворите одделно.
2.1. Изворите на римското право кои датираат од старото римско право
2.1.1. Воведни напомени за државното уредување во првиот период, периодот на
старото римско право
Првиот период од развојот на римската држава е период на распаѓање на
гентилното уредување и настанување на римската држава, период на исчезнување на
колективната сопственост и појава на приватната сопственост и период на создавање
на римската република. Од аспект на изворите на римското право од овој период од
посебно значење е да се споменат органите на државното уредување на раната
република бидејќи
тие воедно се јавуваат како најзначајни креатори на римското право. Меѓу нив ги
издвојуваме комициите и концилиите. Комиција претставувало народно собранија во
кое свои претставници имале сите слоеви на население, односно и патрициите (богато
и угледно население) и плебејците(пошироките народни маси). Концилијата, односно
concilia plebis било собрание во кое учествувале единствено плебејците и тие имале
право на глас. Римските концилии настанале како противтежа на сенатот бидејќи тој
државен
орган во римската република бил составен само од 300 најугледни патриции, и со тоа
плебејците биле исклучени од сенатот. Во овие воведни напомени ќе споменеме уште
еден вид на државни органи од раната република кои се од значење за создавањето
на правото
во овој период. Се работи за магистратурите кои претставувале постојани сектори на
државни работи (државни служби) во рамките на кои државните работи ги вршеле
лица наречени магистрати или хонорес (овој назив потекнува од фактот што
магистратите
бесплатно ја вршеле државната служба бидејќи истото се сметало за чест, односно
honor)
2.1.2. Генерлни забелешки на старото римско право
Старото римко право Ius Civile Auntium, Ius Civile Quiritum, ги регулирало
односите во на преминот од примитивното римско опшество во формирањето на
римската
држава. Станува збор за период во кој се формирал стариот Рим. За ова право се вели
дека
е:
- примитивно што се огледува преку неговата форма (долго немало пишано право)
- конфузно (испреплетеност) на правни морални и обичајни норми
- строго формлистичко (многу малку се водело сметка за правната основа, а
преголм акцент се ставал на формата на почетокот на одредвите и гестикулацјата)
- конзервативно – зачувување на надворешноста на одредени форми (со што на
старите форми им се давало ново значење)
- сурово- се изразувало посебно преку казните како во поглед на кривичното право
така и во поглед на граѓанското право
- строго персонално – имало важење само за римските граѓани.
2.1.3. Периодот на непишани правила Ius non scriptum
Помпоние зборува за две врсти на правила во римската држава. Правила кои биле
на сила пред настанувањето на државата. Во овој период како што видовме не постои
класна раслоеност во рамките на римската држава. Во тој период правилата за
поведение
се без правно значење туку биле обичајни правила. Втората (правната фаза) е
карактеристична за настанувањето на државата и класното раслојување во рамкте на
римското опшество.
Обичајни правила на поведение
Обичајните правила во рамките на римската држава се означувале како mos и mores
maiorum. Во рамките на генсот овие правила се развиле како традиција и установена
практика. Почитувањето на истите било забележано со тоа што оние кои не ги
применувале и почитувале добивале казни. Најтешка казна била истерување –
прогонување од генсот.
Периодот на обичајното право настанува во периодот на класното раслојување.
Попрецизно во периодот кога постоела поделба на патрони и клиенти, плебејци и
патриции, слободни луѓе и робови. Во прво време правните прописи не се разликувале
од религиозните правила. Ова е период кога сите обичаи влегувале во религиозното
право fas
и имале сакрален карактер. Законикот со XII таблици не бил ништо друго, туку
кодификација на обичајните правила.
2.1.4. Период на пишано право - Jus scriptum
Периодот на пишаното право започнува со кодификувањето на обичајните правила
во рамките на Законот на 12 таблици, а продолжува со донесувањето на закони од
страна
на комициите и донесувањето на плебисците од страна на плебејските собранија, како
и едикти од страна на магистратите. Карактеристиките на изворите на пишаното право
ќе ги изложиме во текстот што следи.
Закон на XII таблици (Lex XII tabularum)
Со овој закон започнува историјата на римското приватно право. Идејата за
неговото настанување е резултат на инисистирањето на плебејците да се запишат
обичајните правила. Иако во основа тој претставува кодификација на обичаите, сепак
одредени автори забележуваат дека тој во себе содржи и нови правила кои ја
изразуваат волјата и тенденциите на владеачката класа. За создавање на законот
најпрво била
испратена три члена комисија во Грција која требало да ги проучи Солоновите закони.
По враќањето на комисијата конзултатот бил суспендиран. Наместо тоа била
формирана комисија од 10 луѓе кои требало да ги напишат законите - decemviri legibus
scribendis. Со оглед на то што не биле опфатени сите обичајни правила, покрај десетте
биле додадени уште две плочи со што настанал и Законот на 12 таблици. Законот е
донесен 450 и 451 година п.н.е., а правилата испишани на 12 бакарни плочи биле
објавени на форумот. Она што е карактеристично е дека овој закон не ја преживеал
историјата. Се верува дека бил уништен во времето на галските војни. Сепак, подоцна
тој претставува основа која е реконструирана и според тие реконструкции неговата
содржина изгледала вака: таблиците од I - III содржеле правила на судската постапка и
извршување на пресуди, таблица IV и V- правилата од семејното право, туторството и
наследното право, таблиците VI – VIII содржеле правила за регулирање на имотни
односи, таблица IX – регулатива за кривичните дела, таблица X – религиски обреди, а
таблиците XI и XII содржеле правила кои регулирале различни области од
општествениот живот. Во 12 та таблица, точка 5 се
наоѓа една одредба која е од посебно значење за изворите на римското право. Според
оваа одредба:" lex est quod populis jubiet atque constitut " односно - закон е се што ќе
заповеда и одреди народот. На овој начин римските собранија, односно комициите,
добиваат овластување да донесуваат апстракни и општи правни правила, наречени
закони или leges. Законот на 12 таблици има големо значење за римското право. Од
делата на римските автори се заклучува дека го сметале за некој вид на уставен закон,
извор на целокупното јавно и приватно право, му укажувале речиси религиозно
почитување, а во правните школи го учеле напамет. Правилата од овој закон не
можеле да се укинуваат од страна на магистратите, но не останувале и целосно
непроменети во пракса, односно магистратите ги менувале по пат на неприменување
или толкување на начин што им одговарал на на новонастанатите услови.
Законите – leges
Законите биле општо важечки правни правила кои во одредена постапка ги
донесувале римските комиции. Тие биле задолжителни за целото римско население.
Според структурата тие се состоеле од три дела. Првиот дел бил praescriptio или увод
кој се состоел од податоци за предлагачот на законот, за претседателот на комицијата,
за денот и местото на гласањето. Вториот дел бил rogatio односно предлог на
магистратот и тој го содржел правното правило. Третиот дел бил sanctio и содржел
предвидување за санкцијата во случај на непочитување на рогацијата на законот.

Плебисцити – plebiscita
Плебисцитите биле донесувани од страна на плебејските собранија (concilia plebis).
По својата содржина тие биле општи и апстракни правила за поведение. По тоа и биле
слични со законите, но од нив се разликувале по својата задолжителност. Додека
законите биле задолжителни за целото римско население, плеисцитите биле
задолжителни само за плебејците, а не и за патрициите.
Едикти на магистратите
Магистратите како вршители на државна служба и државни работи добивале
овластување на издаваат наредби за римското население. Тие наредби се нарекувале
едикти и биле писмени наредби кои се изложувале на форумот.
2.2. Извори на правото во класичниот Рим
2.2.1. Воведни напомени за државното уредување во класичниот Рим
Вториот период од развојот на римската држава е период на класично
робовладетелско стопанство. Робовладетелите не учествувале во процесот на
производство. Тие се занимавале со интелектуални дејности, поточно со уметност,
филозофија, право и слично. Покрај робовите, во римската држава се среќавало и
слободно население (латини иперегрини) кои освен статус на слободни граѓани и не
уживало многу други останати права. Во најдобра положба биле римските граѓани кои
биле воедно и слободни граѓани и носители на права во римската држава. Но и во
рамки на оваа категорија на население се разликувале три поткатегории на римси
граѓани: нобили кои биле потомци на највидните патриции и плебејци и уживале
најголемо богатство, но и политичко влијание во државата, понатаму еквестри кои го
претставувале новозбогатеното римско население зад кое непостоело политичко
влијание или посебни почести во државата и на крајот е плебсот како вид на римски
граѓани кои биле сиромашно население, со неугледни професии (земјоделци,
занаетчии и слично) и без политичко влијание.
Нобилите биле оној дел од населението кои одиграле значајна улога во изумирањето
на републиканските државни органи и во создавањето на олигархија која почнала да ја
наметнува и остварува својата волја во државата, јакнејќи го сенатот и слабеејќи ги
народните собранија кои ја претставувале волјата на целото население. Набрзо
борбите помеѓу олигархијата и останатиот дел од населението резултирале со
настанување на принципат како нов вид на државно уредување. Во негови рамки
најзначајна улога во државното уредување како и во создавањето на правото добива
принцепсот – личност во која биле кумулирани повеќе републички магистратури.
Првиот принцепс на римската држава бил Октавијан Август. Овластувањата на
принцепсот во рамки на принципатот најдобро се опишани преку следниве две
правила:
1.Quid quid principi placuit legis habet vigorem – Она што му се допаѓа на принцепсот
има сила на закон;
2.Princeps legibus solutus est – Правилата на правниот поредок не го обврзуваат
принцепсот.
Покрај обичајните правила, leges, plebiscitа и edicta, како извори на правото се
среќаваат и општоважечките правни правила кои се создадени со денесувањето на
одлуките на сенатот senatus consulta, одговори на правниците response pridentium, и
одлуки на принцепсот, contuticionem principum. Сите нови извори на римското право
од вториотпериод се резултат токму на ваквите овластувања на принцепсот, кој од
една страна самиот има улога во создавање на правото преку конституциите кои ги
донесува, а од друга страна им дава овластувања на сенатот и на правниците да
создаваат задолжителни правни правила. Во натамошниот текст накратко ќе стане
збор за сите овие извори посебно.
Обичајно право
Настанувло без интервенија на законодавецот преку усталената пракса и примена
на одредени правила кои не биле пишани. Со правна сила биле само оние обичаи кои
биле државна виза. Овие правила служеле за пополнување на законските празнини.
Закони и плебсцити
До крајот на првиот век од новата ера римските собранија имале овластувања да
донесуваат одлуки leges, одлуки на римските комиции и plebiscitа одлуки на concilia
plebes. Како што веќе споменавме разликата меѓу законите и плебисцитите се состои
во
нивната задолжителност. Таа разлика била отстранета со донесувањето на Lex
Hortensia 287 година п.н.е со кој се предвидувала задолжителност на плебисцитите за
целото римско население. На овој начин отпаднала потребата од разликување на
закони и плебисцити и тие се претопиле во едиствен извор на римското право – закон
или leges. Промената на законот или укинувањето се вршело со контрерни рогации.
Доколку контрерната рогција целосно го укинувала законот се велело дека законот е
аброгиран. Законот е дерогиран доколку се укинува дел од текстот на законот.
Доколку имало дополнувања законот бил суброгиран, а доколку на друг начин се
решавале одредени прашања од законот се велело дека законот е оброгиран.
Законите изгласани во собранијата биле аптрактни генерални правила за поведение
кои биле наменети и пропишни за граѓаните на Рим. Тие биле изгласани во
собранијата на предлог на магистратите. Освен генералните закони биле донесувани и
т.н. специјални закони lees privilegiae без некој одредени причини кко и закони lege
speciale со кои се регулирале односите за одредена група на граѓани.
Едикти на магистртите – Ius honorarium
Правните правила содржани во едиктите на римските магистрати го сочинуваат
jus honorarium. Со оглед на тоа што извира од едиктите на римските магистрати ова
право се нарекувало и магистратско право. Тоа овоможило старото jus civile кое не
одговарало на се поголемиот правен промет да се адаптира на новонастанатите
состојби.
Раководејќи се од идејата дека правото треба да го следи доброто и праведното,
quod aequum et bonum est, магистерското право го напушта формализамот и крутоста
која ја имало ius civilie (кое било и jus scriptum). Со оглед на тоа што за одредена група
на односи решенија имало и во jus civile , но и во jus honorarium, римските граѓани
можеле да бираат кое право ќе се применува или по кое право ќе се однесуваат. Со
кодификацијата
на магистратското право е создаден трајниот едикт edict perpetuum.
Најзначајна улога во создавањето на магистратското право имале градскиот претор
и перегринскиот претор. Папинијан, во едно свое излагање за ius honorarium кое е
сочувано во Дигестите од Јустинијановата кодификација, вели дека правото кое го
создава преторот има карактер на право кое го поддржува, дополнува и корегира ius
civile. Ius honorarium неможело дирекно да го менува или суспендира ius civile бидејќи
преторот немал право да донесува закони, немал легислативна моќ. Преторот:
- го подржувал ius civile со тоа што во одредени прилики дозволувал употреба на
поефикасни правни средства,
- го надополнувал на начин што обезбедувал правни средства во случаите кога ius
civile не содржело правни средства за заштита, односно не давало таква правна
можност и
- го корегирал ius civile со дозволување на приговор (exceptio) за да се оневозможи
реализирање на одредено право кое потекнува од ius civile (за што причината можела
да биде неусогласеност со начелата bonum et aequum, односно со она што е добро и
справедливо).
Senatus consultа и orationes principum
За времена принципатот мислењата на сенатот добиле општоважечка сила.
Почнувајќи од 1 век од н.е. сенатот почнал да издава задолжителни наредби на
магистратите, а подоцна неговите одлуки добиваат и законска сила. Одлуките на
сенатот
се нарекувале senatus consulta и скратено се означувале S.C. Секоја одлука на сенатот,
покрај оваа ознака, го носела и името на нејзиниот предлагач, пр. S.C. Tertulianus.
На седниците на сенатот се заседавало по предлогот на принцепсот или на некој
магистрат. Откако било изгласано мислењето на сенатот тоа станувало важечко, било
поставувано во форумот и депонирано во државната благајна. Како резултат на
слабеењето на улогата на сенатот и зајакнувањето на онаа на принцепсот, одлуките на
сенатот ја загубиле моќта, па наместо тоа во сенатот принцепсот држел говори пред
сенатот по кои не се дискутирало, туку обично овие говори биле прифаќани со
акламација.
Правнички одоговори – response prudentium
Периодот на класичното римско право бил златен век за римската правна наука, во
кој живееле и твореле многу правници кои се цитирани и во денешно време. Книгите
кои ги пишувале римските правници по својата содржина се јавувале во повеќе
облици. Тие можеле да содржат одговори на теоретски или практични прашања и
тогаш се нарекувале responsa или quaestiones, доколку содржеле коментари на
едиктите се нарекувале libri ad edictum, доколку содржеле коментари на jus civile се
нарекувале libri ad Sabinum, доколку
по својата содржина биле општи правни дела, односно енциклопедии тие се
нарекувале digesta или sententiae и на крајот, доколку претставувале основни дела, со
учебникарски карактер тие се нарекувале institutions. Нивните дела се од огромно
значење за проучувањето на римското право денеска, но од друга страна, во своето
време римските правници имале улога и на создавачи на правото.
Со одлуката на Август, најистакнатите правници добиле овластувања да даваат
мислења кои имале правна сила. Правните одговори истакнатите правници ги давале
по однос на спор за одредено прашање кога тоа од нив го барале странките. Ова
мислење требало да му се презентира на судијата, кој пак тоа го прифаќал како извор
со општозадолжително правно значење. На овој начин тие непосредно влијаеле на
праксата и биле сметани за еден вид на дополнителен извор на правото, а воедно
целта на принцепсот била и воведување на воедначеност на судската пракса и
контрола над истата, посебно ако се има во предвид дека во рамките на римското
право ниту законодавецот, ниту магистратите не формулирале општи принципи, туку
само регулирале посебни случаи.
Ако на ова се додаде и постоењето на останати правни правила кои потекнувале од
Законот на 12 таблици, но воедно биле застарени и надминати, како и постоењето на
iusgentium норми и обичајни правила, повеќе од јасна е потребата за воедначување на
судската пракса од страна на правната наука.
Constitutions principum
Од првиот век принцепсот започнал да игразначајна улога во создавањетро на
општозадолжителните правила. Со тек на времето настанале 4 типа на одлуки кои се
нарекувале конституции.
Constitution principis est, qod imperator decreto, vel edicto vel epistola constituit. Како
конституции на императорот (принцепсот) со општа содржина биле edicta и мандата.
Едикта биле јавните наредби упатени до жителите на државата – преку нив се
создавале правни правила од областа на јавното и приватното право
Мандата пак се однесувале на управниците на провинциите и другите лужбеници
за вршење на функциите што им биле доверувани.
Конституциите преку кои императорот решавал одредени случаи биле Decreta и
Rescripta.
Decreta – се одредени административни или удски решенија кои ги носел
императорот – принцепсот. Како такви тие биле задолжителни за судовите биејќи
имале прецедентен карактер.
Rescripta претставувале писмените одоговори кои императорот им ги доставувал на
граѓаните или државните органи по однос на одредени прашања што тие ги
поставувале до него.
Генерално гледано во стариот Рим не постоела идеја за обврзувачка сила на
претходните одлуки за одредени конкретни случаи (преседаните), но уникатниот
авторитет на императорот им давал на неговите одлуки карактер на изворно
толкување на правото. Денеска англо-американскиот правен систем е поставен токму
на вакви основи – на основа на преседантско право во рамките на кое претходно
донесени одлуки во конкретни случаи претставуваат извори на правото кои се
применуваат за регулирање на идни слични или исти такви конкретни правни
ситуации. Зачетоците на ваквиот систем
можеме да кажеме дека се гледаат уште во римското право, токму преку значењето
што индивидуалните конституциите на императорот го имале за римското право.
2.3. Извори на правото посткласичниот период
2.3.1. Воведни напомени за државното уредување во посткласичниот период
Карактеристика на посткласичниот период од развојот на римската држава е
пропаѓањето на робовладетелското стопанство, пропаѓањето на занаетите и појавата
на колоните кои претставувале преодна фаза кон воведувањето на кметството како
основна институција на феудалната општествено-економска формација. Друго
значајно обележје на овој период е распространувањето на христијанството кое
најпрво се јавува како
религија на угнетените народни маси, за да на крајот, во 380 година биде прогласено
за единствен дозволена религија во римската држава од страна на Теодосије. По
своето државно уредување, римската држава во третиот период претставувала
централистичка држава на чело со апсолутен монарх, односно император со титула
dominus ac dues – господар и бог. Ова државно уредување се нарекува доминат, а во
негови рамки императорот имал врховна законодавна, судска и извршна власт што
најдирекно се одразило и на изворите на правото во овој период. Ваквото државно
уредување генерирало состојба во римското право каде единствен активен творец на
правни правила бил императорот. Покрај новите конституции, како извори на правото
во третиот период се јавуваат и одредени правила создадени во претходните периоди
кои ќе бидат објаснети во наредната точка.
2.3.2. Извори на посткласичното римско право
Во овој период правото се дели на право и закони jus и leges. Ius го сочинувале
сите правни правила на постоечкото право (тука влегувале обичаи, закони,
плебисцити, едикти, senatus consulta и response prudenium). Ова право воглавно било
содржано во делата на класичните правници. Императорите во два наврати со
конституции ја регулирале употребата на класичните правнички дела како извори на
правото. Најпрво, во 321 година бил донесен Законот за касирање со кој било
забрането да се употребуваат коментарите на Паулус и Улпијан во делата на
Папинијан, со цел неговите дела изворно да се применуваат. Во 426 година бил
донесен Закон за цитирање според кој единствено
делата на Папинијан, Паулус, Гај, Улпијан и Модестин (наречени "сенат на мртвите") се
обврзувачки за судовите. Судијата мора да пресуди согласно мислењето на
мнозинството од овие правници, а ако мислењата се поделени и неможе да се
постигне мнозинство, тогаш треба да се пресуди според мислењето на Папинијан.
Делот означен како Leges извирал од конституциите-прописите на римските
императори. Leges создаден од императорите преку нивните конституции содржел
значителни феудални елементи и идеологии базирани на христијанството. Покрај
конституциите како извори на правото во овој период се јавуаат т.н. прагматични
санкции. Sanctiones pragmaticae претставувале конституции со кои императорот на
едната половина на империјата ја прифаќал конституцијата која била донесена на
другата половина од империјата со цел истата да се применува и на другата половина-
неговата со која управувал тој.
Опшествено-економскиот развој во Римското царство придонел кон тоа да заарди
развиените општествени односи да се појави спротиставеност помеѓу двата дела од
правото jus и legs. Спротивставеноста помеѓу овие два дела ја наметнала потребата од
кодификација на римското право.
Поголемиот дел од сочуваните извори на римското право во овој период, но и
општо се извори кои се дел од т.н. Јустинијанова кодификација. Станува збор за извори
кои се пренесувале од еден на друг император сé до нивното систематизирање од
страна на Јустинијан. Меѓутоа, постојат и извори кои се развиле независно од
Јустинијан и кодификацијата која тој ја направил. Дополнително, покрај неговата
кодификација постојат и други кодификации кои се врбојуваат како значаен дел до
изворите на римското право од посткласичниот период. Оттука, најпрвин ќе им се
посветиме на овие извори, а потоа ќе стане збор за изворите кои се дел од т.н.
Јустинијанова кодификација.
2.3.3. Извори кои се развиле независно од Јустинијан
Пишувањата на правниците како извор на римското право во посткласичниот период
Институциите (Institutiones) на Гај претставуваат еден од најзначајните извори кои се
сочувани независно од Јустинијановата компилација на систематизирани правни
правила.
Станува збор за елементарен вовед во Римското право кој датира од 160 г. од н.е. За
него се смета дека претставува еден од најдобро напишаните извори на сите времиња.
Анализата на овие документи укажува на тоа дека во нив се содржани основите од
класичното право и одредени правни процедури актуелни за тој период, но и
значителн историски материјал за што не постои специфичен извор. Воведот, заедно
со остатокот од пишувањата е пронајден во Верона во 1816 година. Како и останатите
извори од античкиот период и овие извори не укажуваат со ништо дека се однесуваат
исклучиво на правото од тоа време. Притоа од пронајдокот во Верона се сочувани низа
на правни документи од кои ќе споменеме само неколку.
- Мислењата Paulus - Pauli sententiae. Мислењата на Paulus претставуваат краток
преглед на римското приватно право. Иако му се припишани на Paulus, изгледа дека
нивното потекло датира од III в.п.н.е. од територијата на Африка (Liebs 1993: 32–43).
- Два труда кои се поврзани со Институциите на Гај му се спротиставиле на забот на
времето. Прво резимето на Институциите, кои по се изглeда датира од доцниот петти
век
(Liebs 1987: 175) и фрагментите познати како Autun Gaius, кои датираат од раниот
четврти или доцниот трети век од. н.е. (Liebs 1987: 150).
- Краток компендиум кој му се припишува на Улпиjaн (Ulpian), а понекогаш познат
и како (резиме) на Ulpian, кое што исто така преживеало и датира од околу 320 од н.е.
- Така наречената Fragmenta Vaticana, која се чува во ракопис во Ватикан, а се
состои од долги извадоци од различни класични правници и прописи на голем број на
теми. За жал според откритието и истражувањата само мал дел од оригиналот успеал
да преживее. Како и во претходниот случај и овој извор датира од 320 г. од н.е. (Liebs
1987:
151).
Квалитетот на правниот аргумент во сите наведени трудови е на незавидно ниво.
Споrед одредени мислења Autun Gaius дури и е предмет на голем број несогласувања.
Сепак, истите се значајни од причина што претставуваат каков таков извор на правото
од овој период кој не е филтриран од Јустинијан.
Кодекси на императорите
Кодексите на императорите претставуваат прописи кои се донесени од страна на
различни императори хронолошки систематизирани според различни поглавја. Покрај
Јустинијановиот Кодекс од 534 г. значаен е и кодексот на Теодосиус II (Theodosius II)
објавен во 438 г. Нему му претходат две компилации на Диоклецијан (284–305), Codex
Gregorianus и Codex Hermogenianus, но кои за жал не се сочувани.
Кодексот на Теодосиус содржи мал дел од приватното римско право, но затоа е
посветен на јавното право и правото на локалната самоуправа, регулирањето на
администрацијата и религијата. Истиот започнува со прописите на императорот
Константин, за период многу порано од периодот со кој се занимава оваа книга.
Епиграфски и други извори
Иако постојат голем број на натписи, папируси и други документи кои се извор за
Римското право, поголемиот дел од овие извори се само фрагменти. Заради што не е
можно да се состави некаква целина од која би можело да се направи квалитативна
анализа за тоа како всушност функционирало римското право. Во оваа насока посебно
се значајни колекцијата на прописи околу медикаментите на Помпеј (Pompeii ) и
Херкуланеј
Herculaneum, во кои се содржани белези за тоа како и на каков начин се одвивал дел
од трговските односи и судската постапка (Wolf 1985;Wolf and Crook 1989: Gröschler
1997).
За нив посебно ќе стане збор подолу во текстот. Дополнително значајни се и архивите
на
Бабата (Babatha), која имала слична улога за регулирање на односите од овој домен во
Блисктиот Исток во првиот и вториот век од н.е. (Wolff1980). Во збирката на Крук од
1995 година на пример се зборува за тоа дека во заначителен дел од зачуваните
паприуси може да се видат записи од вистински судски случаи (see for example those
on advocacy collected
in Crook 1995). Следен извор кој би го забележале во оваа насока е законикот на
Ирнитана lex Irnitana. Станува збор за последната серија од регулативи поврзани со
областа на здравството пронајдени во Шпанија. Овој пронајдок од 1981 г е еден од
најкомплетните документи за регулирање на односите на локално ниво.
2.3.4. Кодификација на римското право
Потребата за кодификација била избегнувана од причина што преторите успешно
го хармонизирале ius civile на потребите на робовладетелите. Како резултат на
настанатите промени во опшественото живеење дошло до голем јаз помеѓу органите
кои
ги создавале правилата и оние кои ги извршувале. Тоа ја наметнало неминoвната
потреба од кодификација на римското право.
Кодификации пред Јустинијан
Покрај Законот на XII таблици следен чекор во кодификацијата на римските
правила претставува кодификацијата на едиктите која ја направил Адријан. Следни во
низата кодификации се приватните кодификации codex Hermogenianius и codex
Gregorianius.
Прва официјална кодификација сепак, во овој период е онаа која е направена во
периодот од влдеењето на Константин Велики до Теодосиј. За тоа била составена
комисија која делото кое го изработила го ставила во 16 глави.
Novelae leges е дополнување на Теодосиевиот кодекс. Делови од него се сочувани и во
варварските кодификации на римското право.
Варварски кодификации на римското право
Познати како lex romanae barbanorum овие збирки се дел од кодифицирани правила
на римското право кои биле применувани од страна на дел од варварските владетели
во запдната империја. Први започнале да ги практикуваат Галите.
Codex Еurci е составен околу 465 г по наредба на визиготскиот крал Еурих-заменик
перфект во Галија. Истиот имал форма на едикт и содржи збир од порано донесени
кодификации. Сочуван е само мал дел од него.
Lex romana Visigothorum е состена 506 г. по наредба на кралот на Висиготите,
Аларих II.
Lex romana Burqundionum е создадено по наредба на кралот на Бургундите,
Гундобад. Тој бил изработен по кодеските на Паулус и Гај Sententiae и Instituciones.
Edictum Theodorici по Теодорик кој бил крал на Остроготите и патрициј на
Иточното римско царство.
2.3.5. Corpus iuris civilis изворите на Римското право познати како Јустинијанови
извори-Јустинијанова кодификација
Правната компилација на правила донесени од Јустинијан (Justinijan) е позната и
како Corpus iuris civilis. Јустинијан (527-566 година) бил императорот кој последен
успеал да ги обедини најголемиот дел од Источната и поранешната Западна римска
империја.Според одредени автори тој е последен римски владетел, а според други
прв византиски владетел. Поаѓајќи од верувањето дека државата не се заснова само на
силата на оружјето туку и на правото тој одлучил да изврш кодификација на целото
римско право. Кодификацијата била извршена под раководство на Трибонијан –висок
императорски чиновник, а останатите учесници во кодификацијата биле истакнати
правници од тоа време, пред сé професори на правните школи во Константинопол и
Бејрут, меѓу кои ќе ги споменеме Константин, Теофил, Леонтиј, Доротеј и Анатолија.
Кодификацијата била направена во периодот помеѓу 528 и 534 година преку издавање
на збирки кои добиле сила на закон. Јустинијан, со една своја конституција од 533
годин забранил тогашните и идните правници да прават коментари на овие закони, со
цел да се зачува нивната неприкосновеност. Четирите делови на кодификацијата се
следниве:
1. Novus codex Iustinianus – Нов Јустинијановиот Кодекс
Novus codex Justinianus - Јустинијановиот Кодекс е првата објавена кодификација
на комисијата, во 529 година. Првата едиција од кодексот се ограничува на
конституциите-прописите на претходните императори и истата не е сочувана.. Во исто
време Јустинијан издал 50 нови наредби (Eckardt 1978; Manthe 1982 pp. 18, 19) што
довело до создавањето на втората едиција Codex repetitae praelactiones во 534 година
која ги вклучила овие 50 наредби и дополнителните амандмани.
Изворите кои се кодифицирани во кодексот содржат дати, имиња и адреси. Тоа пак
овозможува лесно да се утврди дали одреден пропис бил создаден како одговор на
одредена постапка, на барање на гувернер или друго официјално лице, или пак била
замислена како едикт издаден од императорот за одредено лице или лица. На тој
начин слободно може да се заклучи дека конституциите претставуваат одоговор за
реалните проблеми.
Јустинијаниот Кодекс за периодот до 438 г. воглавно е дизајниран во склад со
трите Кодекси кои му претходеле и тоа, Кодексот на Теодосијан и двата
Диоклецијанови кодекса. Теодосијановиот Кодекс содржи општи правила. Првиот од
двата кодекса Codex Gregorianus, содржи преписи кои се дел на постапки што датираат
од времето на Хадијан (Hadrian), па се до 291. Истиот е издаден во 295 (Turpin 1985).
Од тоа што луѓето кои работеле под налог на Јустинијан се враќаат назад во времето
пред нив при кодифицирање на правилата произлегуваат две работи. Прво не е јасно
дали прописите кои се кодифицирани се афтентични, или пак, се интерпретација на
луѓето кои работеле на кодификацијата. Оттука, во услови на паралелна текстуална
традиција целокупниот процес на кодификацијата во оваа насока не е докрај јасен.
Второ кодификацијата за кој посоти паралелни прописи овозможуваат да се увиде
прогресивниот развој кој кодификацијата го прави по налогот на Јустинијан. (Wieacker
1988: 173–8).
2. Digesta, Pandectae - Дигестите на Јустинијан
Дигестите се вториот објавен труд на комисијата во 533 година. За официјалното
прогласување на важноста на дигестите е донесена посебна конституција на
Јустинијан.
Од анализата на конституцијата може да се заклучи како и на каков начин, всушност се
работело. Длабочината со која Дигестите ја разработуваат проблематиката
произлегува од фактот што за нивното пишување биле прегледани над 2000 книги.
Кодификацираниот материјал при дигестирањето потоа бил поделен во 50 посебни
дела. Овие дела се систематизирани преку посебни поглавја. Во нив биле обработени
сите прашања од областа на јавното и приватното право. (C. Tanta 1).
Систематизацијата која е направена во Дигестите денес овозможува јасно да се
согледа начинот на кој функционирале
правниците, но и целокупниот правен сообраќај во римската империја. Поглавјата ги
носат насловите на тематската целина која ја обработуваат.
Така на пример, во првото поглавје од првата книга се зборува општо за правото и
правдата. Истото носи наслов „За правото и правдата“(De iustitia et iure) и се означува
како дигестија D. 1.1. Последното поглавје D. 50.17, е посветено на различни правила
од античкото право со наслов: „Околу различните правила од античкото право“ (De
diversis regulis iuris antiqui). Покрај општите наслови, дигестираниот материјал
систематизира и по специфични области како на пример во 6-та книга-дел првото
поглавје се однесува на
постапка за обновување на сопственоста. Насловот на овој дел е: „За постапките околу
обновување на сопственоста“ (D. 6.1 De rei vindicatione) или на пример второто
поглавје „Наем“ во 19 книга-дел (D. 19.2, Locati conducti).
Поглавјата на Дигестите покрај останатото, содржат податоци за тоа кој е изворот
на дигестираниот-кодифицираниот материјал. На пример Дигестијата 1.1.1. носи
наслов D. 1.1.1. “Ulpianus libro primo institutionum”, што значи дека кодификацијата во
соодветниот оддел е преземена од правникот Улпајн во книгата-1. Таквата
систематизација овозможува да се заклучи дека Дигестите претставуваат
кодификација на работата на 39 римски правници, почнувајќи од Q.Mucius Scaevola во
првиот век п.н.е. сé до правниците Hermogenian и Arcadius Charisius во IV век. Во
Дигестите доминира работата на Улпијан (нешто околу 40 % од материјалот). Меѓутоа
посебно место имаат и пишувањатана Paulat, Aelius Gallus, Claudius Saturninus и Rutilius
Maximus. Заклучоците околу правните аргументи во Дигестите денес се под силно
влијание на тероијата на Friedrich Bluhme од 1820, позната како „Massentheorie“.
Според тероријата создавачите на Дигестите биле поделени во 3 групи (Bluhme 1820;cf
Mantovani 1987) Ваквиот начин на работа, заедно со назначувањето на името на
римскиот правник чиј материјал е кодифициран, овозможува да се воочи
оригиналниот контекст на
дигестираниот материјал (Johnston 1997a) и да се направи реконструкција на многу
дела на класичните правници и на едиктите на преторите. Со глед на начинот на
креирање на Дигестите, овој дел од кодификацијата е од посебно значење за
изучувањето на историјата на целиот римски правен поредок.
3. Institutiones - Институции
Третиот дел од Јустинијановата кодификација се Институциите, издадени во
533година. Тие претставуваат прирачник за римско право кој од една страна имал
учебникарски карактер и бил наменет за идните правници – cupida legume juventus, но
од друга страна нивната содржина имала сила на закон. Тие се изработени спорем
моделот на Institutiones на Гај. Се состојат од четири книги во кои се изложени основни
правила за лицата, стварите, наследувањето, облигациите и постапката. Четирите
книги од
Институциите се поделени на титулуси, а титулусите на параграфи. Во литературата,
кога се зборува за текст кој потекнува од Институциите, се користи ознаката I и бројот
на книгата, титулусот и параграфот. На пример I, IV, VIII, §4 или I, 4, 8, 4.
4. Novellae – Новели
Новелите се дел од кодификацијата. Тие се составени од конституции на
императорот Јустинијан кои регулираат различни области од општествениот живот.
Многу од нив биле издадени на грчки јазик. Тие не биле објавени во рамки на
официјална збирка на конституции, туку за нив постојат само зборници направени од
приватни лица.

2.3.6. Римското право по Јустинијановата кодификација

Во литературата се среќаваме со автори според кои овој број изнесува 150

конституции, но и со автори
според кои бројот изнесува 160.
Речиси два века по кодификацијата Јустинијановата кодификација имала
значителна примена. Со оглед на тоа што во Византија официјален јазик бил грчкиот
јазик Јустинијан дозволил механички – буквално да се преведе оваа кодификација на
грчки јазик-kata podes.
Иако Јустинијан забранил да се толкува кодификацијата без него тоа било правено
од страна на повеќе видни правници од тоа време. (Стефан Теофило, Кирил, и др.)
Византиските цареви исто така менувале одлуки од Јустинијановата кодификација
преку носење на сопствени одлуки.
Лав Исауриски на пример ја издал Eklogi ton nomen 740 г.заедно со три зборника и
тоа селски закон поморски закон и војнички закон.
Василиј Македонски ја заменил Јустинијановата кодификација со три зборници и
тоа Proherion, Epаnagoga и Vasiliki.
2.3.7. Историјата на Јустинијановата кодификација на Запад
По молба на папата Вергилие Јустинијановата кодификација стапила на сила во
Италија 554 г. Лонгобардите ја зазеле власта во Италија набру по смртта на
ЈустинијанИако германските кралеи во Италија кко и во другите делови на германските
одвоени територии издавале свои наредби влијанието на Јустинијановата
кодификација е огромно. Тоа се чуствува и во канонскот право на католичката црква.
Враќањето кон натуралната економија и напуштањето на стоковото производство
за времето на феудализмот го намалило значењето на приватната сопственост. Тоа
значително ја ставило во сенка Јустинијановата кодификација.
Значењето на Јустинијановата коификација меѓутоа е препознаено во доменот на
науката. Прва школа која започнала да ја изучува научно кодификацијата е школата на
глосаторите. Ирениј прв го назначува значењето на оваа школа кој на Болоња го вовел
изучувањето на римското право.
Ирениј прв започнал да врши глосирање-дообјаснување на текстот на маргините
или помеѓу редовите на оригиналниот текст на кодификацијата. Матинус, Јакобус и
Булгарос се докторите по право кои го следел Ирениј.
Глосаторите извршиле големо влијание преку тоа што од цела Европа луѓето
доаѓале да учатправо и подоцна ги пренесувал импресиите за ова право во своите
земји. Рецепцијата на јсутинијановата кодификација играла големо влијание и во
статусот на одделните градови кои фукционирале во тоа време.
Глосаторните делови на Јустинијановата кодификација биле опфатени во Glossa
ordinaria дело кое го создал Акурзиј. Основаната цел на глосаторите била да се изучат
одредбите од Јустинијановата кодификација и истите да се прилагодат за тогашниот
позитивен систем.
Под влијание на Акурзиј и неговата идеја се развива нова школа позната како
постглостароти или школата на коментаторите. Нивната идеја била да се извадат
максимите и правилата на Јустинијановата кодификација и истите да се адаптираат и
прилагодат на прашањта од областа на времето во кое тие живееле.
Оттука многу од дефиниците и правните максими кои им се припишуваат на
Римјаните припаѓаат на школата на глосаторите и посглосаторите.
Желбата за традицијата и легитимноста влијаела во голема мерка да се прошири
примената на римското право. Имено, голем дел од германските кралеви себе си се
сметале за законски наследници и потомци на римската империја. Така Максимилијан
донел одлука во 1495 г. според која правото на глосаторите и постглосаторите било
реципирано-применувано како правен поредок по кој можел да суди Врховниот суд на
германското црство. На тој начин римското право како супсидијарно и како општо
право станало основен првен поредок заради предностите кои странките ги имале во
случај на спор.Се претпоставувало дека jura novit curia судот го познава римското
право, додека оние кои се повикувале на царското право морале да го докажуваат тоа
(не само точноста на прописите туку и постоењето на ти прописи).
Римското право било и во интерес на новиот поредок кој бил во зародиш во
Европа. Тој им одел во прилог на младата буржуазија која се борела за поширока
примена на акумулацијата на капиталот. Тоа не им одело во прилог на селаните кои
барале сите доктори по право да бидат протерани.
Кон крјот на 15 и 16 век се појавила струјата на елегантната јурипуденција.
Претставниците на оваа школа се обоени со вредностите на хуманизмот и ренесанста.
Восхитувајќи им се на стилот на пишувањето docendi gallicus овие претставници
тргнале по изиучувањето на римското право
Изучувањето на најважните делови на римското право се бележи во практиката на
праксистионистичкото изучување. Оваа школа имала свое влијание во Франција и
Германија.
Следна школа која била инспирирана од Римското право е школата за природното
право. Под влијание на оваа школа започнуваат да се развиваат либералните
буржуаски
идеи кои подоцна се основа за либераланата демократија. Како најзначаен законик кој
се развил под влијание на оваа школа е Code civil во Франција, 1804 година. Неговото
значење не е само во фактот што Франција за прв пат во нејзината историја имала
унифициран правен систем, туку и во фактот што овој законик бил основата на која
многу други земји ги поставиле своите цивилни кодекси, било преку прифаќање на
Code civil или преку копирање на неговите одредби. Угледот и значењето на Code Civil
не биле поврзани само со освојувањата на Наполеон што се гледа и од фактот што по
поразот на Наполеон овој законик го имал истото влијание врз друготе правни
системи. Законици кај кои се гледа ова влијанието за кое зборуваме се оние на
Холандија, Шпанија, Белгија, Италија, Луизијана, Квебек, Египет и многу држави од
Јужна Америка. Од друга страна, Германија во 1900 година добила свој граѓански
законик кој се темелел на системска и детална разработка на Јустинијановата
кодификација (од страна на Савињи и неговите наследници) која по своите
карактеристики се разликува од Code civil на Франција и во
светот се презентира како нов модел на законик, кој исто како и францускиот во своите
основи го носи римското право, а е копиран и повеќе или помалку извршил влијание
врз изгледот и содржината на повеќе законици насекаде низ светот, во повеќе земји
од кои тука ќе ги споменеме Јапонија, Бразил, Швајцарија и Турција. На овој начин
сосема е правилно да заклучиме дека римското право денеска го живее својот втор
живот, токму преку граѓанските законици кои денеска се применуваат насекаде во
светот, бидејќи самиот начин на кој тие се создавани укажува на фактот дека многу од
институтите кои се создадени и потекнуваат од римското право се инкорпорирани во
модерното право.
2. Поделба на Римското право
Поделба на римското право на ius civile, ius gentium и ius naturalе
Традицијата која ни ја оставиле римските правници во поглед на поделбата на
правото укажува на тоа дека старите Римјани имале неколку поделби на правото.
Сепак, како најзначајни во овој предмет ќе се задржиме само на некои од овие
поделби. Една од нив правото го дели на цивилно прaво ius civile, ius gentium и т.н.
природно право ius naturalе. Во Институциите на Гај воведниот дел е посветен токму
на ваква поделба на правото, а Гај ја дефинирал на следниот начин:"Секој народ
којшто е упревуван од законските одредби и обичаи, го применува, делумно, своето
сопствено право, а делумно, правото заедничко за целиот човечки род. Бидејќи
правото кое секој народ го воспоставува за себе е карактеристично за него, се
нарекува ius civile, како посебен закон на таа држава (civita); но правото кое
произлегува од природниот разумна целиот
човечки род е препознаено еднакво од страна на секој народ, се нарекува ius gentium,
како закон применуван од страна на сите народи (gentes)2
. Па така Римјаните го применуваат делумно своето сопствено право и делумно она
што е заедничко за целиот човечки род."
Делот од римското право којшто денес е познат како ius gentium всушност се
однесува на правото кое во римската држава го овозможил правниот сообраќај
(општење) со странските државјани (peregrini), за кои старото право т.е. ius civile, не
било достапно.
Зачетоците на ius gentium датираат од половината на 3 в.п.н.е. кога за регулирање на
односите со перегрините е воведен посебен магистрат praetor peregrinus. Овој
магистрат
предвидувал нова неформална судска постапка (формуларна постапка), но и низа нови
правила со кои се регулирале односите на размена и тргување. Овие односи не биле
опфатени со граѓанкото право (ius civile). Подоцна, правниците овие нови правила ги
издвојуваат и ги означуваат како ius gentium. Со текот на времето овие правила
започнуваат да се применуваат и помеѓу римските граѓани, преку што се надминувале
пречките кои во овој домен ги поставувало граѓанското право.
Иако ius gentium е право кое било наменето за регулирање на односите во трговијата
со странските државјани (peregrini) за него не може да се каже дека е меѓународно
право. Ваквата констатација произлегува од фактот што од причина што правилата кои
ги содржело ова право не биле наменети за регулирање на односи надвор од
границите на Рим. Оттука, правилната формулација за ius gentium би била дека ius
gentium е дел од римското право кое се однесува на регулирање на односи на размена
и тргување со стоки како помеѓу римските граѓани и странските државјни така и помеѓу
самите римски граѓани. Како право кое било „послободно“ и прилагодено на
потребите за прометот воглавно, содржело одредби кои ја регулирале сопственоста,
договорите и начините преку кои се остварувале правните односи во доменот на
трговските односи. Како такво ius gentium се вбројува во ius aequum – праведно право
кое овозможува поголема слобода и уважување на сите околности на конкретен
случај. Тоа се разликува од "ius strictum", какво што било старото граѓанско право
(цивилно право). Разликите помеѓу ius gentium и ius civile, во голема мерка се
изразуваат во фактот што кај правилата за регулирањето на имотните односи
преовладува целта и содржината,

2
Разликата која ја прави Гај помеѓу право воспоставено од луѓето кое е карактеристично
за една држава и
природно право кое е универзално, ја среќаваме во историските извори уште во
делата на Аристотел.
а не формата. Делумно, на ваквиот пристап во правилата од доменот на ius gentium
влијае и самата природа на материјата која е предмет на регулирање, т.е. начелата на
имотниот однос како што се добрата волја во прометот (bona fides). Иако и самите
Римјани правеле остра разлика меѓу овие два правни системи, сепак за забележување
е фактот што и ius
gentium било римско право кое било создадено од римските државни органи пред сé
со цел да се заштитат интересите на Римјаните во приватноправните односи со
покорените народи, кое право било применувано единствено во границите на
римската држава и истата ја обезбедувала правната санкција за неговата примена.
Апстрактните елементи
(белези) на ова право започнуваат од 212 г., период од страна на царот Каракала на
сите слободни поданици во римската држава име даден статус на римски граѓани. Тоа
значело дека сите тие се стекнале со право да ги уживаат подобностите кои ги нудело
граѓанското
право, а кои биле достапни само за оние кои биле сметани за граѓани од прв ред.
На тој начин ius gentium започнува да добива значење на оној дел од правото кој
подеднакво може да се најде кај сите народи, а се темели на naturalis ratio.
Врз основа на класичниот пристап кон правото покрај ius civilе и ius gentium се
јавува и поимот ius naturale или природно право. Во класичната традиција овој дел од
правото се изедначувал со ius gentium. Сепак, кон крајот на класичната традиција, ius
naturale, започнува да добива ново значење. Кон ова право се пристапува како кон
посебна категорија на право, повисока во однос на ius civile. Оттаму, за него се вели
дека токму тоа е вистинското право. Набргу и максимата "semper aequum et bonum"
(секогаш праведно и добро) се поврзува со значењето на ова право.
За разлика од ваквиот пристап во периодот на Јустинијан кон ius naturale се
пристапувало како кон право кое доаѓа од бог. Токму ваквите перцепции кон ius
natural влијаат за давање на два значајни епитета кон ова право т.е. пристап кон него
како апсолутно и непроменливо. Впрочем, тоа значело дека ова право е апсолутно и
непроменето за сите народи и сите времиња. Постојат и ставови според кои ius
natuirale се дефинира како право кое е заедничко за сите живи битија вклучително и за
животните на само за луѓето.
. Во секој случај останува констатацијата дека како резултат на еволуцијата
на правната регулатива во стариот Рим од ius civile, правната регулатива се проширува
во ius gentium, за нешто подоцна да се појави и ius naturale како право за сите живи
битиа. Покрј ваквата поделба, старите римски правници го делеле правото и на
пишано (ius scriptum) и непишано право (ius non scriptum)
Пишано прaво (ius scriptum) и непишано право (ius nonscriptum)
Иако разликата помеѓу овие две права изгледа очигледна, сепак разликата не е во
тоа дали едното е ставено на хартија а другото не туку по изворите и начинот на
настанување. Така за ius scriptum се зборува за правото кое произлегува од органите
на јавната власт. Ова се органи на кои им припаѓала законодавната функција. Тоа
значи дека овде се вбројувале сите органи кои имале законодавна моќ или органи кои
вршеле слична функција како што на пример тоа биле магистерските едикти. Денес
пак под овој термин се означуваат законите кои ги носат со устав одредени
законодавни органи.
Терминот ius nonscriptum римските правници го користеле да го опишат обичајното
раво. Ова право се создавало неприметно преку установена практика. Всушност
станувало збор за право кое не се создавало со пишан документ. Со текот на времето
овие правила

3
Ваквата определба на ius naturalе му се припишува на Улпијан.
започнуваат да добиваат пишана форма, но тоа не значело дека ќе се смени нивното
значење.
Поделба на правото на ius commune (општо право) и ius singulare (поединечно
право)
Делот од прописите и правилата (правото) кој се однесувале на одредена група
на личности, ствари или правни односи (издвоена од генерлната група на лица, ствари
и
односи) се означувал како ius singulare. Овој дел бил посебно право кое се одвојувал
од
општото право. Подоцна во правото овој дел од римската правна традиција кој се
однесува на ius singulare се означува како beneficium како израз кој посоодветно
укажува
на одвојувањето на одредени личности, ствари или предмети како бенефицирани или
кои
уживаат погодности. Доколку ius singulare содржи некој погодности за одредени класи
или групи на луѓе, во изворите за правото се вели дека станува збор за privilegium или
beneficium iusris.
Поделба на јавно право (ius publicm) и приватно право (ius privatum)
Според дефиницијата на Улпијан во неговото дело Institutiones, кое е цитирано во
Дигестите (D, I, 1,1,2) јавното право e она кое се однесува на положбата на римската
држава, додека приватното право се однесува на интересите на поединецот....бидејќи
нешто е корисно за државата, нешто за приватни лица. (Publicum ius est quod ad statum
rei
Romanae spectat, privatum – quod ad singularum utilitatem. Sunt enim quaedam publicae
utilia,
quaedam privatim). Оттука, поделбата на ова право е заснована врз интересите на
државната заедница, односно поединците, односно критериум за поделба во
римското
право е интересот кој што го штити правната норма. Денеска, оваа поделба воглавно е
отфрлена бидејќи не постои правна норма која не штити, во основа, исти интереси –
интересите на владеачката класа, а тие интереси во себе ги вклучуваат и интересите на
поединецот и општите интереси. Од друга страна во пракса се покажало невозможно
да се
одреди која норма штити општи интереси, а која штити приватни интереси. Во
денешно
време се јавуваат други критериуми за разликување на јавното од приватното право,
меѓу
кои најраспространет е критериумот – власт. Според овој критериум во јавно право
спаѓаат сите правни односи во кои државата се јавува како власт, односно односот е
засноват на собординација и хиерархија. Од друга страна, сите правни односи во кои
страните се рамноправни и еднакви и никоја од нив (ниту државата, во случаите кога
се
јавува како страна на односот) не настапува од позиција на власт.
Римските правници, терминот ius publicum го користеле и во друг контекст. Сите т.н.
„присилни“ правни прописи кои се сметале за општи правила и принципи биле
означувани како правила и принципи со значење ius publicum. Всушност станува збор
за
правила коишто не можеле да се сменат со странски договор (значи како дел од ius
gentium). Денес, овие правила се познати како ius cogens. Овие правила се разликувале
од
правилата во кои страните на договорот можат да отстапат значи да стават резерва или
да
се воздржат од обврзување. Денес ваквите правила се означени како ius dispositivum.
За нас од поголемо значење е сфаќањето и поделбата на ius privatum во римското
право од причина што истото ќе биде предмет на изучување во рамки на наставната
програма по предметот Римско право. Од таа причина тука ќе ја образложиме
поделбата
на римското приватно право, а во натамошниот текст секој од деловите ќе биде
посебно
разработен.
Поделбата на римското право произлегува од Институциите на Гај (I, 1, 9),
Институциите од Јустинијановата кодификација (I, 1, 2, 12) и Дигестите (D, I, 5,1). Од
овие правни извори се гледа дека римските правници го делеле приватното право на
три
дела:
- Ius quod ad personas pertinet – право кое се однесува на лица
- Ius quod ad res pertinet- право кое се однесува на ствари и
- Ius quod actions pertinet – право кое се однесува на тужби
Ius quod ad personas pertinent - правото кое се однесува на лица понатаму се делело на
две
области:
- право кое ја регулира положбата на лицата во семејството – семејсно право и
- право кое ја регулира положбата на лицата надвор од семејството, односно
нивната правна и деловна способност – статусно право.

Ius quod ad res pertinet - правото кое се однесува на стварите во римското право имало
пошироко значење од денешниот поим на стварно право и ги опфаќало сите правни
правила кои регулирале имотни односи помеѓу луѓето. Класичните правници ги делеле
овие правни правила на две групи:
- правила кои регулираат односи меѓу живите, односи inter vivos, кои понатаму се
делеле на две групи: правила кои им даваат на субјектите овластување за
користење на ствари (стварно право) и правила кои им даваат овластување на
лицата да побаруваат нешто од други лица (облигационо право) и
- правила кои регулираат односи во случај на смрт, односи mortis causa, односно
наследно право.
Ius quod actions pertinet - правото кое се однесува на тужби содржело правни правила
кои
ги уредувале тужбите и постапката во која се остварувале правата. Тука биле содржани
правила од формално-правен каракетр, но и правила од материјално-правнен
карактер.
Причината за тоа е поширокото значење што поимот тужба (actio) го имал во римското
право, односно според Римјаните тужбата го создава правото и нема субјективно
право
доколку за негова заштита не е предвидена посебна тужба.
Во натамошниот текст секој од трите делови на римското приватно право ќе биде
разгледан посебно, по редоследот по кој ги претставивме во оваа поделба.
ВТОР ДЕЛ
2. ЛИЧНО ПРАВО
2.1. СТАТУСНО ПРАВО
Статусното право во римското општество се состоело од правни правила преку кои
се регулирал статусот (status) на одделни лица (pеrsona caput) или пак на цели
категории
на население во јавниот и приватниот живот во римската држава. За определување на
правната положба (status) на одделните лица римските правници го користеле
термините
правна способност (capacita jurica) и деловна способност (capacita agenda).
За разлика од порано еволуцијата на заштита на човековите права и нивната
универзалност влијаела во голема мерка и врз статусното право кое сите ние како
човечки
битиа ги имаме. Денес е општо прифатен фактот дека човекот со раѓањето, во рамките
на
правото по автоматизам го стекнува атрибутот физичко лице. Физичко лице е секое
човечко суштество на кое правото му признава можност да биде носител на правни
овластувања и правни задолженија. Во генеричка смисла, иако под поимот човек
подразбираме специфично живородено суштество од времето на неговото раѓaње, па
сé до
смртта, во правото, поради неможноста секој човек активно да дејствува во правниот
сообраќај, постои разлика според видот на способноста со која физичкото лице може
да
располага како субјект во правото. Оттука, како и во стариот Рим зборуваме за два
вида
способност на физичкото лице: правна и деловна способност.
Правната способност во римската држава не била јасно дефинирана. Од делата на
римските правници произлегува дека означувала својство преку кое лицата (субјекти)
се
носители на одредни права и обврски. Заради хетерогената материја овие обврски
биле
поделени на обврски и права во јавното право (jus publicum) и права и обврки во
приватниот живот (jus privatum).
Во доменот на јавното право правната способност на одделни субјекти се
однесувала на овластувањата на овие субјекти да учествуват во јавниот живот на
римската
држава, но и на пасивното избирачко право, да служат како војници во римските
легии, да
учествуваат во римскиите свечености и воопшто да се однесуваат како лица на кои им
било допуштено да влијаат врз јавниот живот. Нивото на овие привилегии-права
зависело
од етничката припадност социјлната положба-полот, но и личните квалитети на секој
поединец.
Правната способност од доменот на приватното право се однесувала на
способноста субјектите да бидат носители на овластувања од доменот на приватниот
живот. Тоа значело дека тие можеле да се служат со установите на римкото семејно,
имотно (стварно, облигационо и наследно) и процесно право.
Деловната сопособност која исто така не била дефинирана прецизно се однесувала
на способноста на римските граѓани самостојно да ги оставруваат своите права и
обврски.
Освен личното остврување на правата и оставрувањето на обврските овие лица
можеле на
своја сметка лично да преземат правни работи.
Во склад со прописите како субјекти на правото можеле да бидат само луѓето. Тоа
доаѓа од пристапот на римската држава дека правото постои за луѓето hominum causa
omne
jus constitutum est. Тоа не смее да се сфати дека само единката имало право да биде
субјект. Вакво право им било признато и на колективи кои ги запазиле нормативите на
државата за таа намена. Тоа вклучувало и група на граѓани кои биле наменети за
трајно
намирување на потребите на потесен или поширок круг на лица.
Тоа пак значи дека субјектите во правото се делела на индивидуални (persone
physicae) и (persona juridicae или persona morales) правни лица.
2.1.1. Правна способност на физичките лица-capacitas juridica
Сите физички лица или луѓе во рамките на римското општество не биле субјекти на
правото. Најпрвин правата на поединците зависеле од припадноста на генсот. Ваквиот
пристап се сменил со промена на опшествените односи и настанувањето на државата.
Во
таа насока имало три категории на лица кои го сочинувале целокупното население и
од
чиј статус зависеле правата кои ги поседувале. Трите круга на лица кои го сочинувале
целокупното насленеие во римското опшество се означувале различно.
- оние кои ги уживале сите права гарантирани со правниот поредок-основачите на
државата status civitatis,
- лицата кои уживале само право на слободно живеење status libertatis и
- лицата кои немале никакви права-робовите status servitutis
2.1.1.1. Правната способност на римските граѓани
Cives romani физичките лица кои имале статус status civitatis немле еднакви права,
т.е. не биле раморпавни. Нивната положба варирала не само од периодот на развој,
туку и
од опшествениот слој кој го заземале поединците. Здобивањето на граѓанството во
римската држава се стекнувало со раѓање(jus sanquinis) или со природување
(natrualisatio).
По забраната за убивање на децата освен оние кои се означувале за монструми
(portenta, monstra – prodigia) и децата кои не биле способни за живот personae debiles
од
моментот на раѓање со граѓанско право се стекнувале сите деца родени од брак на
римска
граѓанка и римски граѓанин, вонбрачни деца на римска граѓанка, вонбрачно дете од
робинка која во одреден дел од бременоста уѓивала статус на граѓанка favor libertatis.
Aко
римска граѓанка се наоѓала во брак со пергреин без jus conubii, според прописите на
lex
Minicia, добивало положба на перегрин.
Стекнувањето со права можело да го има детето од моментот на породувањето –
одвојувањето од папучната врвца на мајката. Со статус на граѓанин се здобивале само
живите новороденчиња. Иако имало спор за тоа дали детето се смета за живо ако
дали
било каков знак за живот или ако заплаче по породувањето и одвојувањето од
папочната
врвца преволадало првото мислење.
Со граѓански права односно со правна способоност не можеле да се здобива
неродено дете. Исклучок за стекнување со наследни прва имало во случај кога
нероденото
дете го загубило својот татко - односно тој починал. Во таков случај се применувало
правилото infans conceptus pro jam nato hanetur, qutiens de commodes ejus agitur.
Според ова
првило детето ќе се текнело со наследство или некои имотни права само ако детето се
роди во рок од десет месеци по смртта на пресумптивниот татко, и ако посмртчето да
се
роди живо.
Лицата кои не биле родени како римски граѓани можеле да се стекнат со ова право
п пат на природување или натурализација. Природувањето или натурализацијата
можеле
да бидат јавна или приватна. Приватната натурализација како извор за граѓански права
им
била призната на лица кои биле посвоени или им била извршена адопција (за ова ќе
стане
збор во рамките на татковското право). Лицата кои биле надвор од римските семејства
можел да ги натурализира само pater familias. Ова било случaј до класичниот период.
Во
класичниот период со римко граѓанство не се здобивале сите слободни робови, па
дури ни
оние кои биле ослободени од некој формален службеник. За да бидат римски граѓани
требало да бидат ослободени според прописите Lex Fufia Canina и lex Aelia Sentia. Ова
практика била сменета дури во посткласичниот период кога преовладало мислењето
дека
секој роб кој е ослободен од страна на гоподар - граѓанин на римската држава можело
да
му се признаат овие права.
Јавната натурлзиација можела да биде редовна или со исклучок. Редовната
натурлизација им била давана на лица кои исполнувале одредени услови (кои биле
поблаги за Латините а нешто построги за перегрините). Ваквата заслуга им била давана
на
цели градови, родови или лица кои имале вонредни заслуги за Рим.
Содржина на римкото граѓанство
Во постоењето на римската држава се оформиле групи на јавно правни и приватно
правни овластувања. Тие не постоеле од секогаш и за цело време на постоењето на
римската држава.
Во областа на јавното право (политичките права) на пример било вообочаено како
граѓански права да се одредат: jus suffragii или активното избирачко право (право да
гласа
во доменот на собранијата), jus honorum пасивно избирачко право (право да се биде
избран за носител на јавна функција), право да се учествува на религиозни свеченост,
како
и право да се зема учество во јавиот живот воопшто. Овие права за време на
принципатот
и доминатот исчезнале, со што граѓаните ги изгубиле правата да бидат избирани и да
бираат во рамките на собранијата, а ги изгубиле и прават да учествуваат во римските
легии (со воведувањето на професионални војници).
Во областа на приватното право римските граѓани имале право да стапуваат во
римски брак - jus conubii и право да се користат со установите на римското имотно
право -
jus comercii, односно тие имале можност да стекнуваат право на сопственост како и
други
стварни права, имале право да стапуваат во облигациони односи, право на
наследување, и
на крајот во рамките на овластувањето legitimatio active et passive имале правна
заштита
во пасивна и активна смисла.
Меѓутоа, со наведените права во полн обем можеле да се користат само
највисоките слоеви на римското општество civis optimo jure (patricii, nobili honestiores).
Пониските слоеви своите права ги стекнувале – губеле во зависност од епохата на
развојот
на римската држава но и од социјалната положба на римската држава. Тие ја
претставувале категоријата cives minuto jure. Освен вакви ограничувања постоеле и
специјални ограничувања на правната способност кои се однесувале на одредена
група на
граѓани или цели слоеви од опшеството. Ограничувања кои се однесувале на цели
групи
на граѓани се базирале врз база на годините, полот, но и врз религиозната определба
на
лицата.
Жените како пол во римското право не биле ремноправни со мажите, иако многу
класични правници истакнувале дека ваквата дискриминација е неоснована. Иако
одредени изедначувања се постигнати во соодветни домени од областа на приватниот
живот, во доменот на политичките права жените останале дискриминирани.
На лицата кои не биле полнолетни alieni juris не им биле признати политичките
права се до pubers стекнување со полнолетството. Во класичниот период во одредена
мерка им ниче признати и правата jus comerci.
Во посткласичниот период моше изразена била и религиозната дискриминација. По
прифачањето на христијанството за официјална религија паганите, Евреите и другите
еретици и неверници биле прогонувани, а им биле забранети сите граѓански права
вклучително и оние од областа на наследното право.
Ограничувањетро на граѓанските права во рамките на римското опшество се
бележи и во однос на постоење на т.н. специјални околности. Еден од најстарите
случаи
од ваков карактер е случајот на ограничување на граѓанските права заради должничко
робство. Должничките робови nexi и addicti биле лица кои доброволно или по судски
налог го одработувале својот долг. Ти ги губеле не само јавно правните права туку и
приватните права. Сепак, нивната положба во однос на класичните робови била
дсалеку
подобра бидејќи по исплаќањето на долгот тие станувале слободни.
Лицата in mancipio биле лица кои биле оттуѓувани од pater familias заради што биле
оттуѓувани од семејстават и за ниваната работа (најчесто од 5 години) им била давана
надомест на нивните родители.
Лица in manicipo биле и оние alieni juris кои pater famiius ги предавал заради
одреден деликт. Положбата била како на наемните работници и за време додека биле
во
оваа состојба тие биле на ранг на робовите. Потоа се враќале како и останатите alieni
juris.
Auctorati (gladiators) биле лица кои пред организаторите на забавните игри
положиле заклетва дека ќе се борат според нивните правила и според сите други
гладијаторски правила. Со оваа обврска гладијаторите ги губеле опствените права и
граѓанските права.
Како робови биле сметани оние луѓе кои бил заробени и кои немале никакви
граѓански права. Во прво време доколку некој од генсот бил заробен должноста за
откупување на заробеникот била обврска за сите гнетили. Кога патронот ќе бил
заробен
клиентите биле должни да го откупат. Во посткласичниот период должност за
откупување
на робови не била регулирана.
Одредено поведени повлекувало санкција, според оценка на јвното мислење или
одредени правни прописи се сметало како недопустливо.
Personae intestabiles биле сметани лицата кои учествувале во склучување на
одредени правни работи а подоцна одбиле да сведочат или тврделе дека ниту виделе
ниту
слушнале за соодветниот деликт или воспоставен однос. Ним им било забранет jus
comercii, а им било забрането и да се повикуваат на сведоци во постапките.
Nota censorial му била впишувана секому во цензорските книги кој со своето
однесување неморално или негрижа кон државниот имот предизвикал некаква штета.
Граѓаните кои добиле ваква нота биле бришени од листата на сенаторите и витезите
(еквестрите), а го губеле и jus honorum.
Престан на правната способност на римските граѓани- Capitis deminuto maxima
и media.
Престанокот на римското граѓанство настанувало или со природна смрт, или со
граѓанска.
Природна смрт настанувала со гаснење на сите физиолошки функции на
индивидуата. Со тоа се гаснеле сите граѓански права и се отвралае прашањата околу
наследството (delatio hereditatis). Од моментот на делаијата или отворањето на
наследтсвото до моментот на аквизицијата или здобивањето со наследството важело
hereditas enim non heredis personam, sed defuncti sustient. (т.е. се продолжувале
граѓанските
права на лицето кое починало сé до моментoт на нивното прифаќање од наследникот).
Граѓанска смрт. Граѓанска смрт можело да настане во повеќе случаи или правно
релевантни факти кои биле групирани во две групи. Capitis deminitio maxima
настапувала
во случај на заробување, или во случај на смртна казна, казна на доживотна работа во
рудници или казна за борба со ѕверови. Capitis deminuto media настанувала со
преселување
во латинска или перегринска општина, со пребегнување на страната на непријателот,
или
со депортација и релегација (одредување на принуден престој). Реинтеграцијата
можела да
се изврши или со jus posliminii или со одлука на државен орган.
Правна способност на латините и перегрините
Жителите на покорените општини кои не биле припоени кон Рим (municipiae,
coloniae civitates) не биле целосно претварани во робови. Врз основа на договор со
Рим тие
се стекнале со статус на слобода - status libertatis.
Меѓутоа сите немале еднакви права и со овој статус.
Латини. Тоа биле жители кои имале слични или блиски етнички потекла со
Римјаните. Латините или населението кое живеело во Lacium се викале latini vetars или
latini prisci. По легендарниот договор од 494 г.п.н.е. тие се здобиле о посебен статус.
Тие
немале право да служат во легиите туку во посебни одделенија. Целосни права
можеле да
добијат како и римските граѓани само ако се преселеле во Рим, но под услов да
оставеле
барем еден син во местотот од каде доаѓаат. Со поделбата на римско граѓанство во 90
г. на
сите слободни граѓани, статусот стари латини како посебна форма исчезнал.
За ралика од старите латини, граѓаните на латинските колонии имале помала група
на права. По 338 г. овие латини биле нарекувани latini novi. Тие ги задржале само
правата
во имотните трансакции. Доколку во својата општина вршеле должност член на
општинскиот сенат овие латини можеле да се стекнат со право на римки граѓанин.
Посотеле и други услови кои предвидувале latini novi да се стекнат со граѓански статус.
Перегрини. Странците кои биле затечени на римската територија најпрвин биле
мсетани како непријатели. Исклучок од ваквиот пристап кон странците имало само кон
оние странци кои биле под закрила на некојх државен функционер-римски граѓанин.
Странците кои не биле под закрила биле третирани како објкт во правото и можеле да
бидат претворени во робови. Општните кои не потпаѓале под Рим или латинкиот округ,
а
на кои им била призната слободата се нарекувале перегрини. Видно место меѓу
перегрините заземале италијанците кои по 90 г се стекнале со граѓански статус.
Основниот начин на кој перегрините се здобивале со граѓански статус бил милоста на
римските државјани beneficium.
3.3.1.2. Правна положба на робовите - servi
Римското право содржело многу спротивречности, од една страна робовите биле
имот, исто како куче или книга, а од друга страна, тие исто така биле сметани за луѓе.
За
да може потполно да се искористат, се барало да бидат препознаени и понудени
нивните
човечки карактеристики, како што се нивниот интелект или нивните можности. Секое
од
овие сфаќања има свое место во правото.
Робовите биле имот. Тие биле купувани и продавани како и секое друго добро.
Трговците со робови имале лоша репутација, од продавачот на робот се барало да
гарантира дека робот нема дефекти, со текот на времето оваа гаранција била вметната
во
договорот за продажба. Истиот режим се применувал и за стоката. Не постоело ништо
друго што можело појасно да го декларира робот како имот, отколку познатите
дискусии
на правниците дали болест, зараза или слично треба да биде сметана како дефект на
доброто, и на тој начин да влијае на договорот (D.21.1).
Бидејки робовите биле имот, основно сваќање било дека сопственикот можел со нив
да прави што сака. Сепак, робовите не биле обични работници, туку изведувале многу
повешти работи како што се учители, лекари и комерцијални агенти. Соодветно на тоа,
тие биле исклучително вреден економски извор, така што, никој не требало да мисли
дека
тие биле константно малтретирани, лошиот третман кон робовите, значел
самонанесување
на економска штета.
Како и да е, постепено развојот на хуманоста се унапредувал, заради што постоела
забрана за прекумерна суровост. Со текот на времето се јавила и потреба од тоа,
сопственикот да добие одобрение од државен магистрат, пред да го убие неговиот
роб кој
извршил злочин. Во времето на Antonius Pius, сопственокот кој го убил сопствениот
роб,
ќе одговарал пред правдата исто како да убил некој друг. Во целина, овие олеснувања,
не
го менувале фактот дека робовите се имот, тоа биле едноставни забрани во поглед на
користењето на имотот, како што се дознава во денешно време. Уште подрастична
иновација, исто така во времето на Antonius Pius, била тоа што сопствениците чии
робови
се побуниле на екстремна суровост, можеле да бидат принудени да ги продадат
истите
(Ulpian,D. 1.6.2). Ова претставувало прва можност од страна на робот, самиот да влијае
на
неговата судбина. Тоа резултирало со можноста да биде одземен од сопственикот без
надоместок. Ова било признание дека робот бил сметан за личност.
Исто така постоело и подобро признание на овој факт. На пример, робовите да имаат
квази-брачни врски, познати како (contubernium – за ова ќе стане зборво рамките на
брачното право). Признанието во правото било следното: доколку сте купиле „брачен“
пар
робови, но сакате да го вратите едниот од нив како оштетено добро, односно стока, ќе
морало да се вратат и двајцата (D. 21.1.35).
Ова барем било почеток. Но главниот причинител за признавање на робовите како
личности бил обезбеден од страна на интересот на сопствениците, за потполно да ги
искористат робовите, тие издејствувале признание дека тој или таа биле личности кои
можеле да прават разни нешта.
Овде правото наишло на голем број потешкотии. Робовите не биле луѓe, (pro nulli
habentur) и како такви не можеле да тужат или да бидат тужени. Тие не можеле да
поседуваат ништо, ниту пак да стекнат било што, било тоа да е имот, или пак,
придобивка
од облигација. Сето тоа тие го стекнувале за нивните сопственици. Тие не можеле да
му ја
влошат состојбата на сопственикот, така што не можеле да оттуѓат имот што му
припаѓал
на нивнит сопственик, ниту пак можеле да ги стават нивните сопственици под
облигација.
Исто така, нивните сопственици не можеле да бидат тужени, за сметка на нивните
зделки.
Овие потешкотии се слични на оние за кои стана збор претходно во ова поглавје, во
врска со децата кои биле без законски капацитет или малолетниците. Со оглед на тоа
што
ниту робот, ниту пак неговиот сопственик не можел да биде тужен за зделка или
договор
направена од страна на роб, никој не би сакал да склучува договори со роб. Но тоа ги
лишело робовите од нивните потенцијални придобивки. Заради таа причина, Преторот
интервенирал, и создавал низа дејствија, кои можеле да бидат употребени против
сопственикот на роб, а кои произлегувале од работењето на робот.
Престанок на ропството
Еден од начините за прекин на робството на правниот однос помеѓу робот и
робовладетелот бил со смрт. Робовладетелот нема обврски кон телото на робот освен
да го
погреба и неговиот гроб да го чува како свето религиозно место locus religious.
Освен смртта постоеле и некои други правно засновани услови со кои
претсанувало ропството. Во најголем број на случаи волјата на господарот да го
ослободи
робот била пресудна за преќин на ропството. Независно од волјата на
робовладетелите
ропството прекинувало во случaј кога робот успевал да побегне помеѓу сопствените
племиња. Ова е случај и ако робот учествувал во заговор за бунт, односно ги посочил
убиците на робовладетелот. Старите и изнемоштени робови биле ослободувани со
посебен
декрет на владететлите. Ако робот имал посебни заслуги за Рим исто така можел да се
ослободи.
Како наjстара форма на ослободување на робовите биле manumissio vindicta. Тоа
претставувало посебен чин накој робовладетелот заедно со магистерот го
ослободувале
робот.
Втора форма на доброволно ослободување од ропство била manumissio testamento.
Во наредба за последната волја или со тестамент робовите можеле да бидат
ослободени.
За тоа или биле поставувани одредни услови или пак директно робовите биле
ослободувани.
Третиот услов за ослободување од ропство бил manumissio censu – запишување на
робовите како даночен или воен обврзник.
Класичниот период покрај наведените услови за ослободување на робовите од
старото право предвидувал и нови услови. Робот можел да се ослободи со изјава на
робовладетелот пред пријателите на робот manimissio inter amicos или пак, со писмена
форма manimissio per epistolam во која робовладетелот го тврдел ослободувањето на
робот.
Влијанието на класичното право врз преќинот на ропството особено дошло до
израз со поставување на одредени сулови пред робовладетелите и ограничувања за
нивниот однос кон робовите.
Овој тренд продолжил и во посткласичниот период.
Правна положба на ослободениците liberti
После законот – Lex Aelia Sentia од четвртата година од новата ера само робовите
кои имале наполнето 30 години, можеле со соодветен формулар да бидат
ослободени,
оние кои се ослободени се здобивале единствено со статус „Junian Latins“, помал
статус,
што значело дека тие немаат право да располагаат со нивниот имот во случај на смрт
(неможеле да го разделуваат, или ставаат во тестамент). Доколку пак ослободените
веќе
биле граѓани од втор ред, тоа значело дека имаат поголем статус, бидејки Junian Latins
бил
граѓанин од трет ред.
По ослободувањето робовите станувале ослободеници libertine. Во зависнот од тоа
кој бил господарот таква била и положбата на робовите. Ако робот бил ослободен од
прегрин ги добивал неговите права и обврски и соодветно истото важело за латините,
римските гражани и сл.
Само ослободувањето на формалистички начин значело и можност за стекнување
со соодветни права. Меѓутоа, постоела разлика помеѓу римските граѓани и оние кои се
стеклнале со статус на римски граѓанин по ослободувањето особено во поглед на
правната
положба.
Ослободениците биле во полоша правна положба од римскте граѓани. Прво таа во
јавното и приватното право била полоша од онаа на minitu jure – лицата родени на
слобода. Второ, либертините и по ослободаувањето биле во зависнот од своите
поранешни господари кои им постанувале патрони.
Ослободениците не можеле да вршат јавни функции и нив им било забаранувано да
стапуваат во брак со сенатори. Птаронатот бил правна категорија која се воспоставувал
помеѓу поранешниот роб и неговиот поранешен господар. Робот станувал клиент, а
робовладетелот патрон.
Ослободените, иако слободни, биле субјекти на ситни и не толку интересни забрани:
од времето на Август тие на пример не можело да стапуваат во брак со членови на
сенаторската класа. Уште поважно за денешни цели, е тоа дека ослободените робови
се
уште имале обврски кон поранешните сопственици (патрони). Во суштина,
ослободениот
машки или женски роб бил должен да му укажува почит (obsequilium) на патронот, што
имало и некои практични ефекти, како што бил фактот дека тој или таа може да го
повика
патронот на суд само со дозвола од преторот, ослободените исто така биле должни да
им
овозможуваат одредени услуги, на што и тие самите секако дека се согласувале кога
биле
ослободувани. Понатаму, доколку ослободениот роб умрел без да има направено
тестамент, патронот имал одредени права да располага со неговиот или нејзиниот
имот.
3.3.2. Деловна способност на физичките лица-capacitas agendi
Со терминот деловна способност се означува способноста на едно лице во свое
име и за своја сметка да презема правни работи или поопшто кажано, да
предизвикува
правни последици преку своите дејствија, вклучително и лично да одговоара за
сторените
противправни дејствија-деликти. Денес e општоприфатено становиштето дека за да
може
едно лице да презема правни работи и последици треба да има можност да носи
определени права и задолженија за себе. Ваквиот тренд е повеќе или помалку одраз
на
сфаќањето кое е развиено под влијание на буржаското право. Истото, сепак, не може
да се
каже дека важело и во римското право. Како правната способност така и деловната
способност е историска категорија чијашто содржина се менувала во процесот на
историскиот развиток. Најдобра аргументација за ваквата разлика претставуваат
правната
и деловната способност на робовите.
Според римското право робот немал правна способност, но во интерес на
робовладетелството нему му била призната извесна деловна способност. Иако
склучувањето зделки не предизвикувало права и задолженија за робовите, од таквите
зделки произлегувале определени правн последици кои предизвикувале права, па
дури и
задолженија за нивниот господар. Оттука е и заклучокот дека на робот му била
призната
определена деловна способност. Иако оваа деловна способност требало да одговара
на
интересите на робовладетелството и била ограничена, неоспорен е фактот дека истата
постоела. Потчинетиот кој навршил полнолетство се стекнува со определена деловна
способност макар што првично не му била доделена никаква правна способност.
Правната и деловна способност на римското право претрпила редици промени во
својот историски развиток во неколку фази. Додека кај одредени категории на лица
деловната способност се проширувала кај други таа претрпувала значителни
ограничувања. Се разбира, ова во најголема мерка е тренд кој се развивал под
влијание на
економскиот фактор. Распадот на агнатското семејство во таа насока влијаело на
зголемување на ограничувања во однос на деловната способност на жената, како и на
одредени повластени категории на лица коишто биле установени со предкласичното
(старото) римско право.
Како што предходно истакнавме стекнувањето на деловната способност е
поврзано со определена старосна граница. Меѓутоа општестевно-економскиот развој
влијаел на тоа поранешната граница за полнолетство утврдена со цивилното-
граѓанското
римско право (четиринаесет годишната возраст за момчињата и дванаесет годишна
возраст за девојчињата) да не биде соодветна за создавање на деловната способност.
Како
резултат на развојот на економските односи оваа возраст не осигурувала елементарно
искуство за учествување во правните односи. За таа цел додека деловната
неспособност
условена од полот била ублажена, деловната неспособност условена од возраста
претрпила обратен развиток. Тоа налага да се разгледа подетално деловната
неспособност
на неполнолетните и оние лица кои не навршиле 25 годишна возраст од една страна,
како
и деловната способност на жените од друга страна.
3.3.2.1. Деловна способност на неполнотелни лица и на лица кои не навршиле
25 годишна возраст
Според цивилното право момчињата се сметале за полнолетни со навршување на
14 годишна возраст, а девојчињата со навршување на 12 години. Жените sui generis по
навршени дванаесет години од животот биле ослободувани од туторство над
малолетници, но не значи дека така се здобивале со полна деловна способност.
Жените
останувале ограничено деловно способни и влегувале под власта на туторот над
полнолетни жени. До навршувањето на таа возраст тие се сметале за неполнолетни
impuberes и биле деловно неспособни. Меѓутоа, деловната неспособност на
неполнолетните не била еднаква. До 7 годишна возраст малолетните лица не можеле
да
склучуваат никакви правни зделки, не можеле да извршуваат никакви правни дејствија
т.е.
немале никаква деловна способност. Лицата до 7 годишна возраст се нарекувале
infantes.
За време на инфацијата тие биле наполно деловно неспособни. По навршената 7-ма
година
влегувале во групата лица наречени inpuberes infantia majores или малолетни лица што
излегле од детството. Деловната способност на овие малолетници била ограничена.
Тие
имале право да превземат правни работи со кои што можеле да ја подобруваат својата
имотна положба, меѓутоа тие немале деловна способност за правни работи со коишто
таа
положба им било влошувана. Од било каков правен однос тие можеле да стекнуваат
одредени права, но не и задолженија. Се разбира тоа во практиката значело дека
неполнолетните лица не можеле да склучуваат зделки доколку некои не се согласи
дека ќе
одговара за малолетникот.
Поради тоа што импуберите немале деловна способност тие не можеле сами да
управуваат со својот имот и при смрт на нивниот pater families над импуберите се
воспоставувало старателство. Старателот можел да биде назначен од страна на
родителот
на малолетникот во неговиот тестамент. Доколку тој не бил посочен во тестаментот на
родителот старател се определувало со закон (најблискиот законски наследник од
машки
пол) односно од магистрат.
3.3.2.2. Деловната способност на полнолетни жени
Ова решение на римското право било плод на примитивното сваќање, дека жените
не се способни да го разберат значењето на сопствените постапки. Кога римјаните со
тек
на време виделе дека ниту една сериозна причина не оди во прилог на решението
полнолетните жени да бидат лишени од деловна способност обезбедиле правни
средства
со кои можеле да ги принудат туторите да дадат согласност за правните работи што ги
склучиле, а потоа ја укинале и целата таа установа.
Во римското древно право жените немале никаква деловна способност не само
кога биле под родителска или сопружна власт, туку и кога биле самостојни или
неподвласни. Во последниот случај на жената исто така бил назначуван старател. Само
со
негова согласност таа можела да склучува договори и правни зделки. Значи со
распагањето на патријахарно семејство жената добивала определена самостојност, но
дури
во предкласичното право таа не можела да извршува сама таканаречени actus legitimi
односн не можела да извршува манципација, да прима наследство, да ослободува
робови,
да се задолжува и така натаму. За сите овие актови било неопходно согласно на
нејзиниот
старател.
Деловна способност на лица со психички, морални и физички недостатоци
Физичките лица заостанати во психичкиот развиток којшто не можеле да го сфатат
значењето на своите постапки, доколку ова нивна состојба била трајна и проследена
со
знаци на лудило (dementia amentia) или беснило (furor), тогаш биле лишувани од
деловна
способност за време на боледувањето. Уште од времето на Законот на 12 таблици е
установено дека, ако лудиот нема некој што ќе внимава на него тој треба да бде под
власта
на своите родители. Таа власт како што истакнавме погоре се оформила во вид на
старателство, а како старатели можеле да бидат назначувани и други лица. По сила на
тоа
старателство, старателот може да склучува договори наместо безумниот. Создадените
на
тој начин односи помегу старателот и безумниот биле санкционирани преку actio
negotiorum gestorum. Во некои моменти безумниот можел да одговара сам. А доколку
растројството кај безумните се јавувало само одвреме навреме, тие имале полна
деловна
способност во интервалите кога биле мирни (lucida intervala).
Ограничена деловна способност исто така како што претходно истакнавме имале и
така наречени расипници, односно лица што неразумно го трошеле наследениот имот
и на
тој начин го доведувале во опасност опстанокот на семејството. Понекогаш биле
деловно
ограничени и лица со физички недостатоци, но само во поглед на оние правни работи
чија
што форма не можела да биде исполнета поради постојниот физички недостаток.
2.2 СЕМЕЈНО ПРАВО
2.2.1.Општи напомени за римското семејство
Зборувајќи за римското семејство во целина проучувачите на римското право прават
разлика меѓу три периоди на римското семејство од кои секој има свои
карактеристики во
поглед на обликот на римското семејство и личните и имотните односите меѓу
брачните
другари и родителите и децата. Општо зборувајќи, за првиот период карактеристично
е
римско семејство во вид на consorcium на кое пандан со понов датум би можело да се
каже
дека е семејната задруга. Конзорциумот претставувал заедница на живот во рамките
на
која сите членови на семејството живееле заедно и биле организирани како едно
домаќинство во кое сите придонесувале согласно своите можности, а позначајните
одлуки
ги донесувале сите возрасни машки членови заедно. Сродството во овој вид на
семејство
било познато како агнатско сродство и било засновано на заедничкото живеење, а не
на
крвните врски меѓу лицата. Кога машките членови на семејството станале доволно
способни самостојно да произведуваат за своите потреби конзорциумот почнал да се
распаѓа и да се дели на помали заедници на лица кои се сведувале само на брачните
парови и нивните потомци. Така настанал вториот вид на римско семејство – familia. За
овој вид на семејство карактеристична е истакната улога на најстариот машки член кој
се
издвојува како природен шеф на семејството (pater familias) и воедно како единствено
лице sui juris,односно лице со сопствено право (со потполна правна и деловна
способност). Останатите членови на семејството биле лица alieni juris, односно лица
кои
немаат сопствена правна и деловна способност и живеат по туѓо право. Власта на pater
familias врз неговите деца се нарекувала patria potestas и таа најпрво била
неограничена
власт на таткото врз животот и смртта на неговите деца, а подоцна постепено е
ограничувана од страна на римското право. Власта на pater familias врз неговата жена
се
нарекувала manus и таа се протегала и врз жените на децата на pater familias и ја
наоѓаме
уредена во рамките на римското брачно право. Власта на pater familias врз робовите се
нарекувала dominica potestas и истата била уредена со прописите на имотното право, а
не
на семејното право. И во овој вид на римско семејство постоело агнатско сродство,
како
кај конзорциумот, со таа разлика што сега агнатски сродници биле лицата што живеат
и
работат под власта на исти pater familias, а не во рамки на исто семејство (како кај
конзорциумот).
Масовната употреба на робови, развојот на стоковното производство, и на
стоковопаричната размена, како и погодностите што ги нудела римската војска ги
довеле лицата
alieni juris во поповолна положба, однсно создавале можности за одделување од
власта на
pater familias преку економско осамостојување. Тоа го означило почетокот на
создавањето
на третиот вид римско семејство – когнатското семејство кое било засновано, пред сé,
на
крвно сродство, односно когнатско сродство. Основата на ова сродство е крвната врска
меѓу сродниците, а когнатски сродници се лица кои потекнуваат (посредно или
непосредно) од еден заеднички предок. Близината на крвните сродници, односно
степените на сродство се одредувале врз основа на правилото "tot gradus quod
generations"
– колку раѓања толку степени, кое на овој начин е формулирано од страна на
пандектистите. Ова правило од римското право се применува и денес во
цивилизираниот
свет за одредување на степените на сродство и затоа ќе му посветиме поголемо
внимание
и ќе се обидеме да ги објасниме основите на системот на крвно сродство поставени
уште
во римското право. Когнатските сродници потекнувале и од мајчина и од таткова
страна и
затоа се прави разлика меѓу сродници од две лози – мајчина и таткова лоза. Од друга
страна, се прави разлика и меѓу сродници во права линија (linea recta) и сродници во
странична линија (linea collateralis). Сродниците во права линија биле лица што во
непрекината низа потекнуваат еден од друг (татко, син, внук, правнук), а сродниците
во
странична линија биле лица што потекнуваат од еден заеднички предок (браќа, сестри,
вујковци, братучеди). Натамошна поделба е поделбата на полнородни и полуродни
когнатски сродници. Полнородни се оние кои потекнуваат од иста мајка и исти татко и
тие се нарекуваат germani. Полуродни се лица кои потекнуваат од исти татко
(consangiunei) или од иста мајка (uterini). Когнатските сродници можат да се поделат и
на
брачни сродници и вонбрачни сродници, како и на ascedenti или предци (кои ја
сочинуваат
linea ascedens – угорна линија) и descedenti или потомци (кои ја сочинуваат linea
descedens
– удолна линија на сродници).
2.2.2. Општи напомени за римското семејно право
Според преданијата на Гај семејното право било регулирано преку прашања кои се
однесувале на три групи на односи. Прво, т.н. татковско право (татковска власт) каде
блие
регулирани прашања за односите помеѓу таткото како носител на власта (patria
potestas) и
децата под негова власт. Второ, прашања за односите помеѓу мажот и жената (брачно
право). Трето, прашања кои ги регулирале односите со лицата кои имале ограничена
деловна способност (туторско и старателско право). Оттука семејното право
претставувало збир на правила и норми кои ги регулирале односите помеѓу таткото
како
носител на власта и лицата под негова власт, односите помеѓу мажот и жената и
односите
помеѓу старателот (curator) и неговите штитеници (pupili).

ТАТКОВСКОТО ПРАВО И ТАТКОВСКА ВЛАСТ – PATRIA POTESTAS

Римското право во однос на семејството ги поделило граѓаните на две класи: оние
кои биле независни (sui iuris) и оние кои биле зависни од други (alieni iuris). Римското
семејство било патријархално: целата власт припаѓала на pater familias, што
претставувало најстар машки асцедент. Така што детето (барем додека тој или таа е
легитимен/а) било субјект на власта на неговиот или нејзиниот pater familias, било тоа
да е
татко, дедо или прадедо. Татковата власт (patria protestas) била во принцип
доживотна,
така што човекот кој веќе станал дедо можел се уште да биде субјект на татковата
власт, и
да стане независен дури подоцна во животот.
Начелно, целата власт (иако постоеле начини за ублажување на тоа) била во рацете
на (можните) постари машки членови на семејството. Безмалку ова била власт од
преголемо значење, а за субјектите пак, немоќ од преголем степен. Се мисли дека
Patria protestas потекнувал од законот на Дванаесет Таблици (450 год. п.н.е), и е јасно
дека во раната република власта на pater familias била екстремна: прашањето за живот
и смрт за членовите во семејството, моќ да се одлучува дали новородените бебиња ќе
бидат прифатени во семејството или не, моќ да одлучуваат дали вишокот бебиња ќе
биде продаден.
Ваквиот примитивен варваризам бил искоренет дури во доцната република. Но,
татковата власт останала значајна поради две многу попрактични причини. Прво,
лицата
кои биле pater familias го поседувале целиот имот на семејството. Второ, никој од
членовите на семејството (издржувани од негова страна) не можел да поседува ништо.
Тоа
значи дека сé што било стекнато од страна на членовите на семејството, по
автоматизам
припаѓало на pater familias. Една подобра анализа на ваквата поставеност води кон
зачудувачки заклучок. Така, доколку се случело pater familias да живее долго, кога
лицата
ќе наполнеле дури и 65 години, pater familias би бил 85 години. Во склад со понапред
изнесеното, тоа би значело дека иако се толку возрасни, лицата alieni iuris сé уште
можеле
да бидат под негова власт (Daube 1969. 75-91). Попрецизно, тие не поседувале ништо.
Од
друга страна пак, ова изгледа изненадувачки во споредба со потребната возраст за
носење
на јавна функција. Така на пример во доцната република потребната возраст за избор
на
функцијата претор изнесувала минимум триесет и девет години. За конзул пак,
границата
била нешто повисока четириесет и две години (и двете подоцна биле намалени). На
тој
начин, водечките јавни личности, можеле сé уште да бидат под таткова власт, без да
имаат
сопственост, односно да поседуваат нешто (Paul. D. 1.7.3). Затоа се поставува
прашањето
како Римјаните се снаоѓале со ова очигледно неповолно правно правило.
Научната анализа на поставениот проблем била одгатната со неодамнашните
откритија кои ги направиле историчарите. Користејќи погребни натписи, биле
бележени
годините на починување. Воедно за целосен одговор биле користени и демографски
табели. Овие истражувања покажале дека животниот век во римското опшество бил
мал,
што е специфично во поголемиот број случаи во пред-индустриските општества.
Проценките од истражувањата се дека веројатно само една четвртина од мажите во
раните
триесетти биле сé уште под татковска власт, и само еден од десет – четириесет
годишници
би бил сé уште под татковска власт. Со тоа значи дека само тој број на лица всушност
немал можност да поседува било каков имот (Saller 1994). Ваквите заклучоци од
истражувањата укажуваат на тоа дека конзулот кој сé уште бил под татковска власт,
попрво би бил исклучок, отколку чест случај односно, правило. Иако вакви случаи
постоеле во праксата дообјаснувањата на римските правници го расветлуваат овој
феномен со дополнителни дообјаснувања. Според Помпониус (Pomponius. D. 1.6.9),
татковската власт се однесувала само на случаи од приватното право. Тоа значи дека
магистратот кој бил под таткова власт, немал обврска да го почитува тоа во
официјалните
случаи.
Следен механизам преку кој биле регулирани односите во семејството е peculium.
Станува збор за сопственост како дел од имотот кој бил достапен на зависниот син или
ќерка (или роб за што веќе стана збор во статусното право). Она што е важно за овој
вид
на имот е дека тој останувал во сопственост на pater familias и можел да биде повлечен
во
секое време. Но лицето на кое му бил доделен имало полно право да располага со
имотот,
се додека тој не биде повлечен. Peculia – имотот, можел да се однесува на поширока
палета на имот: тоа не се однесувало само на подвижен имот како што се пари или
надоместоци. Постојат многу текстови во Дигестите кои говорат за пекулија која
содржела
робови кои и самите поседувале пекулија кои содржеле исто така други робови: значи
највисокиот пекулиум во оваа хиерархија можел да биде од многу големо значење.(за
ова
ќе стане збор подоцна). Јасно е дека поседувањето на значително обемен пекулиум би
го
направил повеќе или помалку безпредметен фактот дека, прецизно зборувајки, лице
кое сé
уште било под татковска власт не можело да поседува ништо.
Понатаму, друг значаен напредок била креацијата од страна на императорот Август
во врска со peculium castrense, фонд составен од заслуги или плен стекнат од страна на
синот во текот на воената служба. Ова било радикален продор во принципите, бидејки
таткото немал никаква корист од овој вид на пекулиум. Синот дури можел да го остави
или
додели по желба пекулиумот кој го поседувал. Анализите на овој феномен во
сопственоста укажуваат на тоа дека ова повеќе било дел од општественото планирање
отколку кохерентен развој на приватно – правните принципи. Исто така се сметало
дека
целта на оваа иновација била да се охрабри пријавувањето во војска, односно
стапувањето
во воена служба. Сепак, ако ова е вистина повеќе сугерира на фактот дека немањето
можност да се поседува свој имот во позиција на зависен син била вистинска
потешкотија.
Принципот за стекнување на peculium castrense бил проширен во четвртиот век од
новата
ера, и кон него била додадена и заслугата од вршење на јавна служба (peculium quasi
castrense), како и имотот наследен од дете по мајчинска страна (bona materna). Тоа
пак,
јасно укажува на намерата за тоа бавно, но сигурно да се зголеми имотниот капацитет
на
зависните деца.
Дополнителен механизам кој дава претстава за тоа како биле регулирани односите
во семејството, е еманципацијата. Еманципацијата претставувала доброволно
истапување
од татковска власт. Ваквата можност не била предвидена со Законот на 12 таблици. Во
него единствено било предвидено дека синот треба да биде ослободен од власта на
неговиот татко ако неговиот татко го продал три пати. (Три продажби на истиот син
било
можно затоа што секој пат – до третиот – кога тој бил ослободуван од контролата на
неговиот купувач, продадениот син повторно потпаѓал под контрола на неговиот
татко).
Римските правници развиле метод за приведување на татковската власт кон крај, на
тој начин што договарале согласен купувач за синот кој се продава три пати по ред.
Според тоа, можело да се укине татковската власт предвреме, иако ова би морало да
биде
со согласност и на самиот pater familias. Иако овој правен пронајдок за еманципација
можел да алудира на голема општествена побарувачка на овој механизам, не постојат
докази кои го потврдуваат тоа. (Некои лесно можело да замислат дека вистинските
тирани
не би прифатиле ниту да дозволат пекулиум, ниту пак, да се согласат за еманципација).
Меѓутоа постојат преданија според кои, еманципацијата требало да претставува
казна. Со оглед на тоа што римското општество било опседнато со улогата на
семејството,
еманципацијата според овие Императори претставувала кршење на семејните врски.
Како
дополнителна кочница на процесот на еманципација се сметал и фактот дека доколку
pater familias умре без претходно да направи тестамент, еманципираните деца не би
имале
никакво право на имотот, (иако ова правило претходно било отстрането од страна на
преторот).
Паралелно на ваквите податоци, постојат размислувања дека еманципацијата била
користена како дел од стратегијата на планирање на иднината на семејството како
целина.
Така според овие размислувања еманципацијата претставувала обезбедување на
еманципираните членови на семејството наместо казнување. Оттука, оваа стратегија
секогаш не била поврзана со срам на семејството (Gardner 1998: 6 – 113).
Во секој случај еманципацијата, не претставувала рутина. Напротив, таа можела да
послужи за секаква цел, позитивна или негативна.
Посвојувањето како дел од татковската власт-patria potestas
Во рамките на римското семејство постоела можност да се посвојат луѓе под
татковската власт. Постоеле две различни процедури за тоа, во зависност од тоа дали
лицето што треба да се посвои во тоа време било под власт или независно. Ако
посвоеникот бил под татковска власт, било потребно да помине процедура за
еманципација. Ова е разбирливо од причина што еманципацијата овозможувала
исклучување од претходната власт. Дури тогаш посвојувачот можел да го прогласи
посвоениот како негов. Ова се случувало во небранета судска постапка, со пресуда во
која
се поставувало новата татковска власт.
Доколку пак, посвоеникот бил слободен, посвојувањето (arogatio било техничкиот
термин во овој случај) се однесувало на целокупниот имот како и сите подредени на
посвоеникот (во суштина тоа претставувало преземање на едно семејство од страна на
друго). Ова било дозволено исклучиво по претходна дозвола од понтифите, и само ако
на
новонастанатите pater familias им било потребен наследник, којшто не можат самите
да си
го обезбедат, (барање кое било интерпретирано дека новиот pater familias е на возраст
од
шеесет или повеќе години, или е без можност да се репродуцира). Ова објаснува
зошто
некој би се согласил на вакво нешто: напредокот на родот била привлечноста.
Посвојувањето, како и еманципацијата, требало да претставува еден вид кореткив за
pater
familias преку кој можло да се планира иднината на нивните семејства и имот. На тој
начин додека еманципацијата била механизам да се намалат членовите под татковска
власт, посвојувањето бил начин за нивно зголемување (Gardner 1998 114 – 208).
Во секој случај, целта на посвојувањето била да се создаде нова татковска властpatria
potestas. Заради оваа причина жените не можеле да посвојуваат.
БРАЧНО ПРАВО-КАКО ДЕЛ ОД СЕМЕЈНОТО ПРАВО
Бракот во класичниот Рим бил повеќе световна отколку религиозна работа. Неговите
главни законски ефекти се тоа што децата родени во него биле легитимни, Римски
граѓани
како и субјекти на татковската власт на нивниот татко, во тој контекст се дискутирало
во
институтите на Гај (Inst. 1.55 – 6). Од анализата на преданијата за римското општество
може да се заклучи дека е мал бројот на оние римски институции кои во својата
основа се
разликуваат од својот модерен пандам во толкава мера како што е случај со бракот.
Од
правна гледна точка во модерните општества и нивните правни системи соодветно,
бракот
е статус чие што креирање и укинување се регулира со закон. Во склад со соодветните
закони од ваквиот статус не само што произлегуваат правата и обврските за
партнерите,
туку има и своја рефлексија врз останатиот свет. Римскиот брак, од друга страна, во
голема мера бил социјален факт, врз чиешто креирање и укинување, законот имал
многу
мало влијание, и којшто немал речиси никаков ефект врз правната состојба на
партнерите.
Бракот е една од најстарите установи што поминала низ најразлични фази во
развитокот, но секогаш служела за регулирање на половите односи помеѓу мажите и
жените и за проектирање на потомството. Денес ваквата инсититуција во современиот
свет добива поинакви димензии (стапување во брак на лица од ист пол) кои делумно
се
оправдуваат и се поддржуваат, а делумно не.
Традицијата којашто бракот онака како што е признаен во поголем дел на правни
системи, вклучително и во нашето право потекнува од порциите? на римското
општество.
Сенатот, конзорциумот и патријахалното семејство под власта на pater familias
представувале широки заедници, што во својот состав имале голем број мажи
способни за
женење и голем број девојки способни за мажење. Бидејќи овие заедници биле
егзогамни,
на мажите им било допуштено да се женат само со девојки родени надвор од рамките
на
заедницата, а на девојките да се мажат за мажи од други такви заедници. Оттука,
бракот
или matrimоnium, е соединување на маж и жена, под кое се подразбира заеднички
живот.
Зборот matrimonium – вообичаениот збор за брак е делумно изведен од зборот mater
(мајка). Нагласувањето на мајчинството укажува дека римјаните гледале на бракот
како на
институција за создавање на законски деца. Покрај тоа, бракот во римското право не
бил
света тајна (средновековно канонско поимање), туку чисто општествен факт со
одредени
законски последици.
Иако постоеле периоди, како, на пример, подоцнежниот период на Републиката, за
кои доказите укажуваат на одредена морална распуштеност и лежерен пристап кон
личните односи, сепак, во големиот дел од римската империја бракот се сметал за
Заедница со значајни последици. Тоа бил примарниoт начин на кој можело да се дојде
до
вклучување во potestas. Сериозноста со која бил третиран бракот се одразува во
изобилството на правила со кои се утврдуваат разни забрани и пречки. Овие правила
наведуваат дека Римјаните имале високо развиено чувство за тоа што е посакуван и
законски брак.
Стапувањето во брак било условено со исполнување на одредени услови. Основниот
услов бракот да може да биде остварен е содржан во Дигестите во 23 глава во која се
вели:
nuptiae sunt conjuctio maris et feminae et consortium omnis vitae, divini et humani juris
communication -бракот е врска меѓу маж и жена, заедница на нивниот живот поврзана
со
меѓусобно делење на сето она што е предвидено со божјото и човечкото право. На
склучувањето на бракот, по правило, му предходела свршувачка или заемно давање и
примање, ветување дека ќе биде склучен брак.
Свршувачка-sponsalia
Свршувачките биле вообичаени во римското општество во сите периоди, особено
помеѓу побогатите класи. Церемонијата за свршувачката честопати ја воделе
соодветните
татковци. Присуството на среќната двојка не било неопходно. Церемонијата за
свршувачката била свечена работа, особено во почетниот период, која вклучувала
размена на ветувања за брак од страна на татковците во име на нивните деца.
Свеченоста не била задолжителна. За сенаторите се вели дека понекогаш давале
збор за свршување на нивните деца во текот на вечерна веселба. Во раниот Рим pater
familias можел да инсистира да го сврши своето дете за кого сака, но во подоцнежниот
период на Републиката била потребна согласност од страните.
На која возраст можеле да бидат свршени децата? – Постојат не конзистентни
податоци околу старосната граница како услов за свршување на страните.
Така, до свршувачката може да дојде на многу рана возраст, под услов она што може
да се прави да го разберат и двете страни, се додека не се под седум годишна возраст.
Свршувањето мали деца едно за друго не било карактеристично за римското
општество.
Покрај нејзиното општествено и законско значење, свршувачката никогаш не било
формално барање за валиден брак. Меѓутоа, таа служела како значаен доказ за
aftectio
manitalis намера да се стапи во брак, што представувало суштински составен дел на
фактот.
Услови за склучување на брак
Склучувањето на брак во римското општество имало четири услови. Единствено
кумулативното постоење на сите четири услови доведувало до настанување на римски
правовалиден брак (matrimonium justum, justiae nuptiae). Значењето на институцијата
римски правовалиден брак се состоело во правните последици што ги предизвикувала
оваа заедница на маж и жена, што не било случај со останатите видови на заедници
меѓу
маж и жена. Во случаите кога меѓу маж и жена постоеле трајна заедница, а не бил
исполнет некој од наведените услови нужни за постоење на бракот, во римското право
можеме да зборуваме за concubinatus или природен брак што не произведува правни
последици врзани за установата брак или за contubernium како брачна заедница меѓу
робови која се ценела само како фактички однос. Во посткласичниот период сепак
оваа
заедница добила индиректно признание преку забраната на продавање на робови кои
живееле во contubernium и нивните деца на различни страни и на различни господари.
Во
натамошниот текст ќе ги објасниме накратко четирите услови за настанување на
римски
правовалиден брак.
Прв услов бил лицата кои стапувале во брак да бидат лица во пубертет. Овој услов
се сметал за исполнет откако лицата ќе достигнат одредена возраст - дванаесет години
за
девојчињата и четиринаесет во случаите на момчињата.
Вториот услов бил поседување правна способност за склучување на римски
правовалиден брак. Во прво време римски правовалиден брак можеле да склучат
само
лицата на кои им бил признат (jus conubii). Јus conubii имале само римските граѓани и
старите латини. Тоа право, до донесувањето на lex canulela, им било ограничено на
плебејците. Подоцна ова право им било прзнато и на либертините и на припадниците
на
населението врзано за одредено занимање, како и на лицата прогласени за еретици и
апостати. Со оглед на тоа ограничување, припадниците на тие групи население
можеле да
склучуваат брак само меѓу себе, но не и со припадници на другите општествени
слоеви.
Третиот услов би постоење на affectio maritalis, односно волја за заедничко живеење.
Морало да постои согласност помеѓу страните во бракот, и секоја страна која сé уште
била
под татковска власт требало да има согласност од нејзиниот pater familias. Потребата
од
ваквата согласност била делумно ублажена, за на тој начин да не биде попречуван
бракот.
Во секој случај, демографските истражувања укажуваат на тоа дека, при стапување во
брак, жените биле обично во нивните доцни тинејџерски години и веројатно половина
од
нив до тогаш би биле слободни од татковска власт, додека само четвртина од мажите,
кои
обично се женеле во доцните дваесетти и раните триесетти, во времето кога се женат,
би
биле под татковска власт (Saller 1994: 24 – 41; Teggiari 1991: 398 – 403). Од сето ова
произлегува дека мажот и жената мора да имаат намера да живеат во брак (affectio
materialis). Како што истакнавме погоре кога зборувавме за свршувачката, а и во склад
со
согласноста од pater familias во прво време-предкласичниот период намерата не
морало да
биде изразена помеѓу сопружниците туку само од страна на шефовите, иако подоцна
во
класичното право тоа морало да биде случај и за сопружниците.
Последниот услов бил бракот да биде склучен преку една од трите форми за
склучување на „римски брак“: conffаrеatio, coemptio и usus. Најстар начин или најстара
форма за склучување на бракот по спогодба била coemptio или купување на жената во
форма per aes et librum. Кај оваа форма, што најверојатно настанала во периодот кога
жената навистина била купувана, каде pater familias на невестата во присуство на
libipens
и пет сведоци со исполнување на низа формалности му ја давал невестата на шефот на
семејството на младоженецот или на младоженецот лично. По овие формалности се
сметало дека е склучен правовалиден римски брак.
Втората со закон предвидена форма на склучување на бракот била т.н confаrеatio.
Тоа била најсвечена форма што ја употребувале патрициските слоеви од римското
општество. Сите оние кои присуствувале биле должни да му принесат жртва на Јупитер
и
да ја придружуваат невестата при одењето во куќата на младоженецот.
Најчеста и наједноставна форма за склучување римски брак била usus (засновање
заеднички живот). Usus како форма за склучување брак настанал во сиромашните
плебејски кругови и се состоел во просто преселување на жената во домот на
младоженецот. Имено, се сметало дека жената мажена во форма на usus ќе влезе под
manus на мажот или на шефот на неговото семејство дури по една година, и тоа
доколку
сето тоа време го помине во куќата на мажот. За да не се случи тоа, жените што сакале
да
си останат слободни, пред истекот на пропишаниот рок поминувале три дена надвор
од
куќата на мажот. Во тој случај тие не влегувале под manus на мажот, ниту пак под
manus
на шефот на неговото семејство, туку и натаму останувале sui juris, доколку пред
склучувањето на бракот имале таква положба, односно останувале под patria potestas
на
шефот на своето поранешно семејство, доколку биле alieni juris.
Бракот склучен во форма на usus со користење на usurpatio trinoktii преовладувал и
во посткласичното право, иако веќе тогаш се пројавил стремежот за правовалидно
склучување брак да се бара и благослов од црквата.
Врски помеѓу маж и жена слични на брак
Stuprum. Сексуалната врска надвор од бракот – меѓу слободни луѓе се нарекувала
stuprum. Терминот ги вклучувал односите меѓу лица што не биле во брак и
прељубничките соединувања. Во републиката се појавувале повремени судења (но без
регуларна постапка) во кои се наведувал stuprum, обично против прељубници. Осудата
најчесто вклучувала егзил или парични казни. Меѓутоа, постоеле и случаи, кога таткото
ја
убивал својата ќерка поради stuprum. За нејзиното ,,лошо однесување” се сметало
дека ги
урива шансите за достоен брак. Детето што било родено од stuprum се сметало за
незаконско (вонбрачно).
Конкубинат – Бракот, од неформална и тајна врска се разликувал по постоење намера
не само да се влезе во трајна заедница, туку на истата да и се доделат социјални и
правни
карактеристики на брак. Во Републиката веќе постоела вид заедница во која била
застапена првата намера, но не и втората. На пример мажот можел да влезе во
постојана
заедница со жена, ослободена робинка, без социјално и правно да ја признае како
сопруга.
Таквата заедница немала правни пследици, карактеристична за бракот, но била
прифатена како социјален факт и се нарекува конкубинат.(Моргансткиот брак подоцна
бил практикуван за иста цел и во поограничената заедница на германските семејства
на
принцеви, но сепак имал и правни последици). Конкубинатот во раната Империја имал
поостар облик во кој законски се забранувал брак меѓу лица кои имаат голема разлика
во
нивното ниво во општеството (членови на сенатските семејства со ослободеници како
и
слободно родените граѓани со жени со лоша репутација). Единствената постојана
заедница која во вакви услови е можна меѓу ваквите лица е конкубинатот, социјално
прифатен, и по сите критериуми легален, но сепак непризнаен со Закон
Contubernium – претставувала заедница помеѓу роб и робинка која била правно не
релевантна..
Забранети бракови (брачни пречки)
Страните во граѓански брак неопходно било да немаат забрани и пречки, воведени
со закон во обид да се спречат непожелни бракови. Според прописите на римското
право,
за да дојде до склучување на бракот, било потребно кај идните брачни другари да не
постојат некои околности чиешто постоење би предизвикало поништување на бракот -
ништовност на брачната врска.
Околностите што не смееле да се остварат при склучувањето на определен брак биле
наречени брачни пречки. Езотеричната природа на некои од овие правила дава
интересен
увид во Римското општество. Како општо правило, бракот кој ги прекршувал овиe
правила бил неважечки, а честопати казнив, на пример преку infamiа.
Како такви од пишувањата и преданијата постоеле неколку пречки за брак:
а) Статус и занимање – Според Законот на 12 таблици, бракот меѓу патрициј и
плебеец бил забранет – правило укинато во рок од неколку години од неговото
пропишување. Брак помеѓу роден слободен и ослободен во почетокот не бил можен,
иако
оваа забрана престанала да се употребува во текот на Републиката. Август ги дозволил
таквите бракови со исклучок на членовите на сeнаторскиот ред. Бракот помеѓу патрон
и
ослободена жена не бил забранет (во подоцежното право), но можел да доведе до
општествено негодување.
Според тоа, врската меѓу нив била конкубинат, а не брак. Се сметало дека брак меѓу
покровителка и нејзин ослободен е многу лоша комбинација. Таквите бракови биле
забранети во доцниот класичен период, со исклучок на следниов случај: Ако
покровителката е толку деградирана што барем бракот со нејзиниот ослободен е
чесен тој
не треба да биде забранет од судијата што го истражувал случајот.
Во обид да се зацврсти воената дисциплина им било забрането на војниците да се
женат додека биле во воена служба. Бракот на војникот се сметал за завршен доколку
тој
заминел во војска како женет човек, при што децата родени во тој брак станувале
незаконски. Оваа забрана била тргната од Септимиј Север во 197 година во обид да се
задржи подршката од војската.
б) Религиски фактори – Девиците на Веста очигледно не можеле да се мажат,
бидејќи ако ја изгубеле својата девственост тие биле подложени на смртна казна.
Меѓутоа,
откако ќе се повлечеле од оваа служба тие можеле да се мажат. Преобратувањето на
Рим
во христијанство довело до многубројни рестрикции врз верска основа – оние што
станувале монаси или свештеници не можеле да стапат во брак, бракот помеѓу
христијанин и евреин бил забранет.
в) Морална основа- забрана сенаторскиот ред да стапува во брак со вариетет на луѓе
кои биле вклучени во активности што се сметале за морално сомнителни како на
пр.проститутки, подведувачи, актери и слично.
г) Крвно сродство - Бракот бил забранет помеѓу лица што биле во крвна врска.
Крвното сродство во права линија неограничено и во странична линија до четврти
степен
претставувало брачна пречка. Не е јасно колку строго се применувале правилата за
крвно
сродство низ Империјата, поаѓајќи од тоа дека Клавдиј ги изменил правилата за да ја
земе
за жена својата внука Агрипина,тој дозволил маж да ја земе за жена ќерката на својот
брат, но не и ќерката на својата сестра.
Одлуката на Клавдиј била укината во 342 година, со што прекршителот ќе биде
подложен на смртна казна.
д) Тезбина (сватовство)- не можело да се стапи во брак со предок или со потомок
на свој поранешен сопружник : маж не можел да стапи во брак со својата тетка, ниту,
пак
можел да стапи во брак со поранешен сопружник на некој свој предок или потомок,
како
на пример поранешна помајка или поранешна поќерка. Бракот со золва, снаа, зет за
сестра
бил можен се до преобратувањето на Рим во христијанство.
ѓ) Посвојување – кога децата биле посвоени тие за сите законски цели станувале
членови на семејството на посвоителите.Оттука, не можел да постои брак помеѓу
посвоеното дете и родителот кој го посвоил, дури и ако детето подцна се
еманципирало.
Од голема важност е да се потенцира дека дадено лице не можело да биде страна во
два брака истовремено – Римјаните го сметале бракот за моногамна заедница,
поаѓајќи од
тоа дека бигамијата доведува до infamia. Вдовицата не можела да се мажи во рок од
десет
месеци, по смртта на незиниот сопруг. Старателот не можел да стапи во брак со своите
штитеници, ниту, пак синот на старателот. Во таков случај можело да дојде во
конфликт
на интереси доколку правилото било поинакво, како и во случај високорангиран
службеник во провинциска управа се обидел да стапи во брак со жена од провинција –
бракот бил неважечки.
Односот помеѓу бракот и сопственоста, миразот и брачни подароци
Впечатлива разлика помеѓу модерните и Римските очекувања било тоа што во
Римското право бракот немал влијание на имотот. Строгиот режим на поделба на
имотот
помеѓу брачните другари бил сочуван. Исто како што мажот и жената, ако биле сé уште
зависни, останувале под власта на нивните patresfamilias, така и, во зависност од тоа
дали
сопружниците биле зависни или независни, бракот немал никаков ефект на
сопственоста
на имотот на двете семејства. Законодавството, односно законот Lex Cincia од 204 год.
п.н.е., оставил празнина кога се работи за подароците помеѓу сопружниците. Намерата
со
ова не била да се обесхрабруваат роденденските или подароците за годишнина или
слично, туку да се избегнат големите капитални договори кои се направени од страна
на
едно семејство кон друго. Правниците потрошиле многу труд за да ги истражат
придобивките од оваа забрана (D. 24.1). Единствен исклучок од ова правило кое
гласело
дека никаков имот не смее да премине од едно семејство во друго при склучување на
бракот, бил миразот (dos; Treggiari 1991: 323 – 64). Ова бил имот обезбеден од
страната на
жената, на пример од нејзиниот pater familias, или роднини и пријатели.
Последното, е најверојатно предизвикано од фактот што општествена должност,
претставувала обврската на поблиските роднини да обезбедат мираз-dos (Julian, D.
12.6.32.2). Тоа пак го наметнува прашањето за тоа кој всушност го поседувал миразот?
Општ став во почетното право било тоа дека мажот станувал апсолутен сопственик
на миразот. Тој можел да прави што сака со него и не морал да го врати (целиот или
дел
од миразот) по прекинувањето на бракот. Така, за дарувачот станало практика да
инсистира на формално ветување дека ќе го врати миразот кога ќе биде прекинат
бракот,
или да направи распределба на миразот според договор. Таквиот мираз бил познат
како
dos receptitia (мираз што не може да биде вратен), а ветувањето на мажот се
спроведувало
во сила преку Actio ex stipulatu, еден од стандардните договорни правни лекови. Од
оваа
практика произлегол концептот дека сопругот нема право на капиталот, туку има
право на
плодовите (т.е.профитот,приходите) од миразот. Со текот на времето преторите
вовеле
Actio rei uxoriae (постапка за имотот на жената) во обид да се заштитат жените особено
во
поглед на миразот што не бил проценуван или повратлив. Мошне е веројатно дека
воведувањето на овој правен лек бил одговор на ноторниот развод од околу 230
годинин
пр.н.е. кога Спуриј Руга се развел од својата жена поради тоа што таа наводно била
стерилна .
Според постапката, разведената жена можела да врати сé што судијата сметал дека е
правичен удел од миразот, што подложело на тоа мажот да направи основани
одземања.
Постапката била проширена на случаи кога мажот умирал пред жената. Ефектот од
ваквиот развој на настаните бил во тоа што до крајот на Републиката позицијата на
мажот
во многу погледи не била ништо повеќе од привремено управување. Поаѓајки од
следнава
констатација, почнало да се смета дека мажот е должен да се грижи за миразот. Тоа
претставувало субјективен стандард за грижа – Како се однесувал тој маж во
минатото?
,,Работливоста “ што се очекувала од мажот можеби била поинаква во раниот
класичен
период, кога бараната должност за грижа била, најверојатно, онаа на bonus pater
familias
(разумна глава на домаќинството) – обично ова бил повисок стандарт за грижа (но не
секогаш), а и објективен.
Иако миразот бил поседуван од страна на мажот во текот на бракот постоеле повеќе
видови на забрани за неговото слободно користење од страна на мажот. Првата од
ваквите
забрани, која е исто така интересна како илустрација за видот на имотот кој влегувал
во
рамките на миразот, бил статутот на Август, lex lilia de fundo totali. Тој предвидувал
дека
сопругот може да продава земја во Италија, кој припаѓал во миразот, без претходна
согласност од сопругата (Gaius, inst. 2.63). Дигестите ни даваат многу детали во врска
со
правилата на миразите. Главната поента, како и да е, е тоа дека правилата кои биле
поставени во законот, биле само резервни, тие се применувале само во случаи на
отсуство
на взаемен договор од страна на страните.
Големината на миразот, според правниците, ја одразувало општествената положба и
богатството на мажот и жената (Celsius, D. 23.3.60; Papinian, D. 23.369.4). Но сосема е
јасно дека преговорите во врска со големината на миразот, како и условите под кои тој
се
враќал на семејствата, го одразувало статусот на семејствата кои се поврзувале со
бракот.
На пример, една од можностите била тоа дека миразот можел да биде вреднуван во
склоп
на бракот, и дека сопругот, на крајот ќе има обврска да ја врати таа вредност. Според
прописите на класичното право мажот, односно неговиот pater familias можеле да го
користат миразното добро (libera administratio) за подмирување на потребите за
брачната
заедница ad onera matrimonii sustineda. Ulpian укажувал дека, доколку станувало збор
за
предмети кои можат да се износат или искинат, таквиот договор се сметал за
неповолен
дел од договорот за сопругот (D. 23.3.10 pr.). Како и да е, често пати заради
социјалната
положба тој можеби и немал поинаков избор, туку ќе морал да се согласи на таков
договор.
Вредноста на миразот не можела да се генерализира. Неговата вредност требало да
биде толкава за да даде придонес околу издршката на сопругата, нејзините деца, како
и
нејзините робови во брачниот дом (Saller 1994: 204 – 24). Цицеровите потешкотии за
собирањето на потребните средства за мираз (кои биле одлично документирани
(Alfenus,
D. 23.4.19; Cic., Att. 11.2.2; 11.23.3; 11.25.3) укажуваат на тоа дека миразот понекогаш
бил
плаќан во рати. Тоа пак, го појаснува фактот дека миразот всушност претставувал
значаен
капитал. Понатамошен показател, дека миразот бил значаен дел, но не и единствен
имот
на кој ќерката имала право, бил фактот дека доколку ќерката поднесе барање за
преостанатиот имот на нејзиниот татко, сумата што веќе ја имала (индиректно)
добиена
како мираз, била земана во предвид.
Ако ова е вистина, тогаш треба да се има во предвид дека Римските мирази биле
релативно скромни, можеби затоа што бракот не морал да значи и стабилна врска, па
затоа
и нема смисла да се ставаат значителни количини на имот во игра. Тоа пак нé води до
прашањето за прекинот на бракот и разводот.
Престан на бракот
Matrimonium justum, како трајна врска меѓу маж и жена, заснована врз правно
релевантни факти, можела да престане само под дејство на нови правни факти –
природни
настани и човечки дејствија.
а)Престан на бракот поради смрт и поради captis deminutio.
Природната смрт на мажот, жената или обата брачни другари доведувала до престан
на бракот, како што предизвикувала и општа загуба на правната способност. По смртта
на
едниот брачен другар отпаѓала брачната пречка – постоење брачна врска. Во тој случај
мажите можеле веднаш да стапат во нов брак, додека за жените бил определен
tempus
lugendi.
б) Престан на бракот со repudium и со divortium.
Римското сфаќање на поимот за брак било такво што се сметало дека тоа е
континуиран договор во кој се влегува со согласност, последицата од тоа била што кога
согласноста ќе ја однемало ќе завршел и бракот. Договорите со други ефекти се
сметале за
неважечки (C. 8.38.2 AD 223). Иако во почетокот, pater familias на мажот или жената
можел да го иницира нивниот развод, од почетокот на вториот век од новата ера,
неговата
моќ да го раскине бракот била евидентно ограничена (Ulpian, D. 43.40.1.5). Во старото
право само на мажот му бил допуштен repudium или раскин на бракот.
Раскинот бил допуштен поради неверство, пијанство, неплодност, пометнување и
поради секоја причина што го наведувала мажот да ја прекине постојаната брачна
заедница. Формата на раскинување на бракот била корелативна на формата за негово
склучување: брак склучен во форма на conffereatio можел да биде раскинат во форма
на
diffareatio; брак склучен во форма на coemptio можел да биде раскинат во форма на
remancipatio, а брак склучен во форма на usus бил разрешуван со прекин на брачната
заедница по волја на мажот.
Во посткласичното право, поради промените во моралните сфаќања условени од
христијанството, императорите донесувале ригорозни прописи за бракоразвод. Во ова
време постоеле два основни вида бракоразвод: divortium cum damno и divortium sine
damno, односно развод што го следеле лоши последици и развод без такви
последици.
Моралистите најверојатно претеруваат во тврдењата колку чести биле разводите.
Вистинските факти е тешко да се утврдат (Treggiari 1991: 435 – 82). Но исто така ова
може
да значи и дека разводот во класичниот период бил доста чест. Едностраното
отфрлање на
бракот било доволно за истиот да се заврши, се покажало дека доволни биле
зборовите
како „Задржи си ги твоите нешта за себе“ или „Грижи се за твоите работи“ (Gaius, D.
24.2.2.1). Во времето на Август, била воведена потребата од седум сведоци за развод.
Основата за ова била првенствено за да се потврди дека децата се легитимни, дали
некој
од брачните другари извршил прељуба или неверство, кон што Август воспоставил
строги
казни, и дали основните правила на Август за казнување (за оние кои нема да се
премажат
доволно брзо) биле применливи.
Исто така и Римјаните не наведувале некои правила како основа за развод, пишаните
извори укажуваат на тоа дека обично тоа би било материјална причина за развод
(Treggiari
1991 : 461 – 5). Ефектот на миразот би можел да ја намали привлечноста на разводот
од
вашиот брачен другар без било каква причина. Дополнително, причини што ѝ давале
право на невината страна да бара развод без штетни последици биле: неверство,
тешко
кривично дело, посегање врз животот, подведување, неморален живот и слично.
ТУТОРСТВО И СТАРАТЕЛСТВО
Туторство
Важноста на туторството и старателството како институти во римското право и
нивното поврзување со семејното право според научните истражувања е поврзано со
смртноста на pater familias. Имено, како последица од очекувањето за животот и
стапката
на смртност, како што погоре заклучивме смртноста на pater familias била голема.
Според
преданијата тоа очигледно влијаело на фактот, бројот на деца кои сé уште не биле
полнолетни (на возраст од 12 години за девојчиња и 14 години за момчиња), а веќе
биле
независни лица sui iuris, да биде исклучително голем. (Saller 1994: 181 – 203). Законот
барал од нив да имаат тутори сé додека не станат полнолетни. Оттука, најверојатно
оригиналната намера за инсистирањето на тутори имало повеќе врска со
благосостојбата
на имотот кој останувал, отколку со благосостојбата на децата.
Туторството и старателството генерално се правни установи кои во модерните
правни системи, па и во римското право во најголема мерка се поврзани со деловната
способност на лицата. Со оглед на тоа што истите се поврзани со припадноста на
семејствата – (благосостојбата на децата како основа заради и која биле дизајнирани
како
институти) и личните права во овој дел ќе стане збор и за туторството и старателството.
Тутори за малолетните лица
Est autem tutella, ut Servius difinvit, jus ac potestas in captite libero ad tuendum eum, qui
propter aetatem se defendere nequit, jure civili data ac permissa – означувало дека
туторството
претставувало установа со која се надоместувал недостатокот на деловната способност
кај
цели категории лица коишто, поради малолетност или пол, не биле во состојба
самостојно
да настапуваат во правниот сообраќај. Оттука во склад со значењето на семејството во
доменот на римската држава било многу значајно во таков случај малолетникот да
има
тутор. Туторството на тој начин било осигурување дека имотот нема да биде разделен
или
потрошен, затоа што детето било измамено. Не било случајно тоа што за тутор било
поставувано лицето што е најблизок роднина по машка линија, во случајот кога pater
familias немал назначено некој во неговиот тестамент. Додека пак во крајна нужда,
доколку било потребно, туторот ќе бил назначен од страна на преторот ( Lex Atilia,
пред
186 год. п.н.е.).
Регулирањето на институтутот туторство ќе го обработиме преку следните прашња:
- Прво, на кои начини се заснова туторството?
- Второ, кои биле причините за да биде одбиена туторската должност?
- Трето, кои биле овластувања на туторот?
- Четврто, во кои случаи туторот може да биде повикан на одговорност? и
- Петто, кога престанува туторството?
Начини на засновање на туторство
Туторствто можело да се заснова на три начини. Прво, со одредба на последната
волја на шефот на семејството (tutella testamentaria). Второ, по сила на законот (tutella
legitima) и трето,со одлука на надлежен државен орган (tutella dativa).
Секој pater famillias можел во тестаментот како своја последна волја да им одреди
тутор на сите малолетни лица кои по неговата смрт ќе станат лица sui juris. Таа волја
била
полноважна само ако им одговарала на формалностите пропишани за полноважност
на
тестаментот. Кога pater famillias не назначил тутор на своите малолетни деца по пат на
тестамент било воспоставувано право на туторство, по сила на закон (tutella legitima)
Должност на тутор вршеле агнатските сродници. Кога агнатското сродство било
потиснато од когнатското најпрво биле укинати агнатските туторства врз жените и
туторството било доверувано на мајката и на другите когнати. Така бил отстранет
принципот дека тутори можеле да бидат само мажите, како и право за единствени
права
на агнатите.
Ако пак туторот не бил определен ниту по пат на тестамент, ниту по пат на закон,
надлежните државни органи одбирале лице коешто ќе ја превземе оваа должност
(оficum,
munus). Преторите и плебејските трибуни (leh atinia) биле државните органи надлежни
да
именуваат тутори. Во провинциите, пак тоа го правеле управниците во оодветната
провинција.
Причините за одбивање или немање можност за вршење на туторството
Како јавна должност во еволуцијата на римската правна регулатива е евидентен
константен напредок во поставувањето на правни лекови, кои се одразувале на
зголемување на грижата за зачувување на користа на детето наспроти користа на
туторот.
Не сите тутори (освен оние назначени од страна на paterfamilia во тестаментот) на
почетекот пружеле сигурност за добро управување со имотот на детето. Во случај на
измама се активирало actio de rationibus distrahendis-правно дејствие, кое покренувало
одговорност за превземаните дејствија со имотот на детето. Оттука во случај на
проневера
од страна на туторот, тутор можел да биде обвинет. Многу посериозна закана
претставувал actio tutelae, кој датира од времето на доцната република, овде туторот
бил
одговорен како за сторена измама, така и за покажана особена негрижа, а во доцниот
класичен период исто така туторот евидентно би можел да биде одговорен за било
каков
неодговорен и негрижен чин во управувањето со имотот на детето (Papinian, D.
26.7.39.3,7, 13-14; Kaser 1971: 365-6).
Иако туторството било јавна служба и сите лица што на правилен начин биле
повикани да ја вршат туторската должност требало и да ја прифатат. По исклучок некои
лица не биле овластени да ја прифатат, а некои можеле и да ја одбијат оваа должност
Лицата кои можеле да одбегнат туторство биле нарекувани excusationes voluntarie.
Право да одбегнат ваква должност имале сиромасите, старите и болните лица,
припадници на некои корпорации (ковачи, пекари) како и лица со слободни професии
(филозофи, лекари и др). Постоело и законско туторство на патроните врз
ослободениците
и нивното потомство, како и tutella iduciaria која се јавувала при еманципација на
малолетниците. Недораснатите биле неспособни за вршење туторска дејност и тоа
како
причина било воведено во посткласичното право. Недораснатите лица можеле да
одбијат
туторство или пак, ако го прифатат должноста во нивно име ја вршел посебен curator
или
нивниот тутор. Правниците пишувале книги кои биле целосно посветени на
соодветните
изговори за избегнување на туторството, како што е водењето на висока јавна
функција,
хронична болест, некомпетентност, или имањето на три деца (овде се сметале и оние
кои
биле убивани во војна). Поентата е дека правото на изговор било разработено во
детали
(види D.27.1). Одговорноста да се биде тутор, била очигледно неатрактивна. Одовде
може
да се заклучи зошто потенцијалните тутори се служеле со секакви оправдувања за да
не
станат тутори, и ако тоа било можно да го избегнат назначувањето како тутор, доколку
тоа
било предвидено со тестаментот на pater familias.
Спротивно на лицата excusationes voluntarie биле excusationes necessarieнеспособните
лица.
Како тутори не можеле да бидат неспособните лица. Како неспособни лица биле
оние кои било според професијата, било според правната положба, не можеле
правилно да
го вршат туторството. Такви биле робовите, глувите, немите, војниците, недораснатите
и
жените. Во такви случаи државните органи одредувале тутори по службена должност
(ex
officio). Овие причини за немање можност да се биде тутор биле наречени excusationes
necessarie.
Туторот бил одговорен за управување со имотот на детето: инвестирање на имотот,
покренување на одредени законски постапки, и така натаму. Ова било сериозна
работа,
должностите на туторот можеле да бидат огромни. Како таков, од него би се
очекувало,
соодветни и сигурни инвестиции, накратко, земјиште. Можело да поседува и пари или
депозит, но во основа, само доколку целта била да насоберат доволно пари за со нив
да се
купи земјиште, пропушањето за искористување на соодветна можност за купување на
земјиште, значело дека туторот би бил одговорен за каматата на сумата која што не ја
инвестирал (Ulpian, D. 26.7.5. и 7.3). Поентата на оваа можност за интерес, не била да
се
зголеми профитот на детето, туку да се зголеми сигурноста со тоа што неговите или
нејзините средства биле инвестирани.
Овластувања и должности на туторот
Туторот не смеел да го остави штитеникот или пупилла без заштита. Правилата на
вршење на туторството биле спрема возраста на штитеникот.
Во согласност со должностите на управување, во случај кога детето било постаро,
туторот бил одговорен да го овласти за превземање на одредени дејствија.
Овластувањето
не се однесувало на помладите деца, бидејки тоа било можно само доколку детето
било
свесно во што е вмешано. Детето можело без овластувања да ги извршува оние
дејствија
кои му носат корист нему, но не и оние дејствија кои би можеле да му наштетат, значи
тоа
можело да се стекне со имот или корист по договор, но не постоеле никакви
обврзувачки
одредби спрема него. Во такви околности, секако, никој не би сакал да се договара со
дете.
Оваа неурамнотеженост била исправена со можноста Преторот да спречи договарање
на
договор со дете, без тоа претходно да биде подготвено за да го исполни својот дел од
договорот. Како и да е, решението за ваквата неурамнотеженост било инсталирано во
авторизацијата, значи трансакција одобрена од страна на туторот, можела да биде
извршена над детето.
Децата до седум години биле наполно деловно неспособни (infanes). За нивното
одгледување се грижела мајката. Овде туторот не учествувал во гледањето. Негова
задача
била да ги плаќа трошоците на издршката од имотот на штитеникот. До седум години
туторот управувал сам со целокупниот имот на штитеникот. Неговите овластувања
биле
libera administratio. Тој бил должен е рационално да го користи имотот, слободните
парични средства да ги вложува во земјишта или да ги дава на заем, но не смеел да ги
отуѓува земјата и сите повредни предмети без да добие одобрение од надлежен
државен
орган. Овие правила важеле за тутори на лица до седум години. Туторот морал да се
придржува и на посебни правила пропишани за заштита на интересите на
штитеникот.
Кога штитеникот бил над седум години, (inpuber infantia major) туторот исто ги
штител интересите на штитеникот и без негово присуство склучувал правни работи но
и
лицата infantia majores имале ограничени деловни способности и можеле да
превземаат
одредени акти за зголемување или намалување на нивниот имот. И овие акти биле
полноважни дури и без согласност на туторот, ако биле акти за зголемување на
имотот, а
ако биле акти за задолжување и туторот морал да даде своја согласност. Тие заемно
делувале при примање или одбивање на наследство mancipatio, in jure, и слични
работи.
Туторот имал обврска да положи залог за да го зачува имотот на штитеникот. Овој
залог го положувале сите тутори кои не биле поставени со тестамент или од државен
орган. Во посткласичното право се ставала привилегирана генерална хипотека врз
имотот на туторот за да би можело да се заштитат интересите на штитеникот.
Повикување на одговорност на туторот
Постоеле два правни механизма за заштита на штитениците од несовесните тутори.
Прво, action suspecti tutoris, тужба која можело да ја поднесе лице што забележало
злоупотреба од страна на туторот. По оваа тужба доаѓало до разрешување на туторот и
до infamia на поранешниот тутор.
-Вториот механизам бил action de rationibus distrahendis-тужба којашто ја
поднесувал поранешниот штитеник ако сметките со неговиот имот не биле расчистени.
Пресудата овде била in duplum.
Престанок на туторство
Туторството можело да престане во следните случаи:
-со смрт на штитеникот
-кога ќе претрпел capitis deminutio
-со полнолетство на штитеникот
-со смрт на туторот
-откажување од туторство
-кога туторот е неспособен или сомнителен.
Во сите овие случаи се назначувало нов тутор.
За разлика од момчињата кои со полнолетството биле ослободувани од туторство,
девојчињата и покрај полнолетството најчесто ја задржувале обврската за тутор.
Тутори за жените
Жена на било која возраст морала да има тутор. Кога девојчето ќе наполнело 12
години, престанувало да има тутор од посериозен вид, и се стекнувало со тутор
чијашто
улога била окарактеризирана како помека. Туторот на жената немал потреба да
управува
со ништо. Тоа значи дека неговите функции биле ограничени само на овластувањето.
Дури и таа фунцкија била релативно ограничена, бидејќи жената можела неформално
да
префрли имот (иако не формално), како и да даде важечка потврда или признаница.
Сепак,
таа не можела да направи тестамент, да ослободи робови, или да прави други
формални
правни дела.
Овластувањето во овој контекс било повеќе или помалку формалност. Во повеќето
случаи жената можела да го принуди нејзиниот тутор да го даде своето овластување,
или
пак било можно, ако туторот е далеку, без разлика за колкав период, да го смени
туторот.
Ова е објаснето во „Институтите на Гај“, во кои тој зборува за тоа дека овластувањето
или
авторизацијата, во случајот со жените повеќе било прашање на форма(Inst., 1.190).
Точно
заради оваа причина, actio tutelae не бил достапен против туторот.
Од времето на Август, жената можела да биде ослободена од потребата да има тутор
со извршување на нејзината граѓанска должност, што значело дека треба да има
одреден
број на деца (три за слободна жена, четири за поранешна робинка). Ова се чини дека
било
поврзано со грижата за одржување на наталитетот, а со тоа и јакнењето на војската. Со
оглед на тоа дека да се има тутор, за жената и не било толку голема непријатност,
тешко
било да се види зошто ваков поттик би требало да има некое посериозно влијание.
Во оваа насока би додале уште три клучни работи во врска со позицијата на жената:
(1) Дека туторството над жените не било многу тешко, или дека жените во се
поголем број не биле веќе субјекти на туторството, што е сугерирано од страна на
senatus
consultum Velleianum, резолуција на Сенатот од средината на првиот век од новата ера,
која предвидувала дека жената не треба да гарантира за долговите на било која друга
личност (Crook 1986b). Правникот Paul рекол дека ова е затоа што гаранциите му
штетат
на семејниот имот (D. 16.1.1.1), доколку ова е вистина и за гаранциите кои биле
направени
од страна на мажи, можеби подобро објаснување за ова дека гаранциите биле, од
некои
општествени или културолошки причини сметано, нешто што жените едноставно не
треба
да го прават. SC Velleianum бил интерпретиран многу точно: се однесувал единствено
на
облигации кои се превземени во име на некој друг, и само ако кредиторот дека
случајот е
таков, и не се однесувал таму каде што вредноста била определена, на пример, ако
жената
превземела облигација во реципроцитет со облигацијата што му ја должела на
кредиторот
(Paul, D. 16.1.11-12 and 24; Callistratus, D. 16.1.21). Заради овие причини, сомнително е
дали постоењето на ова правило, ја намалувало слободата на жените да прават
договори
од поголемо значење.
(2) Традиционалниот поглед на Римското право било дека жените имаат тутори,
додека тие не можеле да бидат тутори (Papinian, D. 26.2.26 pr.). Но како што жените
започнале значително да се ослободуваат од туторите, било помалку очигледно дека
тие
не треба да имаат никаква врска со имотот и интересите на нивните деца. Постоеле
некои
докази дека – доколку тие всушност не станат нивни тутори – тоа и се случувало. Некои
од доказите се однесувале на провинциите, но имало докази за истите случувања дури
и во
Рим, барем доколку таткото на децата го дозволел тоа (Papinian, D.3.5.30.6;
Ulpian,D.26.7.5.8; Chuisi 1994; Cotton 1993).
(3) Голем број жени би биле слободни од татковата власт уште на млади
години. Во целина, тие ги имале истите права за наследство како и мажите (Crook
1986a).
Вистина е дека Статутот од 169 година п.н.е. Lex Voconia, изрекувал забрана дека жена
не
може да биде наследник од прв ред, и дека никој не може како подарок или
наследство да
добие повеќе отколку што тоа е предвидено со тестаментот. Но се испоставило дека
овие
забрани биле избегнувани (Cic de finibus 2.55), и секако дека во времето на Август
немале
никаков ефект.
Еднаш окако ќе се ослободеле од татковска власт и ќе го добиеле нивното
наследство, Римската жена само формално била ограничена со обврската да има
тутор. А
тоа пак била чиста формалност. Заклучокот е дека жените во Рим биле невообичаено
финансиски независни.
Старателство
Како последен институт кој припаѓа во доменот на регулирање односи во рамките
на римското семејство ќе го обработиме старателството (cura). За старателството
постојат
многу скромни детали. Правната регулатива поврзана со старателството е позната
уште од
Законот на 12 таблици. Притоа старатели од овој период биле доделувани не само на
малолетните лица туку и за лицата кои биле луди и за расипниците.
Како старатели над лудите биле одредувани лица од најблиските роднини по машка
линија. Доколку не постоеле такви роднини, или доколку тие заради некоја причина
биле
неподобни Преторот бил одговорен за назначување на куратор. Грижите за
зачувување на
имотот во таков случај почивале зад старателите. Секако дека може да се претпостави
дека моќта да се прогласи некој за луд, би можела да се злоупотреби (како во
Викторијанските новели), меѓутоа, засега не постојат докази кои сериозно го
потврдуваат
тоа или пак извор за судска постапка околу тоа.
Дополнително како инситуција која била отворена за злоупотреба, а која требало да
се спречи, била грижата за расипништвото. Расипниците исто така требало да бидат
згрижени со цел да бидат запрени. Расипници обично биле прогласувани лицата кои
го
трошеле неконтролирано имотот кој го наследиле. За жал и во овој случај постојат
оскудни податоци околу тоа како биле регулирани овие однсои.
Покрај лудите и расипниците, класичното право го проширува старателството и врз
лицата под 25 години. Прв пат ваквата можност е предвидена со Lex Laetoria (околу
200
година п.н.е.). Во врска со старателството над лицата под 25 години специфичен е
restitutio in integrum (враќање во првобитна состојба). Всушност станува збор за правен
лек кои ги штити правата на лицата под 25 години. Овој лек се активирал во случај на
злоупотреба на неискуство кај лицата под 25 години. Лекот сепак, не се користел тогаш
кога малолетникот ќе направел погрешен договор, туку тогаш кога ќе се утврдело дека
постои измама или чиста експлоатација на нивното неискуство. Специфично е и тоа
што
правниот лек не бил автоматски достапен, туку бил дискреционо право на преторот
(Ulpian, D. 4.4.14 pr.). Подигањето на овој правен лек сепак создавал сериозен
проблем.
Имено, постоењето на овој лек, создавал неизвесност во смисла на тоа дали одреден
договор ќе биде валиден, или би бил подложен на промени во блиска иднина.
Иако во прво време старателот на лицата под 25 години бил назначуван само како ad
hoc решение, и само во изолирани случаи, во доцниот втор век од новата ера, како
резултат на усложнувањето на општествено економските односи се наметнала
потребата
од перманентен старател за лицата до дваесет и пет годишна возраст. Целта на
старателот
не била само да го заштити малолетникот, туку и луѓето кои работеле со нив, бидејки
доколку трансакцијата била направена со помош на советот на старателот, во тој случај
било невозможно малолетникот да биде изземен од одговорност за истата.
Овде би заклучиле дека под притисок на општествено економските односи постои
евидентен пример за правна еволуција. Како што претходно истакнавме старото право
ги
третирало машките лица над 14 години на ист начин како возрасните. Ова сфаќање се
сменило, што значело олеснување во одредени околности за оние кои биле над 14
години.
Дисбалансот кој се предизвикал со ваквата еволуција е избалансиран со создавање на
„cura“, право кое ги штитело од судир на интересите со туторите и старателите (веќе го
споменавме овој случај кога зборуваме за деловна способност).
Како дополнителни примери за правната еволуција се и останатите случаи на
старателство. Така биле познати: cura ventris или старателство врз неродено дете; cura
bonorum или старателство врз различни имотни маси за кои не можеле да се грижат
нивните сопственици (имотот на заробениците, hereditas jacens, имот под стечај, имот
на
отсутни лица или лица што со непознато место на престој; cura debilium или
старателство
врз лица што поради посебни физички или психички мани во дадени случаи не биле
способни да ги заштитат сопствените интереси, како и cura што им била призната на
малолетниците во случај на судир на нивните интереси со интересите на редовниот
тутор
или старател).
Покрај семејното право, регулирањето на личното право било условено и од статусот
кој лицата го имале во општеството.
4. ИМОТНО ПРАВО (IUS QUOD AD RES PERTINENT)
4.1. Имотното право во рамките на Римското право и современите сфаќања за него
Имотното право е една од најстарите гранки на правото која има свој многу
вековен развој растегнат од робовладетелското преку буржоаското право на
либерализмот
и државниот капитализам, па се до т.н. социјалистичко право. Овој развој е пред с
одраз
на промените на општествените односи низ историјата на човештвото и како таков
претставува одраз на општествено-економските односи во даден период. Со оглед на
тоа
што улогата на односите еволуирала, еволуирале и начините на кој биле регулирани
имотните односи. На тој начин е јасно дека денешното имотно право не е еднакво со
имотното право од предходните епохи. Дури и во рамките на една епоха, односно
една
држава, правото доживува своја еволуција. Врз таа основа го разликуваме денешното
право од правото на предходните етапи, односно позитивното, важечко право од
историјата на правото.
Сепак, и покрај еволуцијата, имотното право задржува извесни општи особини. На
тој начин важечките институции на имотното право имаат свои историски корени.
Историскиот развој и корени пак се значајни бидејќи тоа треба да ни ги открие
суштината,
функцијата и адекватноста на соодветните регулативи.
Големите преобразби на имотното право низ историјата, кои својата кулминација ја
имаат под пресијата на капитализмот и социјализмот го поставуваат прашањето за
називот
на оваа гранка на правото. Традиционалниот назив граѓанско право (ius civile)
превземен
од римското право во најголемиот број на кодификации од победничката буржоазија
од 19
век, е задржан и во новите кодификации на социјалистичките земји. Од друга страна,
во
доменот на нашето законодавство во оваа насока се чуствува соодветна
неконзистентност.
Имено, уставните и законските текстови во нашето право с# повеќе ги употребуваат
изразите имотно право и имотно правни односи, отколку граѓанско право, граѓанско
правни односи и слично. Оттука е и интересот за изучување на развојот на имотното
право
во доменот на римското право.
Од анализите на римското право станува јасно дека поимот „граѓанско право“ се
користел термин кој означувал поширока област од она што денес е познато како
имотно
право. Називот всушност доаѓа од терминот ius civile или право на римските граѓани.
Оттука, ius civile всушност започнува да претставува синоним за имотно или т.н.
приватно
право. Римјаните за овој дел го користеле и терм
инот ius quod ad re pertient што всушност денес би се израмнило со стварното
право. За разлика од тоа, денес имотното право се прелева преку три групи на правни
односи. Тие се: стварно правни односи-стварно право, облигациони односи –
облигационо
право и наследно-правни односи-наследно право. Во таа насока и современото
сфаќање на
стварното право се разликува од сфаќањето кое го имале Римјаните за ова право.
4.2. Стварното право во граѓанско-правните (имотни) односи како дел од
Римското право
Денес стварното право е гранка на имотоното право коешто се однесува на
сопственоста и дериватите кои произлегуваат од неа, односно долгорочните закупи
над
недвижностите. Со други зборови статусното право е „статика“ на имотното право.
Негова
динамика се облигационите односи-облигационото право-нешто што е поврзано со
прометот. Додека наследното право како дел до имотното право пак, се однесува на
правила и прописи оклу сукцесијата во случај на смрт, односно на тоа како правата и
обврските преминуваат од едно лице на друго лице-негов наследник (за ова веќе
стана
збор во претходната глава).
Според поделбата на правото содржана во Институтите на Гај, што се поклопува и
во Дигестите на Јустинијан, целото приватно право било поделено на право кое се
однесува на лица-лично право, право што се однесува на сопственоста (поседување на
ствари и дериватите од таквиот посед) и право што се однесува на тужби. Според
сфаќањето на Римјаните стварното право е ius in rem- е право на ствар, а
облигационото
право пак претставувало право кое произлегува од стварта-ius ad rem. Затоа пред да се
посветиме подетално на стварното право и неговата содржина ќе се посветиме на
разликите помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос.
Разлика помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос
Во склад со пристапот кон ius in rem титуларот во стварното право можел да
покрене тужба против било кој кај кого ќе се пронајде стварта како предмет на негово
право. Тоа ја градело смислата на дејствување на тужбата in rem. Облигациониот
однос
дејствувал само помеѓу доверителот и должникот и бил заштитен со тужбата in
personam.
Оттука, доколку стварта која должникот ја должел се нашла во трето лице доверителот
би
бил не моќен. Тој немало да може да покрене тужба против третото лице кое ја
поседувало стварта, туку само против должникот кој не ја извршил обврската.
За разлика од ваквиот пристап современиот пристап, разликата помеѓу ставрното
право и деловното право, ја гради од фактот што според теоретичарите не може да
постои
правен однос помеѓу човекот и стварта. Односот е само фактички, а со тоа и стварно
правниот-однос е фактички. Затоа, според современите сфаќања имало потреба од тоа
во
римското право стварно-правниот однос да биде erga omnes дејство, т.е. да е
апсолутен.
Стварно-правниот – однос во дејствува помеѓу титуларот и сите оние кој ќе дојдат во
допир со стварта. За разлика од тоа облигациониот однос е релативен и дејствува
interpartes-т.е. помеѓу странките.
Според некои современи размислувања во суштина, стварно-правниот однос се
однесува на стварта, а преку неа посредно на луѓето. За разлика од тоа облигациониот
однос пак, се однесува на одредено дејство-поведение на должникот, па преку него на
стварта. За таа цел би рекле дека стварно-правниот однос е надрградба над статиката,
а
облигациониот однос над динамиката на имотно-правниот однос.
Разликата помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос до одредена
мерка е изразен и преку временската важност. Стварно-правниот однос по правило е
подолг од облигацијата. Сопственоста врз куќата трае со години, додека долгот во
обилгациониот однос мора да се врати за одреден период. Сепак, мора да нагласиме
дека и
во двата случаја постојат исклучоци во оваа смисла. Така на пример, сопстевноста над
храната – како ствар не трае долго, додека обврската за издржување на децата (во
засвисност од регулативите) може да потрае и до дваесетина години. Дополнително
закупот на нива или куќа исто така може да потрае.
Разлики постојат и во начинот на одредување на содржината на правото. Додека во
облигациониот однос точно се наведени правата и обврските на должникот
содржината во
стварно правните односи се одредува преку поопшти одредби, особено кога станува
збор
за сопственоста.
Според одредени размислувања, во современите односи за стварно-правните
однсои постои мислење дека се генерално негативно одредени, додека за
облигационите
односи дека се позитивно определни. Иако во доменот на римското право стварно
правниот однос имал и позитивна и негативна определба.
Така врз основа на прописите на стварното право настанувале непосредни и трајни
овласттувања за титуларот или носителот на правото предметот на стварно-правниот
оснос да го користи целосно или делумно во свој интерес (т.н. позитивна содржина на
односите). Имено, давајќи му право на едно лице да го ползува определениот
предмет,
праввниот поредок едновремено им наложувал на сите други лица да не му причат на
титуларот на правото во ползувањето на предметот. Од тие лица правото барало
пасивност во однос на овластеното лице. На тој начин, додека позитивниот однос се
градел преку правото одредено лице да има непосредно и трајно овластување
целосно или
делумно да искористива една ствар, негативна страна на стварно-правниот однос, ги
образувал сите други лица да го почитуваат тоа право и да не превземаат дејствија со
кои
би можеле да му попречат во искористување на дадениот предмет.
Границата помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос сепак не била не
премостива. Примитивните правни односи генерално подразбирале дека односот на
обврските кон должникот се од апсолутен карактер. Давањето на заем често води кон
впечаток како доверителот да го купувал должникот. Оттука, како што претходно
итскнавме (кога зборувавме за видовите на робство) доколку заемот не бил вратен
доверителот имал право должникот да го претвори во роб.
Разликите помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос сепак се
намалиле во посткласичниот период. Така на приемр закупот на недвижнина, од
договор
– облигационо-правен однсо можел да премине во траен стварно-правен однос со
значење
erga omnes. Така настанувале superficies, ius in agro vectigali, emfiteza и сл. Ваквата
разлика
дополнително се намалила со смена на општественио економските односи преку што
се
потврдува влијанието на овие односи врз имотното право генерално. Еволуцијата на
правните системи отишла и дотаму што на пример во англосаксонските правни
системи
постојат повеќе форми на закуп кои имаат стварно-правен карактер. За муслиманските
правници пак, дополнително закупот не претставува установа на дговорното право
туку
оттуѓување на одредени овластувања на закупената ствар. Дополнително, еволуцијата
на
правото влијае и во насока да се појават одредени имотно правни односи да имаа
хибриден карактер. Така заложното право на пример опфаќа право кон стварта и
право
помеѓу должникот и поверителот. Во ваквите ситуации би рекле дека станува збор за
институти кои опфаќаат релативни и апсолутни права.
Она што е од интерес на оваа расправа е прашањето за тоа што всушност опфаќало
стварното право како дел од имотното право во доменот на Римската држава?
Содржина на стварното право
Анализираќи ја содржината на поимот jus quod аd res petrinet од гледна точка на
различните имотни односи меѓу луѓето, класичните правници забележале дека дел од
правните правила служеле за уредување на имотните односи за време на животот на
субјектите на правото, познати како-inter vivos. Друг дел од тие правила пак, имале
таква
цел по повод смртта познати како - mortis causa.
Додека имотно правните правила со дејство mortis causa биле означени како дел од
наследното право heriditates et bonorum posseiones во доменот на правилата inter
viovos се
забележани две групи на правила.
- Прво, правни правила што трајно и непосредно овластувале определени лица во
овој инетерес целосно или делумно да искористуваат некои стрвари и
- Второ, правни правила што определени лица ги овластувале од други лица во свој
интерес да бараат некои сторувања што во крајна линија имале економска вредност.
Оттука, би заклучиле дека најважниот институт на стварното право, а и на целиот
правен систем е сопственоста. Во рамките на ова влегува и државната сопственост
како
таква. Тоа значи дека не станува збор за правна, туку за фактичка власт над стварите.
Како посебна група на права се јавуваат стварните права врз туѓите ствари iura in
re aliena. Станува збор за права кои имаат апсолутен карактер и кои на титуларот му ги
даваат овластувања кои му припаѓаат на сопственикот. Затоа за нив се вели дека
станува
збор за секторски права кои се дериват на сопственоста и правото на сопственоста. Во
овој
домен спаѓаат и службеностите, заложните права и долгорочните заеми на
недвожнистите.
Сепак пред да се посветиме на оваа група на права најпрвин ќе стане збор општо за
поимот ствари и за начините на кои се регулирала сопственоста.
4.2.1. Поим за ствари
Разликите во сфаќањето на стварното право во Римското право и неговото сфаќање
денес во најголема мерка произлегуваат од разликите во разбирањето на терминот
ствар.
Стварта, како предмет на правните односи, е еден од оние термини кои им се јасни на
сите, но за кои е тешко да се даде сигурна дефиниција. Терминот всушност, е
хетероген.
Тешкотиите во дефинирање на терминот произлегуваат делумно и од хетерогеноста
на
случаите за кои претходно стана збор кога дискутиравме околу разликите помеѓу
стварноправниот однос и облигациониот однос. Оттука е и тешкотијата да с# да се
опфати во една
реченица.
Човекот можел да биде предмет во стварно-правниот однос. Според сегашните
теории на граѓанските права човечко суштество, па дури и делови од телото не можат
да
биде ствар. Сепак, постојат некои сомнежи кон ваквиот пристап. Од анализите на
современите односи и компаративно право односите кои побудуваат сомнеж се
ситуациите како што се пренос на органи за трансплантација, или ''transfer'' на
фудбалери.
За римските правници во оваа насока немало сомнеж. Човекот е основен и типичен
пшредмет на правото закон. Тоа впрочем била и суштината на робовладетелството.
Оттука се и изјавите како на пример „Тврдам дека тој човек е мојот роб во склад со
квириткото право“. Во оваа смисла дури и слободните луѓе можат да бидат предмет на
правен, промет како што е случај со лицата наведени во mancipijum.
Според својствата и особините од важност за економскиот и за правниот сообраќај
стварите се поделени на неколку групи.
а) поделба на подвижни и не подвижни ствари
Подвижни-res mobiles биле стварите што можеле да ја менуваат положбата во
просторот без да им се смали вредноста и да им се повреди сопствената суштина.
Меѓу
стварите што се движеле сами најважни биле добитокот и робовите.
Неподвижни-res immobiles биле стварите што не можеле да ја менуваат положбата во
просторот без повера на својата суштина. Најважна неподвижна ствар била земјата и
она
што било цврсто споено со неа. Она што се наоѓало врз земјата му припаѓало на
сопственикот на земјиштето, без оглед на тоа кому му припаѓале наведените составни
дела- акцесориуми.
б) Телесни и безтелесни ствари (corporalia и incorporalia)
Ваквата поделба најпрвин се среќава кај старите грци, но истата е поевеќе
теоретскафилозофска, отколку практична. Прв кој ја споменува во доменот на
Римското право е Гај.
Телесни corporalia биле оние ствари што можело да се допрат- qui tangi possunt. Такви
се
сметале земјата, човекот, облеката, златото, среброто и др. Безтелесни incorporalia се
оние
што не можат да се допрат како на пример, наследството, обврските, настаните и сл.
Според тоа, телесните ствари биле предметите што постоеле во физичкиот свет,
независно
од прописите на правниот поредок. Бестелесните ствари или права не постоеле во
физичкиот свет, туку во човечките релации и тоа врз основа на прописите на правниот
поредок. И едните и другите имале заедничко својство, се јавувале како самостојни
предмети во имотниот сообраќај. До оваа поделба дошло како последица
во начинот на пренос. Бестелесните нештата не можеле да бидат пренесени фактички.
За
нивен пренос се користело предавање на суд in iure cession. Ова се должи
фактот што класичното право не дозволувало сопственост врз бестелесните ствари,
што е
дозволено само oд Јустинијан.
в)Заменливи и незаменливи (genera и species)
Поделбата на стварите на заменливи и незаменливи билa од особено значејне бидејќи
од тоа својство на стварите зависела одговорноста во случај на нејзино пропаѓање. Тоа
пак
ја детерминирало природата на одделените правни односи. Според прописите на
римското
право како заменливи ствари res fungibiles се сметале стварите што странките сами ги
определиле како такви. Исто тоа важело и за незаменливите ствари res non fungibiles.
Заменливи ствари in genera биле определени во склад со видот, количината и
евентуално
квалитетот. Тие немале индивидуалност, бидејќи се одредувале преку мерење, вагање
и
броење (quae numero pondere, mensurave constant). Таквите ствари на пример биле
житото,
виното, парите, овците во стадо и сл.
Незаменливи или индивидуално одредени ствари species биле ствари наместо кои не
може да додје друга ствар. Такви биле на пример роб со одредено име, куќа на
посебнна
адреса и т.н. Меѓутоа ваквата поделба не била апсолутна. Така на пример 3 арапски
коњи
се заменливи ствари, но 3 коњи со свое име се индивидуално одредени ствари што
значи
незаменливи.
Дополнителна разлика помеѓу заменливите и незаменливите ствари се огледувала во
правилото genera non pereunt (заменливите ствари не пропаѓаат ne propadaju). Ова
сепак не
би требало да се сфати во буквална смисла на зборот, бидејќи и заменливите ствари
пропаѓале, но тоа не влијаело врз правата и обврските.
г) Потрошни и непотрошни ствари
За оваа поделба било како главен критериум се користел фактот за тоа дали
нештотостварта се трошела при првата употреба или не. Потрошните ствари quae
primo usu
consumuntur (кои се трошат при првата употреба) и тоа таквата потрошувачка да
биде ос аспект на правото. Така на пример парите може да бидат употребени повеќе
пати, а во правна и економска смисла се троши при првата употреба доколку се
користат
како сретство за плаќање. Како резултат на напредокот на технологијата, во
посткласичниот период е воведена нова категорија ствари кои се намалуваат со текот
на
употребата (quae usu minuutur). Такви на пример биле мастилото, восочната свеќа и сл.
Одредени активности во текот на секојдневниот живот може да се однесуваат само на
непотрошните ствари. Така на пример при користење на некаква ствар како услуга, по
завршување на услугата стварта се враќа. Со оглед на тоа што при употребата на
потрошните ствари стварта се троши при првата употреба надоместот се вршел преку
посебен договор за враќање на истото количество од потрошената ствар-tantundem
eiusdem generic. Стварите кои се смалуваат со текот на употребата се третираат како
потрошни и непотрошни. Така на пример ако се побара мастило на заем-услуга,
исттото се
врати во тој случај оваа ствар се третирала како непотрошна ствар. Но, доколку се
земат
10 мастила и потоа треба да се вратат 10 мастила во тој случај кон оваа ствар се
пристапува како он потрошна ствар
д) Единствени и составни
Поделбата на стварите на единствени и составни била создадена во класичното
време. Единствените ствари биле предметите што представувале природна физичка
целина, како на пример: камен , греда , човек. Составените ствари се делеле на две
групи. Прво, res quae ex contingentibus constant односно ствари склопени во
единството на
човечкиот труд. Такви на пример биле: куќа, брод, печка и сл. Втората група на ствари
пак
биле res quae ex distantibus constant односно ствари кои останале одделни или збирни,
но
правото ги сметало за единствени поради целите на кои им служеле. Такви биле
кошница ,
стадо, народ и сл.
ѓ) Деливи и неделиви
Деливи ствари биле стварите што можеле да се поделат на составени делови без
притоа да се смали нивната вкупна имотна вредност и економска функција. Неделиви
ствари биле оние кај кои поделбата на нивните составни делови доведувала до
смалување
на вредноста на стварта и до неможност со поделениот предмет да бидат остварени
целите
на странките. Како деливи ствари биле третирани брашното, дрвата за огрев и сл.
Додека
за неделиви ствари пак, се третирале коњите за јавање, уметнички слики и сл.
Значењето
на оваа поделба на стварите не било толку големо. Во случај на спор ако стварта е
деллива, парницата се решавала лесно. Проблем настанувал доколку стварта била
деллива.
Како механизам кој се корител во вакви случаи бил продажбата на стварта за пари, со
оглед на тоа што парите се делливи и секој би добил соодветен дел од продадената
ствар.
е) Главни ствари и припадоци
При решавањето на прашањето за споственост врз составена ствар доколку стварта
настанала со цврсто спојување на делови што им припаѓале на различни сопственици,
поради примената на начелото accessorium sequitur principale или accessorium cedat
principali, стварта ја следи главната ствар честопати било потребно да се определи која
ствар била главна , а која требало да се смета како припадок. Римјаните како
припадоци ја
наведувале стоката, робовите и алатките за обработка на земјата. Во современиоте
правни
системи на пример гудалото е составен дел на виолината, клушот за бравата. Оттука
денес
посоти правило според кое припадокот ја следи судбината на главната ствар. Ако некој
ај
продаде виолината тоа би значело дека е продадено и гудалото-accessorium sequitur
principale.
ж) Плодносни ствари и плодови
Како плодносна ствар се сметал секој предмет што, според природата или според
прописите на правниот поредок, бил способен да создава нови економски вредности.
Новите економски вредности што настанале на некоја плодносна ствар под дејство на
природните закони и со човечки труд или со законите на економскиот сообрајќај се
нарекувале плодови. Во таа смисла се разликувале природни плодови кои му
припаѓаат на
сопственикот на стварта, неодделни плодови, одделни плодови, собрани плодови,
потрошни, непотрошни и плодови кои треба да се соберат.
з) Ствари во приватна сопственост и ствари надвор од приватна сопственост
Римските граѓани немале право да ги присвојуваат сите ствари што според своите
природни својства биле способни да ги задоволуваат нивните потреби. Многу такви
ствари биле наменети за задоволување на потребите на римската држава и на
римскиот
култ. Освен тоа постоеле и ствари што неможеле да бидат предмети на приватно
посвојување со оглед на тоа дека биле наменети за општа употреба на граѓаните. Врз
основа на тоа во римското право се јавила поделбата на ствари и на ствари неспособни
за
приватно присвојување.
Ствари неспособни за приватно присвојување биле стварите посветени на вишите
богови. Стварите способни за приватно присвојување се делеле на неколку групи со
оглед
на тоа дали во даден момент имале господар, како и со оглед на фактот дали
господарот ги
напуштил или загубил.
ѕ) Ствари во промет и ствари надвор од прометот
Постоеле такви предмети и такви односи што не биле способнда бита предмет на
имотноправнио сообрајќај иако влегувале во состав на имотот на одделни лица.
Оттука,
некои ствари може да бидат премет на правен сообраќај и сопственост, а други не.
Институтите на Гај и Јустинијан ваквата поделба ја набњудувале од аспект на стварното
право зборувајќи при тоа за ствари кои се во наша сопственост res in patrimonio и оние
кои
сенадвор од наша сопственост res extra patrimonium. За разлика од нив Marcijan
употребува терминологија која ги набњудува стварите од апсект на прометот
користејќи
термини ствари во промет-res in commercio и ствари надвор од промет-res extra
commercium. Оваа поделба е најширока поделба на стварите, и како таква
преовладува и
денес. Така некои предмети иако може да бидат предмет на договор, а сепак, од
одредени
причини се исклучени од правниот промет. Стварите кои биле иззмени од правниот
промет биле стварите за кои постоеле или божји закони или пак закони кои ги
креирале
луѓето преку кои овие ствари биле означени како такви. Во ничии ствари res nullius
divini
iuris) спаѓале: res sacrae, res sanctae и res
religiosae. Res sacrae биле стварите кои им прпаѓале на боговите –храмовите и служеле
за
религиски обреди. Дополнително овде спаѓале олтарите, облеки на свештениците и
сл. Res
sanctae, пак биле оние ствари кои биле прогласени како свети и од значење за
општеството
и државата. Како такви биле градските ѕидини, капиите, меѓите и сл. Res religiosae пак
биле ствари кои им биле посветени како култ на мртвите.
Во склад со човечките закони, ничиите ствари res nullius humani iuris биле
исклучени од правниот промет. Тука спаѓале ствари за општа употреба res communes
omnium-како што е ваздухот на пример, рекитеморињата и сл. Во случај кога некој се
дрзнувал да ја спречи употребата на реката или морето, преторот против него давал
interdikt. Јавните дорба или res publicae биле исто така ствари extra commercium.
Станувало збор за ствари кои му припаѓале на римскиот народ (улиците,
пристаништата и
сл.). Тука спаѓале и стварите кои им служеле на општините municipiite како што биле
стадионите, јавните капии и сл. Нивниот назив бил res universita.
и) Res mancipi и Res nec mancipi
Во старото и класичното право стварите се делеле на res mancipi и res nec mancipi.
Res mancipi биле оние чиј правен сообрајќај можел да се одвива во специјални и
свечени
форми, достапни само за римските граѓани. Res nec manicipi биле сите други ствари
способни за стопански сообрајќај. Предметот со res nec mancipi се одвивал во форми
што
биле помалку свечени и им биле заеднички на римските граѓани и на другите
слободни
жители на државата.
4.3. Поим и значење на сопственоста
Сопственост била најважниот институт на правото. Степенот на развој и обликот
на правниот промет, односно на облигационото право зависеле од сопстевноста.
Односите во бракот и семејството во голема мерка биле одредени од начинот на
производството но
и од сопстевноста. Сопственоста и односите околу сопственоста играле особено
значајна улога и во политичката структура на стариот Рим.
Иако значајна сопственоста немала посебен термин с# до крајот на републиката и
почетокот на принципатот. Тоа сепак не значело дека сопственоста не била позната во
правниот живот. Описот на сопственоста многу често се искажувал преку глаголот
„сум“најчесто во трето лице еднина или множина и присвојната заменка „мој“ во
соодветниот род. Така во сопственичките спорови на пример позната е изреката meum
esse aio-тврдам дека стварта е моја. Освен на ваков начин сопственоста се објаснувала
или определувала и преку термините bona добра сопственост или familia pecuniaque.
Првиот чекор кон апстрактниот поим за сопственост е направен после Пунските
војни и борбата околу аграрната реформа. Аграрниот закон lex agrarian од 111 г.п.н.е.
го користел терминот dominus, како terminus technicus за сопственикот. Со
воспоставувањето на овој термин кој потекнува од глаголот со значење да се
доминира – да се има власт настанал и поимот dominium. За прв пат овој термин се
среќава кон крајот на републиката и почетокот на принципатот во I век.
Термнот proprietas настанал нешто подоцна. Додека терминот доминиум ја
изразува идејата за власта која сопственикот ја има над стварта (стварите) терминот
proprietas настанал како апстрактен термин од присвојната заменка мој, свој (meus,
proprius). Првите текстови во кои се споменува терминот proprietas датираат од I век.
На тој начин, Римјаните не само што први го користат терминот сопстевност, туку и
создале два синонима. Во нашиот речник овие термини се преведени од латинскиот
јазик, па оттука сопственоста потекнува од proprietas, a владението над стварта од
терминот dominium.
Облиците на сопственост биле мошне разнолични. Во секој случај два облика се
сметаат за основни. Тоа се колективната сопственост и приватната сопственост. Како
што кажува самото име за колективна сопственост зборуваме тогаш кога има повеќе
титулари. Овие титулари се ограничуваат помеѓу себе во користењето на сопственоста.
Ваквите видови на сопственост се специфични за првобитната заедница, феудализмот
и социјализмот.
Приватната сопственост подразбира дека постои само еден титулар. Тој има
исклучиво право спрема стварта. Тие права се однесуваат на имотни овластувања, но
не и на политичките. Ваквата сопственост е спецфична за класичното римско право,
како и буржуаската и личната сопственост во социјализмот. Колективната сопственост
не е можно да постои како исклучив-ексклузивен облик на сопственост. Оваа
констатација поизлегува од фактот што таа во прв ред постои на средствата за
производство, заради што заедно со неа како пратител псоти и личната сопственост.
Личната сопственост пак може да биде исклучива бидејќи таа се однесува и на
средствата за производство, но и на личните добра. Во таквите случаи се вели дека
постои лична сопственост над средствата за производство и над потрошните добра.

4.3.1. Развојни етапи на сопственоста

Историјата на римското право бележи четири развојни теапи низ кои поминал
развојот на сопственоста. Прво, период во кој постојат остатоци од колективната
сопственост. Второ период на агнатската фамилија. Трето, период на когнатската
фамилија, и четврто период во кој се јавуваат елементи на феудални сопствени
односи. Најстариот период – прва етапа ги познавал следните облици на колективна
сопственост: ager gentilicius, konzorcijum, ager publicus, res mancipi-правен режим на
средствата за производство и др.
Ager gentilicius. Во склад со легендите Romu ја поделил земјата на сите старешини
на семејствата по 2 југери земја со што не го исцрпил целиот земјишен фонд во Рим.
Остатокот бил поделен помеѓу родовите што го сочинувало ager gentilicius. Во склад со
ваквата поделба сите членови на родот имале право да ги користат заедничките шуми
и пасишта. Тоа претставувал еден од темелите на кои се засновала превласта на
патрициите, бидејќи само тие влгувале во генсови и само тие можат да ја користат
генталната земја.
Consortium. На одереден степен од развојот на орудијата за производство се
појавил конзорциумот како основна производна заедница, но и како најстар облик на
патријахална фамилијарна заедница. Во него постоел еден вид на колективна
сопственост.
Во конзорциумите работата била колективна, а семејниот старешина бил општ
координатор кој ја делел работата и ги координирал задачите помеѓу половите и
возрастите. Но она што било специфично е дека тој не бил сопственик.
Ager publicus. Освоената земја Римјаните ја прогласувале за државна земја ager
publicus. Дури и подвижните ствари кои биле заробувани во војните римското право ги
вбројувало како добра на народот однсоно државата. На дел од змејиштето државата
користела организирање на т.н. saltusi, на кои работеле државните робови, кои на
пример во Северна Африка претставувале главана работна сила за римските граѓани.
Друг дел од
освоеното земјиште бил даван под закуп на влијателните фамилии. Со тек на времето
закупот прераснувал во сопственост, а закупнината се претварала во данок или
исчезнала Градските сиротињи, селаните и ислужените војници (плебсот-плебејците),
се бореле за својот дел и понекогаш успевал во тоа. Во повеќе наврати земјата од
провинциите била поделувана на ветераните и плебсот заради што започнал процес
на колонизација на на овие територии. Законите со кои се регулирале аграрните
односи биле
Лициевиот закон од IV двата аграрни закона на Tiberij и Gaj Grah.
Со законот на Licinij се утврдил максималниот посед на земјиште на 500 југери по
домаќинство, одземајќи го вишокот на земјиште заради поделба на сиромашните
слоеви. Со оглед на тоа што оваа одредба не била почитуван аграрниот закон од 133.
г.п.н.е.
повторно ја воспоставил оваа мерка на ограничување на сопственоста, но и по 250
југери
на секој возрасен син. Гневот на богаташите бил толку голем што двајцата браќа Граг
биле ликвидирани па во 111 г.п.н.е. бил изгласан закон со кој се тргнало
ограничувањето.
Останати траги на колективизам.
Поделбата на стварите на res mancipi и nec mancipi во суштина како што
истакнавме претставува остаток на некогашната колективна сопственост на земјата и
орудијата за проиводство во родовските заедници. Mancipatio како начин на
стекнување
на сопственост претставувал одобрување на колективот на било каква промена на
сопственикот на стварите кои спаѓале во res mancipi.
Со оглед на тоа што ставањето на камати врз заемот од исти генс се сметал за
неморален чин, каматите се користеле само во односите со плебејците надвор од
гентилните организации и оние кои не го штителе начелото на солидарност.
Првобитната
заедница извршила силно влијание врз односите во подоцнежните периоди. Така
големината на значењето на пријателството, правилата кои го регулирале ортаклукот,
односите помеѓу клиентите и патроните, влијанието на колгиумот и сл. Се само
примери
каде се среќаваат овие траги.
Втората етапа во развојот на сопственоста се бележи со развојот на фамилијата.
Во овој период се бележи сопственост од преоден тип. Со распадот на конзорциумот
како
општетсвена форма на однос настанува агнатската фамилија. Во неа до израз доаѓа
исклучителната власт на фамилијарниот старешина. Производството е автархично, а
ропството ги задржало патријахалните одлики.
Сопственичките односи во агнатската фамилија се од мешовит карактер, бидејќи се
среќаваат елементи на колективна и приватна сопственост. По содржината оваа
сопственост е поблиску до колективната сопственост, а по титуларот до приватната
сопственост. Изразот familia pecuniaque ги опфаќал покуќнината, робовите, стоката,
подвижните ствари а најверојатно и недвижните ствари. Во тоа време не се одделени
апсолутните права од релативните права. На тој начин должникот можел да биде
предмет
на постапката, која не се разликувала од постапката спрема стварта. Татковската власт
patria potestas претставувала некаков вид на суверенитет. Тоа се одразило на начин
што
имотното овластување претставувало само дел од општата власт на старешината-patria
potestas која имала и религиски но и политички компоненти. Новината во односите е
во
тоа што за разлика од конзорциумот овластувањата се индивидуализираат што
претставува чекор кон приватната сопственост. Тоа особено доаѓа до израз ако се знае
дека patria potestas имал manus спрема жената, potestas кон членовите на семејството,
dominium во имотните односи.
Третата етапа од еволуцијата на сопственоста не запира кај когнатската
фамилија. За неа е карактеристично што сопственоста се класифицира како класична
робовладетелска сопственост, што претставува облик на приватаната сопственост.
Развојот на стоковото производство и воедувањето на класичното робство се
одразило врз исчезнување на агнатското семејство. Државата зајакнала заради што ја
изгубила потребата од концентрираната моќ во рацете на pater familia. Како елементи
кои
влијаеле врз таквата преобразба биле: еманципацијата, брак без манус, потискување
на
агнатското семејство со когнатското, actiones adiecticiae qualitatis, peculium castrense,
quasi castrence, bona adventitia, намалувањето и постепено укинување на разликите
помеѓу
res mancipi i nec mancipi. Тоа влијаело врз фактот според кој сопственоста започнала да
станува исклучива власт на едно лице. Овие општествено економски промени се
резултат
на пунските војни. Појавата на ваквата сопственост преовладувала во целото царство,
до
крајот на републиката. Конечно, токму врз база на вакви сопственички односи се
развило
и римското класично право
Четвертата етапа во развојот на сопственоста е одредена со појавата на
елементите на феудалната сопственост. Римското класиќно право во главно било
конзервативно и свртено кон минатото. Тоа влијаело да се појави сериозен јаз помеѓу
реалниот општествено економски свет и правните правила. Како резултат на овој
расчекор
елементите на федуализмот релативно слабо може да се заблежат во правниот
систем,
иако во реалноста биле доста изразени. Односот помеѓу земјосопствениокот и клонот
вообичаено бил одреден преку посебен однос за долгорочен закуп на земјата. Така
наместо закупот да се организира на 5 години (што бил чест случај) започнала пракса
на
склучување на закуп на 100 години. Дополнително закупот се среќавал и како однос
кој се
засновал за цел живот, или пак за два живота-што значи дека правата и обврските се
пренесувале наследно.
Со оглед на тоа што ваквиот однос претставува новина во сопственичките односи,
со него се предизвикувале два нови момента. Прво, закупецот добивал заштита која
дејствувала egra omnes. Второ, закупот од инстиут на облигационите односи (околу ова
ќе стане збор во следната глава) преминувал во институт во стварно-правните односи.
Она што е специфично за новите односи е тоа што елементите на владение и власт се
испреплетени со елемнти на сопственост. На тој начин се појавува однос кој е налик на
федуалниот однос помеѓу вазалот и сопственикот (владетел) - patrocinijum. Oва
трансформација на сопственикот на земјата во локален орган на властс владетелите се
обидуале да го спречат иако често морале да се помират со фактот дека сопствениците
на земјата се владетели на истата.

4.3.2. Начин на стекнување на сопственост

3.1.3. СУКЦЕСИЈА-НАСЛЕДСТВО
3.1.3.1. Тестаменти
Секој Римски граѓанин кој бил во години имал можност да направи тестамент,
додека пак жените требало да бараат овластување од нивниот тутор. Законот за
сукцесија
бил една од најкомплексните области во Римското право, и овде постоеле голем број
побарувања кои требало да бидат остварени со цел тестаментот да биде валиден. Во
таа
насока требало да се разгледаат сите детали, вклучувајки и такви нешта како што се
формални зборови за собирањето на нивните наследници и лицата спомнати во
тестаментот. Така на пример, било потребно да се направи состанок на наследниците,
пред да бидат направени останатите одлуки, децата или останатите засегнати кои не
биле
вметнати во тестаментот требало да бидат лишени од наследството лично од страна на
тестаторот, како и да биде потврден потребниот број на сведоци. Она што е важно е
тоа
што сите овие барања претставувале формалности, а не суштина. Под услов тестаторот
да
ги исполнувал сите услови, што воопшто не било тешко да се оствари со правна
помош,
тој можел да остави имот на било кого по негова желба.
Секој пропуст во врска со формалните потреби, значел невалидност или состојба на
интестација (се сметало дека не постоел тестамент). Интересна илустрација за ваков
пример има во следниот текст:
„Јас Lucius Titius, го направив овој тестамент без консултација со правен експерт,
придржувајки се на сваќањата на мојот ум, наместо на претераната и мизерна
педантерија, доколку имам напревено нешто незаконско или невешто, нека желбите
на
разумниот човек бидат третирани како валидни според законот“.
Потоа тој ги нагласил неговите наследници. (S caevola, D. 31.88.17).
Во конкретниот пример желбата на тестаторот ad misericordiam била одбиена,
тестаментот бил поништен и настанала состојба на интестација. Со оглед на бројот на
стапици, можело да се заклучи дека законската помош во правењето на тестаментот
била
и те како потребна.
Содржината на тестаментите
Тестаментите требало да назначуваат наследник или наследници. Наследникот бил
одговорен за оддржување на религиозните служби на починатиот, како и останатите
семејни обреди. Наследникот ги добивал не само имотот и правата на починатиот,
туку и
неговите облигации или обврски (се додека живеел по смртта на тестаторот). Ова
особено
се однесувало кон долговите. Позицијата на наследникот не била само одговорна, туку
често била и непрофитабилна, бидејки износот на долговите можел да ги надмине
неговите средства, и тие не би можеле истите да ги исплатат во целост. Постоел добар
доказ дека, за да ги поштедат сопствените деца од ваквите одговорности и
оптоварувања,
некои тестатори претпочитале да ги лишат истите од наследството, и да назначат некој
друг како нивен наследник кој ќе биде оптоварен со должноста да го пренесе имотот
на
децата, вообичаено со начинот fideicommissum (Ulpian, D. 28.2.18 and D. 38.2.12.2). Ова
значело дека децата можеле да бидат поштедени од оптоварувањата кои ги носело
наследството.
Постоеле различни технички начини за да се подобрела позицијата на наследникот
(Buckland 1963: 304-6, 316-19). Покрај назначувањето на наследник, содржината на
тестаментот била различна и опционална. Обично, pater familias можел да назначи
тутори
за неговите деца, да ослободел некои заслужни робови, да определел оставина.
Според
многуте докази, оставината не претставувала некој позначаен имот, бидејќи тоа било
ограничено со статут (Duncan – Jones 1982: 21). Голем дел од имотот на тестаторот бил
разделен помеѓу многу примачи, што на некој начин изгледало дека било
раздолжување
од страна на тестаторот, за она што го стекнал во својот животен век, по пат на
пријателство и сл. Постоеле серии статути кои го ограничувале растурањето на имотот
на
тестаторот по основ на оставина. Доволно е да се спомне дека последниот од овие
статути,
наречен Lex Falcidia од 40 година п.н.е. кој предвидувал дека после доделувањето на
оставината, на наследникот морала да му остане четвртина од вкупното наследство,
доколку целокупната оставина ја надминувала оваа четвртина, оставината била
намалена,
со намера да се зачува четвртината од наследството.
Ова правило ги оптоварило правниците со бројни дополнителни технички проблеми,
а делови од нвните дискусии во врска со тоа може да бидат прочитани во D. 35.2. Она
што
е впечатливо е тоа дека никој не можел да замисли да остави повеќе од три четвртини
од
својот имот на лица кои не се наследници назначени во тестаментот.
Неколку книги од Дигестите комплетно се состоеле од дискусија во врска со
разните видови на оставина. Тие стварале непроценлива слика во врска со видовите на
имот на Римскиот тестатор, кои тој можел или можел да посака да ги назначи како дел
од
оставината. Овде можеме да споменеме само неколку типови на оставина на која
правниците и посветиле посебно внимание: мираз, вино, пченка или масло,
фармерска
опрема, peulium, храна (penus), мебел, накит, слобода. Подеталните дискусии на
правниците може да се пронајдат во книгите 33 и 34 од Дигестите.
Вредно е да прокоментираме уште неколку детали во врска со четири видови на
оставина:
1. Плодоуживањето е коментирано подетално во наредното поглавје, како
институција во правото на сопственост. За целите на ова поглавје, она што е важно е
дека
ова му овозможувало на тестаторот да ја остави сопственоста на својот имот на едно
лице,
но правото на плодоуживање на друго лице: лицето на кое му е дадено правото на
плодоуживање, можело на пример да го користи имотот, и да го зема приносот од
овошјето на одредено време или до крајот на животот. Далеку најприфатен договор
бил
тој каде pater familias оставал доживотно право на плодоуживање на неговиот имот на
неговата вдовица, додека сопственоста на неговите деца (D.33.2).
2. Ануитети. Едно поглавје од Дигестите било посветено на ануитетите и начинот на
нивното оставање од страна на тестаторот. Ануитетот претставувал плаќање на
годишни
суми на оној кому му бил оставен, на одреден период или доживотно ( D.33.1).
Правниците го објасниле ануитетот како серија на годишни рати, од кои првата била
безусловна, додека пак услов за останатите рати бил наследникот да биде жив во
времето
на доспевањето на ратата (Paul, D. 33.1.4). Постоеле примери за ануитети во корист на
сопругата, децата како и на ослободените робови. Би било потребно да се определи
вредноста на ануитетот, за да се утврди дека се во согласност со Lex Falcidia. Еден
интересен текст од Aemilius Macer објаснува како можело ова да се направи, со
правење
на претпоставки во врска со очекуваните години живот на наследникот, опсегот бил од
пет години за оние кои биле на возраст од шеесет години, или повеќе од триесет
години за
оние од раѓање до дваесетгодишна возраст (D. 35.2.68 pr.). Овие претпоставки, иако не
толки дарежливи, испаднало дека и не се толку нереални (Frier 1982; Duncan – Jones
1990:
93-104).
3. Слична врста на аранжман била оставината на надоместокот за храна и облека
(alimenta). Дигестите објаснува дека најчесто ваков надоместок бил оставан на
ослободените робови и можел да се однесува на исплата на месечен или годишен
надоместок, за фиксен период на години, или до достигнување на полнолетство, или
пак
до крајот на животот (D.34.1).
4. Оставина за одредени цели. Филантропистите се чини дека го имале прифатено
она што правниците го нарекувале оставина sub modo, оставина за одредени цели да
бидат
остварени. Натписите како и текстовите од Дигестите потврдуваат голем број на ваков
вид на оставина, за различни цели како што се: загревање на јавните бањи,
поплочување
на патишта, градење на зград, или пак за комеморација на починатите. Еве еден
пример:
„Lucius Titius нагласил оставина во неговиот тестамент за неговиот роден град,
Севастија,
за така да може од заработката од игрите, да се слави неговото име секоја година...“
(Scaevola, D. 33.1.21.3).
Со цел да се осигура трајноста на ваквите аранжмани, наследникот би требало да
биде неприродна личност (правно лице) на пример општина, така што на тој начин се
додека постоела општината, целта на оставината ќе била остварувана. Во класичното
право, ваквите аранжмани сепак страдале бидејќи модусот – целта – не можела да се
наметнува како таква: наследникот можел единствено да биде приморан да плаќа
отштета.
(Ова било генерално правило на класичниот процедурален систем: види поглавје 6.).
Не
постоела гаранција дека ваквите аранжмани ќе бидат почитувани. Како и да е, во
подоцнежното класично право, под присилба можела да се остварува целта на
оставината,
доколку таа претставувала јавен интерес.
3.1.3.2. Fideicommissa или трустови (фондови)
Најразновидна институција во правото на сукцесија била fideicommissum – от или
трустот. Ова било средство – како и оставината или сукцесијата под тестамент – кое
стапувало на сила единствено со смртта на оној кој го воспоставил. Но бидејќи
назначувањето како наследник било вршено директно од страна на тестаторот, и
исплатата на трустот била вршена од страна на наследникот на оној кому требало да
му
биде исплатен, значи дека трустот се извршувал индиректно, преку посредник.
На тој начин, лицето кое прави fideicommissum ќе му доверело (committere) имот на
посредникот, за тој имот на крајот да му биде доделен на корисникот на трустот.
Посредникот обично, но и не морало да значи, бил наследникот на тестаторот. Во
почетокот трустовите не биле забележувани во правото, и единствената гаранција која
ја
имал корисникот бил моралот, кој пак не бил значаен за судот. Тоа се сменило кога
императорот Август назначил овластени лица за спроведување на таквите трустови: во
почетокот Конзулите биле одговорни за оваа надлежност. Подоцна, истата улога ја
извршувал посебен Претор. Институција која порано зависела единствено од
судбината
или пријателството, сега станала законска облигација или обврска.
Трустот бил многу разновиден, но овде ќе се задржиме на неговите основни
употреби:
1. Трустот бил користен за да се префрли имот на корисниците, кои како предмет на
jus civile не можеле да добијат наследство или оставина: на пример, странци,
осудувани
криминалци – престапници, или оние кои биле изоставени во статутите на Lex Voconia
или Брачната легислатива на Август. Постоел добар доказ за ова во трудовите на Cicero
(fin. 2.55). Иако е тешко да се поверува дека оваа слобода за одредување на
корисници на
трустовите останувала целосно неограничена. Не постојат докази за тоа дека истата е
користена за избегнување на оганичувања од граѓанското право. Исто така, во времето
на
првиот и вториот век од новата ера, биле превземени серија мерки за намалување на
пропустите во граѓанското право, за да се оневозможело избегнување на неповолните
правила од граѓанското право. Постоеле силни паралели: како се развивале трустовите
во
обичајното право, така еквивалентно се развивале и слични средства како што се
Treuhand, кои исто така биле направени за заобиколување на строгите правила на
правото.
2. Во граѓанското право, назначувањето на наследник било трајно. Трустот, сепак,
дозволувал налагање на наследникот, целото или дел од наследството кое ќе го
наследел
да го префрлел на некој друг. Гај го објаснува ова на следниот начин:
„ Кога би напишале „Нека Lucius Titius биде наследник“ можеме да додадеме и,
барам од тебе, Lucius Titius, штом ќе можеш да го прифатиш наследството, предај му го
истото на Gaius Seius.“ (Inst. 2.250).
Во овој случај наследникот бил обврзан наследството веднаш да го предаде. Но
честопати од наследникот било барано тоа да го направи по одреден временски
интервал,
општо правило било трансферот да биде направен по смртта на повереникот (Papinian,
D.
35.1.102; D. 36.1.56 and 60.8). Овде трустот обезбедувал алтернатива на плодоуживање
на
доживотен интерес од имотот (разликата била во тоа што, лицето имало право на
плодоуживање на имот кој не го поседувал истиот, додека пак доколку имотот му бил
оставен по основ на труст, тој или таа плодоуживал во имотот, и го поседувал истиот,
но
со обврска по одреден временски период истиот имот да го префрли на корисникот на
трустот). Овој метод изгледа дека бил користен за да се обезбеди вдовицата на
тестаторот
до крајот на нејзиниот живот, а на крајот сопственоста на имотот била упатена на
децата.
Според некои размислувања ваквата потреба се јавила со цел да се заштити интересот
на
децата од првиот брак, на пример од нивната маќеа (Humbert 1972: 207 – 40; and
Treggiari
1991: 392).
3. Трустовите можеле да бидат доверени и на било кое друго лице кое си заслужило
награда или добивка од починатиот, но дури и ако наградата била многу мала или
потрошна, во најголем број случаи сé на крајот се предавало на крајниот корисник на
трустот. Ова ја вклучувало и состојбата на интестација (непостоење на тестамент). Така
на
пример:
„Трустовите можат да се доделат на наследниците во состојба на интестација,
доколку се смета дека pater familias намерно го оставил неговиот имот без тестамент“
(Paul, D. 29.7.8.1).
На овој начин трустот отварал благороден пат, т.е. можност иако лицето кое
починало без да направи тестамент, да има насоки за тоа каде треба да се додели дел
или
целиот имот.
4. Со оглед на тоа што трустот не можел да го добие никој друг освен наследникот,
трустот можел да послужи за да се оди подалеку од непосредната генерација
наследници
на починатиот. Таков пример е наведен од Scaevola:
„Таткото му забранил на неговиот син и наследник да го оттуѓува или става под
хипотека имотот, и го задолжил да го зачува за неговиот легитимен син или за
останатите роднини (D. 32.28 pr.).
Иако во овој случај синот станувал сопственик на земјата, тој не смеел да ја оттуѓува
истата, и нејзината судбина веќе била определена од страна на неговиот татко – во
неговиот тестамент. Овој аранжман можел да се протега во неколку генерации, и
покрај
тоа што класичното право инсистирало на тоа дека тој е валиден само додека
корисниците
на трустот се препознатливи: најдалечни корисници кои с# уште биле сметани како
препознатливи, биле оние што биле живи во времето на смртта на тестаторот
(Modestinus,
D. 31.32.6). Оние кои имале прочитано многу од англиската литература од
осумнаесеттиот
и деветнаесеттиот век, биле убедени дека на овој начин биле поврзани поголемиот
дел од
имотите на Римските благородници. Но всушност овде постоеле малку причини да се
мисли дека е така.
3.1.3.3. Постапка во случај на интестација
Интестацијата можела да настане или ако не постоел направен тестамент, или
доколку тестаментот бил невалиден. Втората опција веќе ја спомнавме (кршење на
формалните барања го правел тестаментот невалиден, или пак настани кои настанале
postfestum, на пример раѓање на легитимно дете по составување на тестаментот).
Тешко прашање било колку чести биле случаите каде не се правел тестамент
(Daube 1965 and 1969: 71-5; Crook 1973; Cherry 1996). Sir Henry Maine фамозно
проговорил
за Римскиот „хорор на интестација“. Постоел хумористичен доказ кој сугерирал дека
правењето на тестамент било норма: Cato јавно се покајал затоа што живеел макар и
еден
ден без тестамент (Plutarch, Cato maior 9.6). Но сепак тестаментот можеби и не бил
типичен. Оние кои немале ништо да остават, најверојатно не оставале ни тестамент. Но
доказите изгледа сугерирале дека, мотивирани од хоророт на спротивното, имотните
класи
на Римјани, обично правеле тестаменти. Материјалот кој преживеал ни покажува дека
мажите правеле значајно повеќе тестаменти отколку жените (Cahmplin 1991: 46-9).
Можеби жените биле посклони да чувствуваат хорор.
Секако дека поттик од големо значење да се направел тестамент е тоа што, во негово
отсуство, нечиј имот би бил разделен на луѓе за кои тој не би сакал да го добијат. Затоа
мораме да ги разгледаме правилата кои се применувале при распределба на имотот,
во
случај на интестација (непостоење на тестамент).
Правилата биле следниве. Децата кои станувале независни (што значи дека биле
ослободувани од татковска власт) со смртта на починатиот ја имале предноста над
добивање на имотот, во еднакви делови. Тие биле познати како sui heredes. Во случај
да
немало такви, наредни по редоследот биле најблискиот или најблиските (доколку
повеќе
од едно лице било исто блиско) роднини по машка линија. Тоа се однесувало на
роднините кои се поврзани со починатиот само по машка линија. Можеби не постоеле
такви роднини: во случај кога тестаторот бил ослободен роб, такви роднини немало,
тогаш
правилото било, доколку ослободеникот не оставил деца зад себе, патронот го
наследувал
неговиот имот.
Доколку обичните слободни граѓани немале деца (sui heredes) во далечните
предкласични времиња, тогаш нивниот имот одел во рацете на gens - от. Овој термин
понекогаш бил преведен како „клан“. Можеби „продолжено семејство“ бил подобар
термин. Во развиеното право gens-от не завземал никаква улога, така што Преторот
вовел
покомплицирана хиерархија, во која децата, вклучувајки ги и оние кои биле
еманципирани (ослободени од татковска власт) од страна на починатиот.
Ужасните докази за тоа како ова прашање се решавало биле објаснети во текстот на
Paul (D. 38.10.10). Последни од сите, на ред доаѓале сопружниците, чувани за
горчливиот
крај на сепарацијата на нивниот имот.
Она што е интересно во врска со оваа дивизија на луѓе, е еднаквиот третман кој им
се давал на децата на починатиот. Во таа насока не се давале предности на машките
пред
женските, како и на најстариот машки потомок на сметка над најмалото дете. Овој
систем
на деливо наследување, морал да има строга тенденција да го фрагментира имотот на
починатиот, а она што изгледало уште поизненадувачки во општество каде
поседувањето
на одреден имот (најповеќе земја) било тоа што го одредувало членството на единката
на
одредена класа. Различни фактори би можеле да ја ублажат тенденцијата на
фрагментација: на пример, правењето тестамент во кој предноста за наследување
била
доделувана на едно или повеќе од децата.
Што би бил тогаш мотивот за правење на тестамент? Неодамнешна студија за
опстанувањето на Римските тестаменти, покажува дека Римскиот тестатор
најверојатно ги
назначувал неговите деца, или особено неговите синови, како наследници во
тестаментот
(Champlin 1991: 107-20). Но исто така и законот за интестација имотот го назначувал
директно кон децата, во еднакви делови. Силната причина која ги терала поединците
кон
правење на тестамент тогаш би била желбата да се третираат децата нееднакво. Ова
секако
не би била единствената можна причина, можеби некој вид на суеверие, или желбата
да се
ослободуваат робови, или да се исплатуваат општествени облигации со оставина.
Законот на 12-те таблици

Законот на дванаесет таблици (лат. Lex duodecim tabularum) е нај‐

стариот законски кодекс што постоел во Стариот Рим. Според тра‐
дицијата, на неговото донесување му претходела долгогодишна
класна борба меѓу привилегираниот сталеж во раната римска
република, сталежот на патрикиите, и сталежот на плебејците, кој
во тогашното римско општество, освен што имал ограничено право
на глас во кентуријатските комитии (comitia curiata), немал никакви
други политички права. Плебејците, иако го сочинувале најголеми‐
от дел од римската популација, биле исклучени од свештеничките
колегиуми и од Сенатот и немале право да бидат носители на јавни
служби; биле обврзани да одат во војна, но немале право на дел од
воениот плен и постојано се соочувале со долгови поради парични‐
те казни што по различни основи им биле изрекувани од страна на
патрикиите. Самоволието на патрикиските магистрати било овоз‐
можено, пред сè, од фактот што во раната римска република не по‐
стоеле пишани закони, туку односите меѓу припадниците на заед‐
ницата се регулирале според обичајните правила на поведение (mo‐
res maiorum). Во првите години од конституирањето на републиката,
плебејците, по првата сецесија на Светиот Рид, се избориле за вове‐
дување на службата народен трибун (tribunus plebis). Во 462 год. ст. е.
народниот трибун Гај Терентилиј Харса побарал да се оформи
петочлена комисија што ќе има задача да ги регулира со пишан за‐
кон (ius scriptum) овластувањата на конзулите. Предлогот на Харса не
бил прифатен, но народните трибуни не се откажале од својата цел
преку кодификација на обичајното право да се заштитат од поли‐
тичкото самоволие на кое биле постојано изложувани. На периодот
на непишани правила на поведение или ius non scriptum конечно му
дошол крај кога, под притисок на народните трибуни, била донесе‐
на одлука за систематизација и кодификација на сите дотогашни
непишани правила на поведение. За реализација на оваа цел, била
оформена тричлена комисија, која била испратена во Хелада за да ја
проучи атинската легислатива, позната како Солонов устав. По вра‐
ќањето на комисијата во Рим, била донесена одлука за привремено
суспендирање на редовната магистратура. Наместо конзули, за таа
година, 451 год. ст. е., била избрана десеточлена комисија, која ги
презела ингеренциите на конзулите и која имала должност да ги за‐
пише и да ги канонизира сите обичајни правила на поведение што
го сочинувале древното римско право. За членови на комисијата,
позната под називот decemviri consulari imperio legibus scribundis, биле
избрани само припадници на патрикискиот сталеж. Следната годи‐
на, декемвирите подготвиле серија од правни одредби, кои биле
врежани на десет бронзени плочи. Откако кентуријатските комитии
установиле дека на овие плочи не се врежани сите обичајни прави‐
ла, била избрана нова комисија, повторно од десет члена, во која
овој пат половина од членовите биле плебејци, за да го комплетира
процесот на кодификација на обичајните правила. Новата комисија
на постоечките десет бронзени плочи додала уште две, по што, во
449 год. ст. е., сите дванаесет бронзени плочи биле поставени на
римскиот форум. Текстот што бил врежан на овие дванаесет плочи
во римската политичка историја и во историјата на правото е по‐
знат како Закон на дванаесет таблици (Lex duodecim tabularum). Со не‐
говото донесување во Стариот Рим завршил периодот на непишани
правила на поведение (ius non scriptum), и започнал периодот на
пишаното право (ius scriptum).
Текстот на Законот на дванаесет таблици денес не е зачуван, ни‐
ту во автентичен ниту во интегрален облик. Бронзените плочи на
кои биле запишани законските одредби биле изложени на римски‐
от форум сè до 390 год. ст. е. кога Галите влегле во Рим и го запалиле
градот. Врз основа на еден податок што го имаме кај Кикерон (Cic.
De orat. 1.195), знаеме дека постоела и мала книгичка со Законот на
дванаесет таблици (xii tabularum libellus), која, за жал, не е зачувана.
Текстот што денес го имаме на увид претставува реконструкција на
Законот, која е направена врз основа на бројните цитати, парафрази
и коментари на определени одредби од Законот што се среќаваат во
делата на автори од периодот на доцната република и принкипа‐
тот. Првата реконструкција на текстот на Законот е направена во
1564 година од страна на Франсоа Хотман (De legibus xii tabularum tri‐
partita, Franc. Hotomani Jurisconsulti Commentatio. Lugduni, apud Ioan.
Tornaesium, MDLXIIII). Оваа и сите подоцнежни реконструкции би‐
ле резултат на сериозна филолошка анализа на текстовите во кои се
среќаваат цитати и парафрази од Законот. Најмногу референци на
Законот има во списот Institutiones на Гај, во списите на Кикерон,
Варон, Аул Гелиј, Фест, Плиниј Постариот и Улпијан. Овие автори
на некои места во своите дела цитираат одредби од Законот, некаде
цитатите од Законот се измешани со зборовите на самиот автор, не‐
каде се парафрази на определени законски одредби, а некаде се са‐
мо интерпретации на авторот на определена законска одредба.
Бројноста на цитатите и парафразите од Законот во римската лите‐
ратура несомнено се должи на репутацијата што Законот ја уживал
во антиката со векови по неговото настанување. За неговиот углед не
сведочат само бројните референци на правилата содржани во Зако‐
нот туку и референците на самиот Закон. Кикерон во списот De legi‐
bus пишува дека во времето кога тој бил дете, текстот на Законот на
дванаесет таблици се учел наизуст или, како што вели тој, ut carmen
necessarium – „како песна што е неопходно да се знае“ (Cic. Leg. 2.59).
На друго место пишува дека малата книга (libellus) со текстот на За‐
конот „е повредна од библиотеките на сите философи, и поради
нејзиниот огромен углед, а и поради нејзината голема полезност“
(Cic. De orat. 1.195). Ливиј (Liv. 3.34.6), пак, за Законот пишува дека,
дури и во неговото време, а тоа е крајот на републиката и почетокот
на царството, Законот на дванаесет таблици претставувал fons omnis
publici privatique iuris – „основен извор на сето јавно и приватно пра‐
во“. Од реконструкцијата на текстот на Законот може да се заклучи
дека законските одредби биле напишани на архаичен и лаконски
латински јазик, веројатно во сатурниски стих, за да може текстот
полесно да се запомни. Иако содржел многу архаични обележја и
многу негови одредби во текот на вековите постојано се менувале
или дополнувале, Законот формално останал на сила сè до Јустини‐
јановата кодификација.
Природата на правилата содржани во Законот на дванаесет таб‐
лици, како што пишува Даниела Тошева во предговорот на маке‐
донското издание (стр. 8), е главно „казуистична со хоризонтална
прогресија“. Овие правила, имено, не се темелат врз генерални ап‐
стракции, туку врз случаи (casus), кои би можеле да прогресираат ad
infinitum во хоризонтална линија. Ова е очигледно од формулациите
на правилата што се чини дека се пренесени во својот автентичен
облик. Повеќето од нив се формулирани како хипотетичен период,
кој има облик: ако X направи Y, неговата казна ќе биде Z. Првите две
таблици содржат правила што се однесуваат на судската постапка и
на извршувањето на пресудите; третата таблица содржи правила со
кои се регулираат должничко‐доверителските односи; четвртата и
петтата таблица содржат правила од областа на семејното и наслед‐
ното право; шестата и седмата содржат правила од областа на имот‐
ното право; осмата таблица содржи прописи што се однесуваат на
деликти и кривични постапки; деветтата таблица содржи прописи
од областа на уставното право; во десеттата таблица се поместени
прописи од областа на сакралното право, а единаесеттата и дванае‐
сеттата таблица, познати како supplementa (додатоци), содржат пра‐
вила со кои се регулираат различни области од општествениот
живот: забраната за брак меѓу патрикии и плебејци, правила што се
однесуваат на одговорноста на господарот за престапите извршени
од неговиот роб или за одговорноста на таткото за престапите извр‐
шени од неговиот син итн. Дванаесеттата таблица завршува со една
одредба што е од особено значење за развојот на римското право.
Со оваа одредба било пропишано за закон (lex) да се смета сè она
што подоцна народот ќе го заповеда, т.е. ќе го изгласа: legem esse, ut
quodcumque postremum populus iussisset. Со ова, комитиите добиле ов‐
ластување да донесуваат апстрактни и општи правни правила, наре‐
чени leges – закони. Иако Законот на дванаесет таблици бил само
еден мал успех на плебејците во нивната борба за правда, тој имал
огромно значење, зашто со неговото донесување на плебејците не
само што им било овозможено да се заштитат од волунтаристич‐
кото толкување на дотогашното обичајно, непишано право туку и
им било овозможено својата понатамошна борба за еднаквост и
правда да ја водат со помош на правни средства.
Македонското издание на Законот на дванаесет таблици, објаве‐
но од Меѓународниот славјански универзитет „Гаврило Романович
Державин“, а изработено од Даниела Тошева, не претставува само
превод на реконструираниот текст на Законот на дванаесет таблици
туку е и една мала студија за традицијата и за содржината на Зако‐
нот на дванаесет таблици. Особена доблест на изданието е фактот
што тоа содржи богат експликативен апарат, а во него е поместен и
оригиналниот латински текст, што на познавачите на латинскиот
јазик им овозможува да го читаат текстот и во оригинал и да ги ана‐
лизираат понудените преводни решенија. Експликативниот апарат
се состои од предговор (стр. 5–14) и од белешки поместени под тек‐
стот на самиот превод. Предговорот е поделен на два дела: 1. Потек‐
ло на Законот на 12 таблици (стр. 5–9) и 2. Облик и содржина (стр.
9–14). Во првиот дел од предговорот, како што упатува и самиот
поднаслов, авторката пишува за потеклото на Законот на дванаесет
таблици и за општествениот контекст во кој тој бил создаден, а во
вториот – за обликот и за содржината на самиот текст. При составу‐
вањето на предговорот, авторката се консултирала со релевантна
литература и – што претставува особена доблест на текстови од ва‐
ков карактер – со автентични, антички сведоштва за самиот Закон.
Вториот и главен дел од изданието се состои од реконструираниот
латински текст на Законот на дванаесет таблици и од самиот превод
(стр. 17–65). Правилата поместени во секоја одделна таблица се ну‐
мерирани исто како и во изданието на текстот што е користен при
изработката на преводот – изданието на Вормингтон (Remains of Old
Latin III: Lucilius, The Twelve Tables. Edited and translated by E. H. War‐
mington. London, William Heinemann ltd, Cambridge, Massachusetts,
Harvard University Press, 1938). При изработката на преводот автор‐
ката користела и други критички изданија, при што отстапките од
изданието на Вормингтон ги навела во белешките под текстот на
преводот (стр. 44, белешка 34). Белешките содржат и разновидни
објаснувања што се однесуваат на значењето на некои термини
недоволно познати за современиот читател, дополнителни објасну‐
вања на разновидни аспекти од римската култура и авторски комен‐
тари на текстот на законите, кои се неодминлив дел од секој серио‐
зен превод на текст напишан на класичен јазик. На крајот од изда‐
нието се поместени: Библиографија (стр. 67), две рецензии (стр. 69–
73) и Содржина (стр. 75–76).
Поради сериозноста и стручноста во преведувачкиот пристап,
како и поради богатиот експликативен апарат, македонското изда‐
ние на Законот на дванаесет таблици е пример за тоа како пред де‐
нешната читателска публика се пренесува антички текст. Изданието
може да биде исклучително полезно четиво за поширока читател‐
ска публика: студенти по право и правници што се занимаваат со
историја на правото, историчари, класични филолози и љубители
на антиката воопшто. Иницијативата на Меѓународниот славјански
универзитет „Гаврило Романович Державин“ да започне со објаву‐
вање на преводи на дела што се примарна литература за проучува‐
ње на римското право е за поздравување. Да се надеваме дека во ид‐
нина оваа едиција ќе биде збогатена со преводи и на други примар‐
ни извори, кои се неопходни за сериозно и темелно проучување на
различни аспекти од римското право.

УНИВЕРЗИТЕТ “ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” ШТИП ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ КОЧАНИ

Интерна скрипта за
предавања по Римско
право
Први дел
Доц.д-р Методи Хаџи Јанев и пом.асс.м-р Марија Радевска

2011 година

Предговор
Денеска зборот Римска империја звучи грандиозно. Причините за тоа од една
страна се големината на нејзината територија и нејзиното времетраење, а од друга
страна
римското право што во рамките на империјата било создадено и применувано 13 века.
Наш предмет на изучување е токму римското право. Неговото значење од антиката до
денес е несомнено. Денеска тоа е значајна правно-историска дисциплина која
задолжително се изучува на правните факултети во целиот свет.
Основната смисла, односно потреба за научните изучувања на римското право се
поклопува со смислата од општото проучување на историјата, што треба да помогне за
правилно сфаќање на денешните институции ( во случајов правни, поточно имотно
правни) на нивните општествени корени, за врз таа основа да може да се преземат
најцелисходни активности за функционирање на денешниот општествен и правен
систем.
Кога станува збор за изучувањето на римското право од гледиште на потребите на
современото имотно право, тоа изучување, според одредени автори би требало главно
да
се сведе на идентификацијата, генезата, развојот и гасењето на институтите и другите
соодветни категории на имотно-правниот дел од римското право, макар што неможе
притоа да се запостави целокупниот развој на тоа општество и неговото општествено
уредување.
Изучувањето на римското право како наставна дисциплина на правните факултети има
и
свои несомнени педагошки вредности. Запознавањето на римското право, како
исторископравна дисциплина, придонесува за успешното формирање на млади
правнички кадри и
поточно за разбирањето на историската условеност на правните институти, нивната
појава, развој и исчезнување, зависно првенствено од развојот на
општественоекономските и политичките односи во една земја. Поради тоа и на
Правниот факултет во
Кочани при Универзитетот "Гоце Делчев" Штип оваа дисциплина го најде своето
место
помеѓу воведните дисциплини и се изучува како задолжителен предмет во вториот
семестар на сите студиски програми.
Авторите
ВОВЕДЕН ДЕЛ
ПРВ ДЕЛ
1. ИЗВОРИ НА РИМСКОТО ПРАВО
За да се разберат изворите на римското право би требало да се разбере и
еволуцијата на опшествено економските односи. Тоа е од причина што токму развојот
на
општествено-економските односи во голема мерка се одразува врз креирањето на
правилата и правниот сообраќај. Проучувањето на римското право кое се создавало во
период од 13 векови (од средината на VIII век п.н.е до средината на VI век од н.е.) пред
секој автор најпрво го поставува прашањето за периодизација на историјата на
римската
држава, а соодветно на неа и периодизација на римското право. Во литературата се
среќаваме со различни критериуми за поделба кои резултираат со различни
периодизации
на римската држава и на римското право. Една од периодизациите кои ги издвојуваме е
на
професорот Dragomir Stojčević од Србија според кој историјата, а со тоа и изворите на
римското право можат да се поделат на четири периоди:
Првиот период времето од појава на Римјаните на историската сцена (754 година
п.н.е. – година од која Римјаните го сметале својот календар) до установување на
република како вид на државно уредување и се нарекува период на создавање на
држава.
Вториот период го опфаќа периодот од создавање на републиката (510 година п.н.е.)
до установување на принципатот (27 година п.н.е.), или период на републиката.
Третиот период го опфаќа времето од доаѓање на власт на Октавијан Август и
востановување на принципат до доаѓање на власт на Диоклецијан во 284 година,
период
кој се нарекува принципат.
Четвртиот период го опфаќа времето од доаѓање на власт на Диоклецијан до смртта на
Јустинијан во 565 година. Иако всушност историјата на римската држава завршува со
пропаста на Западното римско царство во 476 година, периодот се продолжува до
смртта
на Јустинијан поради значењето на неговата кодификација за римското право. Овој
период
се нарекува доминат.
Друга периодизација, воедно и најчесто среќавана (посебно кај италијанските автори)
ја
дели историјата на римската држава и римското право на три периоди:
Прв период - период на старата римска патрициско-плебејска држава и старото
римско право- jus civile, (од создавањето на римската држава до установувањето на
магистратурата на преторот перегрински- од 754 до 242 од старата ера)
Втор период – период на класична робовладетелска држава и хонорарно и класично
римско право ( од установувањето на магистратурата на преторот перегрински до
установувањето на магистратурата на преторот перегрински – од 242 од старата ера до
212
од новата ера)
Трет период – период на централизирано – бирократска и апсолутистичка држава и
единствено императорско римско право или посткласично право ( од едиктот на
Каракала
до пропаста на Западното римско царство или до смртта на Јустинијан – од 212 до 476
или
565 година од новата ера).
Во овој учебник ние се одлучуваме за тројната периодизација на римската држава и
римското право ( која на нашите простори беше прифатена и од професорот Иво Пухан
)и
според неа ќе ги претставиме изворите на римското право. На тој начин според
изворите
римското право би можело да се подели на извори кои датираат од т.н. старо римско
право, извори кои датираат од класичниот период и извори кои датираат од
посткласичниот период. Во делот кој следи ќе ги разработиме изворите одделно.
2.1. Изворите на римското право кои датираат од старото римско право
2.1.1. Воведни напомени за државното уредување во првиот период, периодот на
старото римско право
Првиот период од развојот на римската држава е период на распаѓање на
гентилното уредување и настанување на римската држава, период на исчезнување на
колективната сопственост и појава на приватната сопственост и период на создавање
на
римската република. Од аспект на изворите на римското право од овој период од
посебно
значење е да се споменат органите на државното уредување на раната република
бидејќи
тие воедно се јавуваат како најзначајни креатори на римското право. Меѓу нив ги
издвојуваме комициите и концилиите. Комиција претставувало народно собранија во
кое свои претставници имале сите слоеви на население, односно и патрициите (богато
и
угледно население) и плебејците(пошироките народни маси). Концилијата, односно
concilia plebis било собрание во кое учествувале единствено плебејците и тие имале
право
на глас. Римските концилии настанале како противтежа на сенатот бидејќи тој државен
орган во римската република бил составен само од 300 најугледни патриции, и со тоа
плебејците биле исклучени од сенатот. Во овие воведни напомени ќе споменеме уште
еден
вид на државни органи од раната република кои се од значење за создавањето на
правото
во овој период. Се работи за магистратурите кои претставувале постојани сектори на
државни работи (државни служби) во рамките на кои државните работи ги вршеле
лица
наречени магистрати или хонорес (овој назив потекнува од фактот што магистратите
бесплатно ја вршеле државната служба бидејќи истото се сметало за чест, односно
honor)
2.1.2. Генерлни забелешки на старото римско право
Старото римко право Ius Civile Auntium, Ius Civile Quiritum, ги регулирало
односите во на преминот од примитивното римско опшество во формирањето на
римската
држава. Станува збор за период во кој се формирал стариот Рим. За ова право се вели
дека
е:
- примитивно што се огледува преку неговата форма (долго немало пишано право)
- конфузно (испреплетеност) на правни морални и обичајни норми
- строго формлистичко (многу малку се водело сметка за правната основа, а
преголм акцент се ставал на формата на почетокот на одредвите и гестикулацјата)
- конзервативно – зачувување на надворешноста на одредени форми (со што на
старите форми им се давало ново значење)
- сурово- се изразувало посебно преку казните како во поглед на кривичното право
така и во поглед на граѓанското право
- строго персонално – имало важење само за римските граѓани.
2.1.3. Периодот на непишани правила Ius non scriptum
Помпоние зборува за две врсти на правила во римската држава. Правила кои биле
на сила пред настанувањето на државата. Во овој период како што видовме не постои
класна раслоеност во рамките на римската држава. Во тој период правилата за
поведение
се без правно значење туку биле обичајни правила. Втората (правната фаза) е
карактеристична за настанувањето на државата и класното раслојување во рамкте на
римското опшество.
Обичајни правила на поведение
Обичајните правила во рамките на римската држава се означувале како mos и mores
maiorum. Во рамките на генсот овие правила се развиле како традиција и установена
практика. Почитувањето на истите било забележано со тоа што оние кои не ги
применувале и почитувале добивале казни. Најтешка казна била истерување –
прогонување од генсот.
Периодот на обичајното право настанува во периодот на класното раслојување.
Попрецизно во периодот кога постоела поделба на патрони и клиенти, плебејци и
патриции, слободни луѓе и робови. Во прво време правните прописи не се разликувале
од
религиозните правила. Ова е период кога сите обичаи влегувале во религиозното право
fas
и имале сакрален карактер. Законикот со XII таблици не бил ништо друго, туку
кодификација на обичајните правила.
2.1.4. Период на пишано право - Jus scriptum
Периодот на пишаното право започнува со кодификувањето на обичајните правила
во рамките на Законот на 12 таблици, а продолжува со донесувањето на закони од
страна
на комициите и донесувањето на плебисците од страна на плебејските собранија, како
и
едикти од страна на магистратите. Карактеристиките на изворите на пишаното право
ќе ги
изложиме во текстот што следи.
Закон на XII таблици (Lex XII tabularum)
Со овој закон започнува историјата на римското приватно право. Идејата за
неговото настанување е резултат на инисистирањето на плебејците да се запишат
обичајните правила. Иако во основа тој претставува кодификација на обичаите, сепак
одредени автори забележуваат дека тој во себе содржи и нови правила кои ја
изразуваат
волјата и тенденциите на владеачката класа. За создавање на законот најпрво била
испратена три члена комисија во Грција која требало да ги проучи Солоновите закони.
По
враќањето на комисијата конзултатот бил суспендиран. Наместо тоа била формирана
комисија од 10 луѓе кои требало да ги напишат законите - decemviri legibus scribendis.
Со
оглед на то што не биле опфатени сите обичајни правила, покрај десетте биле додадени
уште две плочи со што настанал и Законот на 12 таблици. Законот е донесен 450 и 451
година п.н.е., а правилата испишани на 12 бакарни плочи биле објавени на форумот.
Она
што е карактеристично е дека овој закон не ја преживеал историјата. Се верува дека
бил
уништен во времето на галските војни. Сепак, подоцна тој претставува основа која е
реконструирана и според тие реконструкции неговата содржина изгледала вака:
таблиците
од I - III содржеле правила на судската постапка и извршување на пресуди, таблица IV
иV
- правилата од семејното право, туторството и наследното право, таблиците VI – VIII
содржеле правила за регулирање на имотни односи, таблица IX – регулатива за
кривичните дела, таблица X – религиски обреди, а таблиците XI и XII содржеле
правила
кои регулирале различни области од општествениот живот. Во 12 та таблица, точка 5
се
наоѓа една одредба која е од посебно значење за изворите на римското право. Според
оваа
одредба:" lex est quod populis jubiet atque constitut " односно - закон е се што ќе заповеда
и
одреди народот. На овој начин римските собранија, односно комициите, добиваат
овластување да донесуваат апстракни и општи правни правила, наречени закони или
leges.
Законот на 12 таблици има големо значење за римското право. Од делата на римските
автори се заклучува дека го сметале за некој вид на уставен закон, извор на
целокупното
јавно и приватно право, му укажувале речиси религиозно почитување, а во правните
школи го учеле напамет. Правилата од овој закон не можеле да се укинуваат од страна
на
магистратите, но не останувале и целосно непроменети во пракса, односно
магистратите
ги менувале по пат на неприменување или толкување на начин што им одговарал на на
новонастанатите услови.
Законите – leges
Законите биле општо важечки правни правила кои во одредена постапка ги
донесувале римските комиции. Тие биле задолжителни за целото римско население.
Според структурата тие се состоеле од три дела. Првиот дел бил praescriptio или увод
кој
се состоел од податоци за предлагачот на законот, за претседателот на комицијата, за
денот и местото на гласањето. Вториот дел бил rogatio односно предлог на магистратот
и
тој го содржел правното правило. Третиот дел бил sanctio и содржел предвидување за
санкцијата во случај на непочитување на рогацијата на законот.
Плебисцити – plebiscita
Плебисцитите биле донесувани од страна на плебејските собранија (concilia plebis).
По својата содржина тие биле општи и апстракни правила за поведение. По тоа и биле
слични со законите, но од нив се разликувале по својата задолжителност. Додека
законите
биле задолжителни за целото римско население, плеисцитите биле задолжителни само
за
плебејците, а не и за патрициите.
Едикти на магистратите
Магистратите како вршители на државна служба и државни работи добивале
овластување на издаваат наредби за римското население. Тие наредби се нарекувале
едикти и биле писмени наредби кои се изложувале на форумот.
2.2. Извори на правото во класичниот Рим
2.2.1. Воведни напомени за државното уредување во класичниот Рим
Вториот период од развојот на римската држава е период на класично
робовладетелско стопанство. Робовладетелите не учествувале во процесот на
производство. Тие се занимавале со интелектуални дејности, поточно со уметност,
филозофија, право и слично. Покрај робовите, во римската држава се среќавало и
слободно население (латини иперегрини) кои освен статус на слободни граѓани и не
уживало многу други останати права. Во најдобра положба биле римските граѓани кои
биле воедно и слободни граѓани и носители на права во римската држава. Но и во
рамки
на оваа категорија на население се разликувале три поткатегории на римси граѓани:
нобили кои биле потомци на највидните патриции и плебејци и уживале најголемо
богатство, но и политичко влијание во државата, понатаму еквестри кои го
претставувале
новозбогатеното римско население зад кое непостоело политичко влијание или
посебни
почести во државата и на крајот е плебсот како вид на римски граѓани кои биле
сиромашно население, со неугледни професии (земјоделци, занаетчии и слично) и без
политичко влијание.
Нобилите биле оној дел од населението кои одиграле значајна улога во изумирањето
на републиканските државни органи и во создавањето на олигархија која почнала да ја
наметнува и остварува својата волја во државата, јакнејќи го сенатот и слабеејќи ги
народните собранија кои ја претставувале волјата на целото население. Набрзо борбите
помеѓу олигархијата и останатиот дел од населението резултирале со настанување на
принципат како нов вид на државно уредување. Во негови рамки најзначајна улога во
државното уредување како и во создавањето на правото добива принцепсот – личност
во
која биле кумулирани повеќе републички магистратури. Првиот принцепс на римската
држава бил Октавијан Август. Овластувањата на принцепсот во рамки на принципатот
најдобро се опишани преку следниве две правила:
1.Quid quid principi placuit legis habet vigorem – Она што му се допаѓа на принцепсот
има сила на закон;
2.Princeps legibus solutus est – Правилата на правниот поредок не го обврзуваат
принцепсот.
Покрај обичајните правила, leges, plebiscitа и edicta, како извори на правото се
среќаваат и општоважечките правни правила кои се создадени со денесувањето на
одлуките на сенатот senatus consulta, одговори на правниците response pridentium, и
одлуки
на принцепсот, contuticionem principum. Сите нови извори на римското право од
вториот
период се резултат токму на ваквите овластувања на принцепсот, кој од една страна
самиот има улога во создавање на правото преку конституциите кои ги донесува, а од
друга страна им дава овластувања на сенатот и на правниците да создаваат
задолжителни
правни правила. Во натамошниот текст накратко ќе стане збор за сите овие извори
посебно.
Обичајно право
Настанувло без интервенија на законодавецот преку усталената пракса и примена
на одредени правила кои не биле пишани. Со правна сила биле само оние обичаи кои
биле
државна виза. Овие правила служеле за пополнување на законските празнини.
Закони и плебсцити
До крајот на првиот век од новата ера римските собранија имале овластувања да
донесуваат одлуки leges, одлуки на римските комиции и plebiscitа одлуки на concilia
plebes. Како што веќе споменавме разликата меѓу законите и плебисцитите се состои
во
нивната задолжителност. Таа разлика била отстранета со донесувањето на Lex
Hortensia
287 година п.н.е со кој се предвидувала задолжителност на плебисцитите за целото
римско
население. На овој начин отпаднала потребата од разликување на закони и плебисцити
и
тие се претопиле во едиствен извор на римското право – закон или leges.
Промената на законот или укинувањето се вршело со контрерни рогации. Доколку
контрерната рогција целосно го укинувала законот се велело дека законот е аброгиран.
Законот е дерогиран доколку се укинува дел од текстот на законот. Доколку имало
дополнувања законот бил суброгиран, а доколку на друг начин се решавале одредени
прашања од законот се велело дека законот е оброгиран.
Законите изгласани во собранијата биле аптрактни генерални правила за поведение
кои биле наменети и пропишни за граѓаните на Рим. Тие биле изгласани во собранијата
на
предлог на магистратите. Освен генералните закони биле донесувани и т.н. специјални
закони lees privilegiae без некој одредени причини кко и закони lege speciale со кои се
регулирале односите за одредена група на граѓани.
Едикти на магистртите – Ius honorarium
Правните правила содржани во едиктите на римските магистрати го сочинуваат
jus honorarium. Со оглед на тоа што извира од едиктите на римските магистрати ова
право
се нарекувало и магистратско право. Тоа овоможило старото jus civile кое не
одговарало
на се поголемиот правен промет да се адаптира на новонастанатите состојби.
Раководејќи се од идејата дека правото треба да го следи доброто и праведното,
quod aequum et bonum est, магистерското право го напушта формализамот и крутоста
која
ја имало ius civilie (кое било и jus scriptum). Со оглед на тоа што за одредена група на
односи решенија имало и во jus civile , но и во jus honorarium, римските граѓани
можеле да
бираат кое право ќе се применува или по кое право ќе се однесуваат. Со
кодификацијата
на магистратското право е создаден трајниот едикт edict perpetuum.
Најзначајна улога во создавањето на магистратското право имале градскиот претор
и перегринскиот претор. Папинијан, во едно свое излагање за ius honorarium кое е
сочувано во Дигестите од Јустинијановата кодификација, вели дека правото кое го
создава преторот има карактер на право кое го поддржува, дополнува и корегира ius
civile.
Ius honorarium неможело дирекно да го менува или суспендира ius civile бидејќи
преторот
немал право да донесува закони, немал легислативна моќ. Преторот:
- го подржувал ius civile со тоа што во одредени прилики дозволувал употреба на
поефикасни правни средства,
- го надополнувал на начин што обезбедувал правни средства во случаите кога ius
civile не содржело правни средства за заштита, односно не давало таква правна
можност и
- го корегирал ius civile со дозволување на приговор (exceptio) за да се оневозможи
реализирање на одредено право кое потекнува од ius civile (за што причината можела
да
биде неусогласеност со начелата bonum et aequum, односно со она што е добро и
справедливо).
Senatus consultа и orationes principum
За времена принципатот мислењата на сенатот добиле општоважечка сила.
Почнувајќи од 1 век од н.е. сенатот почнал да издава задолжителни наредби на
магистратите, а подоцна неговите одлуки добиваат и законска сила. Одлуките на
сенатот
се нарекувале senatus consulta и скратено се означувале S.C. Секоја одлука на сенатот,
покрај оваа ознака, го носела и името на нејзиниот предлагач, пр. S.C. Tertulianus.
На седниците на сенатот се заседавало по предлогот на принцепсот или на некој
магистрат. Откако било изгласано мислењето на сенатот тоа станувало важечко, било
поставувано во форумот и депонирано во државната благајна. Како резултат на
слабеењето на улогата на сенатот и зајакнувањето на онаа на принцепсот, одлуките на
сенатот ја загубиле моќта, па наместо тоа во сенатот принцепсот држел говори пред
сенатот по кои не се дискутирало, туку обично овие говори биле прифаќани со
акламација.
Правнички одоговори – response prudentium
Периодот на класичното римско право бил златен век за римската правна наука, во
кој живееле и твореле многу правници кои се цитирани и во денешно време. Книгите
кои
ги пишувале римските правници по својата содржина се јавувале во повеќе облици.
Тие
можеле да содржат одговори на теоретски или практични прашања и тогаш се
нарекувале
responsa или quaestiones, доколку содржеле коментари на едиктите се нарекувале libri
ad
edictum, доколку содржеле коментари на jus civile се нарекувале libri ad Sabinum,
доколку
по својата содржина биле општи правни дела, односно енциклопедии тие се нарекувале
digesta или sententiae и на крајот, доколку претставувале основни дела, со
учебникарски
карактер тие се нарекувале institutions. Нивните дела се од огромно значење за
проучувањето на римското право денеска, но од друга страна, во своето време
римските
правници имале улога и на создавачи на правото.
Со одлуката на Август, најистакнатите правници добиле овластувања да даваат
мислења кои имале правна сила. Правните одговори истакнатите правници ги давале
по
однос на спор за одредено прашање кога тоа од нив го барале странките. Ова мислење
требало да му се презентира на судијата, кој пак тоа го прифаќал како извор со
општозадолжително правно значење. На овој начин тие непосредно влијаеле на
праксата и
биле сметани за еден вид на дополнителен извор на правото, а воедно целта на
принцепсот
била и воведување на воедначеност на судската пракса и контрола над истата, посебно
ако
се има во предвид дека во рамките на римското право ниту законодавецот, ниту
магистратите не формулирале општи принципи, туку само регулирале посебни случаи.
Ако на ова се додаде и постоењето на останати правни правила кои потекнувале од
Законот на 12 таблици, но воедно биле застарени и надминати, како и постоењето на
ius
gentium норми и обичајни правила, повеќе од јасна е потребата за воедначување на
судската пракса од страна на правната наука.
Constitutions principum
Од првиот век принцепсот започнал да игразначајна улога во создавањетро на
општозадолжителните правила. Со тек на времето настанале 4 типа на одлуки кои се
нарекувале конституции.
Constitution principis est, qod imperator decreto, vel edicto vel epistola constituit. Како
конституции на императорот (принцепсот) со општа содржина биле edicta и мандата.
Едикта биле јавните наредби упатени до жителите на државата – преку нив се
создавале правни правила од областа на јавното и приватното право
Мандата пак се однесувале на управниците на провинциите и другите лужбеници
за вршење на функциите што им биле доверувани.
Конституциите преку кои императорот решавал одредени случаи биле Decreta и
Rescripta.
Decreta – се одредени административни или удски решенија кои ги носел
императорот – принцепсот. Како такви тие биле задолжителни за судовите биејќи
имале
прецедентен карактер.
Rescripta претставувале писмените одоговори кои императорот им ги доставувал на
граѓаните или државните органи по однос на одредени прашања што тие ги
поставувале
до него.
Генерално гледано во стариот Рим не постоела идеја за обврзувачка сила на
претходните одлуки за одредени конкретни случаи (преседаните), но уникатниот
авторитет на императорот им давал на неговите одлуки карактер на изворно толкување
на
правото. Денеска англо-американскиот правен систем е поставен токму на вакви
основи –
на основа на преседантско право во рамките на кое претходно донесени одлуки во
конкретни случаи претставуваат извори на правото кои се применуваат за регулирање
на
идни слични или исти такви конкретни правни ситуации. Зачетоците на ваквиот систем
можеме да кажеме дека се гледаат уште во римското право, токму преку значењето
што
индивидуалните конституциите на императорот го имале за римското право.
2.3. Извори на правото посткласичниот период
2.3.1. Воведни напомени за државното уредување во посткласичниот период
Карактеристика на посткласичниот период од развојот на римската држава е
пропаѓањето на робовладетелското стопанство, пропаѓањето на занаетите и појавата на
колоните кои претставувале преодна фаза кон воведувањето на кметството како
основна
институција на феудалната општествено-економска формација. Друго значајно
обележје
на овој период е распространувањето на христијанството кое најпрво се јавува како
религија на угнетените народни маси, за да на крајот, во 380 година биде прогласено за
единствен дозволена религија во римската држава од страна на Теодосије. По своето
државно уредување, римската држава во третиот период претставувала централистичка
држава на чело со апсолутен монарх, односно император со титула dominus ac dues –
господар и бог. Ова државно уредување се нарекува доминат, а во негови рамки
императорот имал врховна законодавна, судска и извршна власт што најдирекно се
одразило и на изворите на правото во овој период. Ваквото државно уредување
генерирало состојба во римското право каде единствен активен творец на правни
правила
бил императорот. Покрај новите конституции, како извори на правото во третиот
период
се јавуваат и одредени правила создадени во претходните периоди кои ќе бидат
објаснети
во наредната точка.
2.3.2. Извори на посткласичното римско право
Во овој период правото се дели на право и закони jus и leges. Ius го сочинувале
сите правни правила на постоечкото право (тука влегувале обичаи, закони, плебисцити,
едикти, senatus consulta и response prudenium). Ова право воглавно било содржано во
делата на класичните правници. Императорите во два наврати со конституции ја
регулирале употребата на класичните правнички дела како извори на правото. Најпрво,
во
321 година бил донесен Законот за касирање со кој било забрането да се употребуваат
коментарите на Паулус и Улпијан во делата на Папинијан, со цел неговите дела
изворно
да се применуваат. Во 426 година бил донесен Закон за цитирање според кој
единствено
делата на Папинијан, Паулус, Гај, Улпијан и Модестин (наречени "сенат на мртвите")
се
обврзувачки за судовите. Судијата мора да пресуди согласно мислењето на
мнозинството
од овие правници, а ако мислењата се поделени и неможе да се постигне мнозинство,
тогаш треба да се пресуди според мислењето на Папинијан.
Делот означен како Leges извирал од конституциите-прописите на римските
императори. Leges создаден од императорите преку нивните конституции содржел
значителни феудални елементи и идеологии базирани на христијанството. Покрај
конституциите како извори на правото во овој период се јавуаат т.н. прагматични
санкции.
Sanctiones pragmaticae претставувале конституции со кои императорот на едната
половина
на империјата ја прифаќал конституцијата која била донесена на другата половина од
империјата со цел истата да се применува и на другата половина- неговата со која
управувал тој.
Опшествено-економскиот развој во Римското царство придонел кон тоа да заарди
развиените општествени односи да се појави спротиставеност помеѓу двата дела од
правото jus и legs. Спротивставеноста помеѓу овие два дела ја наметнала потребата од
кодификација на римското право.
Поголемиот дел од сочуваните извори на римското право во овој период, но и
општо се извори кои се дел од т.н. Јустинијанова кодификација. Станува збор за извори
кои се пренесувале од еден на друг император сé до нивното систематизирање од
страна
на Јустинијан. Меѓутоа, постојат и извори кои се развиле независно од Јустинијан и
кодификацијата која тој ја направил. Дополнително, покрај неговата кодификација
постојат и други кодификации кои се врбојуваат како значаен дел до изворите на
римското право од посткласичниот период. Оттука, најпрвин ќе им се посветиме на
овие
извори, а потоа ќе стане збор за изворите кои се дел од т.н. Јустинијанова
кодификација.
2.3.3. Извори кои се развиле независно од Јустинијан
Пишувањата на правниците како извор на римското право во посткласичниот
период
Институциите (Institutiones) на Гај претставуваат еден од најзначајните извори кои се
сочувани независно од Јустинијановата компилација на систематизирани правни
правила.
Станува збор за елементарен вовед во Римското право кој датира од 160 г. од н.е. За
него
се смета дека претставува еден од најдобро напишаните извори на сите времиња.
Анализата на овие документи укажува на тоа дека во нив се содржани основите од
класичното право и одредени правни процедури актуелни за тој период, но и значителн
историски материјал за што не постои специфичен извор. Воведот, заедно со остатокот
од
пишувањата е пронајден во Верона во 1816 година. Како и останатите извори од
античкиот период и овие извори не укажуваат со ништо дека се однесуваат исклучиво
на
правото од тоа време. Притоа од пронајдокот во Верона се сочувани низа на правни
документи од кои ќе споменеме само неколку.
- Мислењата Paulus - Pauli sententiae. Мислењата на Paulus претставуваат краток
преглед на римското приватно право. Иако му се припишани на Paulus, изгледа дека
нивното потекло датира од III в.п.н.е. од територијата на Африка (Liebs 1993: 32–43).
- Два труда кои се поврзани со Институциите на Гај му се спротиставиле на забот на
времето. Прво резимето на Институциите, кои по се изглeда датира од доцниот петти
век
(Liebs 1987: 175) и фрагментите познати како Autun Gaius, кои датираат од раниот
четврти
или доцниот трети век од. н.е. (Liebs 1987: 150).
- Краток компендиум кој му се припишува на Улпиjaн (Ulpian), а понекогаш познат
и како (резиме) на Ulpian, кое што исто така преживеало и датира од околу 320 од н.е.
- Така наречената Fragmenta Vaticana, која се чува во ракопис во Ватикан, а се
состои од долги извадоци од различни класични правници и прописи на голем број на
теми. За жал според откритието и истражувањата само мал дел од оригиналот успеал
да
преживее. Како и во претходниот случај и овој извор датира од 320 г. од н.е. (Liebs
1987:
151).
Квалитетот на правниот аргумент во сите наведени трудови е на незавидно ниво.
Споrед одредени мислења Autun Gaius дури и е предмет на голем број несогласувања.
Сепак, истите се значајни од причина што претставуваат каков таков извор на правото
од
овој период кој не е филтриран од Јустинијан.
Кодекси на императорите
Кодексите на императорите претставуваат прописи кои се донесени од страна на
различни императори хронолошки систематизирани според различни поглавја. Покрај
Јустинијановиот Кодекс од 534 г. значаен е и кодексот на Теодосиус II (Theodosius II)
објавен во 438 г. Нему му претходат две компилации на Диоклецијан (284–305), Codex
Gregorianus и Codex Hermogenianus, но кои за жал не се сочувани.
Кодексот на Теодосиус содржи мал дел од приватното римско право, но затоа е
посветен на јавното право и правото на локалната самоуправа, регулирањето на
администрацијата и религијата. Истиот започнува со прописите на императорот
Константин, за период многу порано од периодот со кој се занимава оваа книга.
Епиграфски и други извори
Иако постојат голем број на натписи, папируси и други документи кои се извор за
Римското право, поголемиот дел од овие извори се само фрагменти. Заради што не е
можно да се состави некаква целина од која би можело да се направи квалитативна
анализа за тоа како всушност функционирало римското право. Во оваа насока посебно
се
значајни колекцијата на прописи околу медикаментите на Помпеј (Pompeii ) и
Херкуланеј
Herculaneum, во кои се содржани белези за тоа како и на каков начин се одвивал дел од
трговските односи и судската постапка (Wolf 1985;Wolf and Crook 1989: Gröschler
1997).
За нив посебно ќе стане збор подолу во текстот. Дополнително значајни се и архивите
на
Бабата (Babatha), која имала слична улога за регулирање на односите од овој домен во
Блисктиот Исток во првиот и вториот век од н.е. (Wolff1980). Во збирката на Крук од
1995
година на пример се зборува за тоа дека во заначителен дел од зачуваните паприуси
може
да се видат записи од вистински судски случаи (see for example those on advocacy
collected
in Crook 1995). Следен извор кој би го забележале во оваа насока е законикот на
Ирнитана
lex Irnitana. Станува збор за последната серија од регулативи поврзани со областа на
здравството пронајдени во Шпанија. Овој пронајдок од 1981 г е еден од
најкомплетните
документи за регулирање на односите на локално ниво.
2.3.4. Кодификација на римското право
Потребата за кодификација била избегнувана од причина што преторите успешно
го хармонизирале ius civile на потребите на робовладетелите. Како резултат на
настанатите промени во опшественото живеење дошло до голем јаз помеѓу органите
кои
ги создавале правилата и оние кои ги извршувале. Тоа ја наметнало неминoвната
потреба
од кодификација на римското право.
Кодификации пред Јустинијан
Покрај Законот на XII таблици следен чекор во кодификацијата на римските
правила претставува кодификацијата на едиктите која ја направил Адријан. Следни во
низата кодификации се приватните кодификации codex Hermogenianius и codex
Gregorianius.
Прва официјална кодификација сепак, во овој период е онаа која е направена во
периодот од влдеењето на Константин Велики до Теодосиј. За тоа била составена
комисија која делото кое го изработила го ставила во 16 глави.
Novelae leges е дополнување на Теодосиевиот кодекс. Делови од него се сочувани и во
варварските кодификации на римското право.
Варварски кодификации на римското право
Познати како lex romanae barbanorum овие збирки се дел од кодифицирани правила
на римското право кои биле применувани од страна на дел од варварските владетели во
запдната империја. Први започнале да ги практикуваат Галите.
Codex Еurci е составен околу 465 г по наредба на визиготскиот крал Еурих-заменик
перфект во Галија. Истиот имал форма на едикт и содржи збир од порано донесени
кодификации. Сочуван е само мал дел од него.
Lex romana Visigothorum е состена 506 г. по наредба на кралот на Висиготите,
Аларих II.
Lex romana Burqundionum е создадено по наредба на кралот на Бургундите,
Гундобад. Тој бил изработен по кодеските на Паулус и Гај Sententiae и Instituciones.
Edictum Theodorici по Теодорик кој бил крал на Остроготите и патрициј на
Иточното римско царство.
2.3.5. Corpus iuris civilis изворите на Римското право познати како Јустинијанови
извори-Јустинијанова кодификација
Правната компилација на правила донесени од Јустинијан (Justinijan) е позната и
како Corpus iuris civilis. Јустинијан (527-566 година) бил императорот кој последен
успеал
да ги обедини најголемиот дел од Источната и поранешната Западна римска
империја.Според одредени автори тој е последен римски владетел, а според други прв
византиски владетел. Поаѓајќи од верувањето дека државата не се заснова само на
силата
на оружјето туку и на правото тој одлучил да изврш кодификација на целото римско
право. Кодификацијата била извршена под раководство на Трибонијан –висок
императорски чиновник, а останатите учесници во кодификацијата биле истакнати
правници од тоа време, пред сé професори на правните школи во Константинопол и
Бејрут, меѓу кои ќе ги споменеме Константин, Теофил, Леонтиј, Доротеј и Анатолија.
Кодификацијата била направена во периодот помеѓу 528 и 534 година преку издавање
на 4
збирки кои добиле сила на закон. Јустинијан, со една своја конституција од 533 година
забранил тогашните и идните правници да прават коментари на овие закони, со цел да
се
зачува нивната неприкосновеност. Четирите делови на кодификацијата се следниве:
1. Novus codex Iustinianus – Нов Јустинијановиот Кодекс
Novus codex Justinianus - Јустинијановиот Кодекс е првата објавена кодификација
на комисијата, во 529 година. Првата едиција од кодексот се ограничува на
конституциите-прописите на претходните императори и истата не е сочувана.. Во исто
време Јустинијан издал 50 нови наредби (Eckardt 1978; Manthe 1982 pp. 18, 19) што
довело до создавањето на втората едиција Codex repetitae praelactiones во 534 година
која
ги вклучила овие 50 наредби и дополнителните амандмани.
Изворите кои се кодифицирани во кодексот содржат дати, имиња и адреси. Тоа пак
овозможува лесно да се утврди дали одреден пропис бил создаден како одговор на
одредена постапка, на барање на гувернер или друго официјално лице, или пак била
замислена како едикт издаден од императорот за одредено лице или лица. На тој начин
слободно може да се заклучи дека конституциите претставуваат одоговор за реалните
проблеми.
Јустинијаниот Кодекс за периодот до 438 г. воглавно е дизајниран во склад со
трите Кодекси кои му претходеле и тоа, Кодексот на Теодосијан и двата
Диоклецијанови
кодекса. Теодосијановиот Кодекс содржи општи правила. Првиот од двата кодекса
Codex
Gregorianus, содржи преписи кои се дел на постапки што датираат од времето на
Хадијан
(Hadrian), па се до 291. Истиот е издаден во 295 (Turpin 1985). Од тоа што луѓето кои
работеле под налог на Јустинијан се враќаат назад во времето пред нив при
кодифицирање
на правилата произлегуваат две работи. Прво не е јасно дали прописите кои се
кодифицирани се афтентични, или пак, се интерпретација на луѓето кои работеле на
кодификацијата. Оттука, во услови на паралелна текстуална традиција целокупниот
процес на кодификацијата во оваа насока не е докрај јасен. Второ кодификацијата за
кој
посоти паралелни прописи овозможуваат да се увиде прогресивниот развој кој
кодификацијата го прави по налогот на Јустинијан. (Wieacker 1988: 173–8).
2. Digesta, Pandectae - Дигестите на Јустинијан
Дигестите се вториот објавен труд на комисијата во 533 година. За официјалното
прогласување на важноста на дигестите е донесена посебна конституција на
Јустинијан.
Од анализата на конституцијата може да се заклучи како и на каков начин, всушност се
работело. Длабочината со која Дигестите ја разработуваат проблематиката произлегува
од
фактот што за нивното пишување биле прегледани над 2000 книги. Кодификацираниот
материјал при дигестирањето потоа бил поделен во 50 посебни дела. Овие дела се
систематизирани преку посебни поглавја. Во нив биле обработени сите прашања од
областа на јавното и приватното право. (C. Tanta 1). Систематизацијата која е
направена
во Дигестите денес овозможува јасно да се согледа начинот на кој функционирале
правниците, но и целокупниот правен сообраќај во римската империја. Поглавјата ги
носат насловите на тематската целина која ја обработуваат.
Така на пример, во првото поглавје од првата книга се зборува општо за правото и
правдата. Истото носи наслов „За правото и правдата“(De iustitia et iure) и се означува
како дигестија D. 1.1. Последното поглавје D. 50.17, е посветено на различни правила
од
античкото право со наслов: „Околу различните правила од античкото право“ (De
diversis
regulis iuris antiqui). Покрај општите наслови, дигестираниот материјал систематизира
и
по специфични области како на пример во 6-та книга-дел првото поглавје се однесува
на
постапка за обновување на сопственоста. Насловот на овој дел е: „За постапките околу
обновување на сопственоста“ (D. 6.1 De rei vindicatione) или на пример второто
поглавје
„Наем“ во 19 книга-дел (D. 19.2, Locati conducti).
Поглавјата на Дигестите покрај останатото, содржат податоци за тоа кој е изворот
на дигестираниот-кодифицираниот материјал. На пример Дигестијата 1.1.1. носи
наслов
D. 1.1.1. “Ulpianus libro primo institutionum”, што значи дека кодификацијата во
соодветниот оддел е преземена од правникот Улпајн во книгата-1. Таквата
систематизација овозможува да се заклучи дека Дигестите претставуваат кодификација
на
работата на 39 римски правници, почнувајќи од Q.Mucius Scaevola во првиот век п.н.е.
сé
до правниците Hermogenian и Arcadius Charisius во IV век. Во Дигестите доминира
работата на Улпијан (нешто околу 40 % од материјалот). Меѓутоа посебно место имаат
и
пишувањатана Paulat, Aelius Gallus, Claudius Saturninus и Rutilius Maximus.
Заклучоците околу правните аргументи во Дигестите денес се под силно влијание
на тероијата на Friedrich Bluhme од 1820, позната како „Massentheorie“. Според
тероријата
создавачите на Дигестите биле поделени во 3 групи (Bluhme 1820;cf Mantovani 1987)
Ваквиот начин на работа, заедно со назначувањето на името на римскиот правник чиј
материјал е кодифициран, овозможува да се воочи оригиналниот контекст на
дигестираниот материјал (Johnston 1997a) и да се направи реконструкција на многу
дела
на класичните правници и на едиктите на преторите. Со глед на начинот на креирање
на
Дигестите, овој дел од кодификацијата е од посебно значење за изучувањето на
историјата
на целиот римски правен поредок.
3. Institutiones - Институции
Третиот дел од Јустинијановата кодификација се Институциите, издадени во
533година. Тие претставуваат прирачник за римско право кој од една страна имал
учебникарски карактер и бил наменет за идните правници – cupida legume juventus, но
од
друга страна нивната содржина имала сила на закон. Тие се изработени спорем
моделот на
Institutiones на Гај. Се состојат од четири книги во кои се изложени основни правила за
лицата, стварите, наследувањето, облигациите и постапката. Четирите книги од
Институциите се поделени на титулуси, а титулусите на параграфи. Во литературата,
кога
се зборува за текст кој потекнува од Институциите, се користи ознаката I и бројот на
книгата, титулусот и параграфот. На пример I, IV, VIII, §4 или I, 4, 8, 4.
4. Novellae – Новели
Новелите се дел од кодификацијата. Тие се составени од конституции на
императорот Јустинијан кои регулираат различни области од општествениот живот.
Многу од нив биле издадени на грчки јазик. Тие не биле објавени во рамки на
официјална
збирка на конституции, туку за нив постојат само зборници направени од приватни
лица.1
2.3.6. Римското право по Јустинијановата кодификација
1
Во литературата се среќаваме со автори според кои овој број изнесува 150 конституции, но и со автори
според кои бројот изнесува 160.
Речиси два века по кодификацијата Јустинијановата кодификација имала
значителна примена. Со оглед на тоа што во Византија официјален јазик бил грчкиот
јазик
Јустинијан дозволил механички – буквално да се преведе оваа кодификација на грчки
јазик-kata podes.
Иако Јустинијан забранил да се толкува кодификацијата без него тоа било правено
од страна на повеќе видни правници од тоа време. (Стефан Теофило, Кирил, и др.)
Византиските цареви исто така менувале одлуки од Јустинијановата кодификација
преку носење на сопствени одлуки.
Лав Исауриски на пример ја издал Eklogi ton nomen 740 г.заедно со три зборника и
тоа селски закон поморски закон и војнички закон.
Василиј Македонски ја заменил Јустинијановата кодификација со три зборници и
тоа Proherion, Epаnagoga и Vasiliki.
2.3.7. Историјата на Јустинијановата кодификација на Запад
По молба на папата Вергилие Јустинијановата кодификација стапила на сила во
Италија 554 г. Лонгобардите ја зазеле власта во Италија набру по смртта на
ЈустинијанИако германските кралеи во Италија кко и во другите делови на
германските
одвоени територии издавале свои наредби влијанието на Јустинијановата
кодификација е
огромно. Тоа се чуствува и во канонскот право на католичката црква.
Враќањето кон натуралната економија и напуштањето на стоковото производство
за времето на феудализмот го намалило значењето на приватната сопственост. Тоа
значително ја ставило во сенка Јустинијановата кодификација.
Значењето на Јустинијановата коификација меѓутоа е препознаено во доменот на
науката. Прва школа која започнала да ја изучува научно кодификацијата е школата на
глосаторите. Ирениј прв го назначува значењето на оваа школа кој на Болоња го вовел
изучувањето на римското право.
Ирениј прв започнал да врши глосирање-дообјаснување на текстот на маргините
или помеѓу редовите на оригиналниот текст на кодификацијата. Матинус, Јакобус и
Булгарос се докторите по право кои го следел Ирениј.
Глосаторите извршиле големо влијание преку тоа што од цела Европа луѓето
доаѓале да учатправо и подоцна ги пренесувал импресиите за ова право во своите
земји.
Рецепцијата на јсутинијановата кодификација играла големо влијание и во статусот на
одделните градови кои фукционирале во тоа време.
Глосаторните делови на Јустинијановата кодификација биле опфатени во Glossa
ordinaria дело кое го создал Акурзиј. Основаната цел на глосаторите била да се изучат
одредбите од Јустинијановата кодификација и истите да се прилагодат за тогашниот
позитивен систем.
Под влијание на Акурзиј и неговата идеја се развива нова школа позната како
постглостароти или школата на коментаторите. Нивната идеја била да се извадат
максимите и правилата на Јустинијановата кодификација и истите да се адаптираат и
прилагодат на прашањта од областа на времето во кое тие живееле.
Оттука многу од дефиниците и правните максими кои им се припишуваат на
Римјаните припаѓаат на школата на глосаторите и посглосаторите.
Желбата за традицијата и легитимноста влијаела во голема мерка да се прошири
примената на римското право. Имено, голем дел од германските кралеви себе си се
сметале за законски наследници и потомци на римската империја. Така Максимилијан
донел одлука во 1495 г. според која правото на глосаторите и постглосаторите било
реципирано-применувано како правен поредок по кој можел да суди Врховниот суд на
германското црство. На тој начин римското право како супсидијарно и како општо
право
станало основен првен поредок заради предностите кои странките ги имале во случај
на
спор.Се претпоставувало дека jura novit curia судот го познава римското право, додека
оние кои се повикувале на царското право морале да го докажуваат тоа (не само
точноста
на прописите туку и постоењето на ти прописи).
Римското право било и во интерес на новиот поредок кој бил во зародиш во
Европа. Тој им одел во прилог на младата буржуазија која се борела за поширока
примена
на акумулацијата на капиталот. Тоа не им одело во прилог на селаните кои барале сите
доктори по право да бидат протерани.
Кон крјот на 15 и 16 век се појавила струјата на елегантната јурипуденција.
Претставниците на оваа школа се обоени со вредностите на хуманизмот и ренесанста.
Восхитувајќи им се на стилот на пишувањето docendi gallicus овие претставници
тргнале
по изиучувањето на римското право
Изучувањето на најважните делови на римското право се бележи во практиката на
праксистионистичкото изучување. Оваа школа имала свое влијание во Франција и
Германија.
Следна школа која била инспирирана од Римското право е школата за природното
право. Под влијание на оваа школа започнуваат да се развиваат либералните
буржуаски
идеи кои подоцна се основа за либераланата демократија. Како најзначаен законик кој
се
развил под влијание на оваа школа е Code civil во Франција, 1804 година. Неговото
значење не е само во фактот што Франција за прв пат во нејзината историја имала
унифициран правен систем, туку и во фактот што овој законик бил основата на која
многу
други земји ги поставиле своите цивилни кодекси, било преку прифаќање на Code civil
или преку копирање на неговите одредби. Угледот и значењето на Code Civil не биле
поврзани само со освојувањата на Наполеон што се гледа и од фактот што по поразот
на
Наполеон овој законик го имал истото влијание врз друготе правни системи. Законици
кај
кои се гледа ова влијанието за кое зборуваме се оние на Холандија, Шпанија, Белгија,
Италија, Луизијана, Квебек, Египет и многу држави од Јужна Америка. Од друга
страна,
Германија во 1900 година добила свој граѓански законик кој се темелел на системска и
детална разработка на Јустинијановата кодификација (од страна на Савињи и неговите
наследници) која по своите карактеристики се разликува од Code civil на Франција и во
светот се презентира како нов модел на законик, кој исто како и францускиот во своите
основи го носи римското право, а е копиран и повеќе или помалку извршил влијание
врз
изгледот и содржината на повеќе законици насекаде низ светот, во повеќе земји од кои
тука ќе ги споменеме Јапонија, Бразил, Швајцарија и Турција. На овој начин сосема е
правилно да заклучиме дека римското право денеска го живее својот втор живот, токму
преку граѓанските законици кои денеска се применуваат насекаде во светот, бидејќи
самиот начин на кој тие се создавани укажува на фактот дека многу од институтите кои
се
создадени и потекнуваат од римското право се инкорпорирани во модерното право.
2. Поделба на Римското право
Поделба на римското право на ius civile, ius gentium и ius naturalе
Традицијата која ни ја оставиле римските правници во поглед на поделбата на
правото укажува на тоа дека старите Римјани имале неколку поделби на правото.
Сепак,
како најзначајни во овој предмет ќе се задржиме само на некои од овие поделби. Една
од
нив правото го дели на цивилно прaво ius civile, ius gentium и т.н. природно право ius
naturalе. Во Институциите на Гај воведниот дел е посветен токму на ваква поделба на
правото, а Гај ја дефинирал на следниот начин:"Секој народ којшто е упревуван од
законските одредби и обичаи, го применува, делумно, своето сопствено право, а
делумно,
правото заедничко за целиот човечки род. Бидејќи правото кое секој народ го
воспоставува за себе е карактеристично за него, се нарекува ius civile, како посебен
закон
на таа држава (civita); но правото кое произлегува од природниот разумна целиот
човечки род е препознаено еднакво од страна на секој народ, се нарекува ius gentium,
како
закон применуван од страна на сите народи (gentes)2. Па така Римјаните го
применуваат делумно своето сопствено право и делумно она што е заедничко за
целиот
човечки род."
Делот од римското право којшто денес е познат како ius gentium всушност се
однесува на правото кое во римската држава го овозможил правниот сообраќај
(општење)
со странските државјани (peregrini), за кои старото право т.е. ius civile, не било
достапно.
Зачетоците на ius gentium датираат од половината на 3 в.п.н.е. кога за регулирање на
односите со перегрините е воведен посебен магистрат praetor peregrinus. Овој
магистрат
предвидувал нова неформална судска постапка (формуларна постапка), но и низа нови
правила со кои се регулирале односите на размена и тргување. Овие односи не биле
опфатени со граѓанкото право (ius civile). Подоцна, правниците овие нови правила ги
издвојуваат и ги означуваат како ius gentium. Со текот на времето овие правила
започнуваат да се применуваат и помеѓу римските граѓани, преку што се надминувале
пречките кои во овој домен ги поставувало граѓанското право.
Иако ius gentium е право кое било наменето за регулирање на односите во трговијата
со странските државјани (peregrini) за него не може да се каже дека е меѓународно
право.
Ваквата констатација произлегува од фактот што од причина што правилата кои ги
содржело ова право не биле наменети за регулирање на односи надвор од границите на
Рим. Оттука, правилната формулација за ius gentium би била дека ius gentium е дел од
римското право кое се однесува на регулирање на односи на размена и тргување со
стоки
како помеѓу римските граѓани и странските државјни така и помеѓу самите римски
граѓани.
Како право кое било „послободно“ и прилагодено на потребите за прометот
воглавно, содржело одредби кои ја регулирале сопственоста, договорите и начините
преку
кои се остварувале правните односи во доменот на трговските односи. Како такво ius
gentium се вбројува во ius aequum – праведно право кое овозможува поголема слобода
и
уважување на сите околности на конкретен случај. Тоа се разликува од "ius strictum",
какво што било старото граѓанско право (цивилно право).
Разликите помеѓу ius gentium и ius civile, во голема мерка се изразуваат во фактот
што кај правилата за регулирањето на имотните односи преовладува целта и
содржината,
2
Разликата која ја прави Гај помеѓу право воспоставено од луѓето кое е карактеристично за една држава
и
природно право кое е универзално, ја среќаваме во историските извори уште во делата на Аристотел.
а не формата. Делумно, на ваквиот пристап во правилата од доменот на ius gentium
влијае
и самата природа на материјата која е предмет на регулирање, т.е. начелата на
имотниот
однос како што се добрата волја во прометот (bona fides). Иако и самите Римјани
правеле
остра разлика меѓу овие два правни системи, сепак за забележување е фактот што и ius
gentium било римско право кое било создадено од римските државни органи пред сé со
цел да се заштитат интересите на Римјаните во приватноправните односи со
покорените
народи, кое право било применувано единствено во границите на римската држава и
истата ја обезбедувала правната санкција за неговата примена. Апстрактните елементи
(белези) на ова право започнуваат од 212 г., период од страна на царот Каракала на
сите
слободни поданици во римската држава име даден статус на римски граѓани. Тоа
значело
дека сите тие се стекнале со право да ги уживаат подобностите кои ги нудело
граѓанското
право, а кои биле достапни само за оние кои биле сметани за граѓани од прв ред.
На тој начин ius gentium започнува да добива значење на оној дел од правото кој
подеднакво може да се најде кај сите народи, а се темели на naturalis ratio.
Врз основа на класичниот пристап кон правото покрај ius civilе и ius gentium се
јавува и поимот ius naturale или природно право. Во класичната традиција овој дел од
правото се изедначувал со ius gentium. Сепак, кон крајот на класичната традиција, ius
naturale, започнува да добива ново значење. Кон ова право се пристапува како кон
посебна
категорија на право, повисока во однос на ius civile. Оттаму, за него се вели дека токму
тоа
е вистинското право. Набргу и максимата "semper aequum et bonum" (секогаш праведно
и
добро) се поврзува со значењето на ова право.
За разлика од ваквиот пристап во периодот на Јустинијан кон ius naturale се
пристапувало како кон право кое доаѓа од бог. Токму ваквите перцепции кон ius
naturale
влијаат за давање на два значајни епитета кон ова право т.е. пристап кон него како
апсолутно и непроменливо. Впрочем, тоа значело дека ова право е апсолутно и
непроменето за сите народи и сите времиња. Постојат и ставови според кои ius natuirale
се
дефинира како право кое е заедничко за сите живи битија вклучително и за животните
на
само за луѓето3. Во секој случај останува констатацијата дека како резултат на
еволуцијата
на правната регулатива во стариот Рим од ius civile, правната регулатива се проширува
во
ius gentium, за нешто подоцна да се појави и ius naturale како право за сите живи битиа.
Покрј ваквата поделба, старите римски правници го делеле правото и на пишано (ius
scriptum) и непишано право (ius non scriptum)
Пишано прaво (ius scriptum) и непишано право (ius nonscriptum)
Иако разликата помеѓу овие две права изгледа очигледна, сепак разликата не е во
тоа дали едното е ставено на хартија а другото не туку по изворите и начинот на
настанување. Така за ius scriptum се зборува за правото кое произлегува од органите на
јавната власт. Ова се органи на кои им припаѓала законодавната функција. Тоа значи
дека
овде се вбројувале сите органи кои имале законодавна моќ или органи кои вршеле
слична
функција како што на пример тоа биле магистерските едикти. Денес пак под овој
термин
се означуваат законите кои ги носат со устав одредени законодавни органи.
Терминот ius nonscriptum римските правници го користеле да го опишат обичајното
раво. Ова право се создавало неприметно преку установена практика. Всушност
станувало
збор за право кое не се создавало со пишан документ. Со текот на времето овие
правила
3
Ваквата определба на ius naturalе му се припишува на Улпијан.
започнуваат да добиваат пишана форма, но тоа не значело дека ќе се смени нивното
значење.
Поделба на правото на ius commune (општо право) и ius singulare (поединечно
право)
Делот од прописите и правилата (правото) кој се однесувале на одредена група
на личности, ствари или правни односи (издвоена од генерлната група на лица, ствари
и
односи) се означувал како ius singulare. Овој дел бил посебно право кое се одвојувал од
општото право. Подоцна во правото овој дел од римската правна традиција кој се
однесува на ius singulare се означува како beneficium како израз кој посоодветно
укажува
на одвојувањето на одредени личности, ствари или предмети како бенефицирани или
кои
уживаат погодности. Доколку ius singulare содржи некој погодности за одредени класи
или групи на луѓе, во изворите за правото се вели дека станува збор за privilegium или
beneficium iusris.
Поделба на јавно право (ius publicm) и приватно право (ius privatum)
Според дефиницијата на Улпијан во неговото дело Institutiones, кое е цитирано во
Дигестите (D, I, 1,1,2) јавното право e она кое се однесува на положбата на римската
држава, додека приватното право се однесува на интересите на поединецот....бидејќи
нешто е корисно за државата, нешто за приватни лица. (Publicum ius est quod ad statum
rei
Romanae spectat, privatum – quod ad singularum utilitatem. Sunt enim quaedam publicae
utilia,
quaedam privatim). Оттука, поделбата на ова право е заснована врз интересите на
државната заедница, односно поединците, односно критериум за поделба во римското
право е интересот кој што го штити правната норма. Денеска, оваа поделба воглавно е
отфрлена бидејќи не постои правна норма која не штити, во основа, исти интереси –
интересите на владеачката класа, а тие интереси во себе ги вклучуваат и интересите на
поединецот и општите интереси. Од друга страна во пракса се покажало невозможно
да се
одреди која норма штити општи интереси, а која штити приватни интереси. Во
денешно
време се јавуваат други критериуми за разликување на јавното од приватното право,
меѓу
кои најраспространет е критериумот – власт. Според овој критериум во јавно право
спаѓаат сите правни односи во кои државата се јавува како власт, односно односот е
засноват на собординација и хиерархија. Од друга страна, сите правни односи во кои
страните се рамноправни и еднакви и никоја од нив (ниту државата, во случаите кога
се
јавува како страна на односот) не настапува од позиција на власт.
Римските правници, терминот ius publicum го користеле и во друг контекст. Сите т.н.
„присилни“ правни прописи кои се сметале за општи правила и принципи биле
означувани како правила и принципи со значење ius publicum. Всушност станува збор
за
правила коишто не можеле да се сменат со странски договор (значи како дел од ius
gentium). Денес, овие правила се познати како ius cogens. Овие правила се разликувале
од
правилата во кои страните на договорот можат да отстапат значи да стават резерва или
да
се воздржат од обврзување. Денес ваквите правила се означени како ius dispositivum.
За нас од поголемо значење е сфаќањето и поделбата на ius privatum во римското
право од причина што истото ќе биде предмет на изучување во рамки на наставната
програма по предметот Римско право. Од таа причина тука ќе ја образложиме
поделбата
на римското приватно право, а во натамошниот текст секој од деловите ќе биде
посебно
разработен.
Поделбата на римското право произлегува од Институциите на Гај (I, 1, 9),
Институциите од Јустинијановата кодификација (I, 1, 2, 12) и Дигестите (D, I, 5,1). Од
овие правни извори се гледа дека римските правници го делеле приватното право на
три
дела:
- Ius quod ad personas pertinet – право кое се однесува на лица
- Ius quod ad res pertinet- право кое се однесува на ствари и
- Ius quod actions pertinet – право кое се однесува на тужби
Ius quod ad personas pertinent - правото кое се однесува на лица понатаму се делело на
две
области:
- право кое ја регулира положбата на лицата во семејството – семејсно право и
- право кое ја регулира положбата на лицата надвор од семејството, односно
нивната правна и деловна способност – статусно право.
Ius quod ad res pertinet - правото кое се однесува на стварите во римското право имало
пошироко значење од денешниот поим на стварно право и ги опфаќало сите правни
правила кои регулирале имотни односи помеѓу луѓето. Класичните правници ги делеле
овие правни правила на две групи:
- правила кои регулираат односи меѓу живите, односи inter vivos, кои понатаму се
делеле на две групи: правила кои им даваат на субјектите овластување за
користење на ствари (стварно право) и правила кои им даваат овластување на
лицата да побаруваат нешто од други лица (облигационо право) и
- правила кои регулираат односи во случај на смрт, односи mortis causa, односно
наследно право.
Ius quod actions pertinet - правото кое се однесува на тужби содржело правни правила
кои
ги уредувале тужбите и постапката во која се остварувале правата. Тука биле содржани
правила од формално-правен каракетр, но и правила од материјално-правнен карактер.
Причината за тоа е поширокото значење што поимот тужба (actio) го имал во римското
право, односно според Римјаните тужбата го создава правото и нема субјективно право
доколку за негова заштита не е предвидена посебна тужба.
Во натамошниот текст секој од трите делови на римското приватно право ќе биде
разгледан посебно, по редоследот по кој ги претставивме во оваа поделба.
ВТОР ДЕЛ
2. ЛИЧНО ПРАВО
2.1. СТАТУСНО ПРАВО
Статусното право во римското општество се состоело од правни правила преку кои
се регулирал статусот (status) на одделни лица (pеrsona caput) или пак на цели
категории
на население во јавниот и приватниот живот во римската држава. За определување на
правната положба (status) на одделните лица римските правници го користеле
термините
правна способност (capacita jurica) и деловна способност (capacita agenda).
За разлика од порано еволуцијата на заштита на човековите права и нивната
универзалност влијаела во голема мерка и врз статусното право кое сите ние како
човечки
битиа ги имаме. Денес е општо прифатен фактот дека човекот со раѓањето, во рамките
на
правото по автоматизам го стекнува атрибутот физичко лице. Физичко лице е секое
човечко суштество на кое правото му признава можност да биде носител на правни
овластувања и правни задолженија. Во генеричка смисла, иако под поимот човек
подразбираме специфично живородено суштество од времето на неговото раѓaње, па сé
до
смртта, во правото, поради неможноста секој човек активно да дејствува во правниот
сообраќај, постои разлика според видот на способноста со која физичкото лице може
да
располага како субјект во правото. Оттука, како и во стариот Рим зборуваме за два
вида
способност на физичкото лице: правна и деловна способност.
Правната способност во римската држава не била јасно дефинирана. Од делата на
римските правници произлегува дека означувала својство преку кое лицата (субјекти)
се
носители на одредни права и обврски. Заради хетерогената материја овие обврски биле
поделени на обврски и права во јавното право (jus publicum) и права и обврки во
приватниот живот (jus privatum).
Во доменот на јавното право правната способност на одделни субјекти се
однесувала на овластувањата на овие субјекти да учествуват во јавниот живот на
римската
држава, но и на пасивното избирачко право, да служат како војници во римските легии,
да
учествуваат во римскиите свечености и воопшто да се однесуваат како лица на кои им
било допуштено да влијаат врз јавниот живот. Нивото на овие привилегии-права
зависело
од етничката припадност социјлната положба-полот, но и личните квалитети на секој
поединец.
Правната способност од доменот на приватното право се однесувала на
способноста субјектите да бидат носители на овластувања од доменот на приватниот
живот. Тоа значело дека тие можеле да се служат со установите на римкото семејно,
имотно (стварно, облигационо и наследно) и процесно право.
Деловната сопособност која исто така не била дефинирана прецизно се однесувала
на способноста на римските граѓани самостојно да ги оставруваат своите права и
обврски.
Освен личното остврување на правата и оставрувањето на обврските овие лица можеле
на
своја сметка лично да преземат правни работи.
Во склад со прописите како субјекти на правото можеле да бидат само луѓето. Тоа
доаѓа од пристапот на римската држава дека правото постои за луѓето hominum causa
omne
jus constitutum est. Тоа не смее да се сфати дека само единката имало право да биде
субјект. Вакво право им било признато и на колективи кои ги запазиле нормативите на
државата за таа намена. Тоа вклучувало и група на граѓани кои биле наменети за трајно
намирување на потребите на потесен или поширок круг на лица.
Тоа пак значи дека субјектите во правото се делела на индивидуални (persone
physicae) и (persona juridicae или persona morales) правни лица.
2.1.1. Правна способност на физичките лица-capacitas juridica
Сите физички лица или луѓе во рамките на римското општество не биле субјекти на
правото. Најпрвин правата на поединците зависеле од припадноста на генсот. Ваквиот
пристап се сменил со промена на опшествените односи и настанувањето на државата.
Во
таа насока имало три категории на лица кои го сочинувале целокупното население и од
чиј статус зависеле правата кои ги поседувале. Трите круга на лица кои го сочинувале
целокупното насленеие во римското опшество се означувале различно.
- оние кои ги уживале сите права гарантирани со правниот поредок-основачите на
државата status civitatis,
- лицата кои уживале само право на слободно живеење status libertatis и
- лицата кои немале никакви права-робовите status servitutis
2.1.1.1. Правната способност на римските граѓани
Cives romani физичките лица кои имале статус status civitatis немле еднакви права,
т.е. не биле раморпавни. Нивната положба варирала не само од периодот на развој,
туку и
од опшествениот слој кој го заземале поединците. Здобивањето на граѓанството во
римската држава се стекнувало со раѓање(jus sanquinis) или со природување
(natrualisatio).
По забраната за убивање на децата освен оние кои се означувале за монструми
(portenta, monstra – prodigia) и децата кои не биле способни за живот personae debiles од
моментот на раѓање со граѓанско право се стекнувале сите деца родени од брак на
римска
граѓанка и римски граѓанин, вонбрачни деца на римска граѓанка, вонбрачно дете од
робинка која во одреден дел од бременоста уѓивала статус на граѓанка favor libertatis.
Aко
римска граѓанка се наоѓала во брак со пергреин без jus conubii, според прописите на lex
Minicia, добивало положба на перегрин.
Стекнувањето со права можело да го има детето од моментот на породувањето –
одвојувањето од папучната врвца на мајката. Со статус на граѓанин се здобивале само
живите новороденчиња. Иако имало спор за тоа дали детето се смета за живо ако дали
било каков знак за живот или ако заплаче по породувањето и одвојувањето од
папочната
врвца преволадало првото мислење.
Со граѓански права односно со правна способоност не можеле да се здобива
неродено дете. Исклучок за стекнување со наследни прва имало во случај кога
нероденото
дете го загубило својот татко - односно тој починал. Во таков случај се применувало
правилото infans conceptus pro jam nato hanetur, qutiens de commodes ejus agitur. Според
ова
првило детето ќе се текнело со наследство или некои имотни права само ако детето се
роди во рок од десет месеци по смртта на пресумптивниот татко, и ако посмртчето да
се
роди живо.
Лицата кои не биле родени како римски граѓани можеле да се стекнат со ова право
п пат на природување или натурализација. Природувањето или натурализацијата
можеле
да бидат јавна или приватна. Приватната натурализација како извор за граѓански права
им
била призната на лица кои биле посвоени или им била извршена адопција (за ова ќе
стане
збор во рамките на татковското право). Лицата кои биле надвор од римските семејства
можел да ги натурализира само pater familias. Ова било случaј до класичниот период.
Во
класичниот период со римко граѓанство не се здобивале сите слободни робови, па дури
ни
оние кои биле ослободени од некој формален службеник. За да бидат римски граѓани
требало да бидат ослободени според прописите Lex Fufia Canina и lex Aelia Sentia. Ова
практика била сменета дури во посткласичниот период кога преовладало мислењето
дека
секој роб кој е ослободен од страна на гоподар - граѓанин на римската држава можело
да
му се признаат овие права.
Јавната натурлзиација можела да биде редовна или со исклучок. Редовната
натурлизација им била давана на лица кои исполнувале одредени услови (кои биле
поблаги за Латините а нешто построги за перегрините). Ваквата заслуга им била давана
на
цели градови, родови или лица кои имале вонредни заслуги за Рим.
Содржина на римкото граѓанство
Во постоењето на римската држава се оформиле групи на јавно правни и приватно
правни овластувања. Тие не постоеле од секогаш и за цело време на постоењето на
римската држава.
Во областа на јавното право (политичките права) на пример било вообочаено како
граѓански права да се одредат: jus suffragii или активното избирачко право (право да
гласа
во доменот на собранијата), jus honorum пасивно избирачко право (право да се биде
избран за носител на јавна функција), право да се учествува на религиозни свеченост,
како
и право да се зема учество во јавиот живот воопшто. Овие права за време на
принципатот
и доминатот исчезнале, со што граѓаните ги изгубиле правата да бидат избирани и да
бираат во рамките на собранијата, а ги изгубиле и прават да учествуваат во римските
легии (со воведувањето на професионални војници).
Во областа на приватното право римските граѓани имале право да стапуваат во
римски брак - jus conubii и право да се користат со установите на римското имотно
право -
jus comercii, односно тие имале можност да стекнуваат право на сопственост како и
други
стварни права, имале право да стапуваат во облигациони односи, право на
наследување, и
на крајот во рамките на овластувањето legitimatio active et passive имале правна
заштита
во пасивна и активна смисла.
Меѓутоа, со наведените права во полн обем можеле да се користат само
највисоките слоеви на римското општество civis optimo jure (patricii, nobili honestiores).
Пониските слоеви своите права ги стекнувале – губеле во зависност од епохата на
развојот
на римската држава но и од социјалната положба на римската држава. Тие ја
претставувале категоријата cives minuto jure. Освен вакви ограничувања постоеле и
специјални ограничувања на правната способност кои се однесувале на одредена група
на
граѓани или цели слоеви од опшеството. Ограничувања кои се однесувале на цели
групи
на граѓани се базирале врз база на годините, полот, но и врз религиозната определба на
лицата.
Жените како пол во римското право не биле ремноправни со мажите, иако многу
класични правници истакнувале дека ваквата дискриминација е неоснована. Иако
одредени изедначувања се постигнати во соодветни домени од областа на приватниот
живот, во доменот на политичките права жените останале дискриминирани.
На лицата кои не биле полнолетни alieni juris не им биле признати политичките
права се до pubers стекнување со полнолетството. Во класичниот период во одредена
мерка им ниче признати и правата jus comerci.
Во посткласичниот период моше изразена била и религиозната дискриминација. По
прифачањето на христијанството за официјална религија паганите, Евреите и другите
еретици и неверници биле прогонувани, а им биле забранети сите граѓански права
вклучително и оние од областа на наследното право.
Ограничувањетро на граѓанските права во рамките на римското опшество се
бележи и во однос на постоење на т.н. специјални околности. Еден од најстарите
случаи
од ваков карактер е случајот на ограничување на граѓанските права заради должничко
робство. Должничките робови nexi и addicti биле лица кои доброволно или по судски
налог го одработувале својот долг. Ти ги губеле не само јавно правните права туку и
приватните права. Сепак, нивната положба во однос на класичните робови била
дсалеку
подобра бидејќи по исплаќањето на долгот тие станувале слободни.
Лицата in mancipio биле лица кои биле оттуѓувани од pater familias заради што биле
оттуѓувани од семејстават и за ниваната работа (најчесто од 5 години) им била давана
надомест на нивните родители.
Лица in manicipo биле и оние alieni juris кои pater famiius ги предавал заради
одреден деликт. Положбата била како на наемните работници и за време додека биле
во
оваа состојба тие биле на ранг на робовите. Потоа се враќале како и останатите alieni
juris.
Auctorati (gladiators) биле лица кои пред организаторите на забавните игри
положиле заклетва дека ќе се борат според нивните правила и според сите други
гладијаторски правила. Со оваа обврска гладијаторите ги губеле опствените права и
граѓанските права.
Како робови биле сметани оние луѓе кои бил заробени и кои немале никакви
граѓански права. Во прво време доколку некој од генсот бил заробен должноста за
откупување на заробеникот била обврска за сите гнетили. Кога патронот ќе бил
заробен
клиентите биле должни да го откупат. Во посткласичниот период должност за
откупување
на робови не била регулирана.
Одредено поведени повлекувало санкција, според оценка на јвното мислење или
одредени правни прописи се сметало како недопустливо.
Personae intestabiles биле сметани лицата кои учествувале во склучување на
одредени правни работи а подоцна одбиле да сведочат или тврделе дека ниту виделе
ниту
слушнале за соодветниот деликт или воспоставен однос. Ним им било забранет jus
comercii, а им било забрането и да се повикуваат на сведоци во постапките.
Nota censorial му била впишувана секому во цензорските книги кој со своето
однесување неморално или негрижа кон државниот имот предизвикал некаква штета.
Граѓаните кои добиле ваква нота биле бришени од листата на сенаторите и витезите
(еквестрите), а го губеле и jus honorum.
Престан на правната способност на римските граѓани- Capitis deminuto maxima
и media.
Престанокот на римското граѓанство настанувало или со природна смрт, или со
граѓанска.
Природна смрт настанувала со гаснење на сите физиолошки функции на
индивидуата. Со тоа се гаснеле сите граѓански права и се отвралае прашањата околу
наследството (delatio hereditatis). Од моментот на делаијата или отворањето на
наследтсвото до моментот на аквизицијата или здобивањето со наследството важело
hereditas enim non heredis personam, sed defuncti sustient. (т.е. се продолжувале
граѓанските
права на лицето кое починало сé до моментoт на нивното прифаќање од наследникот).
Граѓанска смрт. Граѓанска смрт можело да настане во повеќе случаи или правно
релевантни факти кои биле групирани во две групи. Capitis deminitio maxima
настапувала
во случај на заробување, или во случај на смртна казна, казна на доживотна работа во
рудници или казна за борба со ѕверови. Capitis deminuto media настанувала со
преселување
во латинска или перегринска општина, со пребегнување на страната на непријателот,
или
со депортација и релегација (одредување на принуден престој). Реинтеграцијата
можела да
се изврши или со jus posliminii или со одлука на државен орган.
Правна способност на латините и перегрините
Жителите на покорените општини кои не биле припоени кон Рим (municipiae,
coloniae civitates) не биле целосно претварани во робови. Врз основа на договор со Рим
тие
се стекнале со статус на слобода - status libertatis.
Меѓутоа сите немале еднакви права и со овој статус.
Латини. Тоа биле жители кои имале слични или блиски етнички потекла со
Римјаните. Латините или населението кое живеело во Lacium се викале latini vetars или
latini prisci. По легендарниот договор од 494 г.п.н.е. тие се здобиле о посебен статус.
Тие
немале право да служат во легиите туку во посебни одделенија. Целосни права можеле
да
добијат како и римските граѓани само ако се преселеле во Рим, но под услов да
оставеле
барем еден син во местотот од каде доаѓаат. Со поделбата на римско граѓанство во 90
г. на
сите слободни граѓани, статусот стари латини како посебна форма исчезнал.
За ралика од старите латини, граѓаните на латинските колонии имале помала група
на права. По 338 г. овие латини биле нарекувани latini novi. Тие ги задржале само
правата
во имотните трансакции. Доколку во својата општина вршеле должност член на
општинскиот сенат овие латини можеле да се стекнат со право на римки граѓанин.
Посотеле и други услови кои предвидувале latini novi да се стекнат со граѓански статус.
Перегрини. Странците кои биле затечени на римската територија најпрвин биле
мсетани како непријатели. Исклучок од ваквиот пристап кон странците имало само кон
оние странци кои биле под закрила на некојх државен функционер-римски граѓанин.
Странците кои не биле под закрила биле третирани како објкт во правото и можеле да
бидат претворени во робови. Општните кои не потпаѓале под Рим или латинкиот
округ, а
на кои им била призната слободата се нарекувале перегрини. Видно место меѓу
перегрините заземале италијанците кои по 90 г се стекнале со граѓански статус.
Основниот начин на кој перегрините се здобивале со граѓански статус бил милоста на
римските државјани beneficium.
3.3.1.2. Правна положба на робовите - servi
Римското право содржело многу спротивречности, од една страна робовите биле
имот, исто како куче или книга, а од друга страна, тие исто така биле сметани за луѓе.
За
да може потполно да се искористат, се барало да бидат препознаени и понудени
нивните
човечки карактеристики, како што се нивниот интелект или нивните можности. Секое
од
овие сфаќања има свое место во правото.
Робовите биле имот. Тие биле купувани и продавани како и секое друго добро.
Трговците со робови имале лоша репутација, од продавачот на робот се барало да
гарантира дека робот нема дефекти, со текот на времето оваа гаранција била вметната
во
договорот за продажба. Истиот режим се применувал и за стоката. Не постоело ништо
друго што можело појасно да го декларира робот како имот, отколку познатите
дискусии
на правниците дали болест, зараза или слично треба да биде сметана како дефект на
доброто, и на тој начин да влијае на договорот (D.21.1).
Бидејки робовите биле имот, основно сваќање било дека сопственикот можел со нив
да прави што сака. Сепак, робовите не биле обични работници, туку изведувале многу
повешти работи како што се учители, лекари и комерцијални агенти. Соодветно на тоа,
тие биле исклучително вреден економски извор, така што, никој не требало да мисли
дека
тие биле константно малтретирани, лошиот третман кон робовите, значел
самонанесување
на економска штета.
Како и да е, постепено развојот на хуманоста се унапредувал, заради што постоела
забрана за прекумерна суровост. Со текот на времето се јавила и потреба од тоа,
сопственикот да добие одобрение од државен магистрат, пред да го убие неговиот роб
кој
извршил злочин. Во времето на Antonius Pius, сопственокот кој го убил сопствениот
роб,
ќе одговарал пред правдата исто како да убил некој друг. Во целина, овие олеснувања,
не
го менувале фактот дека робовите се имот, тоа биле едноставни забрани во поглед на
користењето на имотот, како што се дознава во денешно време. Уште подрастична
иновација, исто така во времето на Antonius Pius, била тоа што сопствениците чии
робови
се побуниле на екстремна суровост, можеле да бидат принудени да ги продадат истите
(Ulpian,D. 1.6.2). Ова претставувало прва можност од страна на робот, самиот да влијае
на
неговата судбина. Тоа резултирало со можноста да биде одземен од сопственикот без
надоместок. Ова било признание дека робот бил сметан за личност.
Исто така постоело и подобро признание на овој факт. На пример, робовите да имаат
квази-брачни врски, познати како (contubernium – за ова ќе стане зборво рамките на
брачното право). Признанието во правото било следното: доколку сте купиле „брачен“
пар
робови, но сакате да го вратите едниот од нив како оштетено добро, односно стока, ќе
морало да се вратат и двајцата (D. 21.1.35).
Ова барем било почеток. Но главниот причинител за признавање на робовите како
личности бил обезбеден од страна на интересот на сопствениците, за потполно да ги
искористат робовите, тие издејствувале признание дека тој или таа биле личности кои
можеле да прават разни нешта.
Овде правото наишло на голем број потешкотии. Робовите не биле луѓe, (pro nulli
habentur) и како такви не можеле да тужат или да бидат тужени. Тие не можеле да
поседуваат ништо, ниту пак да стекнат било што, било тоа да е имот, или пак,
придобивка
од облигација. Сето тоа тие го стекнувале за нивните сопственици. Тие не можеле да
му ја
влошат состојбата на сопственикот, така што не можеле да оттуѓат имот што му
припаѓал
на нивнит сопственик, ниту пак можеле да ги стават нивните сопственици под
облигација.
Исто така, нивните сопственици не можеле да бидат тужени, за сметка на нивните
зделки.
Овие потешкотии се слични на оние за кои стана збор претходно во ова поглавје, во
врска со децата кои биле без законски капацитет или малолетниците. Со оглед на тоа
што
ниту робот, ниту пак неговиот сопственик не можел да биде тужен за зделка или
договор
направена од страна на роб, никој не би сакал да склучува договори со роб. Но тоа ги
лишело робовите од нивните потенцијални придобивки. Заради таа причина, Преторот
интервенирал, и создавал низа дејствија, кои можеле да бидат употребени против
сопственикот на роб, а кои произлегувале од работењето на робот.
Престанок на ропството
Еден од начините за прекин на робството на правниот однос помеѓу робот и
робовладетелот бил со смрт. Робовладетелот нема обврски кон телото на робот освен
да го
погреба и неговиот гроб да го чува како свето религиозно место locus religious.
Освен смртта постоеле и некои други правно засновани услови со кои
претсанувало ропството. Во најголем број на случаи волјата на господарот да го
ослободи
робот била пресудна за преќин на ропството. Независно од волјата на робовладетелите
ропството прекинувало во случaј кога робот успевал да побегне помеѓу сопствените
племиња. Ова е случај и ако робот учествувал во заговор за бунт, односно ги посочил
убиците на робовладетелот. Старите и изнемоштени робови биле ослободувани со
посебен
декрет на владететлите. Ако робот имал посебни заслуги за Рим исто така можел да се
ослободи.
Како наjстара форма на ослободување на робовите биле manumissio vindicta. Тоа
претставувало посебен чин накој робовладетелот заедно со магистерот го ослободувале
робот.
Втора форма на доброволно ослободување од ропство била manumissio testamento.
Во наредба за последната волја или со тестамент робовите можеле да бидат
ослободени.
За тоа или биле поставувани одредни услови или пак директно робовите биле
ослободувани.
Третиот услов за ослободување од ропство бил manumissio censu – запишување на
робовите како даночен или воен обврзник.
Класичниот период покрај наведените услови за ослободување на робовите од
старото право предвидувал и нови услови. Робот можел да се ослободи со изјава на
робовладетелот пред пријателите на робот manimissio inter amicos или пак, со писмена
форма manimissio per epistolam во која робовладетелот го тврдел ослободувањето на
робот.
Влијанието на класичното право врз преќинот на ропството особено дошло до
израз со поставување на одредени сулови пред робовладетелите и ограничувања за
нивниот однос кон робовите.
Овој тренд продолжил и во посткласичниот период.
Правна положба на ослободениците liberti
После законот – Lex Aelia Sentia од четвртата година од новата ера само робовите
кои имале наполнето 30 години, можеле со соодветен формулар да бидат ослободени,
оние кои се ослободени се здобивале единствено со статус „Junian Latins“, помал
статус,
што значело дека тие немаат право да располагаат со нивниот имот во случај на смрт
(неможеле да го разделуваат, или ставаат во тестамент). Доколку пак ослободените
веќе
биле граѓани од втор ред, тоа значело дека имаат поголем статус, бидејки Junian Latins
бил
граѓанин од трет ред.
По ослободувањето робовите станувале ослободеници libertine. Во зависнот од тоа
кој бил господарот таква била и положбата на робовите. Ако робот бил ослободен од
прегрин ги добивал неговите права и обврски и соодветно истото важело за латините,
римските гражани и сл.
Само ослободувањето на формалистички начин значело и можност за стекнување
со соодветни права. Меѓутоа, постоела разлика помеѓу римските граѓани и оние кои се
стеклнале со статус на римски граѓанин по ослободувањето особено во поглед на
правната
положба.
Ослободениците биле во полоша правна положба од римскте граѓани. Прво таа во
јавното и приватното право била полоша од онаа на minitu jure – лицата родени на
слобода. Второ, либертините и по ослободаувањето биле во зависнот од своите
поранешни господари кои им постанувале патрони.
Ослободениците не можеле да вршат јавни функции и нив им било забаранувано да
стапуваат во брак со сенатори. Птаронатот бил правна категорија која се воспоставувал
помеѓу поранешниот роб и неговиот поранешен господар. Робот станувал клиент, а
робовладетелот патрон.
Ослободените, иако слободни, биле субјекти на ситни и не толку интересни забрани:
од времето на Август тие на пример не можело да стапуваат во брак со членови на
сенаторската класа. Уште поважно за денешни цели, е тоа дека ослободените робови се
уште имале обврски кон поранешните сопственици (патрони). Во суштина,
ослободениот
машки или женски роб бил должен да му укажува почит (obsequilium) на патронот,
што
имало и некои практични ефекти, како што бил фактот дека тој или таа може да го
повика
патронот на суд само со дозвола од преторот, ослободените исто така биле должни да
им
овозможуваат одредени услуги, на што и тие самите секако дека се согласувале кога
биле
ослободувани. Понатаму, доколку ослободениот роб умрел без да има направено
тестамент, патронот имал одредени права да располага со неговиот или нејзиниот
имот.
3.3.2. Деловна способност на физичките лица-capacitas agendi
Со терминот деловна способност се означува способноста на едно лице во свое
име и за своја сметка да презема правни работи или поопшто кажано, да предизвикува
правни последици преку своите дејствија, вклучително и лично да одговоара за
сторените
противправни дејствија-деликти. Денес e општоприфатено становиштето дека за да
може
едно лице да презема правни работи и последици треба да има можност да носи
определени права и задолженија за себе. Ваквиот тренд е повеќе или помалку одраз на
сфаќањето кое е развиено под влијание на буржаското право. Истото, сепак, не може да
се
каже дека важело и во римското право. Како правната способност така и деловната
способност е историска категорија чијашто содржина се менувала во процесот на
историскиот развиток. Најдобра аргументација за ваквата разлика претставуваат
правната
и деловната способност на робовите.
Според римското право робот немал правна способност, но во интерес на
робовладетелството нему му била призната извесна деловна способност. Иако
склучувањето зделки не предизвикувало права и задолженија за робовите, од таквите
зделки произлегувале определени правн последици кои предизвикувале права, па дури
и
задолженија за нивниот господар. Оттука е и заклучокот дека на робот му била
призната
определена деловна способност. Иако оваа деловна способност требало да одговара на
интересите на робовладетелството и била ограничена, неоспорен е фактот дека истата
постоела. Потчинетиот кој навршил полнолетство се стекнува со определена деловна
способност макар што првично не му била доделена никаква правна способност.
Правната и деловна способност на римското право претрпила редици промени во
својот историски развиток во неколку фази. Додека кај одредени категории на лица
деловната способност се проширувала кај други таа претрпувала значителни
ограничувања. Се разбира, ова во најголема мерка е тренд кој се развивал под влијание
на
економскиот фактор. Распадот на агнатското семејство во таа насока влијаело на
зголемување на ограничувања во однос на деловната способност на жената, како и на
одредени повластени категории на лица коишто биле установени со предкласичното
(старото) римско право.
Како што предходно истакнавме стекнувањето на деловната способност е
поврзано со определена старосна граница. Меѓутоа општестевно-економскиот развој
влијаел на тоа поранешната граница за полнолетство утврдена со цивилното-
граѓанското
римско право (четиринаесет годишната возраст за момчињата и дванаесет годишна
возраст за девојчињата) да не биде соодветна за создавање на деловната способност.
Како
резултат на развојот на економските односи оваа возраст не осигурувала елементарно
искуство за учествување во правните односи. За таа цел додека деловната
неспособност
условена од полот била ублажена, деловната неспособност условена од возраста
претрпила обратен развиток. Тоа налага да се разгледа подетално деловната
неспособност
на неполнолетните и оние лица кои не навршиле 25 годишна возраст од една страна,
како
и деловната способност на жените од друга страна.
3.3.2.1. Деловна способност на неполнотелни лица и на лица кои не навршиле
25 годишна возраст
Според цивилното право момчињата се сметале за полнолетни со навршување на
14 годишна возраст, а девојчињата со навршување на 12 години. Жените sui generis по
навршени дванаесет години од животот биле ослободувани од туторство над
малолетници, но не значи дека така се здобивале со полна деловна способност. Жените
останувале ограничено деловно способни и влегувале под власта на туторот над
полнолетни жени. До навршувањето на таа возраст тие се сметале за неполнолетни
impuberes и биле деловно неспособни. Меѓутоа, деловната неспособност на
неполнолетните не била еднаква. До 7 годишна возраст малолетните лица не можеле да
склучуваат никакви правни зделки, не можеле да извршуваат никакви правни дејствија
т.е.
немале никаква деловна способност. Лицата до 7 годишна возраст се нарекувале
infantes.
За време на инфацијата тие биле наполно деловно неспособни. По навршената 7-ма
година
влегувале во групата лица наречени inpuberes infantia majores или малолетни лица што
излегле од детството. Деловната способност на овие малолетници била ограничена.
Тие
имале право да превземат правни работи со кои што можеле да ја подобруваат својата
имотна положба, меѓутоа тие немале деловна способност за правни работи со коишто
таа
положба им било влошувана. Од било каков правен однос тие можеле да стекнуваат
одредени права, но не и задолженија. Се разбира тоа во практиката значело дека
неполнолетните лица не можеле да склучуваат зделки доколку некои не се согласи
дека ќе
одговара за малолетникот.
Поради тоа што импуберите немале деловна способност тие не можеле сами да
управуваат со својот имот и при смрт на нивниот pater families над импуберите се
воспоставувало старателство. Старателот можел да биде назначен од страна на
родителот
на малолетникот во неговиот тестамент. Доколку тој не бил посочен во тестаментот на
родителот старател се определувало со закон (најблискиот законски наследник од
машки
пол) односно од магистрат.
3.3.2.2. Деловната способност на полнолетни жени
Ова решение на римското право било плод на примитивното сваќање, дека жените
не се способни да го разберат значењето на сопствените постапки. Кога римјаните со
тек
на време виделе дека ниту една сериозна причина не оди во прилог на решението
полнолетните жени да бидат лишени од деловна способност обезбедиле правни
средства
со кои можеле да ги принудат туторите да дадат согласност за правните работи што ги
склучиле, а потоа ја укинале и целата таа установа.
Во римското древно право жените немале никаква деловна способност не само
кога биле под родителска или сопружна власт, туку и кога биле самостојни или
неподвласни. Во последниот случај на жената исто така бил назначуван старател. Само
со
негова согласност таа можела да склучува договори и правни зделки. Значи со
распагањето на патријахарно семејство жената добивала определена самостојност, но
дури
во предкласичното право таа не можела да извршува сама таканаречени actus legitimi
односн не можела да извршува манципација, да прима наследство, да ослободува
робови,
да се задолжува и така натаму. За сите овие актови било неопходно согласно на
нејзиниот
старател.
Деловна способност на лица со психички, морални и физички недостатоци
Физичките лица заостанати во психичкиот развиток којшто не можеле да го сфатат
значењето на своите постапки, доколку ова нивна состојба била трајна и проследена со
знаци на лудило (dementia amentia) или беснило (furor), тогаш биле лишувани од
деловна
способност за време на боледувањето. Уште од времето на Законот на 12 таблици е
установено дека, ако лудиот нема некој што ќе внимава на него тој треба да бде под
власта
на своите родители. Таа власт како што истакнавме погоре се оформила во вид на
старателство, а како старатели можеле да бидат назначувани и други лица. По сила на
тоа
старателство, старателот може да склучува договори наместо безумниот. Создадените
на
тој начин односи помегу старателот и безумниот биле санкционирани преку actio
negotiorum gestorum. Во некои моменти безумниот можел да одговара сам. А доколку
растројството кај безумните се јавувало само одвреме навреме, тие имале полна
деловна
способност во интервалите кога биле мирни (lucida intervala).
Ограничена деловна способност исто така како што претходно истакнавме имале и
така наречени расипници, односно лица што неразумно го трошеле наследениот имот и
на
тој начин го доведувале во опасност опстанокот на семејството. Понекогаш биле
деловно
ограничени и лица со физички недостатоци, но само во поглед на оние правни работи
чија
што форма не можела да биде исполнета поради постојниот физички недостаток.
2.2 СЕМЕЈНО ПРАВО
2.2.1.Општи напомени за римското семејство
Зборувајќи за римското семејство во целина проучувачите на римското право прават
разлика меѓу три периоди на римското семејство од кои секој има свои карактеристики
во
поглед на обликот на римското семејство и личните и имотните односите меѓу
брачните
другари и родителите и децата. Општо зборувајќи, за првиот период карактеристично е
римско семејство во вид на consorcium на кое пандан со понов датум би можело да се
каже
дека е семејната задруга. Конзорциумот претставувал заедница на живот во рамките на
која сите членови на семејството живееле заедно и биле организирани како едно
домаќинство во кое сите придонесувале согласно своите можности, а позначајните
одлуки
ги донесувале сите возрасни машки членови заедно. Сродството во овој вид на
семејство
било познато како агнатско сродство и било засновано на заедничкото живеење, а не на
крвните врски меѓу лицата. Кога машките членови на семејството станале доволно
способни самостојно да произведуваат за своите потреби конзорциумот почнал да се
распаѓа и да се дели на помали заедници на лица кои се сведувале само на брачните
парови и нивните потомци. Така настанал вториот вид на римско семејство – familia. За
овој вид на семејство карактеристична е истакната улога на најстариот машки член кој
се
издвојува како природен шеф на семејството (pater familias) и воедно како единствено
лице sui juris,односно лице со сопствено право (со потполна правна и деловна
способност). Останатите членови на семејството биле лица alieni juris, односно лица
кои
немаат сопствена правна и деловна способност и живеат по туѓо право. Власта на pater
familias врз неговите деца се нарекувала patria potestas и таа најпрво била
неограничена
власт на таткото врз животот и смртта на неговите деца, а подоцна постепено е
ограничувана од страна на римското право. Власта на pater familias врз неговата жена
се
нарекувала manus и таа се протегала и врз жените на децата на pater familias и ја
наоѓаме
уредена во рамките на римското брачно право. Власта на pater familias врз робовите се
нарекувала dominica potestas и истата била уредена со прописите на имотното право, а
не
на семејното право. И во овој вид на римско семејство постоело агнатско сродство,
како
кај конзорциумот, со таа разлика што сега агнатски сродници биле лицата што живеат
и
работат под власта на исти pater familias, а не во рамки на исто семејство (како кај
конзорциумот).
Масовната употреба на робови, развојот на стоковното производство, и на
стоковопаричната размена, како и погодностите што ги нудела римската војска ги
довеле лицата
alieni juris во поповолна положба, однсно создавале можности за одделување од власта
на
pater familias преку економско осамостојување. Тоа го означило почетокот на
создавањето
на третиот вид римско семејство – когнатското семејство кое било засновано, пред сé,
на
крвно сродство, односно когнатско сродство. Основата на ова сродство е крвната врска
меѓу сродниците, а когнатски сродници се лица кои потекнуваат (посредно или
непосредно) од еден заеднички предок. Близината на крвните сродници, односно
степените на сродство се одредувале врз основа на правилото "tot gradus quod
generations"
– колку раѓања толку степени, кое на овој начин е формулирано од страна на
пандектистите. Ова правило од римското право се применува и денес во
цивилизираниот
свет за одредување на степените на сродство и затоа ќе му посветиме поголемо
внимание
и ќе се обидеме да ги објасниме основите на системот на крвно сродство поставени
уште
во римското право. Когнатските сродници потекнувале и од мајчина и од таткова
страна и
затоа се прави разлика меѓу сродници од две лози – мајчина и таткова лоза. Од друга
страна, се прави разлика и меѓу сродници во права линија (linea recta) и сродници во
странична линија (linea collateralis). Сродниците во права линија биле лица што во
непрекината низа потекнуваат еден од друг (татко, син, внук, правнук), а сродниците
во
странична линија биле лица што потекнуваат од еден заеднички предок (браќа, сестри,
вујковци, братучеди). Натамошна поделба е поделбата на полнородни и полуродни
когнатски сродници. Полнородни се оние кои потекнуваат од иста мајка и исти татко и
тие се нарекуваат germani. Полуродни се лица кои потекнуваат од исти татко
(consangiunei) или од иста мајка (uterini). Когнатските сродници можат да се поделат и
на
брачни сродници и вонбрачни сродници, како и на ascedenti или предци (кои ја
сочинуваат
linea ascedens – угорна линија) и descedenti или потомци (кои ја сочинуваат linea
descedens
– удолна линија на сродници).
2.2.2. Општи напомени за римското семејно право
Според преданијата на Гај семејното право било регулирано преку прашања кои се
однесувале на три групи на односи. Прво, т.н. татковско право (татковска власт) каде
блие
регулирани прашања за односите помеѓу таткото како носител на власта (patria
potestas) и
децата под негова власт. Второ, прашања за односите помеѓу мажот и жената (брачно
право). Трето, прашања кои ги регулирале односите со лицата кои имале ограничена
деловна способност (туторско и старателско право). Оттука семејното право
претставувало збир на правила и норми кои ги регулирале односите помеѓу таткото
како
носител на власта и лицата под негова власт, односите помеѓу мажот и жената и
односите
помеѓу старателот (curator) и неговите штитеници (pupili).
ТАТКОВСКОТО ПРАВО И ТАТКОВСКА ВЛАСТ – PATRIA POTESTAS
Римското право во однос на семејството ги поделило граѓаните на две класи: оние
кои биле независни (sui iuris) и оние кои биле зависни од други (alieni iuris). Римското
семејство било патријархално: целата власт припаѓала на pater familias, што
претставувало најстар машки асцедент. Така што детето (барем додека тој или таа е
легитимен/а) било субјект на власта на неговиот или нејзиниот pater familias, било тоа
да е
татко, дедо или прадедо. Татковата власт (patria protestas) била во принцип доживотна,
така што човекот кој веќе станал дедо можел се уште да биде субјект на татковата
власт, и
да стане независен дури подоцна во животот.
Начелно, целата власт (иако постоеле начини за ублажување на тоа) била во рацете
на (можните) постари машки членови на семејството. Безмалку ова била власт од
преголемо значење, а за субјектите пак, немоќ од преголем степен. Се мисли дека Patria
protestas потекнувал од законот на Дванаесет Таблици (450 год. п.н.е), и е јасно дека во
раната република власта на pater familias била екстремна: прашањето за живот и смрт
за
членовите во семејството, моќ да се одлучува дали новородените бебиња ќе бидат
прифатени во семејството или не, моќ да одлучуваат дали вишокот бебиња ќе биде
продаден.
Ваквиот примитивен варваризам бил искоренет дури во доцната република. Но,
татковата власт останала значајна поради две многу попрактични причини. Прво,
лицата
кои биле pater familias го поседувале целиот имот на семејството. Второ, никој од
членовите на семејството (издржувани од негова страна) не можел да поседува ништо.
Тоа
значи дека сé што било стекнато од страна на членовите на семејството, по
автоматизам
припаѓало на pater familias. Една подобра анализа на ваквата поставеност води кон
зачудувачки заклучок. Така, доколку се случело pater familias да живее долго, кога
лицата
ќе наполнеле дури и 65 години, pater familias би бил 85 години. Во склад со понапред
изнесеното, тоа би значело дека иако се толку возрасни, лицата alieni iuris сé уште
можеле
да бидат под негова власт (Daube 1969. 75-91). Попрецизно, тие не поседувале ништо.
Од
друга страна пак, ова изгледа изненадувачки во споредба со потребната возраст за
носење
на јавна функција. Така на пример во доцната република потребната возраст за избор
на
функцијата претор изнесувала минимум триесет и девет години. За конзул пак,
границата
била нешто повисока четириесет и две години (и двете подоцна биле намалени). На тој
начин, водечките јавни личности, можеле сé уште да бидат под таткова власт, без да
имаат
сопственост, односно да поседуваат нешто (Paul. D. 1.7.3). Затоа се поставува
прашањето
како Римјаните се снаоѓале со ова очигледно неповолно правно правило.
Научната анализа на поставениот проблем била одгатната со неодамнашните
откритија кои ги направиле историчарите. Користејќи погребни натписи, биле
бележени
годините на починување. Воедно за целосен одговор биле користени и демографски
табели. Овие истражувања покажале дека животниот век во римското опшество бил
мал,
што е специфично во поголемиот број случаи во пред-индустриските општества.
Проценките од истражувањата се дека веројатно само една четвртина од мажите во
раните
триесетти биле сé уште под татковска власт, и само еден од десет – четириесет
годишници
би бил сé уште под татковска власт. Со тоа значи дека само тој број на лица всушност
немал можност да поседува било каков имот (Saller 1994). Ваквите заклучоци од
истражувањата укажуваат на тоа дека конзулот кој сé уште бил под татковска власт,
попрво би бил исклучок, отколку чест случај односно, правило. Иако вакви случаи
постоеле во праксата дообјаснувањата на римските правници го расветлуваат овој
феномен со дополнителни дообјаснувања. Според Помпониус (Pomponius. D. 1.6.9),
татковската власт се однесувала само на случаи од приватното право. Тоа значи дека
магистратот кој бил под таткова власт, немал обврска да го почитува тоа во
официјалните
случаи.
Следен механизам преку кој биле регулирани односите во семејството е peculium.
Станува збор за сопственост како дел од имотот кој бил достапен на зависниот син или
ќерка (или роб за што веќе стана збор во статусното право). Она што е важно за овој
вид
на имот е дека тој останувал во сопственост на pater familias и можел да биде повлечен
во
секое време. Но лицето на кое му бил доделен имало полно право да располага со
имотот,
се додека тој не биде повлечен. Peculia – имотот, можел да се однесува на поширока
палета на имот: тоа не се однесувало само на подвижен имот како што се пари или
надоместоци. Постојат многу текстови во Дигестите кои говорат за пекулија која
содржела
робови кои и самите поседувале пекулија кои содржеле исто така други робови: значи
највисокиот пекулиум во оваа хиерархија можел да биде од многу големо значење.(за
ова
ќе стане збор подоцна). Јасно е дека поседувањето на значително обемен пекулиум би
го
направил повеќе или помалку безпредметен фактот дека, прецизно зборувајки, лице
кое сé
уште било под татковска власт не можело да поседува ништо.
Понатаму, друг значаен напредок била креацијата од страна на императорот Август
во врска со peculium castrense, фонд составен од заслуги или плен стекнат од страна на
синот во текот на воената служба. Ова било радикален продор во принципите, бидејки
таткото немал никаква корист од овој вид на пекулиум. Синот дури можел да го остави
или
додели по желба пекулиумот кој го поседувал. Анализите на овој феномен во
сопственоста укажуваат на тоа дека ова повеќе било дел од општественото планирање
отколку кохерентен развој на приватно – правните принципи. Исто така се сметало
дека
целта на оваа иновација била да се охрабри пријавувањето во војска, односно
стапувањето
во воена служба. Сепак, ако ова е вистина повеќе сугерира на фактот дека немањето
можност да се поседува свој имот во позиција на зависен син била вистинска
потешкотија.
Принципот за стекнување на peculium castrense бил проширен во четвртиот век од
новата
ера, и кон него била додадена и заслугата од вршење на јавна служба (peculium quasi
castrense), како и имотот наследен од дете по мајчинска страна (bona materna). Тоа пак,
јасно укажува на намерата за тоа бавно, но сигурно да се зголеми имотниот капацитет
на
зависните деца.
Дополнителен механизам кој дава претстава за тоа како биле регулирани односите
во семејството, е еманципацијата. Еманципацијата претставувала доброволно
истапување
од татковска власт. Ваквата можност не била предвидена со Законот на 12 таблици. Во
него единствено било предвидено дека синот треба да биде ослободен од власта на
неговиот татко ако неговиот татко го продал три пати. (Три продажби на истиот син
било
можно затоа што секој пат – до третиот – кога тој бил ослободуван од контролата на
неговиот купувач, продадениот син повторно потпаѓал под контрола на неговиот
татко).
Римските правници развиле метод за приведување на татковската власт кон крај, на
тој начин што договарале согласен купувач за синот кој се продава три пати по ред.
Според тоа, можело да се укине татковската власт предвреме, иако ова би морало да
биде
со согласност и на самиот pater familias. Иако овој правен пронајдок за еманципација
можел да алудира на голема општествена побарувачка на овој механизам, не постојат
докази кои го потврдуваат тоа. (Некои лесно можело да замислат дека вистинските
тирани
не би прифатиле ниту да дозволат пекулиум, ниту пак, да се согласат за еманципација).
Меѓутоа постојат преданија според кои, еманципацијата требало да претставува
казна. Со оглед на тоа што римското општество било опседнато со улогата на
семејството,
еманципацијата според овие Императори претставувала кршење на семејните врски.
Како
дополнителна кочница на процесот на еманципација се сметал и фактот дека доколку
pater familias умре без претходно да направи тестамент, еманципираните деца не би
имале
никакво право на имотот, (иако ова правило претходно било отстрането од страна на
преторот).
Паралелно на ваквите податоци, постојат размислувања дека еманципацијата била
користена како дел од стратегијата на планирање на иднината на семејството како
целина.
Така според овие размислувања еманципацијата претставувала обезбедување на
еманципираните членови на семејството наместо казнување. Оттука, оваа стратегија
секогаш не била поврзана со срам на семејството (Gardner 1998: 6 – 113).
Во секој случај еманципацијата, не претставувала рутина. Напротив, таа можела да
послужи за секаква цел, позитивна или негативна.
Посвојувањето како дел од татковската власт-patria potestas
Во рамките на римското семејство постоела можност да се посвојат луѓе под
татковската власт. Постоеле две различни процедури за тоа, во зависност од тоа дали
лицето што треба да се посвои во тоа време било под власт или независно. Ако
посвоеникот бил под татковска власт, било потребно да помине процедура за
еманципација. Ова е разбирливо од причина што еманципацијата овозможувала
исклучување од претходната власт. Дури тогаш посвојувачот можел да го прогласи
посвоениот како негов. Ова се случувало во небранета судска постапка, со пресуда во
која
се поставувало новата татковска власт.
Доколку пак, посвоеникот бил слободен, посвојувањето (arogatio било техничкиот
термин во овој случај) се однесувало на целокупниот имот како и сите подредени на
посвоеникот (во суштина тоа претставувало преземање на едно семејство од страна на
друго). Ова било дозволено исклучиво по претходна дозвола од понтифите, и само ако
на
новонастанатите pater familias им било потребен наследник, којшто не можат самите да
си
го обезбедат, (барање кое било интерпретирано дека новиот pater familias е на возраст
од
шеесет или повеќе години, или е без можност да се репродуцира). Ова објаснува зошто
некој би се согласил на вакво нешто: напредокот на родот била привлечноста.
Посвојувањето, како и еманципацијата, требало да претставува еден вид кореткив за
pater
familias преку кој можло да се планира иднината на нивните семејства и имот. На тој
начин додека еманципацијата била механизам да се намалат членовите под татковска
власт, посвојувањето бил начин за нивно зголемување (Gardner 1998 114 – 208).
Во секој случај, целта на посвојувањето била да се создаде нова татковска властpatria
potestas. Заради оваа причина жените не можеле да посвојуваат.
БРАЧНО ПРАВО-КАКО ДЕЛ ОД СЕМЕЈНОТО ПРАВО
Бракот во класичниот Рим бил повеќе световна отколку религиозна работа. Неговите
главни законски ефекти се тоа што децата родени во него биле легитимни, Римски
граѓани
како и субјекти на татковската власт на нивниот татко, во тој контекст се дискутирало
во
институтите на Гај (Inst. 1.55 – 6). Од анализата на преданијата за римското општество
може да се заклучи дека е мал бројот на оние римски институции кои во својата основа
се
разликуваат од својот модерен пандам во толкава мера како што е случај со бракот. Од
правна гледна точка во модерните општества и нивните правни системи соодветно,
бракот
е статус чие што креирање и укинување се регулира со закон. Во склад со соодветните
закони од ваквиот статус не само што произлегуваат правата и обврските за
партнерите,
туку има и своја рефлексија врз останатиот свет. Римскиот брак, од друга страна, во
голема мера бил социјален факт, врз чиешто креирање и укинување, законот имал
многу
мало влијание, и којшто немал речиси никаков ефект врз правната состојба на
партнерите.
Бракот е една од најстарите установи што поминала низ најразлични фази во
развитокот, но секогаш служела за регулирање на половите односи помеѓу мажите и
жените и за проектирање на потомството. Денес ваквата инсититуција во современиот
свет добива поинакви димензии (стапување во брак на лица од ист пол) кои делумно се
оправдуваат и се поддржуваат, а делумно не.
Традицијата којашто бракот онака како што е признаен во поголем дел на правни
системи, вклучително и во нашето право потекнува од порциите? на римското
општество.
Сенатот, конзорциумот и патријахалното семејство под власта на pater familias
представувале широки заедници, што во својот состав имале голем број мажи способни
за
женење и голем број девојки способни за мажење. Бидејќи овие заедници биле
егзогамни,
на мажите им било допуштено да се женат само со девојки родени надвор од рамките
на
заедницата, а на девојките да се мажат за мажи од други такви заедници. Оттука,
бракот
или matrimоnium, е соединување на маж и жена, под кое се подразбира заеднички
живот.
Зборот matrimonium – вообичаениот збор за брак е делумно изведен од зборот mater
(мајка). Нагласувањето на мајчинството укажува дека римјаните гледале на бракот
како на
институција за создавање на законски деца. Покрај тоа, бракот во римското право не
бил
света тајна (средновековно канонско поимање), туку чисто општествен факт со
одредени
законски последици.
Иако постоеле периоди, како, на пример, подоцнежниот период на Републиката, за
кои доказите укажуваат на одредена морална распуштеност и лежерен пристап кон
личните односи, сепак, во големиот дел од римската империја бракот се сметал за
Заедница со значајни последици. Тоа бил примарниoт начин на кој можело да се дојде
до
вклучување во potestas. Сериозноста со која бил третиран бракот се одразува во
изобилството на правила со кои се утврдуваат разни забрани и пречки. Овие правила
наведуваат дека Римјаните имале високо развиено чувство за тоа што е посакуван и
законски брак.
Стапувањето во брак било условено со исполнување на одредени услови. Основниот
услов бракот да може да биде остварен е содржан во Дигестите во 23 глава во која се
вели:
nuptiae sunt conjuctio maris et feminae et consortium omnis vitae, divini et humani juris
communication -бракот е врска меѓу маж и жена, заедница на нивниот живот поврзана
со
меѓусобно делење на сето она што е предвидено со божјото и човечкото право. На
склучувањето на бракот, по правило, му предходела свршувачка или заемно давање и
примање, ветување дека ќе биде склучен брак.
Свршувачка-sponsalia
Свршувачките биле вообичаени во римското општество во сите периоди, особено
помеѓу побогатите класи. Церемонијата за свршувачката честопати ја воделе
соодветните
татковци. Присуството на среќната двојка не било неопходно. Церемонијата за
свршувачката била свечена работа, особено во почетниот период, која вклучувала
размена на ветувања за брак од страна на татковците во име на нивните деца.
Свеченоста не била задолжителна. За сенаторите се вели дека понекогаш давале
збор за свршување на нивните деца во текот на вечерна веселба. Во раниот Рим pater
familias можел да инсистира да го сврши своето дете за кого сака, но во подоцнежниот
период на Републиката била потребна согласност од страните.
На која возраст можеле да бидат свршени децата? – Постојат не конзистентни
податоци околу старосната граница како услов за свршување на страните.
Така, до свршувачката може да дојде на многу рана возраст, под услов она што може
да се прави да го разберат и двете страни, се додека не се под седум годишна возраст.
Свршувањето мали деца едно за друго не било карактеристично за римското
општество.
Покрај нејзиното општествено и законско значење, свршувачката никогаш не било
формално барање за валиден брак. Меѓутоа, таа служела како значаен доказ за aftectio
manitalis намера да се стапи во брак, што представувало суштински составен дел на
фактот.
Услови за склучување на брак
Склучувањето на брак во римското општество имало четири услови. Единствено
кумулативното постоење на сите четири услови доведувало до настанување на римски
правовалиден брак (matrimonium justum, justiae nuptiae). Значењето на институцијата
римски правовалиден брак се состоело во правните последици што ги предизвикувала
оваа заедница на маж и жена, што не било случај со останатите видови на заедници
меѓу
маж и жена. Во случаите кога меѓу маж и жена постоеле трајна заедница, а не бил
исполнет некој од наведените услови нужни за постоење на бракот, во римското право
можеме да зборуваме за concubinatus или природен брак што не произведува правни
последици врзани за установата брак или за contubernium како брачна заедница меѓу
робови која се ценела само како фактички однос. Во посткласичниот период сепак оваа
заедница добила индиректно признание преку забраната на продавање на робови кои
живееле во contubernium и нивните деца на различни страни и на различни господари.
Во
натамошниот текст ќе ги објасниме накратко четирите услови за настанување на
римски
правовалиден брак.
Прв услов бил лицата кои стапувале во брак да бидат лица во пубертет. Овој услов
се сметал за исполнет откако лицата ќе достигнат одредена возраст - дванаесет години
за
девојчињата и четиринаесет во случаите на момчињата.
Вториот услов бил поседување правна способност за склучување на римски
правовалиден брак. Во прво време римски правовалиден брак можеле да склучат само
лицата на кои им бил признат (jus conubii). Јus conubii имале само римските граѓани и
старите латини. Тоа право, до донесувањето на lex canulela, им било ограничено на
плебејците. Подоцна ова право им било прзнато и на либертините и на припадниците
на
населението врзано за одредено занимање, како и на лицата прогласени за еретици и
апостати. Со оглед на тоа ограничување, припадниците на тие групи население можеле
да
склучуваат брак само меѓу себе, но не и со припадници на другите општествени
слоеви.
Третиот услов би постоење на affectio maritalis, односно волја за заедничко живеење.
Морало да постои согласност помеѓу страните во бракот, и секоја страна која сé уште
била
под татковска власт требало да има согласност од нејзиниот pater familias. Потребата
од
ваквата согласност била делумно ублажена, за на тој начин да не биде попречуван
бракот.
Во секој случај, демографските истражувања укажуваат на тоа дека, при стапување во
брак, жените биле обично во нивните доцни тинејџерски години и веројатно половина
од
нив до тогаш би биле слободни од татковска власт, додека само четвртина од мажите,
кои
обично се женеле во доцните дваесетти и раните триесетти, во времето кога се женат,
би
биле под татковска власт (Saller 1994: 24 – 41; Teggiari 1991: 398 – 403). Од сето ова
произлегува дека мажот и жената мора да имаат намера да живеат во брак (affectio
materialis). Како што истакнавме погоре кога зборувавме за свршувачката, а и во склад
со
согласноста од pater familias во прво време-предкласичниот период намерата не
морало да
биде изразена помеѓу сопружниците туку само од страна на шефовите, иако подоцна
во
класичното право тоа морало да биде случај и за сопружниците.
Последниот услов бил бракот да биде склучен преку една од трите форми за
склучување на „римски брак“: conffаrеatio, coemptio и usus. Најстар начин или најстара
форма за склучување на бракот по спогодба била coemptio или купување на жената во
форма per aes et librum. Кај оваа форма, што најверојатно настанала во периодот кога
жената навистина била купувана, каде pater familias на невестата во присуство на
libipens
и пет сведоци со исполнување на низа формалности му ја давал невестата на шефот на
семејството на младоженецот или на младоженецот лично. По овие формалности се
сметало дека е склучен правовалиден римски брак.
Втората со закон предвидена форма на склучување на бракот била т.н confаrеatio.
Тоа била најсвечена форма што ја употребувале патрициските слоеви од римското
општество. Сите оние кои присуствувале биле должни да му принесат жртва на
Јупитер и
да ја придружуваат невестата при одењето во куќата на младоженецот.
Најчеста и наједноставна форма за склучување римски брак била usus (засновање
заеднички живот). Usus како форма за склучување брак настанал во сиромашните
плебејски кругови и се состоел во просто преселување на жената во домот на
младоженецот. Имено, се сметало дека жената мажена во форма на usus ќе влезе под
manus на мажот или на шефот на неговото семејство дури по една година, и тоа
доколку
сето тоа време го помине во куќата на мажот. За да не се случи тоа, жените што сакале
да
си останат слободни, пред истекот на пропишаниот рок поминувале три дена надвор од
куќата на мажот. Во тој случај тие не влегувале под manus на мажот, ниту пак под
manus
на шефот на неговото семејство, туку и натаму останувале sui juris, доколку пред
склучувањето на бракот имале таква положба, односно останувале под patria potestas на
шефот на своето поранешно семејство, доколку биле alieni juris.
Бракот склучен во форма на usus со користење на usurpatio trinoktii преовладувал и
во посткласичното право, иако веќе тогаш се пројавил стремежот за правовалидно
склучување брак да се бара и благослов од црквата.
Врски помеѓу маж и жена слични на брак
Stuprum. Сексуалната врска надвор од бракот – меѓу слободни луѓе се нарекувала
stuprum. Терминот ги вклучувал односите меѓу лица што не биле во брак и
прељубничките соединувања. Во републиката се појавувале повремени судења (но без
регуларна постапка) во кои се наведувал stuprum, обично против прељубници.
Осудата
најчесто вклучувала егзил или парични казни. Меѓутоа, постоеле и случаи, кога
таткото ја
убивал својата ќерка поради stuprum. За нејзиното ,,лошо однесување” се сметало дека
ги
урива шансите за достоен брак. Детето што било родено од stuprum се сметало за
незаконско (вонбрачно).
Конкубинат – Бракот, од неформална и тајна врска се разликувал по постоење намера
не само да се влезе во трајна заедница, туку на истата да и се доделат социјални и
правни
карактеристики на брак. Во Републиката веќе постоела вид заедница во која била
застапена првата намера, но не и втората. На пример мажот можел да влезе во
постојана
заедница со жена, ослободена робинка, без социјално и правно да ја признае како
сопруга.
Таквата заедница немала правни пследици, карактеристична за бракот, но била
прифатена како социјален факт и се нарекува конкубинат.(Моргансткиот брак подоцна
бил практикуван за иста цел и во поограничената заедница на германските семејства на
принцеви, но сепак имал и правни последици). Конкубинатот во раната Империја имал
поостар облик во кој законски се забранувал брак меѓу лица кои имаат голема разлика
во
нивното ниво во општеството (членови на сенатските семејства со ослободеници како
и
слободно родените граѓани со жени со лоша репутација). Единствената постојана
заедница која во вакви услови е можна меѓу ваквите лица е конкубинатот, социјално
прифатен, и по сите критериуми легален, но сепак непризнаен со Закон
Contubernium – претставувала заедница помеѓу роб и робинка која била правно не
релевантна..
Забранети бракови (брачни пречки)
Страните во граѓански брак неопходно било да немаат забрани и пречки, воведени
со закон во обид да се спречат непожелни бракови. Според прописите на римското
право,
за да дојде до склучување на бракот, било потребно кај идните брачни другари да не
постојат некои околности чиешто постоење би предизвикало поништување на бракот -
ништовност на брачната врска.
Околностите што не смееле да се остварат при склучувањето на определен брак биле
наречени брачни пречки. Езотеричната природа на некои од овие правила дава
интересен
увид во Римското општество. Како општо правило, бракот кој ги прекршувал овиe
правила бил неважечки, а честопати казнив, на пример преку infamiа.
Како такви од пишувањата и преданијата постоеле неколку пречки за брак:
а) Статус и занимање – Според Законот на 12 таблици, бракот меѓу патрициј и
плебеец бил забранет – правило укинато во рок од неколку години од неговото
пропишување. Брак помеѓу роден слободен и ослободен во почетокот не бил можен,
иако
оваа забрана престанала да се употребува во текот на Републиката. Август ги дозволил
таквите бракови со исклучок на членовите на сeнаторскиот ред. Бракот помеѓу патрон
и
ослободена жена не бил забранет (во подоцежното право), но можел да доведе до
општествено негодување.
Според тоа, врската меѓу нив била конкубинат, а не брак. Се сметало дека брак меѓу
покровителка и нејзин ослободен е многу лоша комбинација. Таквите бракови биле
забранети во доцниот класичен период, со исклучок на следниов случај: Ако
покровителката е толку деградирана што барем бракот со нејзиниот ослободен е чесен
тој
не треба да биде забранет од судијата што го истражувал случајот.
Во обид да се зацврсти воената дисциплина им било забрането на војниците да се
женат додека биле во воена служба. Бракот на војникот се сметал за завршен доколку
тој
заминел во војска како женет човек, при што децата родени во тој брак станувале
незаконски. Оваа забрана била тргната од Септимиј Север во 197 година во обид да се
задржи подршката од војската.
б) Религиски фактори – Девиците на Веста очигледно не можеле да се мажат,
бидејќи ако ја изгубеле својата девственост тие биле подложени на смртна казна.
Меѓутоа,
откако ќе се повлечеле од оваа служба тие можеле да се мажат. Преобратувањето на
Рим
во христијанство довело до многубројни рестрикции врз верска основа – оние што
станувале монаси или свештеници не можеле да стапат во брак, бракот помеѓу
христијанин и евреин бил забранет.
в) Морална основа- забрана сенаторскиот ред да стапува во брак со вариетет на луѓе
кои биле вклучени во активности што се сметале за морално сомнителни како на
пр.проститутки, подведувачи, актери и слично.
г) Крвно сродство - Бракот бил забранет помеѓу лица што биле во крвна врска.
Крвното сродство во права линија неограничено и во странична линија до четврти
степен
претставувало брачна пречка. Не е јасно колку строго се применувале правилата за
крвно
сродство низ Империјата, поаѓајќи од тоа дека Клавдиј ги изменил правилата за да ја
земе
за жена својата внука Агрипина,тој дозволил маж да ја земе за жена ќерката на својот
брат, но не и ќерката на својата сестра.
Одлуката на Клавдиј била укината во 342 година, со што прекршителот ќе биде
подложен на смртна казна.
д) Тезбина (сватовство)- не можело да се стапи во брак со предок или со потомок
на свој поранешен сопружник : маж не можел да стапи во брак со својата тетка, ниту,
пак
можел да стапи во брак со поранешен сопружник на некој свој предок или потомок,
како
на пример поранешна помајка или поранешна поќерка. Бракот со золва, снаа, зет за
сестра
бил можен се до преобратувањето на Рим во христијанство.
ѓ) Посвојување – кога децата биле посвоени тие за сите законски цели станувале
членови на семејството на посвоителите.Оттука, не можел да постои брак помеѓу
посвоеното дете и родителот кој го посвоил, дури и ако детето подцна се
еманципирало.
Од голема важност е да се потенцира дека дадено лице не можело да биде страна во
два брака истовремено – Римјаните го сметале бракот за моногамна заедница, поаѓајќи
од
тоа дека бигамијата доведува до infamia. Вдовицата не можела да се мажи во рок од
десет
месеци, по смртта на незиниот сопруг. Старателот не можел да стапи во брак со своите
штитеници, ниту, пак синот на старателот. Во таков случај можело да дојде во
конфликт
на интереси доколку правилото било поинакво, како и во случај високорангиран
службеник во провинциска управа се обидел да стапи во брак со жена од провинција –
бракот бил неважечки.
Односот помеѓу бракот и сопственоста, миразот и брачни подароци
Впечатлива разлика помеѓу модерните и Римските очекувања било тоа што во
Римското право бракот немал влијание на имотот. Строгиот режим на поделба на
имотот
помеѓу брачните другари бил сочуван. Исто како што мажот и жената, ако биле сé
уште
зависни, останувале под власта на нивните patresfamilias, така и, во зависност од тоа
дали
сопружниците биле зависни или независни, бракот немал никаков ефект на
сопственоста
на имотот на двете семејства. Законодавството, односно законот Lex Cincia од 204 год.
п.н.е., оставил празнина кога се работи за подароците помеѓу сопружниците. Намерата
со
ова не била да се обесхрабруваат роденденските или подароците за годишнина или
слично, туку да се избегнат големите капитални договори кои се направени од страна
на
едно семејство кон друго. Правниците потрошиле многу труд за да ги истражат
придобивките од оваа забрана (D. 24.1). Единствен исклучок од ова правило кое
гласело
дека никаков имот не смее да премине од едно семејство во друго при склучување на
бракот, бил миразот (dos; Treggiari 1991: 323 – 64). Ова бил имот обезбеден од страната
на
жената, на пример од нејзиниот pater familias, или роднини и пријатели.
Последното, е најверојатно предизвикано од фактот што општествена должност,
претставувала обврската на поблиските роднини да обезбедат мираз-dos (Julian, D.
12.6.32.2). Тоа пак го наметнува прашањето за тоа кој всушност го поседувал миразот?
Општ став во почетното право било тоа дека мажот станувал апсолутен сопственик
на миразот. Тој можел да прави што сака со него и не морал да го врати (целиот или
дел
од миразот) по прекинувањето на бракот. Така, за дарувачот станало практика да
инсистира на формално ветување дека ќе го врати миразот кога ќе биде прекинат
бракот,
или да направи распределба на миразот според договор. Таквиот мираз бил познат како
dos receptitia (мираз што не може да биде вратен), а ветувањето на мажот се
спроведувало
во сила преку Actio ex stipulatu, еден од стандардните договорни правни лекови. Од
оваа
практика произлегол концептот дека сопругот нема право на капиталот, туку има право
на
плодовите (т.е.профитот,приходите) од миразот. Со текот на времето преторите вовеле
Actio rei uxoriae (постапка за имотот на жената) во обид да се заштитат жените особено
во
поглед на миразот што не бил проценуван или повратлив. Мошне е веројатно дека
воведувањето на овој правен лек бил одговор на ноторниот развод од околу 230
годинин
пр.н.е. кога Спуриј Руга се развел од својата жена поради тоа што таа наводно била
стерилна .
Според постапката, разведената жена можела да врати сé што судијата сметал дека е
правичен удел од миразот, што подложело на тоа мажот да направи основани
одземања.
Постапката била проширена на случаи кога мажот умирал пред жената. Ефектот од
ваквиот развој на настаните бил во тоа што до крајот на Републиката позицијата на
мажот
во многу погледи не била ништо повеќе од привремено управување. Поаѓајки од
следнава
констатација, почнало да се смета дека мажот е должен да се грижи за миразот. Тоа
претставувало субјективен стандард за грижа – Како се однесувал тој маж во
минатото?
,,Работливоста “ што се очекувала од мажот можеби била поинаква во раниот класичен
период, кога бараната должност за грижа била, најверојатно, онаа на bonus pater
familias
(разумна глава на домаќинството) – обично ова бил повисок стандарт за грижа (но не
секогаш), а и објективен.
Иако миразот бил поседуван од страна на мажот во текот на бракот постоеле повеќе
видови на забрани за неговото слободно користење од страна на мажот. Првата од
ваквите
забрани, која е исто така интересна како илустрација за видот на имотот кој влегувал
во
рамките на миразот, бил статутот на Август, lex lilia de fundo totali. Тој предвидувал
дека
сопругот може да продава земја во Италија, кој припаѓал во миразот, без претходна
согласност од сопругата (Gaius, inst. 2.63). Дигестите ни даваат многу детали во врска
со
правилата на миразите. Главната поента, како и да е, е тоа дека правилата кои биле
поставени во законот, биле само резервни, тие се применувале само во случаи на
отсуство
на взаемен договор од страна на страните.
Големината на миразот, според правниците, ја одразувало општествената положба и
богатството на мажот и жената (Celsius, D. 23.3.60; Papinian, D. 23.369.4). Но сосема е
јасно дека преговорите во врска со големината на миразот, како и условите под кои тој
се
враќал на семејствата, го одразувало статусот на семејствата кои се поврзувале со
бракот.
На пример, една од можностите била тоа дека миразот можел да биде вреднуван во
склоп
на бракот, и дека сопругот, на крајот ќе има обврска да ја врати таа вредност. Според
прописите на класичното право мажот, односно неговиот pater familias можеле да го
користат миразното добро (libera administratio) за подмирување на потребите за
брачната
заедница ad onera matrimonii sustineda. Ulpian укажувал дека, доколку станувало збор
за
предмети кои можат да се износат или искинат, таквиот договор се сметал за
неповолен
дел од договорот за сопругот (D. 23.3.10 pr.). Како и да е, често пати заради
социјалната
положба тој можеби и немал поинаков избор, туку ќе морал да се согласи на таков
договор.
Вредноста на миразот не можела да се генерализира. Неговата вредност требало да
биде толкава за да даде придонес околу издршката на сопругата, нејзините деца, како и
нејзините робови во брачниот дом (Saller 1994: 204 – 24). Цицеровите потешкотии за
собирањето на потребните средства за мираз (кои биле одлично документирани
(Alfenus,
D. 23.4.19; Cic., Att. 11.2.2; 11.23.3; 11.25.3) укажуваат на тоа дека миразот понекогаш
бил
плаќан во рати. Тоа пак, го појаснува фактот дека миразот всушност претставувал
значаен
капитал. Понатамошен показател, дека миразот бил значаен дел, но не и единствен
имот
на кој ќерката имала право, бил фактот дека доколку ќерката поднесе барање за
преостанатиот имот на нејзиниот татко, сумата што веќе ја имала (индиректно)
добиена
како мираз, била земана во предвид.
Ако ова е вистина, тогаш треба да се има во предвид дека Римските мирази биле
релативно скромни, можеби затоа што бракот не морал да значи и стабилна врска, па
затоа
и нема смисла да се ставаат значителни количини на имот во игра. Тоа пак нé води до
прашањето за прекинот на бракот и разводот.
Престан на бракот
Matrimonium justum, како трајна врска меѓу маж и жена, заснована врз правно
релевантни факти, можела да престане само под дејство на нови правни факти –
природни
настани и човечки дејствија.
а)Престан на бракот поради смрт и поради captis deminutio.
Природната смрт на мажот, жената или обата брачни другари доведувала до престан
на бракот, како што предизвикувала и општа загуба на правната способност. По смртта
на
едниот брачен другар отпаѓала брачната пречка – постоење брачна врска. Во тој случај
мажите можеле веднаш да стапат во нов брак, додека за жените бил определен tempus
lugendi.
б) Престан на бракот со repudium и со divortium.
Римското сфаќање на поимот за брак било такво што се сметало дека тоа е
континуиран договор во кој се влегува со согласност, последицата од тоа била што
кога
согласноста ќе ја однемало ќе завршел и бракот. Договорите со други ефекти се
сметале за
неважечки (C. 8.38.2 AD 223). Иако во почетокот, pater familias на мажот или жената
можел да го иницира нивниот развод, од почетокот на вториот век од новата ера,
неговата
моќ да го раскине бракот била евидентно ограничена (Ulpian, D. 43.40.1.5). Во старото
право само на мажот му бил допуштен repudium или раскин на бракот.
Раскинот бил допуштен поради неверство, пијанство, неплодност, пометнување и
поради секоја причина што го наведувала мажот да ја прекине постојаната брачна
заедница. Формата на раскинување на бракот била корелативна на формата за негово
склучување: брак склучен во форма на conffereatio можел да биде раскинат во форма
на
diffareatio; брак склучен во форма на coemptio можел да биде раскинат во форма на
remancipatio, а брак склучен во форма на usus бил разрешуван со прекин на брачната
заедница по волја на мажот.
Во посткласичното право, поради промените во моралните сфаќања условени од
христијанството, императорите донесувале ригорозни прописи за бракоразвод. Во ова
време постоеле два основни вида бракоразвод: divortium cum damno и divortium sine
damno, односно развод што го следеле лоши последици и развод без такви последици.
Моралистите најверојатно претеруваат во тврдењата колку чести биле разводите.
Вистинските факти е тешко да се утврдат (Treggiari 1991: 435 – 82). Но исто така ова
може
да значи и дека разводот во класичниот период бил доста чест. Едностраното отфрлање
на
бракот било доволно за истиот да се заврши, се покажало дека доволни биле зборовите
како „Задржи си ги твоите нешта за себе“ или „Грижи се за твоите работи“ (Gaius, D.
24.2.2.1). Во времето на Август, била воведена потребата од седум сведоци за развод.
Основата за ова била првенствено за да се потврди дека децата се легитимни, дали
некој
од брачните другари извршил прељуба или неверство, кон што Август воспоставил
строги
казни, и дали основните правила на Август за казнување (за оние кои нема да се
премажат
доволно брзо) биле применливи.
Исто така и Римјаните не наведувале некои правила како основа за развод, пишаните
извори укажуваат на тоа дека обично тоа би било материјална причина за развод
(Treggiari
1991 : 461 – 5). Ефектот на миразот би можел да ја намали привлечноста на разводот од
вашиот брачен другар без било каква причина. Дополнително, причини што ѝ давале
право на невината страна да бара развод без штетни последици биле: неверство, тешко
кривично дело, посегање врз животот, подведување, неморален живот и слично.
ТУТОРСТВО И СТАРАТЕЛСТВО
Туторство
Важноста на туторството и старателството како институти во римското право и
нивното поврзување со семејното право според научните истражувања е поврзано со
смртноста на pater familias. Имено, како последица од очекувањето за животот и
стапката
на смртност, како што погоре заклучивме смртноста на pater familias била голема.
Според
преданијата тоа очигледно влијаело на фактот, бројот на деца кои сé уште не биле
полнолетни (на возраст од 12 години за девојчиња и 14 години за момчиња), а веќе
биле
независни лица sui iuris, да биде исклучително голем. (Saller 1994: 181 – 203). Законот
барал од нив да имаат тутори сé додека не станат полнолетни. Оттука, најверојатно
оригиналната намера за инсистирањето на тутори имало повеќе врска со
благосостојбата
на имотот кој останувал, отколку со благосостојбата на децата.
Туторството и старателството генерално се правни установи кои во модерните
правни системи, па и во римското право во најголема мерка се поврзани со деловната
способност на лицата. Со оглед на тоа што истите се поврзани со припадноста на
семејствата – (благосостојбата на децата како основа заради и која биле дизајнирани
како
институти) и личните права во овој дел ќе стане збор и за туторството и
старателството.
Тутори за малолетните лица
Est autem tutella, ut Servius difinvit, jus ac potestas in captite libero ad tuendum eum, qui
propter aetatem se defendere nequit, jure civili data ac permissa – означувало дека
туторството
претставувало установа со која се надоместувал недостатокот на деловната способност
кај
цели категории лица коишто, поради малолетност или пол, не биле во состојба
самостојно
да настапуваат во правниот сообраќај. Оттука во склад со значењето на семејството во
доменот на римската држава било многу значајно во таков случај малолетникот да има
тутор. Туторството на тој начин било осигурување дека имотот нема да биде разделен
или
потрошен, затоа што детето било измамено. Не било случајно тоа што за тутор било
поставувано лицето што е најблизок роднина по машка линија, во случајот кога pater
familias немал назначено некој во неговиот тестамент. Додека пак во крајна нужда,
доколку било потребно, туторот ќе бил назначен од страна на преторот ( Lex Atilia,
пред
186 год. п.н.е.).
Регулирањето на институтутот туторство ќе го обработиме преку следните прашња:
- Прво, на кои начини се заснова туторството?
- Второ, кои биле причините за да биде одбиена туторската должност?
- Трето, кои биле овластувања на туторот?
- Четврто, во кои случаи туторот може да биде повикан на одговорност? и
- Петто, кога престанува туторството?
Начини на засновање на туторство
Туторствто можело да се заснова на три начини. Прво, со одредба на последната
волја на шефот на семејството (tutella testamentaria). Второ, по сила на законот (tutella
legitima) и трето,со одлука на надлежен државен орган (tutella dativa).
Секој pater famillias можел во тестаментот како своја последна волја да им одреди
тутор на сите малолетни лица кои по неговата смрт ќе станат лица sui juris. Таа волја
била
полноважна само ако им одговарала на формалностите пропишани за полноважност на
тестаментот. Кога pater famillias не назначил тутор на своите малолетни деца по пат на
тестамент било воспоставувано право на туторство, по сила на закон (tutella legitima)
Должност на тутор вршеле агнатските сродници. Кога агнатското сродство било
потиснато од когнатското најпрво биле укинати агнатските туторства врз жените и
туторството било доверувано на мајката и на другите когнати. Така бил отстранет
принципот дека тутори можеле да бидат само мажите, како и право за единствени
права
на агнатите.
Ако пак туторот не бил определен ниту по пат на тестамент, ниту по пат на закон,
надлежните државни органи одбирале лице коешто ќе ја превземе оваа должност
(оficum,
munus). Преторите и плебејските трибуни (leh atinia) биле државните органи надлежни
да
именуваат тутори. Во провинциите, пак тоа го правеле управниците во оодветната
провинција.
Причините за одбивање или немање можност за вршење на туторството
Како јавна должност во еволуцијата на римската правна регулатива е евидентен
константен напредок во поставувањето на правни лекови, кои се одразувале на
зголемување на грижата за зачувување на користа на детето наспроти користа на
туторот.
Не сите тутори (освен оние назначени од страна на paterfamilia во тестаментот) на
почетекот пружеле сигурност за добро управување со имотот на детето. Во случај на
измама се активирало actio de rationibus distrahendis-правно дејствие, кое покренувало
одговорност за превземаните дејствија со имотот на детето. Оттука во случај на
проневера
од страна на туторот, тутор можел да биде обвинет. Многу посериозна закана
претставувал actio tutelae, кој датира од времето на доцната република, овде туторот
бил
одговорен како за сторена измама, така и за покажана особена негрижа, а во доцниот
класичен период исто така туторот евидентно би можел да биде одговорен за било
каков
неодговорен и негрижен чин во управувањето со имотот на детето (Papinian, D.
26.7.39.3,7, 13-14; Kaser 1971: 365-6).
Иако туторството било јавна служба и сите лица што на правилен начин биле
повикани да ја вршат туторската должност требало и да ја прифатат. По исклучок
некои
лица не биле овластени да ја прифатат, а некои можеле и да ја одбијат оваа должност
Лицата кои можеле да одбегнат туторство биле нарекувани excusationes voluntarie.
Право да одбегнат ваква должност имале сиромасите, старите и болните лица,
припадници на некои корпорации (ковачи, пекари) како и лица со слободни професии
(филозофи, лекари и др). Постоело и законско туторство на патроните врз
ослободениците
и нивното потомство, како и tutella iduciaria која се јавувала при еманципација на
малолетниците. Недораснатите биле неспособни за вршење туторска дејност и тоа како
причина било воведено во посткласичното право. Недораснатите лица можеле да
одбијат
туторство или пак, ако го прифатат должноста во нивно име ја вршел посебен curator
или
нивниот тутор. Правниците пишувале книги кои биле целосно посветени на
соодветните
изговори за избегнување на туторството, како што е водењето на висока јавна
функција,
хронична болест, некомпетентност, или имањето на три деца (овде се сметале и оние
кои
биле убивани во војна). Поентата е дека правото на изговор било разработено во
детали
(види D.27.1). Одговорноста да се биде тутор, била очигледно неатрактивна. Одовде
може
да се заклучи зошто потенцијалните тутори се служеле со секакви оправдувања за да
не
станат тутори, и ако тоа било можно да го избегнат назначувањето како тутор, доколку
тоа
било предвидено со тестаментот на pater familias.
Спротивно
на лицата excusationes voluntarie биле excusationes ne
неспособните лица.

Како тутори не можеле да бидат неспособните лица. Како неспособни лица биле
оние кои било според професијата, било според правната положба, не можеле
правилно да
го вршат туторството. Такви биле робовите, глувите, немите, војниците, недораснатите
и
жените. Во такви случаи државните органи одредувале тутори по службена должност
(ex
officio). Овие причини за немање можност да се биде тутор биле наречени excusationes
necessarie.
Туторот бил одговорен за управување со имотот на детето: инвестирање на имотот,
покренување на одредени законски постапки, и така натаму. Ова било сериозна работа,
должностите на туторот можеле да бидат огромни. Како таков, од него би се
очекувало,
соодветни и сигурни инвестиции, накратко, земјиште. Можело да поседува и пари или
депозит, но во основа, само доколку целта била да насоберат доволно пари за со нив да
се
купи земјиште, пропушањето за искористување на соодветна можност за купување на
земјиште, значело дека туторот би бил одговорен за каматата на сумата која што не ја
инвестирал (Ulpian, D. 26.7.5. и 7.3). Поентата на оваа можност за интерес, не била да
се
зголеми профитот на детето, туку да се зголеми сигурноста со тоа што неговите или
нејзините средства биле инвестирани.
Овластувања и должности на туторот
Туторот не смеел да го остави штитеникот или пупилла без заштита. Правилата на
вршење на туторството биле спрема возраста на штитеникот.
Во согласност со должностите на управување, во случај кога детето било постаро,
туторот бил одговорен да го овласти за превземање на одредени дејствија.
Овластувањето
не се однесувало на помладите деца, бидејки тоа било можно само доколку детето било
свесно во што е вмешано. Детето можело без овластувања да ги извршува оние
дејствија
кои му носат корист нему, но не и оние дејствија кои би можеле да му наштетат, значи
тоа
можело да се стекне со имот или корист по договор, но не постоеле никакви
обврзувачки
одредби спрема него. Во такви околности, секако, никој не би сакал да се договара со
дете.
Оваа неурамнотеженост била исправена со можноста Преторот да спречи договарање
на
договор со дете, без тоа претходно да биде подготвено за да го исполни својот дел од
договорот. Како и да е, решението за ваквата неурамнотеженост било инсталирано во
авторизацијата, значи трансакција одобрена од страна на туторот, можела да биде
извршена над детето.
Децата до седум години биле наполно деловно неспособни (infanes). За нивното
одгледување се грижела мајката. Овде туторот не учествувал во гледањето. Негова
задача
била да ги плаќа трошоците на издршката од имотот на штитеникот. До седум години
туторот управувал сам со целокупниот имот на штитеникот. Неговите овластувања
биле
libera administratio. Тој бил должен е рационално да го користи имотот, слободните
парични средства да ги вложува во земјишта или да ги дава на заем, но не смеел да ги
отуѓува земјата и сите повредни предмети без да добие одобрение од надлежен
државен
орган. Овие правила важеле за тутори на лица до седум години. Туторот морал да се
придржува и на посебни правила пропишани за заштита на интересите на
штитеникот.
Кога штитеникот бил над седум години, (inpuber infantia major) туторот исто ги
штител интересите на штитеникот и без негово присуство склучувал правни работи но
и
лицата infantia majores имале ограничени деловни способности и можеле да превземаат
одредени акти за зголемување или намалување на нивниот имот. И овие акти биле
полноважни дури и без согласност на туторот, ако биле акти за зголемување на имотот,
а
ако биле акти за задолжување и туторот морал да даде своја согласност. Тие заемно
делувале при примање или одбивање на наследство mancipatio, in jure, и слични
работи.
Туторот имал обврска да положи залог за да го зачува имотот на штитеникот. Овој
залог го положувале сите тутори кои не биле поставени со тестамент или од државен
орган. Во посткласичното право се ставала привилегирана генерална хипотека врз
имотот на туторот за да би можело да се заштитат интересите на штитеникот.
Повикување на одговорност на туторот
Постоеле два правни механизма за заштита на штитениците од несовесните тутори.
Прво, action suspecti tutoris, тужба која можело да ја поднесе лице што забележало
злоупотреба од страна на туторот. По оваа тужба доаѓало до разрешување на туторот и
до infamia на поранешниот тутор.
-Вториот механизам бил action de rationibus distrahendis-тужба којашто ја
поднесувал поранешниот штитеник ако сметките со неговиот имот не биле расчистени.
Пресудата овде била in duplum.
Престанок на туторство
Туторството можело да престане во следните случаи:
-со смрт на штитеникот
-кога ќе претрпел capitis deminutio
-со полнолетство на штитеникот
-со смрт на туторот
-откажување од туторство
-кога туторот е неспособен или сомнителен.
Во сите овие случаи се назначувало нов тутор.
За разлика од момчињата кои со полнолетството биле ослободувани од туторство,
девојчињата и покрај полнолетството најчесто ја задржувале обврската за тутор.
Тутори за жените
Жена на било која возраст морала да има тутор. Кога девојчето ќе наполнело 12
години, престанувало да има тутор од посериозен вид, и се стекнувало со тутор
чијашто
улога била окарактеризирана како помека. Туторот на жената немал потреба да
управува
со ништо. Тоа значи дека неговите функции биле ограничени само на овластувањето.
Дури и таа фунцкија била релативно ограничена, бидејќи жената можела неформално
да
префрли имот (иако не формално), како и да даде важечка потврда или признаница.
Сепак,
таа не можела да направи тестамент, да ослободи робови, или да прави други
формални
правни дела.
Овластувањето во овој контекс било повеќе или помалку формалност. Во повеќето
случаи жената можела да го принуди нејзиниот тутор да го даде своето овластување,
или
пак било можно, ако туторот е далеку, без разлика за колкав период, да го смени
туторот.
Ова е објаснето во „Институтите на Гај“, во кои тој зборува за тоа дека овластувањето
или
авторизацијата, во случајот со жените повеќе било прашање на форма(Inst., 1.190).
Точно
заради оваа причина, actio tutelae не бил достапен против туторот.
Од времето на Август, жената можела да биде ослободена од потребата да има тутор
со извршување на нејзината граѓанска должност, што значело дека треба да има
одреден
број на деца (три за слободна жена, четири за поранешна робинка). Ова се чини дека
било
поврзано со грижата за одржување на наталитетот, а со тоа и јакнењето на војската. Со
оглед на тоа дека да се има тутор, за жената и не било толку голема непријатност,
тешко
било да се види зошто ваков поттик би требало да има некое посериозно влијание.
Во оваа насока би додале уште три клучни работи во врска со позицијата на жената:
(1) Дека туторството над жените не било многу тешко, или дека жените во се
поголем број не биле веќе субјекти на туторството, што е сугерирано од страна на
senatus
consultum Velleianum, резолуција на Сенатот од средината на првиот век од новата ера,
која предвидувала дека жената не треба да гарантира за долговите на било која друга
личност (Crook 1986b). Правникот Paul рекол дека ова е затоа што гаранциите му
штетат
на семејниот имот (D. 16.1.1.1), доколку ова е вистина и за гаранциите кои биле
направени
од страна на мажи, можеби подобро објаснување за ова дека гаранциите биле, од некои
општествени или културолошки причини сметано, нешто што жените едноставно не
треба
да го прават. SC Velleianum бил интерпретиран многу точно: се однесувал единствено
на
облигации кои се превземени во име на некој друг, и само ако кредиторот дека
случајот е
таков, и не се однесувал таму каде што вредноста била определена, на пример, ако
жената
превземела облигација во реципроцитет со облигацијата што му ја должела на
кредиторот
(Paul, D. 16.1.11-12 and 24; Callistratus, D. 16.1.21). Заради овие причини, сомнително е
дали постоењето на ова правило, ја намалувало слободата на жените да прават
договори
од поголемо значење.
(2) Традиционалниот поглед на Римското право било дека жените имаат тутори,
додека тие не можеле да бидат тутори (Papinian, D. 26.2.26 pr.). Но како што жените
започнале значително да се ослободуваат од туторите, било помалку очигледно дека
тие
не треба да имаат никаква врска со имотот и интересите на нивните деца. Постоеле
некои
докази дека – доколку тие всушност не станат нивни тутори – тоа и се случувало.
Некои
од доказите се однесувале на провинциите, но имало докази за истите случувања дури
и во
Рим, барем доколку таткото на децата го дозволел тоа (Papinian, D.3.5.30.6;
Ulpian,D.26.7.5.8; Chuisi 1994; Cotton 1993).
(3) Голем број жени би биле слободни од татковата власт уште на млади
години. Во целина, тие ги имале истите права за наследство како и мажите (Crook
1986a).
Вистина е дека Статутот од 169 година п.н.е. Lex Voconia, изрекувал забрана дека жена
не
може да биде наследник од прв ред, и дека никој не може како подарок или наследство
да
добие повеќе отколку што тоа е предвидено со тестаментот. Но се испоставило дека
овие
забрани биле избегнувани (Cic de finibus 2.55), и секако дека во времето на Август
немале
никаков ефект.
Еднаш окако ќе се ослободеле од татковска власт и ќе го добиеле нивното
наследство, Римската жена само формално била ограничена со обврската да има тутор.
А
тоа пак била чиста формалност. Заклучокот е дека жените во Рим биле невообичаено
финансиски независни.
Старателство
Како последен институт кој припаѓа во доменот на регулирање односи во рамките
на римското семејство ќе го обработиме старателството (cura). За старателството
постојат
многу скромни детали. Правната регулатива поврзана со старателството е позната уште
од
Законот на 12 таблици. Притоа старатели од овој период биле доделувани не само на
малолетните лица туку и за лицата кои биле луди и за расипниците.
Како старатели над лудите биле одредувани лица од најблиските роднини по машка
линија. Доколку не постоеле такви роднини, или доколку тие заради некоја причина
биле
неподобни Преторот бил одговорен за назначување на куратор. Грижите за зачувување
на
имотот во таков случај почивале зад старателите. Секако дека може да се претпостави
дека моќта да се прогласи некој за луд, би можела да се злоупотреби (како во
Викторијанските новели), меѓутоа, засега не постојат докази кои сериозно го
потврдуваат
тоа или пак извор за судска постапка околу тоа.
Дополнително како инситуција која била отворена за злоупотреба, а која требало да
се спречи, била грижата за расипништвото. Расипниците исто така требало да бидат
згрижени со цел да бидат запрени. Расипници обично биле прогласувани лицата кои го
трошеле неконтролирано имотот кој го наследиле. За жал и во овој случај постојат
оскудни податоци околу тоа како биле регулирани овие однсои.
Покрај лудите и расипниците, класичното право го проширува старателството и врз
лицата под 25 години. Прв пат ваквата можност е предвидена со Lex Laetoria (околу
200
година п.н.е.). Во врска со старателството над лицата под 25 години специфичен е
restitutio in integrum (враќање во првобитна состојба). Всушност станува збор за правен
лек кои ги штити правата на лицата под 25 години. Овој лек се активирал во случај на
злоупотреба на неискуство кај лицата под 25 години. Лекот сепак, не се користел
тогаш
кога малолетникот ќе направел погрешен договор, туку тогаш кога ќе се утврдело дека
постои измама или чиста експлоатација на нивното неискуство. Специфично е и тоа
што
правниот лек не бил автоматски достапен, туку бил дискреционо право на преторот
(Ulpian, D. 4.4.14 pr.). Подигањето на овој правен лек сепак создавал сериозен проблем.
Имено, постоењето на овој лек, создавал неизвесност во смисла на тоа дали одреден
договор ќе биде валиден, или би бил подложен на промени во блиска иднина.
Иако во прво време старателот на лицата под 25 години бил назначуван само како ad
hoc решение, и само во изолирани случаи, во доцниот втор век од новата ера, како
резултат на усложнувањето на општествено економските односи се наметнала
потребата
од перманентен старател за лицата до дваесет и пет годишна возраст. Целта на
старателот
не била само да го заштити малолетникот, туку и луѓето кои работеле со нив, бидејки
доколку трансакцијата била направена со помош на советот на старателот, во тој случај
било невозможно малолетникот да биде изземен од одговорност за истата.
Овде би заклучиле дека под притисок на општествено економските односи постои
евидентен пример за правна еволуција. Како што претходно истакнавме старото право
ги
третирало машките лица над 14 години на ист начин како возрасните. Ова сфаќање се
сменило, што значело олеснување во одредени околности за оние кои биле над 14
години.
Дисбалансот кој се предизвикал со ваквата еволуција е избалансиран со создавање на
„cura“, право кое ги штитело од судир на интересите со туторите и старателите (веќе го
споменавме овој случај кога зборуваме за деловна способност).
Како дополнителни примери за правната еволуција се и останатите случаи на
старателство. Така биле познати: cura ventris или старателство врз неродено дете; cura
bonorum или старателство врз различни имотни маси за кои не можеле да се грижат
нивните сопственици (имотот на заробениците, hereditas jacens, имот под стечај, имот
на
отсутни лица или лица што со непознато место на престој; cura debilium или
старателство
врз лица што поради посебни физички или психички мани во дадени случаи не биле
способни да ги заштитат сопствените интереси, како и cura што им била призната на
малолетниците во случај на судир на нивните интереси со интересите на редовниот
тутор
или старател).
Покрај семејното право, регулирањето на личното право било условено и од статусот
кој лицата го имале во општеството.
4. ИМОТНО ПРАВО (IUS QUOD AD RES PERTINENT)
4.1. Имотното право во рамките на Римското право и современите сфаќања за
него
Имотното право е една од најстарите гранки на правото која има свој многу
вековен развој растегнат од робовладетелското преку буржоаското право на
либерализмот
и државниот капитализам, па се до т.н. социјалистичко право. Овој развој е пред с
одраз
на промените на општествените односи низ историјата на човештвото и како таков
претставува одраз на општествено-економските односи во даден период. Со оглед на
тоа
што улогата на односите еволуирала, еволуирале и начините на кој биле регулирани
имотните односи. На тој начин е јасно дека денешното имотно право не е еднакво со
имотното право од предходните епохи. Дури и во рамките на една епоха, односно една
држава, правото доживува своја еволуција. Врз таа основа го разликуваме денешното
право од правото на предходните етапи, односно позитивното, важечко право од
историјата на правото.
Сепак, и покрај еволуцијата, имотното право задржува извесни општи особини. На
тој начин важечките институции на имотното право имаат свои историски корени.
Историскиот развој и корени пак се значајни бидејќи тоа треба да ни ги открие
суштината,
функцијата и адекватноста на соодветните регулативи.
Големите преобразби на имотното право низ историјата, кои својата кулминација ја
имаат под пресијата на капитализмот и социјализмот го поставуваат прашањето за
називот
на оваа гранка на правото. Традиционалниот назив граѓанско право (ius civile)
превземен
од римското право во најголемиот број на кодификации од победничката буржоазија
од 19
век, е задржан и во новите кодификации на социјалистичките земји. Од друга страна,
во
доменот на нашето законодавство во оваа насока се чуствува соодветна
неконзистентност.
Имено, уставните и законските текстови во нашето право с# повеќе ги употребуваат
изразите имотно право и имотно правни односи, отколку граѓанско право, граѓанско
правни односи и слично. Оттука е и интересот за изучување на развојот на имотното
право
во доменот на римското право.
Од анализите на римското право станува јасно дека поимот „граѓанско право“ се
користел термин кој означувал поширока област од она што денес е познато како
имотно
право. Називот всушност доаѓа од терминот ius civile или право на римските граѓани.
Оттука, ius civile всушност започнува да претставува синоним за имотно или т.н.
приватно
право. Римјаните за овој дел го користеле и терм
инот ius quod ad re pertient што всушност денес би се израмнило со стварното
право. За разлика од тоа, денес имотното право се прелева преку три групи на правни
односи. Тие се: стварно правни односи-стварно право, облигациони односи –
облигационо
право и наследно-правни односи-наследно право. Во таа насока и современото
сфаќање на
стварното право се разликува од сфаќањето кое го имале Римјаните за ова право.
4.2. Стварното право во граѓанско-правните (имотни) односи како дел од
Римското право
Денес стварното право е гранка на имотоното право коешто се однесува на
сопственоста и дериватите кои произлегуваат од неа, односно долгорочните закупи над
недвижностите. Со други зборови статусното право е „статика“ на имотното право.
Негова
динамика се облигационите односи-облигационото право-нешто што е поврзано со
прометот. Додека наследното право како дел до имотното право пак, се однесува на
правила и прописи оклу сукцесијата во случај на смрт, односно на тоа како правата и
обврските преминуваат од едно лице на друго лице-негов наследник (за ова веќе стана
збор во претходната глава).
Според поделбата на правото содржана во Институтите на Гај, што се поклопува и
во Дигестите на Јустинијан, целото приватно право било поделено на право кое се
однесува на лица-лично право, право што се однесува на сопственоста (поседување на
ствари и дериватите од таквиот посед) и право што се однесува на тужби. Според
сфаќањето на Римјаните стварното право е ius in rem- е право на ствар, а
облигационото
право пак претставувало право кое произлегува од стварта-ius ad rem. Затоа пред да се
посветиме подетално на стварното право и неговата содржина ќе се посветиме на
разликите помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос.
Разлика помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос
Во склад со пристапот кон ius in rem титуларот во стварното право можел да
покрене тужба против било кој кај кого ќе се пронајде стварта како предмет на негово
право. Тоа ја градело смислата на дејствување на тужбата in rem. Облигациониот однос
дејствувал само помеѓу доверителот и должникот и бил заштитен со тужбата in
personam.
Оттука, доколку стварта која должникот ја должел се нашла во трето лице доверителот
би
бил не моќен. Тој немало да може да покрене тужба против третото лице кое ја
поседувало стварта, туку само против должникот кој не ја извршил обврската.
За разлика од ваквиот пристап современиот пристап, разликата помеѓу ставрното
право и деловното право, ја гради од фактот што според теоретичарите не може да
постои
правен однос помеѓу човекот и стварта. Односот е само фактички, а со тоа и стварно
правниот-однос е фактички. Затоа, според современите сфаќања имало потреба од тоа
во
римското право стварно-правниот однос да биде erga omnes дејство, т.е. да е апсолутен.
Стварно-правниот – однос во дејствува помеѓу титуларот и сите оние кој ќе дојдат во
допир со стварта. За разлика од тоа облигациониот однос е релативен и дејствува
interpartes-т.е. помеѓу странките.
Според некои современи размислувања во суштина, стварно-правниот однос се
однесува на стварта, а преку неа посредно на луѓето. За разлика од тоа облигациониот
однос пак, се однесува на одредено дејство-поведение на должникот, па преку него на
стварта. За таа цел би рекле дека стварно-правниот однос е надрградба над статиката, а
облигациониот однос над динамиката на имотно-правниот однос.
Разликата помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос до одредена
мерка е изразен и преку временската важност. Стварно-правниот однос по правило е
подолг од облигацијата. Сопственоста врз куќата трае со години, додека долгот во
обилгациониот однос мора да се врати за одреден период. Сепак, мора да нагласиме
дека и
во двата случаја постојат исклучоци во оваа смисла. Така на пример, сопстевноста над
храната – како ствар не трае долго, додека обврската за издржување на децата (во
засвисност од регулативите) може да потрае и до дваесетина години. Дополнително
закупот на нива или куќа исто така може да потрае.
Разлики постојат и во начинот на одредување на содржината на правото. Додека во
облигациониот однос точно се наведени правата и обврските на должникот содржината
во
стварно правните односи се одредува преку поопшти одредби, особено кога станува
збор
за сопственоста.
Според одредени размислувања, во современите односи за стварно-правните
однсои постои мислење дека се генерално негативно одредени, додека за
облигационите
односи дека се позитивно определни. Иако во доменот на римското право стварно
правниот однос имал и позитивна и негативна определба.
Така врз основа на прописите на стварното право настанувале непосредни и трајни
овласттувања за титуларот или носителот на правото предметот на стварно-правниот
оснос да го користи целосно или делумно во свој интерес (т.н. позитивна содржина на
односите). Имено, давајќи му право на едно лице да го ползува определениот предмет,
праввниот поредок едновремено им наложувал на сите други лица да не му причат на
титуларот на правото во ползувањето на предметот. Од тие лица правото барало
пасивност во однос на овластеното лице. На тој начин, додека позитивниот однос се
градел преку правото одредено лице да има непосредно и трајно овластување целосно
или
делумно да искористива една ствар, негативна страна на стварно-правниот однос, ги
образувал сите други лица да го почитуваат тоа право и да не превземаат дејствија со
кои
би можеле да му попречат во искористување на дадениот предмет.
Границата помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос сепак не била не
премостива. Примитивните правни односи генерално подразбирале дека односот на
обврските кон должникот се од апсолутен карактер. Давањето на заем често води кон
впечаток како доверителот да го купувал должникот. Оттука, како што претходно
итскнавме (кога зборувавме за видовите на робство) доколку заемот не бил вратен
доверителот имал право должникот да го претвори во роб.
Разликите помеѓу стварно-правниот однос и облигациониот однос сепак се
намалиле во посткласичниот период. Така на приемр закупот на недвижнина, од
договор
– облигационо-правен однсо можел да премине во траен стварно-правен однос со
значење
erga omnes. Така настанувале superficies, ius in agro vectigali, emfiteza и сл. Ваквата
разлика
дополнително се намалила со смена на општественио економските односи преку што
се
потврдува влијанието на овие односи врз имотното право генерално. Еволуцијата на
правните системи отишла и дотаму што на пример во англосаксонските правни
системи
постојат повеќе форми на закуп кои имаат стварно-правен карактер. За муслиманските
правници пак, дополнително закупот не претставува установа на дговорното право
туку
оттуѓување на одредени овластувања на закупената ствар. Дополнително, еволуцијата
на
правото влијае и во насока да се појават одредени имотно правни односи да имаа
хибриден карактер. Така заложното право на пример опфаќа право кон стварта и право
помеѓу должникот и поверителот. Во ваквите ситуации би рекле дека станува збор за
институти кои опфаќаат релативни и апсолутни права.
Она што е од интерес на оваа расправа е прашањето за тоа што всушност опфаќало
стварното право како дел од имотното право во доменот на Римската држава?
Содржина на стварното право
Анализираќи ја содржината на поимот jus quod аd res petrinet од гледна точка на
различните имотни односи меѓу луѓето, класичните правници забележале дека дел од
правните правила служеле за уредување на имотните односи за време на животот на
субјектите на правото, познати како-inter vivos. Друг дел од тие правила пак, имале
таква
цел по повод смртта познати како - mortis causa.
Додека имотно правните правила со дејство mortis causa биле означени како дел од
наследното право heriditates et bonorum posseiones во доменот на правилата inter viovos
се
забележани две групи на правила.
- Прво, правни правила што трајно и непосредно овластувале определени лица во
овој инетерес целосно или делумно да искористуваат некои стрвари и
- Второ, правни правила што определени лица ги овластувале од други лица во свој
интерес да бараат некои сторувања што во крајна линија имале економска вредност.
Оттука, би заклучиле дека најважниот институт на стварното право, а и на целиот
правен систем е сопственоста. Во рамките на ова влегува и државната сопственост
како
таква. Тоа значи дека не станува збор за правна, туку за фактичка власт над стварите.
Како посебна група на права се јавуваат стварните права врз туѓите ствари iura in
re aliena. Станува збор за права кои имаат апсолутен карактер и кои на титуларот му ги
даваат овластувања кои му припаѓаат на сопственикот. Затоа за нив се вели дека
станува
збор за секторски права кои се дериват на сопственоста и правото на сопственоста. Во
овој
домен спаѓаат и службеностите, заложните права и долгорочните заеми на
недвожнистите.
Сепак пред да се посветиме на оваа група на права најпрвин ќе стане збор општо за
поимот ствари и за начините на кои се регулирала сопственоста.
4.2.1. Поим за ствари
Разликите во сфаќањето на стварното право во Римското право и неговото сфаќање
денес во најголема мерка произлегуваат од разликите во разбирањето на терминот
ствар.
Стварта, како предмет на правните односи, е еден од оние термини кои им се јасни на
сите, но за кои е тешко да се даде сигурна дефиниција. Терминот всушност, е
хетероген.
Тешкотиите во дефинирање на терминот произлегуваат делумно и од хетерогеноста на
случаите за кои претходно стана збор кога дискутиравме околу разликите помеѓу
стварноправниот однос и облигациониот однос. Оттука е и тешкотијата да с# да се
опфати во една
реченица.
Човекот можел да биде предмет во стварно-правниот однос. Според сегашните
теории на граѓанските права човечко суштество, па дури и делови од телото не можат
да
биде ствар. Сепак, постојат некои сомнежи кон ваквиот пристап. Од анализите на
современите односи и компаративно право односите кои побудуваат сомнеж се
ситуациите како што се пренос на органи за трансплантација, или ''transfer'' на
фудбалери.
За римските правници во оваа насока немало сомнеж. Човекот е основен и типичен
пшредмет на правото закон. Тоа впрочем била и суштината на робовладетелството.
Оттука се и изјавите како на пример „Тврдам дека тој човек е мојот роб во склад со
квириткото право“. Во оваа смисла дури и слободните луѓе можат да бидат предмет на
правен, промет како што е случај со лицата наведени во mancipijum.
Според својствата и особините од важност за економскиот и за правниот сообраќај
стварите се поделени на неколку групи.
а) поделба на подвижни и не подвижни ствари
Подвижни-res mobiles биле стварите што можеле да ја менуваат положбата во
просторот без да им се смали вредноста и да им се повреди сопствената суштина. Меѓу
стварите што се движеле сами најважни биле добитокот и робовите.
Неподвижни-res immobiles биле стварите што не можеле да ја менуваат положбата во
просторот без повера на својата суштина. Најважна неподвижна ствар била земјата и
она
што било цврсто споено со неа. Она што се наоѓало врз земјата му припаѓало на
сопственикот на земјиштето, без оглед на тоа кому му припаѓале наведените составни
дела- акцесориуми.
б) Телесни и безтелесни ствари (corporalia и incorporalia)
Ваквата поделба најпрвин се среќава кај старите грци, но истата е поевеќе
теоретскафилозофска, отколку практична. Прв кој ја споменува во доменот на
Римското право е Гај.
Телесни corporalia биле оние ствари што можело да се допрат- qui tangi possunt. Такви
се
сметале земјата, човекот, облеката, златото, среброто и др. Безтелесни incorporalia се
оние
што не можат да се допрат како на пример, наследството, обврските, настаните и сл.
Според тоа, телесните ствари биле предметите што постоеле во физичкиот свет,
независно
од прописите на правниот поредок. Бестелесните ствари или права не постоеле во
физичкиот свет, туку во човечките релации и тоа врз основа на прописите на правниот
поредок. И едните и другите имале заедничко својство, се јавувале како самостојни
предмети во имотниот сообраќај. До оваа поделба дошло како последица
во начинот на пренос. Бестелесните нештата не можеле да бидат пренесени фактички.
За
нивен пренос се користело предавање на суд in iure cession. Ова се должи
фактот што класичното право не дозволувало сопственост врз бестелесните ствари,
што е
дозволено само oд Јустинијан.
в)Заменливи и незаменливи (genera и species)
Поделбата на стварите на заменливи и незаменливи билa од особено значејне бидејќи
од тоа својство на стварите зависела одговорноста во случај на нејзино пропаѓање. Тоа
пак
ја детерминирало природата на одделените правни односи. Според прописите на
римското
право како заменливи ствари res fungibiles се сметале стварите што странките сами ги
определиле како такви. Исто тоа важело и за незаменливите ствари res non fungibiles.
Заменливи ствари in genera биле определени во склад со видот, количината и
евентуално
квалитетот. Тие немале индивидуалност, бидејќи се одредувале преку мерење, вагање
и
броење (quae numero pondere, mensurave constant). Таквите ствари на пример биле
житото,
виното, парите, овците во стадо и сл.
Незаменливи или индивидуално одредени ствари species биле ствари наместо кои не
може да додје друга ствар. Такви биле на пример роб со одредено име, куќа на
посебнна
адреса и т.н. Меѓутоа ваквата поделба не била апсолутна. Така на пример 3 арапски
коњи
се заменливи ствари, но 3 коњи со свое име се индивидуално одредени ствари што
значи
незаменливи.
Дополнителна разлика помеѓу заменливите и незаменливите ствари се огледувала во
правилото genera non pereunt (заменливите ствари не пропаѓаат ne propadaju). Ова
сепак не
би требало да се сфати во буквална смисла на зборот, бидејќи и заменливите ствари
пропаѓале, но тоа не влијаело врз правата и обврските.
г) Потрошни и непотрошни ствари
За оваа поделба било како главен критериум се користел фактот за тоа дали
нештотостварта се трошела при првата употреба или не. Потрошните ствари quae
primo usu
consumuntur (кои се трошат при првата употреба) и тоа таквата потрошувачка да
биде ос аспект на правото. Така на пример парите може да бидат употребени повеќе
пати, а во правна и економска смисла се троши при првата употреба доколку се
користат
како сретство за плаќање. Како резултат на напредокот на технологијата, во
посткласичниот период е воведена нова категорија ствари кои се намалуваат со текот
на
употребата (quae usu minuutur). Такви на пример биле мастилото, восочната свеќа и сл.
Одредени активности во текот на секојдневниот живот може да се однесуваат само на
непотрошните ствари. Така на пример при користење на некаква ствар како услуга, по
завршување на услугата стварта се враќа. Со оглед на тоа што при употребата на
потрошните ствари стварта се троши при првата употреба надоместот се вршел преку
посебен договор за враќање на истото количество од потрошената ствар-tantundem
eiusdem generic. Стварите кои се смалуваат со текот на употребата се третираат како
потрошни и непотрошни. Така на пример ако се побара мастило на заем-услуга,
исттото се
врати во тој случај оваа ствар се третирала како непотрошна ствар. Но, доколку се
земат
10 мастила и потоа треба да се вратат 10 мастила во тој случај кон оваа ствар се
пристапува како он потрошна ствар
д) Единствени и составни
Поделбата на стварите на единствени и составни била создадена во класичното
време. Единствените ствари биле предметите што представувале природна физичка
целина, како на пример: камен , греда , човек. Составените ствари се делеле на две
групи. Прво, res quae ex contingentibus constant односно ствари склопени во единството
на
човечкиот труд. Такви на пример биле: куќа, брод, печка и сл. Втората група на ствари
пак
биле res quae ex distantibus constant односно ствари кои останале одделни или збирни,
но
правото ги сметало за единствени поради целите на кои им служеле. Такви биле
кошница ,
стадо, народ и сл.
ѓ) Деливи и неделиви
Деливи ствари биле стварите што можеле да се поделат на составени делови без
притоа да се смали нивната вкупна имотна вредност и економска функција. Неделиви
ствари биле оние кај кои поделбата на нивните составни делови доведувала до
смалување
на вредноста на стварта и до неможност со поделениот предмет да бидат остварени
целите
на странките. Како деливи ствари биле третирани брашното, дрвата за огрев и сл.
Додека
за неделиви ствари пак, се третирале коњите за јавање, уметнички слики и сл.
Значењето
на оваа поделба на стварите не било толку големо. Во случај на спор ако стварта е
деллива, парницата се решавала лесно. Проблем настанувал доколку стварта била
деллива.
Како механизам кој се корител во вакви случаи бил продажбата на стварта за пари, со
оглед на тоа што парите се делливи и секој би добил соодветен дел од продадената
ствар.
е) Главни ствари и припадоци
При решавањето на прашањето за споственост врз составена ствар доколку стварта
настанала со цврсто спојување на делови што им припаѓале на различни сопственици,
поради примената на начелото accessorium sequitur principale или accessorium cedat
principali, стварта ја следи главната ствар честопати било потребно да се определи која
ствар била главна , а која требало да се смета како припадок. Римјаните како
припадоци ја
наведувале стоката, робовите и алатките за обработка на земјата. Во современиоте
правни
системи на пример гудалото е составен дел на виолината, клушот за бравата. Оттука
денес
посоти правило според кое припадокот ја следи судбината на главната ствар. Ако некој
ај
продаде виолината тоа би значело дека е продадено и гудалото-accessorium sequitur
principale.
ж) Плодносни ствари и плодови
Како плодносна ствар се сметал секој предмет што, според природата или според
прописите на правниот поредок, бил способен да создава нови економски вредности.
Новите економски вредности што настанале на некоја плодносна ствар под дејство на
природните закони и со човечки труд или со законите на економскиот сообрајќај се
нарекувале плодови. Во таа смисла се разликувале природни плодови кои му припаѓаат
на
сопственикот на стварта, неодделни плодови, одделни плодови, собрани плодови,
потрошни, непотрошни и плодови кои треба да се соберат.
з) Ствари во приватна сопственост и ствари надвор од приватна сопственост
Римските граѓани немале право да ги присвојуваат сите ствари што според своите
природни својства биле способни да ги задоволуваат нивните потреби. Многу такви
ствари биле наменети за задоволување на потребите на римската држава и на римскиот
култ. Освен тоа постоеле и ствари што неможеле да бидат предмети на приватно
посвојување со оглед на тоа дека биле наменети за општа употреба на граѓаните. Врз
основа на тоа во римското право се јавила поделбата на ствари и на ствари неспособни
за
приватно присвојување.
Ствари неспособни за приватно присвојување биле стварите посветени на вишите
богови. Стварите способни за приватно присвојување се делеле на неколку групи со
оглед
на тоа дали во даден момент имале господар, како и со оглед на фактот дали
господарот ги
напуштил или загубил.
ѕ) Ствари во промет и ствари надвор од прометот
Постоеле такви предмети и такви односи што не биле способнда бита предмет на
имотноправнио сообрајќај иако влегувале во состав на имотот на одделни лица.
Оттука,
некои ствари може да бидат премет на правен сообраќај и сопственост, а други не.
Институтите на Гај и Јустинијан ваквата поделба ја набњудувале од аспект на
стварното
право зборувајќи при тоа за ствари кои се во наша сопственост res in patrimonio и оние
кои
сенадвор од наша сопственост res extra patrimonium. За разлика од нив Marcijan
употребува терминологија која ги набњудува стварите од апсект на прометот
користејќи
термини ствари во промет-res in commercio и ствари надвор од промет-res extra
commercium. Оваа поделба е најширока поделба на стварите, и како таква преовладува
и
денес. Така некои предмети иако може да бидат предмет на договор, а сепак, од
одредени
причини се исклучени од правниот промет. Стварите кои биле иззмени од правниот
промет биле стварите за кои постоеле или божји закони или пак закони кои ги
креирале
луѓето преку кои овие ствари биле означени како такви. Во ничии ствари res nullius
divini
iuris) спаѓале: res sacrae, res sanctae и res
religiosae. Res sacrae биле стварите кои им прпаѓале на боговите –храмовите и служеле
за
религиски обреди. Дополнително овде спаѓале олтарите, облеки на свештениците и сл.
Res
sanctae, пак биле оние ствари кои биле прогласени како свети и од значење за
општеството
и државата. Како такви биле градските ѕидини, капиите, меѓите и сл. Res religiosae пак
биле ствари кои им биле посветени како култ на мртвите.
Во склад со човечките закони, ничиите ствари res nullius humani iuris биле
исклучени од правниот промет. Тука спаѓале ствари за општа употреба res communes
omnium-како што е ваздухот на пример, рекитеморињата и сл. Во случај кога некој се
дрзнувал да ја спречи употребата на реката или морето, преторот против него давал
interdikt. Јавните дорба или res publicae биле исто така ствари extra commercium.
Станувало збор за ствари кои му припаѓале на римскиот народ (улиците,
пристаништата и
сл.). Тука спаѓале и стварите кои им служеле на општините municipiite како што биле
стадионите, јавните капии и сл. Нивниот назив бил res universita.
и) Res mancipi и Res nec mancipi
Во старото и класичното право стварите се делеле на res mancipi и res nec mancipi.
Res mancipi биле оние чиј правен сообрајќај можел да се одвива во специјални и
свечени
форми, достапни само за римските граѓани. Res nec manicipi биле сите други ствари
способни за стопански сообрајќај. Предметот со res nec mancipi се одвивал во форми
што
биле помалку свечени и им биле заеднички на римските граѓани и на другите слободни
жители на државата.
4.3. Поим и значење на сопственоста
Сопственост била најважниот институт на правото. Степенот на развој и обликот
на правниот промет, односно на облигационото право зависеле од сопстевноста.
Односите
во бракот и семејството во голема мерка биле одредени од начинот на производството
но
и од сопстевноста. Сопственоста и односите околу сопственоста играле особено
значајна
улога и во политичката структура на стариот Рим.
Иако значајна сопственоста немала посебен термин с# до крајот на републиката и
почетокот на принципатот. Тоа сепак не значело дека сопственоста не била позната во
правниот живот. Описот на сопственоста многу често се искажувал преку глаголот
„сум“
најчесто во трето лице еднина или множина и присвојната заменка „мој“ во
соодветниот
род. Така во сопственичките спорови на пример позната е изреката meum esse aio-
тврдам
дека стварта е моја. Освен на ваков начин сопственоста се објаснувала или
определувала и
преку термините bona добра сопственост или familia pecuniaque.
Првиот чекор кон апстрактниот поим за сопственост е направен после Пунските
војни и борбата околу аграрната реформа. Аграрниот закон lex agrarian од 111 г.п.н.е.
го
користел терминот dominus, како terminus technicus за сопственикот. Со
воспоставувањето
на овој термин кој потекнува од глаголот со значење да се доминира – да се има власт
настанал и поимот dominium. За прв пат овој термин се среќава кон крајот на
републиката
и почетокот на принципатот во I век.
Термнот proprietas настанал нешто подоцна. Додека терминот доминиум ја
изразува идејата за власта која сопственикот ја има над стварта (стварите) терминот
proprietas настанал како апстрактен термин од присвојната заменка мој, свој (meus,
proprius). Првите текстови во кои се споменува терминот proprietas датираат од I век.
На
тој начин, Римјаните не само што први го користат терминот сопстевност, туку и
создале
два синонима. Во нашиот речник овие термини се преведени од латинскиот јазик, па
оттука сопственоста потекнува од proprietas, a владението над стварта од терминот
dominium.
Облиците на сопственост биле мошне разнолични. Во секој случај два облика се
сметаат за основни. Тоа се колективната сопственост и приватната сопственост. Како
што
кажува самото име за колективна сопственост зборуваме тогаш кога има повеќе
титулари.
Овие титулари се ограничуваат помеѓу себе во користењето на сопственоста. Ваквите
видови на сопственост се специфични за првобитната заедница, феудализмот и
социјализмот.
Приватната сопственост подразбира дека постои само еден титулар. Тој има
исклучиво право спрема стварта. Тие права се однесуваат на имотни овластувања, но
не и
на политичките. Ваквата сопственост е спецфична за класичното римско право, како и
буржуаската и личната сопственост во социјализмот. Колективната сопственост не е
можно да постои како исклучив-ексклузивен облик на сопственост. Оваа констатација
поизлегува од фактот што таа во прв ред постои на средствата за производство, заради
што заедно со неа како пратител псоти и личната сопственост. Личната сопственост
пак
може да биде исклучива бидејќи таа се однесува и на средствата за производство, но и
на
личните добра. Во таквите случаи се вели дека постои лична сопственост над
средствата
за производство и над потрошните добра.
4.3.1. Развојни етапи на сопственоста
Историјата на римското право бележи четири развојни теапи низ кои поминал
развојот на сопственоста. Прво, период во кој постојат остатоци од колективната
сопственост. Второ период на агнатската фамилија. Трето, период на когнатската
фамилија, и четврто период во кој се јавуваат елементи на феудални сопствени односи.
Најстариот период – прва етапа ги познавал следните облици на колективна
сопственост: ager gentilicius, konzorcijum, ager publicus, res mancipi-правен режим на
средствата за производство и др.
Ager gentilicius. Во склад со легендите Romu ја поделил земјата на сите старешини
на семејствата по 2 југери земја со што не го исцрпил целиот земјишен фонд во Рим.
Остатокот бил поделен помеѓу родовите што го сочинувало ager gentilicius. Во склад
со
ваквата поделба сите членови на родот имале право да ги користат заедничките шуми и
пасишта. Тоа претставувал еден од темелите на кои се засновала превласта на
патрициите,
бидејќи само тие влгувале во генсови и само тие можат да ја користат генталната земја.
Consortium. На одереден степен од развојот на орудијата за производство се
појавил конзорциумот како основна производна заедница, но и како најстар облик на
патријахална фамилијарна заедница. Во него постоел еден вид на колективна
сопственост.
Во конзорциумите работата била колективна, а семејниот старешина бил општ
координатор кој ја делел работата и ги координирал задачите помеѓу половите и
возрастите. Но она што било специфично е дека тој не бил сопственик.
Ager publicus. Освоената земја Римјаните ја прогласувале за државна земја ager
publicus. Дури и подвижните ствари кои биле заробувани во војните римското право ги
вбројувало како добра на народот однсоно државата. На дел од змејиштето државата
користела организирање на т.н. saltusi, на кои работеле државните робови, кои на
пример
во Северна Африка претставувале главана работна сила за римските граѓани. Друг дел
од
освоеното земјиште бил даван под закуп на влијателните фамилии. Со тек на времето
закупот прераснувал во сопственост, а закупнината се претварала во данок или
исчезнала
Градските сиротињи, селаните и ислужените војници (плебсот-плебејците), се
бореле за својот дел и понекогаш успевал во тоа. Во повеќе наврати земјата од
провинциите била поделувана на ветераните и плебсот заради што започнал процес на
колонизација на на овие територии. Законите со кои се регулирале аграрните односи
биле
Лициевиот закон од IV двата аграрни закона на Tiberij и Gaj Grah.
Со законот на Licinij се утврдил максималниот посед на земјиште на 500 југери по
домаќинство, одземајќи го вишокот на земјиште заради поделба на сиромашните
слоеви.
Со оглед на тоа што оваа одредба не била почитуван аграрниот закон од 133. г.п.н.е.
повторно ја воспоставил оваа мерка на ограничување на сопственоста, но и по 250
југери
на секој возрасен син. Гневот на богаташите бил толку голем што двајцата браќа Граг
биле ликвидирани па во 111 г.п.н.е. бил изгласан закон со кој се тргнало
ограничувањето.
Останати траги на колективизам.
Поделбата на стварите на res mancipi и nec mancipi во суштина како што
истакнавме претставува остаток на некогашната колективна сопственост на земјата и
орудијата за проиводство во родовските заедници. Mancipatio како начин на
стекнување
на сопственост претставувал одобрување на колективот на било каква промена на
сопственикот на стварите кои спаѓале во res mancipi.
Со оглед на тоа што ставањето на камати врз заемот од исти генс се сметал за
неморален чин, каматите се користеле само во односите со плебејците надвор од
гентилните организации и оние кои не го штителе начелото на солидарност.
Првобитната
заедница извршила силно влијание врз односите во подоцнежните периоди. Така
големината на значењето на пријателството, правилата кои го регулирале ортаклукот,
односите помеѓу клиентите и патроните, влијанието на колгиумот и сл. Се само
примери
каде се среќаваат овие траги.
Втората етапа во развојот на сопственоста се бележи со развојот на фамилијата.
Во овој период се бележи сопственост од преоден тип. Со распадот на конзорциумот
како
општетсвена форма на однос настанува агнатската фамилија. Во неа до израз доаѓа
исклучителната власт на фамилијарниот старешина. Производството е автархично, а
ропството ги задржало патријахалните одлики.
Сопственичките односи во агнатската фамилија се од мешовит карактер, бидејќи се
среќаваат елементи на колективна и приватна сопственост. По содржината оваа
сопственост е поблиску до колективната сопственост, а по титуларот до приватната
сопственост. Изразот familia pecuniaque ги опфаќал покуќнината, робовите, стоката,
подвижните ствари а најверојатно и недвижните ствари. Во тоа време не се одделени
апсолутните права од релативните права. На тој начин должникот можел да биде
предмет
на постапката, која не се разликувала од постапката спрема стварта. Татковската власт
patria potestas претставувала некаков вид на суверенитет. Тоа се одразило на начин што
имотното овластување претставувало само дел од општата власт на старешината-patria
potestas која имала и религиски но и политички компоненти. Новината во односите е во
тоа што за разлика од конзорциумот овластувањата се индивидуализираат што
претставува чекор кон приватната сопственост. Тоа особено доаѓа до израз ако се знае
дека patria potestas имал manus спрема жената, potestas кон членовите на семејството,
dominium во имотните односи.
Третата етапа од еволуцијата на сопственоста не запира кај когнатската
фамилија. За неа е карактеристично што сопственоста се класифицира како класична
робовладетелска сопственост, што претставува облик на приватаната сопственост.
Развојот на стоковото производство и воедувањето на класичното робство се
одразило врз исчезнување на агнатското семејство. Државата зајакнала заради што ја
изгубила потребата од концентрираната моќ во рацете на pater familia. Како елементи
кои
влијаеле врз таквата преобразба биле: еманципацијата, брак без манус, потискување
на
агнатското семејство со когнатското, actiones adiecticiae qualitatis, peculium castrense,
quasi castrence, bona adventitia, намалувањето и постепено укинување на разликите
помеѓу
res mancipi i nec mancipi. Тоа влијаело врз фактот според кој сопственоста започнала да
станува исклучива власт на едно лице. Овие општествено економски промени се
резултат
на пунските војни. Појавата на ваквата сопственост преовладувала во целото царство,
до
крајот на републиката. Конечно, токму врз база на вакви сопственички односи се
развило
и римското класично право
Четвертата етапа во развојот на сопственоста е одредена со појавата на
елементите на феудалната сопственост. Римското класиќно право во главно било
конзервативно и свртено кон минатото. Тоа влијаело да се појави сериозен јаз помеѓу
реалниот општествено економски свет и правните правила. Како резултат на овој
расчекор
елементите на федуализмот релативно слабо може да се заблежат во правниот систем,
иако во реалноста биле доста изразени. Односот помеѓу земјосопствениокот и клонот
вообичаено бил одреден преку посебен однос за долгорочен закуп на земјата. Така
наместо закупот да се организира на 5 години (што бил чест случај) започнала пракса
на
склучување на закуп на 100 години. Дополнително закупот се среќавал и како однос
кој се
засновал за цел живот, или пак за два живота-што значи дека правата и обврските се
пренесувале наследно.
Со оглед на тоа што ваквиот однос претставува новина во сопственичките односи,
со него се предизвикувале два нови момента. Прво, закупецот добивал заштита која
дејствувала egra omnes. Второ, закупот од инстиут на облигационите односи (околу ова
ќе
стане збор во следната глава) преминувал во институт во стварно-правните односи.
Она
што е специфично за новите односи е тоа што елементите на владение и власт се
испреплетени со елемнти на сопственост. На тој начин се појавува однос кој е налик на
федуалниот однос помеѓу вазалот и сопственикот (владетел) - patrocinijum. Oва
трансформација на сопственикот на земјата во локален орган на властс владетелите се
обидуале да го спречат иако често морале да се помират со фактот дека сопствениците
на
земјата се владетели на истата.
4.3.2. Начин на стекнување на сопственост
3.1.3. СУКЦЕСИЈА-НАСЛЕДСТВО
3.1.3.1. Тестаменти
Секој Римски граѓанин кој бил во години имал можност да направи тестамент,
додека пак жените требало да бараат овластување од нивниот тутор. Законот за
сукцесија
бил една од најкомплексните области во Римското право, и овде постоеле голем број
побарувања кои требало да бидат остварени со цел тестаментот да биде валиден. Во
таа
насока требало да се разгледаат сите детали, вклучувајки и такви нешта како што се
формални зборови за собирањето на нивните наследници и лицата спомнати во
тестаментот. Така на пример, било потребно да се направи состанок на наследниците,
пред да бидат направени останатите одлуки, децата или останатите засегнати кои не
биле
вметнати во тестаментот требало да бидат лишени од наследството лично од страна на
тестаторот, како и да биде потврден потребниот број на сведоци. Она што е важно е
тоа
што сите овие барања претставувале формалности, а не суштина. Под услов тестаторот
да
ги исполнувал сите услови, што воопшто не било тешко да се оствари со правна
помош,
тој можел да остави имот на било кого по негова желба.
Секој пропуст во врска со формалните потреби, значел невалидност или состојба на
интестација (се сметало дека не постоел тестамент). Интересна илустрација за ваков
пример има во следниот текст:
„Јас Lucius Titius, го направив овој тестамент без консултација со правен експерт,
придржувајки се на сваќањата на мојот ум, наместо на претераната и мизерна
педантерија, доколку имам напревено нешто незаконско или невешто, нека желбите
на
разумниот човек бидат третирани како валидни според законот“.
Потоа тој ги нагласил неговите наследници. (S caevola, D. 31.88.17).
Во конкретниот пример желбата на тестаторот ad misericordiam била одбиена,
тестаментот бил поништен и настанала состојба на интестација. Со оглед на бројот на
стапици, можело да се заклучи дека законската помош во правењето на тестаментот
била
и те како потребна.
Содржината на тестаментите
Тестаментите требало да назначуваат наследник или наследници. Наследникот бил
одговорен за оддржување на религиозните служби на починатиот, како и останатите
семејни обреди. Наследникот ги добивал не само имотот и правата на починатиот, туку
и
неговите облигации или обврски (се додека живеел по смртта на тестаторот). Ова
особено
се однесувало кон долговите. Позицијата на наследникот не била само одговорна, туку
често била и непрофитабилна, бидејки износот на долговите можел да ги надмине
неговите средства, и тие не би можеле истите да ги исплатат во целост. Постоел добар
доказ дека, за да ги поштедат сопствените деца од ваквите одговорности и
оптоварувања,
некои тестатори претпочитале да ги лишат истите од наследството, и да назначат некој
друг како нивен наследник кој ќе биде оптоварен со должноста да го пренесе имотот на
децата, вообичаено со начинот fideicommissum (Ulpian, D. 28.2.18 and D. 38.2.12.2). Ова
значело дека децата можеле да бидат поштедени од оптоварувањата кои ги носело
наследството.
Постоеле различни технички начини за да се подобрела позицијата на наследникот
(Buckland 1963: 304-6, 316-19). Покрај назначувањето на наследник, содржината на
тестаментот била различна и опционална. Обично, pater familias можел да назначи
тутори
за неговите деца, да ослободел некои заслужни робови, да определел оставина. Според
многуте докази, оставината не претставувала некој позначаен имот, бидејќи тоа било
ограничено со статут (Duncan – Jones 1982: 21). Голем дел од имотот на тестаторот бил
разделен помеѓу многу примачи, што на некој начин изгледало дека било
раздолжување
од страна на тестаторот, за она што го стекнал во својот животен век, по пат на
пријателство и сл. Постоеле серии статути кои го ограничувале растурањето на имотот
на
тестаторот по основ на оставина. Доволно е да се спомне дека последниот од овие
статути,
наречен Lex Falcidia од 40 година п.н.е. кој предвидувал дека после доделувањето на
оставината, на наследникот морала да му остане четвртина од вкупното наследство,
доколку целокупната оставина ја надминувала оваа четвртина, оставината била
намалена,
со намера да се зачува четвртината од наследството.
Ова правило ги оптоварило правниците со бројни дополнителни технички проблеми,
а делови од нвните дискусии во врска со тоа може да бидат прочитани во D. 35.2. Она
што
е впечатливо е тоа дека никој не можел да замисли да остави повеќе од три четвртини
од
својот имот на лица кои не се наследници назначени во тестаментот.
Неколку книги од Дигестите комплетно се состоеле од дискусија во врска со
разните видови на оставина. Тие стварале непроценлива слика во врска со видовите на
имот на Римскиот тестатор, кои тој можел или можел да посака да ги назначи како дел
од
оставината. Овде можеме да споменеме само неколку типови на оставина на која
правниците и посветиле посебно внимание: мираз, вино, пченка или масло, фармерска
опрема, peulium, храна (penus), мебел, накит, слобода. Подеталните дискусии на
правниците може да се пронајдат во книгите 33 и 34 од Дигестите.
Вредно е да прокоментираме уште неколку детали во врска со четири видови на
оставина:
1. Плодоуживањето е коментирано подетално во наредното поглавје, како
институција во правото на сопственост. За целите на ова поглавје, она што е важно е
дека
ова му овозможувало на тестаторот да ја остави сопственоста на својот имот на едно
лице,
но правото на плодоуживање на друго лице: лицето на кое му е дадено правото на
плодоуживање, можело на пример да го користи имотот, и да го зема приносот од
овошјето на одредено време или до крајот на животот. Далеку најприфатен договор
бил
тој каде pater familias оставал доживотно право на плодоуживање на неговиот имот на
неговата вдовица, додека сопственоста на неговите деца (D.33.2).
2. Ануитети. Едно поглавје од Дигестите било посветено на ануитетите и начинот на
нивното оставање од страна на тестаторот. Ануитетот претставувал плаќање на
годишни
суми на оној кому му бил оставен, на одреден период или доживотно ( D.33.1).
Правниците го објасниле ануитетот како серија на годишни рати, од кои првата била
безусловна, додека пак услов за останатите рати бил наследникот да биде жив во
времето
на доспевањето на ратата (Paul, D. 33.1.4). Постоеле примери за ануитети во корист на
сопругата, децата како и на ослободените робови. Би било потребно да се определи
вредноста на ануитетот, за да се утврди дека се во согласност со Lex Falcidia. Еден
интересен текст од Aemilius Macer објаснува како можело ова да се направи, со
правење
на претпоставки во врска со очекуваните години живот на наследникот, опсегот бил од
пет години за оние кои биле на возраст од шеесет години, или повеќе од триесет
години за
оние од раѓање до дваесетгодишна возраст (D. 35.2.68 pr.). Овие претпоставки, иако не
толки дарежливи, испаднало дека и не се толку нереални (Frier 1982; Duncan – Jones
1990:
93-104).
3. Слична врста на аранжман била оставината на надоместокот за храна и облека
(alimenta). Дигестите објаснува дека најчесто ваков надоместок бил оставан на
ослободените робови и можел да се однесува на исплата на месечен или годишен
надоместок, за фиксен период на години, или до достигнување на полнолетство, или
пак
до крајот на животот (D.34.1).
4. Оставина за одредени цели. Филантропистите се чини дека го имале прифатено
она што правниците го нарекувале оставина sub modo, оставина за одредени цели да
бидат
остварени. Натписите како и текстовите од Дигестите потврдуваат голем број на
ваков
вид на оставина, за различни цели како што се: загревање на јавните бањи,
поплочување
на патишта, градење на зград, или пак за комеморација на починатите. Еве еден
пример:
„Lucius Titius нагласил оставина во неговиот тестамент за неговиот роден град,
Севастија,
за така да може од заработката од игрите, да се слави неговото име секоја година...“
(Scaevola, D. 33.1.21.3).
Со цел да се осигура трајноста на ваквите аранжмани, наследникот би требало да
биде неприродна личност (правно лице) на пример општина, така што на тој начин се
додека постоела општината, целта на оставината ќе била остварувана. Во класичното
право, ваквите аранжмани сепак страдале бидејќи модусот – целта – не можела да се
наметнува како таква: наследникот можел единствено да биде приморан да плаќа
отштета.
(Ова било генерално правило на класичниот процедурален систем: види поглавје 6.).
Не
постоела гаранција дека ваквите аранжмани ќе бидат почитувани. Како и да е, во
подоцнежното класично право, под присилба можела да се остварува целта на
оставината,
доколку таа претставувала јавен интерес.
3.1.3.2. Fideicommissa или трустови (фондови)
Најразновидна институција во правото на сукцесија била fideicommissum – от или
трустот. Ова било средство – како и оставината или сукцесијата под тестамент – кое
стапувало на сила единствено со смртта на оној кој го воспоставил. Но бидејќи
назначувањето како наследник било вршено директно од страна на тестаторот, и
исплатата на трустот била вршена од страна на наследникот на оној кому требало да му
биде исплатен, значи дека трустот се извршувал индиректно, преку посредник.
На тој начин, лицето кое прави fideicommissum ќе му доверело (committere) имот на
посредникот, за тој имот на крајот да му биде доделен на корисникот на трустот.
Посредникот обично, но и не морало да значи, бил наследникот на тестаторот. Во
почетокот трустовите не биле забележувани во правото, и единствената гаранција која
ја
имал корисникот бил моралот, кој пак не бил значаен за судот. Тоа се сменило кога
императорот Август назначил овластени лица за спроведување на таквите трустови: во
почетокот Конзулите биле одговорни за оваа надлежност. Подоцна, истата улога ја
извршувал посебен Претор. Институција која порано зависела единствено од
судбината
или пријателството, сега станала законска облигација или обврска.
Трустот бил многу разновиден, но овде ќе се задржиме на неговите основни
употреби:
1. Трустот бил користен за да се префрли имот на корисниците, кои како предмет на
jus civile не можеле да добијат наследство или оставина: на пример, странци,
осудувани
криминалци – престапници, или оние кои биле изоставени во статутите на Lex Voconia
или Брачната легислатива на Август. Постоел добар доказ за ова во трудовите на
Cicero
(fin. 2.55). Иако е тешко да се поверува дека оваа слобода за одредување на корисници
на
трустовите останувала целосно неограничена. Не постојат докази за тоа дека истата е
користена за избегнување на оганичувања од граѓанското право. Исто така, во времето
на
првиот и вториот век од новата ера, биле превземени серија мерки за намалување на
пропустите во граѓанското право, за да се оневозможело избегнување на неповолните
правила од граѓанското право. Постоеле силни паралели: како се развивале трустовите
во
обичајното право, така еквивалентно се развивале и слични средства како што се
Treuhand, кои исто така биле направени за заобиколување на строгите правила на
правото.
2. Во граѓанското право, назначувањето на наследник било трајно. Трустот, сепак,
дозволувал налагање на наследникот, целото или дел од наследството кое ќе го
наследел
да го префрлел на некој друг. Гај го објаснува ова на следниот начин:
„ Кога би напишале „Нека Lucius Titius биде наследник“ можеме да додадеме и,
барам од тебе, Lucius Titius, штом ќе можеш да го прифатиш наследството, предај му
го
истото на Gaius Seius.“ (Inst. 2.250).
Во овој случај наследникот бил обврзан наследството веднаш да го предаде. Но
честопати од наследникот било барано тоа да го направи по одреден временски
интервал,
општо правило било трансферот да биде направен по смртта на повереникот (Papinian,
D.
35.1.102; D. 36.1.56 and 60.8). Овде трустот обезбедувал алтернатива на плодоуживање
на
доживотен интерес од имотот (разликата била во тоа што, лицето имало право на
плодоуживање на имот кој не го поседувал истиот, додека пак доколку имотот му бил
оставен по основ на труст, тој или таа плодоуживал во имотот, и го поседувал истиот,
но
со обврска по одреден временски период истиот имот да го префрли на корисникот на
трустот). Овој метод изгледа дека бил користен за да се обезбеди вдовицата на
тестаторот
до крајот на нејзиниот живот, а на крајот сопственоста на имотот била упатена на
децата.
Според некои размислувања ваквата потреба се јавила со цел да се заштити интересот
на
децата од првиот брак, на пример од нивната маќеа (Humbert 1972: 207 – 40; and
Treggiari
1991: 392).
3. Трустовите можеле да бидат доверени и на било кое друго лице кое си заслужило
награда или добивка од починатиот, но дури и ако наградата била многу мала или
потрошна, во најголем број случаи сé на крајот се предавало на крајниот корисник на
трустот. Ова ја вклучувало и состојбата на интестација (непостоење на тестамент).
Така на
пример:
„Трустовите можат да се доделат на наследниците во состојба на интестација,
доколку се смета дека pater familias намерно го оставил неговиот имот без
тестамент“
(Paul, D. 29.7.8.1).
На овој начин трустот отварал благороден пат, т.е. можност иако лицето кое
починало без да направи тестамент, да има насоки за тоа каде треба да се додели дел
или
целиот имот.
4. Со оглед на тоа што трустот не можел да го добие никој друг освен наследникот,
трустот можел да послужи за да се оди подалеку од непосредната генерација
наследници
на починатиот. Таков пример е наведен од Scaevola:
„Таткото му забранил на неговиот син и наследник да го оттуѓува или става под
хипотека имотот, и го задолжил да го зачува за неговиот легитимен син или за
останатите роднини (D. 32.28 pr.).
Иако во овој случај синот станувал сопственик на земјата, тој не смеел да ја оттуѓува
истата, и нејзината судбина веќе била определена од страна на неговиот татко – во
неговиот тестамент. Овој аранжман можел да се протега во неколку генерации, и
покрај
тоа што класичното право инсистирало на тоа дека тој е валиден само додека
корисниците
на трустот се препознатливи: најдалечни корисници кои с# уште биле сметани како
препознатливи, биле оние што биле живи во времето на смртта на тестаторот
(Modestinus,
D. 31.32.6). Оние кои имале прочитано многу од англиската литература од
осумнаесеттиот
и деветнаесеттиот век, биле убедени дека на овој начин биле поврзани поголемиот дел
од
имотите на Римските благородници. Но всушност овде постоеле малку причини да се
мисли дека е така.
3.1.3.3. Постапка во случај на интестација
Интестацијата можела да настане или ако не постоел направен тестамент, или
доколку тестаментот бил невалиден. Втората опција веќе ја спомнавме (кршење на
формалните барања го правел тестаментот невалиден, или пак настани кои настанале
postfestum, на пример раѓање на легитимно дете по составување на тестаментот).
Тешко прашање било колку чести биле случаите каде не се правел тестамент
(Daube 1965 and 1969: 71-5; Crook 1973; Cherry 1996). Sir Henry Maine фамозно
проговорил
за Римскиот „хорор на интестација“. Постоел хумористичен доказ кој сугерирал дека
правењето на тестамент било норма: Cato јавно се покајал затоа што живеел макар и
еден
ден без тестамент (Plutarch, Cato maior 9.6). Но сепак тестаментот можеби и не бил
типичен. Оние кои немале ништо да остават, најверојатно не оставале ни тестамент. Но
доказите изгледа сугерирале дека, мотивирани од хоророт на спротивното, имотните
класи
на Римјани, обично правеле тестаменти. Материјалот кој преживеал ни покажува дека
мажите правеле значајно повеќе тестаменти отколку жените (Cahmplin 1991: 46-9).
Можеби жените биле посклони да чувствуваат хорор.
Секако дека поттик од големо значење да се направел тестамент е тоа што, во негово
отсуство, нечиј имот би бил разделен на луѓе за кои тој не би сакал да го добијат. Затоа
мораме да ги разгледаме правилата кои се применувале при распределба на имотот, во
случај на интестација (непостоење на тестамент).
Правилата биле следниве. Децата кои станувале независни (што значи дека биле
ослободувани од татковска власт) со смртта на починатиот ја имале предноста над
добивање на имотот, во еднакви делови. Тие биле познати како sui heredes. Во случај
да
немало такви, наредни по редоследот биле најблискиот или најблиските (доколку
повеќе
од едно лице било исто блиско) роднини по машка линија. Тоа се однесувало на
роднините кои се поврзани со починатиот само по машка линија. Можеби не постоеле
такви роднини: во случај кога тестаторот бил ослободен роб, такви роднини немало,
тогаш
правилото било, доколку ослободеникот не оставил деца зад себе, патронот го
наследувал
неговиот имот.
Доколку обичните слободни граѓани немале деца (sui heredes) во далечните
предкласични времиња, тогаш нивниот имот одел во рацете на gens - от. Овој термин
понекогаш бил преведен како „клан“. Можеби „продолжено семејство“ бил подобар
термин. Во развиеното право gens-от не завземал никаква улога, така што Преторот
вовел
покомплицирана хиерархија, во која децата, вклучувајки ги и оние кои биле
еманципирани (ослободени од татковска власт) од страна на починатиот.
Ужасните докази за тоа како ова прашање се решавало биле објаснети во текстот на
Paul (D. 38.10.10). Последни од сите, на ред доаѓале сопружниците, чувани за
горчливиот
крај на сепарацијата на нивниот имот.
Она што е интересно во врска со оваа дивизија на луѓе, е еднаквиот третман кој им
се давал на децата на починатиот. Во таа насока не се давале предности на машките
пред
женските, како и на најстариот машки потомок на сметка над најмалото дете. Овој
систем
на деливо наследување, морал да има строга тенденција да го фрагментира имотот на
починатиот, а она што изгледало уште поизненадувачки во општество каде
поседувањето
на одреден имот (најповеќе земја) било тоа што го одредувало членството на единката
на
одредена класа. Различни фактори би можеле да ја ублажат тенденцијата на
фрагментација: на пример, правењето тестамент во кој предноста за наследување била
доделувана на едно или повеќе од децата.
Што би бил тогаш мотивот за правење на тестамент? Неодамнешна студија за
опстанувањето на Римските тестаменти, покажува дека Римскиот тестатор најверојатно
ги
назначувал неговите деца, или особено неговите синови, како наследници во
тестаментот
(Champlin 1991: 107-20). Но исто така и законот за интестација имотот го назначувал
директно кон децата, во еднакви делови. Силната причина која ги терала поединците
кон
правење на тестамент тогаш би била желбата да се третираат децата нееднакво. Ова
секако
не би била единствената можна причина, можеби некој вид на суеверие, или желбата
да се
ослободуваат робови, или да се исплатуваат општествени облигации со оставина.

Законот на дванаесет таблици

(XII tabulae sive Lex XII tabularum)
(предговор, превод од латински, белешки и
коментари Даниела Тошева. Меѓународен
славјански универзитет „Гаврило Романович
Державин“, Скопје, 2018)
Светлана Кочовска‐Стевовиќ
Институт за класични студии, Филозофски факултет,
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје

Законот на дванаесет таблици (лат. Lex duodecim tabularum) е нај‐

стариот законски кодекс што постоел во Стариот Рим. Според тра‐
дицијата, на неговото донесување му претходела долгогодишна
класна борба меѓу привилегираниот сталеж во раната римска
република, сталежот на патрикиите, и сталежот на плебејците, кој
во тогашното римско општество, освен што имал ограничено право
на глас во кентуријатските комитии ( comitia curiata), немал никакви
други политички права. Плебејците, иако го сочинувале најголеми‐
от дел од римската популација, биле исклучени од свештеничките
колегиуми и од Сенатот и немале право да бидат носители на јавни
служби; биле обврзани да одат во војна, но немале право на дел од
воениот плен и постојано се соочувале со долгови поради парични‐
те казни што по различни основи им биле изрекувани од страна на
патрикиите. Самоволието на патрикиските магистрати било овоз‐
можено, пред сè, од фактот што во раната римска република не по‐
стоеле пишани закони, туку односите меѓу припадниците на заед‐
ницата се регулирале според обичајните правила на поведение ( mo‐
res maiorum). Во првите години од конституирањето на републиката,
плебејците, по првата сецесија на Светиот Рид, се избориле за вове‐
дување на службата народен трибун (tribunus plebis). Во 462 год. ст. е.
народниот трибун Гај Терентилиј Харса побарал да се оформи
петочлена комисија што ќе има задача да ги регулира со пишан за‐
кон (ius scriptum) овластувањата на конзулите. Предлогот на Харса не
бил прифатен, но народните трибуни не се откажале од својата цел
преку кодификација на обичајното право да се заштитат од поли‐
тичкото самоволие на кое биле постојано изложувани. На периодот
на непишани правила на поведение или ius non scriptum конечно му
дошол крај кога, под притисок на народните трибуни, била донесе‐
на одлука за систематизација и кодификација на сите дотогашни
непишани правила на поведение. За реализација на оваа цел, била
оформена тричлена комисија, која била испратена во Хелада за да ја
проучи атинската легислатива, позната како Солонов устав. По вра‐
ќањето на комисијата во Рим, била донесена одлука за привремено
суспендирање на редовната магистратура. Наместо конзули, за таа
година, 451 год. ст. е., била избрана десеточлена комисија, која ги
презела ингеренциите на конзулите и која имала должност да ги за‐
пише и да ги канонизира сите обичајни правила на поведение што
го сочинувале древното римско право. За членови на комисијата,
позната под називот decemviri consulari imperio legibus scribundis, биле
избрани само припадници на патрикискиот сталеж. Следната годи‐
на, декемвирите подготвиле серија од правни одредби, кои биле
врежани на десет бронзени плочи. Откако кентуријатските комитии
установиле дека на овие плочи не се врежани сите обичајни прави‐
ла, била избрана нова комисија, повторно од десет члена, во која
овој пат половина од членовите биле плебејци, за да го комплетира
процесот на кодификација на обичајните правила. Новата комисија
на постоечките десет бронзени плочи додала уште две, по што, во
449 год. ст. е., сите дванаесет бронзени плочи биле поставени на
римскиот форум. Текстот што бил врежан на овие дванаесет плочи
во римската политичка историја и во историјата на правото е по‐
знат како Закон на дванаесет таблици (Lex duodecim tabularum). Со не‐
говото донесување во Стариот Рим завршил периодот на непишани
правила на поведение (ius non scriptum), и започнал периодот на
пишаното право (ius scriptum).
Законот на дванаесет таблици (XII tabulae sive Lex XII tabularum)
Текстот на Законот на дванаесет таблици денес не е зачуван, ни‐
ту во автентичен ниту во интегрален облик. Бронзените плочи на
кои биле запишани законските одредби биле изложени на римски‐
от форум сè до 390 год. ст. е. кога Галите влегле во Рим и го запалиле
градот. Врз основа на еден податок што го имаме кај Кикерон (Cic.
De orat. 1.195), знаеме дека постоела и мала книгичка со Законот на
дванаесет таблици (xii tabularum libellus), која, за жал, не е зачувана.
Текстот што денес го имаме на увид претставува реконструкција на
Законот, која е направена врз основа на бројните цитати, парафрази
и коментари на определени одредби од Законот што се среќаваат во
делата на автори од периодот на доцната република и принкипа‐
тот. Првата реконструкција на текстот на Законот е направена во
1564 година од страна на Франсоа Хотман ( De legibus xii tabularum tri‐
partita, Franc. Hotomani Jurisconsulti Commentatio. Lugduni, apud Ioan.
Tornaesium, MDLXIIII). Оваа и сите подоцнежни реконструкции би‐
ле резултат на сериозна филолошка анализа на текстовите во кои се
среќаваат цитати и парафрази од Законот. Најмногу референци на
Законот има во списот Institutiones на Гај, во списите на Кикерон,
Варон, Аул Гелиј, Фест, Плиниј Постариот и Улпијан. Овие автори
на некои места во своите дела цитираат одредби од Законот, некаде
цитатите од Законот се измешани со зборовите на самиот автор, не‐
каде се парафрази на определени законски одредби, а некаде се са‐
мо интерпретации на авторот на определена законска одредба.
Бројноста на цитатите и парафразите од Законот во римската лите‐
ратура несомнено се должи на репутацијата што Законот ја уживал
во антиката со векови по неговото настанување. За неговиот углед не
сведочат само бројните референци на правилата содржани во Зако‐
нот туку и референците на самиот Закон. Кикерон во списот De legi‐
bus пишува дека во времето кога тој бил дете, текстот на Законот на
дванаесет таблици се учел наизуст или, како што вели тој, ut carmen
necessarium – „како песна што е неопходно да се знае“ (Cic. Leg. 2.59).
На друго место пишува дека малата книга (libellus) со текстот на За‐
конот „е повредна од библиотеките на сите философи, и поради
нејзиниот огромен углед, а и поради нејзината голема полезност“
(Cic. De orat. 1.195). Ливиј (Liv. 3.34.6), пак, за Законот пишува дека,
дури и во неговото време, а тоа е крајот на републиката и почетокот
на царството, Законот на дванаесет таблици претставувал fons omnis
publici privatique iuris – „основен извор на сето јавно и приватно пра‐
во“. Од реконструкцијата на текстот на Законот може да се заклучи
дека законските одредби биле напишани на архаичен и лаконски
латински јазик, веројатно во сатурниски стих, за да може текстот
полесно да се запомни. Иако содржел многу архаични обележја и
многу негови одредби во текот на вековите постојано се менувале
или дополнувале, Законот формално останал на сила сè до Јустини‐
јановата кодификација.
Природата на правилата содржани во Законот на дванаесет таб‐
лици, како што пишува Даниела Тошева во предговорот на маке‐
донското издание (стр. 8), е главно „казуистична со хоризонтална
прогресија“. Овие правила, имено, не се темелат врз генерални ап‐
стракции, туку врз случаи (casus), кои би можеле да прогресираат ad
infinitum во хоризонтална линија. Ова е очигледно од формулациите
на правилата што се чини дека се пренесени во својот автентичен
облик. Повеќето од нив се формулирани како хипотетичен период,
кој има облик: ако X направи Y, неговата казна ќе биде Z. Првите две
таблици содржат правила што се однесуваат на судската постапка и
на извршувањето на пресудите; третата таблица содржи правила со
кои се регулираат должничко‐доверителските односи; четвртата и
петтата таблица содржат правила од областа на семејното и наслед‐
ното право; шестата и седмата содржат правила од областа на имот‐
ното право; осмата таблица содржи прописи што се однесуваат на
деликти и кривични постапки; деветтата таблица содржи прописи
од областа на уставното право; во десеттата таблица се поместени
прописи од областа на сакралното право, а единаесеттата и дванае‐
сеттата таблица, познати како supplementa (додатоци), содржат пра‐
вила со кои се регулираат различни области од општествениот
живот: забраната за брак меѓу патрикии и плебејци, правила што се
однесуваат на одговорноста на господарот за престапите извршени
од неговиот роб или за одговорноста на таткото за престапите извр‐
шени од неговиот син итн. Дванаесеттата таблица завршува со една
одредба што е од особено значење за развојот на римското право.
Со оваа одредба било пропишано за закон (lex) да се смета сè она
што подоцна народот ќе го заповеда, т.е. ќе го изгласа: legem esse, ut
quodcumque postremum populus iussisset. Со ова, комитиите добиле ов‐
ластување да донесуваат апстрактни и општи правни правила, наре‐
чени leges – закони. Иако Законот на дванаесет таблици бил само
Законот на дванаесет таблици (XII tabulae sive Lex XII tabularum)
еден мал успех на плебејците во нивната борба за правда, тој имал
огромно значење, зашто со неговото донесување на плебејците не
само што им било овозможено да се заштитат од волунтаристич‐
кото толкување на дотогашното обичајно, непишано право туку и
им било овозможено својата понатамошна борба за еднаквост и
правда да ја водат со помош на правни средства.
Македонското издание на Законот на дванаесет таблици, објаве‐
но од Меѓународниот славјански универзитет „Гаврило Романович
Державин“, а изработено од Даниела Тошева, не претставува само
превод на реконструираниот текст на Законот на дванаесет таблици
туку е и една мала студија за традицијата и за содржината на Зако‐
нот на дванаесет таблици. Особена доблест на изданието е фактот
што тоа содржи богат експликативен апарат, а во него е поместен и
оригиналниот латински текст, што на познавачите на латинскиот
јазик им овозможува да го читаат текстот и во оригинал и да ги ана‐
лизираат понудените преводни решенија. Експликативниот апарат
се состои од предговор (стр. 5–14) и од белешки поместени под тек‐
стот на самиот превод. Предговорот е поделен на два дела: 1. Потек‐
ло на Законот на 12 таблици (стр. 5–9) и 2. Облик и содржина (стр.
9–14). Во првиот дел од предговорот, како што упатува и самиот
поднаслов, авторката пишува за потеклото на Законот на дванаесет
таблици и за општествениот контекст во кој тој бил создаден, а во
вториот – за обликот и за содржината на самиот текст. При составу‐
вањето на предговорот, авторката се консултирала со релевантна
литература и – што претставува особена доблест на текстови од ва‐
ков карактер – со автентични, антички сведоштва за самиот Закон.
Вториот и главен дел од изданието се состои од реконструираниот
латински текст на Законот на дванаесет таблици и од самиот превод
(стр. 17–65). Правилата поместени во секоја одделна таблица се ну‐
мерирани исто како и во изданието на текстот што е користен при
изработката на преводот – изданието на Вормингтон ( Remains of Old
Latin III: Lucilius, The Twelve Tables. Edited and translated by E. H. War‐
mington. London, William Heinemann ltd, Cambridge, Massachusetts,
Harvard University Press, 1938). При изработката на преводот автор‐
ката користела и други критички изданија, при што отстапките од
изданието на Вормингтон ги навела во белешките под текстот на
преводот (стр. 44, белешка 34). Белешките содржат и разновидни
објаснувања што се однесуваат на значењето на некои термини
недоволно познати за современиот читател, дополнителни објасну‐
вања на разновидни аспекти од римската култура и авторски комен‐
тари на текстот на законите, кои се неодминлив дел од секој серио‐
зен превод на текст напишан на класичен јазик. На крајот од изда‐
нието се поместени: Библиографија (стр. 67), две рецензии (стр. 69–
73) и Содржина (стр. 75–76).
Поради сериозноста и стручноста во преведувачкиот пристап,
како и поради богатиот експликативен апарат, македонското изда‐
ние на Законот на дванаесет таблици е пример за тоа како пред де‐
нешната читателска публика се пренесува антички текст. Изданието
може да биде исклучително полезно четиво за поширока читател‐
ска публика: студенти по право и правници што се занимаваат со
историја на правото, историчари, класични филолози и љубители
на антиката воопшто. Иницијативата на Меѓународниот славјански
универзитет „Гаврило Романович Державин“ да започне со објаву‐
вање на преводи на дела што се примарна литература за проучува‐
ње на римското право е за поздравување. Да се надеваме дека во ид‐
нина оваа едиција ќе биде збогатена со преводи и на други примар‐
ни извори, кои се неопходни за сериозно и темелно проучување на
различни аспекти од римското право.
1
Универзитет "Гоце Делчев" Штип
Правен факултет Кочани
Практикум за вежби по Римско право
м-р Марија Радевска
2011, Кочани
2
Воведни напомени
Вежбите се замислени како утврдување на знаењата кои студентите
ќ е ги стекнат на предавањата. За таа цел тие ќ е се изведуваат како практичен дел
од наставата. Целта на вежбите е да го поттикне размислувањето на студентите
за одредени прашања и да развие дискусија меѓу нив. Овој практикум треба да им
послужи за да го проверат своето знаење стекнато преку читање на учебникот по
Римско право, но воедно и да дојдат во допир со изворните текстови од римското
право,, правничкиот јазик на римјаните, начинот на кои тие ги регулирале
општествените односи и техниките што ги користеле при тоа. Овој практикум се
однесува на материјалното римско право и во кратки црти ги обработува
основните правила на личното, имотното, облигационото и наследното римско
право. Практикумот се труди да ги опфати основните правни институти на
римското право кои студентите ќ е можат да ги препознаат и во денешните правни
системи, во иста или во видоизменета форма и пред сè ќ е можат да ги поврзат со
нашето позитивно право. На тој начин, овој практикум треба да послужи од една
страна за поуспешно совладување на материјата римско право и во исто време
развивање на правниот начин на размислување кај студентите, а од друга страна
треба да послужи за воочување на значењето и придонесот на римското право за
денешниот изглед на правните системи, посебно на нашето позитивно право.
3
Вежби за проверка и утврдување на знаењето на тема извори
на
правото
Вежба бр.1
Прашање : За извори од кој период зборува следнава одредба?
Нашето право се состои од пишано и непишано. Пишано право се законите,
плебисцитите, сенатските мислења, царските конституции, едиктите,
одговорите на правниците ( Inst. 1, 2, 3 ).
Објаснување : Во оваа одредба станува збор за извори на римското право од
вториот период, односно од класичен Рим. Во овој период продолжуваат да се
применуваат изворите од првиот период (обичаите како непишано право,
законите, плебисцитите и едиктите), а согласно промените во државното
уредување и улогата на принцепсот во создавањето на правото како нови извори
на правото се јавуваат неговите конституции, но и мислењата на сенатот и
одговорите на правниците на кои токму принцепсот им дал сила на извор на
правото.
Вежба бр.2
Прашање: Од кој период потекнува изворот на правото од следното правно
правило?
Закон е она што народот ќ е го востанови и нареди(Gai,Inst.1,3)
Објаснување: Законите како извори на правото се јавуваат уште во првиот
период на римската држава. Нивен доносител се римските комиции, како
собранија на целото римско население ( патриции и плебејци ). Тие се
задолжителни правила за целиот римски народ. Својот легитимитет го црпат од
правно правило кое било содржано во првиот закон, Законот на 12 таблици
според кое: " сè она што подоцна народот ќ е го изгласа ќ е биде законито и
признато". Законите имаат значење на извор на правото и во вториот период, во
класичен Рим, а веќ е во третиот период паѓаат во сенката на конституциите на
императорот заедно со останатите извори.
Табела бр.1: Споредбен приказ на изворите на правото од првиот период
Извор на Основна Задолжител
Доносител
правото карактеристика ност

Десет избрани За целиот

Закон на 12 Кодификација на
луѓе римски
таблици обичајното право
децемвири народ

4
Општозадолжително
За целиот
правило со Римските
Закони-leges римски
апстрактна комиции
народ
содржина

Општозадолжително
правило со Плебејските Само за
Plebiscitа
апстрактна собранија плебејците
содржина

Наредби со кои се
За лицата на
применувало и
Едикти Магистратите кои се
менувало
однесувале
постоечкото право

Вежба бр. 3
Прашање:
Од кое право потекнува начелото кое го среќ аваме во горната
одредба?
Во сè, а најмногу во правото треба да се води сметка за правичноста (D.
50,17, 90).
Објаснување: Ова начело е едно од основните на кои се засновала работата на
римските магистрати почнувајќ и од првиот период, а посебно во класичното право
кога тоа најмногу доаѓа до израз. Римските магистрати ја увиделе строгоста и
крутоста на старото римско право и во рамките на својата државна служба,
односно при користењето на ius edicendi и донесувањето на едикти, се обидувале
да ја надминат истата, а правните правила да ги прилагодат на новонастанатите
услови и во согласност со она што е добро и справедливо (quod bonum et aequm
est). На тој начин тие со своите едикти создале нов правен поредок наречен
магистратско или хонорарно право кое отстапувало од римскиот формализам и
крутост.
Вежба бр. 4
Прашање: За кој извор станува збор?
Нема сомнение дека сенатот може да создава право (D.1, 3, 9)
Мислење на Сенатот е она што тој ќ е го нареди и востанови. Тоа има сила
на закон иако тоа некогаш било оспорувано (Gai Inst. 1, 4)
Објаснување: Овие правни правила зборуваат за еден посебен извор на правото
наречен senatus consulta или мислења на сенатот. Мислењата на сенатот
добиваат правна сила на општозадолжителни правила во класичниот период, во
времето на принципатот. Принцепсот е тој кој им дава правна сила на овие
5
мислења и кој со своето јакнење како фигура во државното уредување ги фрла во
сенка, заменувајќ и ги мислењата на сенатот со она што тој ќ е го каже на свечена
седница пред сенатот ( orations principum).
Вежба бр. 5
Прашање: Што претставува следнава максима ?
Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique
tribuere (D.1,1,10,1)
Објаснување: За класичниот период е карактеристичен развојот на правната
наука ( jurisprudencia ) и појавата на голем број римски правници кои се
занимавале со прашања од областа на правото и филозофијата на право. Тие
пишувале правни максими и определувања на правни поими, а меѓудругото
создале дефиниции за правото кои се неисториски и идеалистички. Една од
поубавите дефиниции за правото е горедадената која во превод значи:
 " Овие се правните правила: чесно да се живее, на друг да не му се
наштетува и на секој неговото да му се даде ".
Други познати дефиниции за правото и правичноста се:
 Jus est ars boni et aequi - " Правото е умешност на доброто и справедливото
.
 Jus obruitur vi – Силата го закопува правото.
 Justitia omni auro carior – Правичноста е поскапа од секое злато - Цицерон
 Justitia regnorum fundamentum - Правичност е (треба да биде) основа на
владеачите
Вежба бр. 6
Прашање: Толкувај го правното правило.
Што царот ќ е одреди има сила на закон (D. 1, 4, 1)
Објаснување: Ова правило ја опишува положбата на римскиот владетел во однос
на државната власт и во однос на правниот поредок во класичниот и
посткласичниот период од развојот на римската држава. Легитимитетот на
правните правила што ги создавал царот произлегувал од Lex de imperio –
кралскиот закон кој бил донесен за неговата власт и со тој закон народот нему му
ја пренел својата власт и овластувања. Неговата волја во создавањето на
6
правните правила со ништо не била ограничена. Не ја ограничувале ниту
постоечките правни правила што најдобро се гледа од максимите:
 Princeps legibus solutes est - Принцепсот не е должен да ги почитува
правилата на правниот поредок
 Quidquid principi placuit legis habet vigorem - Сè она што му се допаѓа на
принцепсот има сила на закон.
Вежба бр. 7
Прашање: Толкувај го правилото.
Плебисцит е она што плебсот ќ е го нареди и востанови. Некогаш
патрициите тврделе дека плебисцитот не ги обврзува, бидејќ и се донесени
без нивно одобрување (Gai , Inst. 1, 3)
Објаснување: Во првиот период постои поделеност на римскиот народ на
плебејци и патриции. Таа поделеност се рефлектира и во однос на државните
органи, а понатаму и во однос на правото. Одлучувајќ и на своите собранија,
плебејците донесувале правни правила наречени плебисцити и бидејќ и
собранијата биле сочинети само од претставници на плебејците тие биле
задолжителни само за нив. По сè друго тие биле исти со законите. Оваа разлика
била надмината со Lex Hortensia со кој се предвидувала општа задолжителност на
плебисцитите и од тој момент тие се губат од изторијата како посебен извор на
правото и се претопуваат со законите.
Вежба бр. 8
Прашање: Објасни го правилото.
Магистратите делеле правда (забелешка - пресудувале), а за да знаат
граѓаните кое право некој на некоја ствар ќ е се примени,се осигурувале
однапред и објавувале едикти (D.1, 2, 2,10)
Објаснување: Уште во првиот период на римската држава како извор на правото
се сметале наредбите што во рамките на својата работа ги издавале
магистратите ( вршителите на државни служби ). Со тие наредби кои биле
наречени едикти магистратите имале за задача да го применат римското право во
конкретниот случај, а при неговата примена тие често го менувале и дополнувале
со цел да го прилагодат на новите општествени услови, раководејќ и се од идејата
на доброто и справедливото во робовладетелскиот свет. На тој начин се создал
нов правен поредок наречен магистратско – хонорарно право.
7
Пример: Според ius civile правото на сопственост врз робовите можело да
премине од едно на друго лице само со исполнување на одредена форма, но не и
со едноставно предавање на владенитео врз робот. Во ваков случај ако лицето А
продал и предал во владение роб кој бил негова сопственост на лицето Б, но
притоа не била почитувана и исполнета формата што правото ја барало при
пренос на сопственоста, лицето А можело да го бара робот од лицето Б или од кој
било друг во чии раце би се нашол робот. Меѓутоа, преторот давајќ и значење и
важност на самата волја, односно намерите на лицата во поголема мера од
значењето што се придавало на формата на самата постапка, можел да му
забрани на лицето А да покрене тужба против лицето Б и истовремено му давал
на лицето Б право на тужба против лицето А или било кое трето лице кај кое се
наоѓал робот. Со други зборови, благодарение на преторот, лицето Б ги имало
правните средства кои во ius civile биле својствени за сопствениците, а лицето А
ги немало истите и ценејќ и според правната заштита во конкретниот случај
можеме да кажеме дека ius honorarium го третира лицето Б како сопственик на
робот, што се чини сосема исправно бидејќ и соодветствува со фактичката
состојба, волјата на страните, како и начелата bonum et aequum за разлика од ius
civile (според ова право сопственик на робот сé уште е лицето А).
Вежба бр. 9
Прашање: За кој извор на правото зборува следнава одредба?
Но и оние права кои со долготрајна пракса се потврдиле и низ многу години
почитувани,како молчалива согласност на народот, треба да се почитуваат
како и напишаните права(D.1, 3, 38)
Непишаното право доаѓа од она што ќ е потврди праксата. Имено,
долготрајните обичаи потврдени со согласност на оние кои ги применуваат
важат како да се закони (Iustinijani, Inst. 1, 2, 9)
Објаснување: Оваа одредба зборува за обичајот како непишан извор на правото
кој воедно е првиот регулатор на односите во римската држава во периодот на jus
non scriptum ( периодот на непишаното право). Сите дотогашни обичаи се
кодификувани во Законот на 12 таблици и со тоа се претворени во обичајно право
кое преку законот продолжило да се применува како извор на правото. Обичаите
се извор на правото и во вториот период на римската држава, а во третиот период
тие влегуваат во правниот поредок наречен jus и се применуваат наспроти
правилата создадени од владетелите (leges).
Вежба бр. 10
Прашање: За кој извор на правото зборува правилото?
8
Нашиот цар Север во рескрипт одговорил дека кај нејаснотиите кои
произлегуваат од примена на поедини закони треба, наместо законот, да се
применува она што е утврдено во праксата и обичаите (D.1, 3, 38)
Објаснување: Во ова правило се зборува за извор на правото кој за прв пат се
јавува во вториот период од римската држава, поточно во времето на
принципатот. Волјата на принцепсот ( владетел) имала правосоздавачка моќ .
Правото што тој го создавал било содржано во четири вида на конституцииmandata,
edicta, decreta I rescripta. Рескриптот бил конституција со посебна
содржина и во суштина претставувал одговор на принцепсот на прашање што
граѓаните или правни лица му го упатиле и тој имал сила на прецедент.
Табела бр. 2: Видови конституции
Вид на
Вид на содржина на На што се однесу
конституц До кого се упатува
конституцијата содржината
ија

се создавале прави
Edicta До сите жители на државата Општа содржина областа на јавното
приватното право

До управниците на провинции и Содржината се одн

Mandata другите Општа содржина на начинот на врш
службеници државни функции

До поединци кои го изнеле својот

спор пред
Решение во поединечен Административни
Decreta принцепсот, но се применувала и во
случај судски поединечни
идни
случаи како прецедентно право

До граѓани поединци или државни

органи Писмен одговор за Содржината е одго
Rescripta
кои му се обратиле на принцепсот со конкретно прашање конкретно прашањ
прашање,а имале сила на прецедент

9
Дел Втори
Вежби за проверка и утврдување на знаењето на тема статусно
и
семејно право
Вежба бр.1
Прашање : Што ни кажува следното правило?
Сето право создадено е заради луѓето ( D. 1, 5, 2).
Објаснување : Правилото упатува на заклучокот дека како субјекти на правото
според римскиот правен поредок можеле да се јават само луѓето и единствено
тие можеле да бидат носители на права и обврски. Тука би напоменале дека
луѓето како субјекти се јавувале како индивидуално ( како физички лица ) така и
преку нивните здружувања во правни лица.
Вежба бр. 2
Прашање : На кој институт од статусното право се однесуваат следниве правила?
Сèуште неродено дете се смета за дел од мајката или утробата (D. 25, 4, 1,
1)
Зачнатото дете , во некоја рака, се смета како да е веќ е родено (D. 38, 16,
7).
Објаснување : Овие правила се однесуваат на правната способност како посебен
институт во рамките на статусното право.
Првото од нив го изразува основното правило на римското право кое се
однесувало на стекнување правна способност – правна способност на римски
граѓанин се стекнувала со раѓање на детето, односно зачетокот не се сметал за
субјект на правото. Единствен субјект била жената што го носела зачетокот во
својата утроба, неговата мајка.
Второто правило го изразува исклучокот од основното правило 1. Исклучок
постоел во случај кога таткото на неродено дете умрел пред тоа да се роди, а по
неговото зачнување. Со цел да се заштитат имотните правата на зачетокот,
1 Овој
исклучок се изразува и со правилото: Infans conceptus pro jam nato habetur qutiens de
commodis ejus agitur ( D 1, 5, 7)
10
детето се сметало за родено во моментот на смртта на таткото, под услов да се
роди живо и да се роди најдоцна десет месеци по смртта на пресумптивниот
татко.
 Ова правилото од римското право е преземено во правните системи на
многу модерни држави, меѓу кои и нашата. Го среќ аваме во нашиот Закон
за облигациони односи, во скоро неизменета форма од онаа во римското
право. Така, според чл. 45-а став 3 " Се смета дека зачнатото дете е
родено кога тоа е потребно за заштита на неговите права, под услов да се
роди живо."
Вежба бр. 3
Прашање : За кој институт зборува правилото?
Сите кои се наоѓаат во римската држава, врз основа на конституција на
царот Антонин, станаа римски граѓани ( D. 1, 5, 17).
Објаснување : Правилото зборува за еден од начините на стекнување на правна
способност на римски граѓани, односно стекнување на status civitatis со
природување, натурализација. Во римското право постоеле два вида на
природување – приватно и јавно. Во конкретниот случај се работи за јавна
натурализација, извршена од страна на државен орган поточно од страна на
императорот, со конституција.
Вежба бр. 4
Прашање : За кој институт зборува правилото?
Ако некоја жена, римска граѓанка, е бремена, врз основа на Клаудијевото
сенатско мислење, станува робинка бидејќ и одржувала полови односи со
туѓ роб, спротивно на волјата на неговиот сопственик; многумина
разликуваат и сметаат дека детето кое е зачнато во законит брак ќ е се роди
како римски граѓанин, а ако е зачнато вон брак, детето ќ е се роди како роб
чија мајка станала робинка (Gai, Inst. 1, 91).
Објаснување : Правилото зборува за правна способност на римски граѓани,
поточно за еден од начините на стекнување на правна способност на римски
граѓани, односно стекнување на status civitatis со раѓање. Во римското право на
ваков начин правна способност стекнувале само децата чии родители биле
римски граѓани, или само мајката на вонбрачно дете била римска граѓанка.
Правилото уредува еден специфичен случај во кој мајката за време на
бременоста барем еден извесен период наречен favor libertatis уживала граѓански
11
права, а подоцна станала робинка. Детето родено во ваков случај стекнувало
правна способност на римски граѓанин.
Вежба бр. 5
Прашање : На што укажуваат следниве правила?
Според многу прописи на нашето право понеповолна е положбата на
жената отколку на мажите (D. 1, 5, 9).
Жените се од сите граѓански или јавни функции оддалечени, па затоа не
може да бидат судии, ниту да вршат магистратура, ни да поднесуваат
тужбени барања, ни да посредуваат за други, ниту да бидат застапници (D.
50, 17, 2)
Објаснување : Овие правила укажуваат на нееднаквоста која постоела меѓу
лицата со иста правна положба, односно римските граѓани. Во конкретниот случај
нееднаква положба имаат жените како цела категорија на население, во однос на
мажите.
Ограничувањето е општо бидејќ и се однесува на сите римски граѓанки како
посебна категорија граѓани.
Ограничена е посебно нивната правна способност во јавното право, односно тие
неможат да избираат ниту да бидат избрани за вршители на државни функции, а
ограничена била и нивната правна способност во приватното право во однос на
можноста да се користат со институтите на процесното право.
Вежба бр. 6
Прашање : За што зборува правилото?
Лицата кои се осудуваат на смрт, на борба со диви sверови или на работа
во рудниците ја губат слободата, а имотот им се запленува во полза на
државата (D. 28, 1, 8, 4).
Објаснување : Правилото зборува за еден начин на престанок на правната
способност, односно за граѓанска смрт. Сите горенаведени случаи биле
правнорелевантни факти за настанување на граѓанска смрт при што се губеле
имотните права и слободата. Ваквиот случај на граѓанска смрт се нарекувал
capitis deminutio maxima и се разликувал од случаите кога при преселување во
латински или перегрински општини римските граѓани ги губеле имотните права но
12
ја задржувале својата слобода и добивале правна положба на латини и
перегрини. Вториот случај на граѓанска смрт се нарекувал capitis deminutio media.
Вежба бр. 7
Прашање : За што се зборува во следното правило ?
Затоа, сите деца, било да се од машки или од женски пол, кои се под
власта на таткото можат на ист начин да се дадат во манципиум, како што
можат да се дадат робовите ( Gai, Inst.1, 117 ).
Објаснување : Правилото зборува за еден од начините на ограничување на
правната способност на римските граѓани, односно лицата alieni juris. Овие лица
биле под власта на својот pater familias и тој имал право да ги оттуѓи во друго
семејство за одреден период. Причините за ваквата постапка најчесто биле:
- Да се добие надомест за работата на лицето alieni juris во туѓото
домаќ инство или
- На ваков начин се надоместувала штетата што лицата ја причиниле со
деликт
Овие лица се нарекувале лица in mancipacio и нивната правна способност била
ограничена ( се работи за индивидуални ограничувања ) за периодот на
манципацијата, а нивната положба била слична на онаа на робовите.
Вежба бр. 8
Прашање : За која правна положба зборуваат правилата?
Робовите се наоѓаат под власта на господарот. Таа власт потекнува од
општото право; бидејќ и скоро кај сите народи можеме да забележиме дека
господарите имаат кон робовите право на животот и смртта, сè она што
робот го стекнува, го стекнува за господарот (Gai, Inst.1, 52).
Помеѓу робовите и слободните неможе да се склучи брак но може
contubernium (Pauli Sent. 2, 19, 6)
Објаснување : Првото правилото зборува за правната положба на робовите во
старото римско право кога тие биле третирани како објекти на правото.
Господарот имал право да го убие својот роб или да прави со него што сака, а
правниот поредок во ништо не го ограничувал. Единствениот факт кој укажува
дека робовите сепак биле сметани за луѓе е прогласувањето на нивните гробови
за свети места.
Второто правило зборува за едно конкретно непризнавање на право да се
склучи римски полноважен брак ( matrimonium justum ), односно неможност на
робовите да ги користат римските установи на семејното право - jus connubii.
13
Заедниците на робовите или на робовите и слободните се нарекувале
contubernium и иако фактички постоеле, сепак биле правно ирелевантни односи.
Во посткласичниот период оваа заедница предизвикува одредени правни
последици, меѓу кои и забрана за разделување на семејството (separation dura).
Вежба бр. 9
Прашање : За која манумисија се работи ?
Одамна е веќ е дозволено господарите да можат во католичка црква да им
подарат слобода на своите робови (CJ. 1, 13, 1 Imp. Constantinus A. ad
Protogenem episcopum, a. 316).
Објаснување : Манумисии во римското право претставувале форми пропишани
од римското право за ослободување на робовите од страна на господарите.
Постоеле повеќ е видови на манумисии, формални и неформални. Правилото
зборува за manumissio in sacrosanctis ecclesiis, односно ослободување на робот
преку изјава на господарот дадена во црква за време на религиски обреди. Ова
манумисија била неформална и се појавила во посткласичното право
Табела бр. 1 Манумисии
Форма на манумисија Значење на манумисијата
 Најстара форма на
1. Manumissio vindicta ослободување во форма
на привиден спор

Форма од старото римско

право според која
волјата за ослободување на
2. Manumissio testamento
робот била
изразена во тестаментот на
господарот

Форма од старото право

според која робот
3. Manumissio cesnu бил ослободуван со
запишување во
цензорските списоци

Неформална манумисија од
класичното
4. Manumissio per epistolam
право, ослободување со писмо
на господарот

Неформална манумисија од
класичното
право, ослободување со изјава
5. Manumisisio inter amicos
на господарот
дадена во присуство на
неговите пријатели

Манумисија од
посткласичното право, робот
бил ослободуван со
6. Manumissio per mensam
прифаќ ање на заедничка
софра со семејството на
господарот

Манумисија од
посткласичното право, робот
бил ослободуван со изјава на
Manumissio in sacrosanctis
7. господарот
ecclesiis
дадена во црква за време на
религиски
обреди.

14
Вежба бр. 10
Прашање : За која правна положба зборува следните правила?
Постојат три вида ослободеници:тие се или римски граѓани, или латини или
влегуваат во кругот на дедитициите (Gai, Inst. 1, 12).
Оној кај кој ќ е се најдат три услова, т.е. да е постар од 30 години, да му
припаѓал на господарот по квиритско право и да е ослободен со валидна и
законска манумисија, т.е. по пат на виндикта, со упис во книгата на цензот
или со тестамент, тој станува рисмки граѓанин, а ако нешто недостасува, тој
ќ е биде Латин (Gai, Inst. 1, 17).
Објаснување : Во ова правило се зборува за правна положба на ослободеници
или libertini. Ваква положба добивале ослободените робови. Во рамките на самата
положба постоеле разлики помеѓу ослободениците во зависност од начинот на кој
биле ослободени и положбата на оној кој ги ослободил. Во класичниот пеиод се
разликувале три вида на ослободеници:
- Ослободеници со положба на римски граѓани кои биле ослободени од
квиритски сопственик, по пат на формалистички начин на ослободување,
при што биле запазени прописите за бројот на ослободувања, возраста
на ослободениците и возраста на ослободеникот. Овие услови се
изразени и во второто правило од оваа вежба.
- Ослободеници со положба на Латини кои биле ослободени од квиритски
или бонитарен сопственик, но не бил исполнет некој од условите
предвидени со римските приписи. На овој заклучок упатува и второто
правило од оваа вежба и
- Ослободеници со положба на дедиции биле робовите кои за време на
ропството биле оковани, мачени или осудени да се борат со меч и со
диви животни.
Вежба бр. 11
Прашање : За чија деловна способност зборуваат правилата ?
Касијанците тврделе дека е полнолетен оној кој со својот физички изглед
тоа го покажува, т.е. оној кој е полово зрел. Прокулејанците пак тврделе
дека тоа е оној кој наполнил 14 години. Приско, меѓутоа, смета дека е
полнолетен оној кај кој ќ е се најдат двете својства, т.е. да има и физички
изглед и број на години (Ulpijani, Reg. 11, 28).
Укинувајќ и го непристојниот преглед, вршен при утврдување на
полнолетноста на мажите, наредуваме: исто онака како што жените по
навршени 12 години, во секој случај се сметаат за полнолетни, исто така
треба да се третираат и мажите по навршени 14 години, напуштајќ и го
15
непристојниот физички преглед( CJ. 5, 60, 3 Imp.Justinianus A.Menae pp.
(a.529) )
Објаснување : Овие правила зборуваат за критериумите според кои се
утврдувало постоењето на деловна способност кај римските граѓани. Според
првото правило за стекнување на полнолетство кај мажите требало да бидат
кумулативно исполнети два услови: физички изглед и број на години. Првиот
услов претпоставувал индивидуален физички преглед кај машките лица, а во
однос на вториот услов се барало да имаат навршено 14 години. За утврдување
на полнолетството кај жените постоела претпоставка дека тие стануваат
полнолетни со наполнување на 12 години. Во врска со ова правило имало повеќ е
различни мислења.
Јустинијан го прифатил мислењето на Прокулеанците (правна школа во која се
групирале еден дел од правниците во класичниот период) , а тоа е изразено во
второто правило според која мажите се сметале за полнолетни со навршување на
14 години, а жените со навршување на 12 години.
Вежба бр. 12
Прашање :За кои субјекти на правото се работи?
Без одобрение на тутор малолетникот неможе да се обврзе од секој
договор, но и без одобрение на тутор може да се стекнува склучувајќ и
договори и примајќ и ствари по пат на традиција. Со давање заем неможе
себеси да се обврзе бидејќ и без одобрение на туторот неможе ништо да
оттуѓи (D. 26,8,9 pr. Gaius libro duodecimo ad edictum provinciale).
Објаснување : Правилото зборува за малолетниците како субејкти на правото,
поточно за малолетници кои излегле од детството и кои римјаните ги нарекувале
impuberes infantia majors. Тоа биле лица со навршени 7 години. На нив римското
право им признавало ограничена деловна способност, односно имале право да
преземаат правни работи со кои ја подобрувале својата имотна положба, а
немале право да преземаат правни работи со кои ја влошувале својата имотна
положба.
За разлика од нив, лицата кои немале наполнето 7 години се нарекувале
infantes и тие биле целосно деловно неспособни.
Институт кој служел за надополнување на деловната способност кај овие лица
кои поради својата возраст не биле целосно деловно способни бил туторот.
16
Вежба бр. 13
Прашање : За кои субјекти на правото се работи ?
Според Законот на 12 таблици, на расипникот му се забранува да управува
со својот имот, што е воведено со обичај уште од почетокот. И денес
преторите или управниците имаат обичај, ако најдат таков човек кој не знае
ни за време ниту за граница за своите издатоци, туку својот имот со
расфрлање и расипништво го упропастува, ќ е му се одреди старател, на
сличен начин како и на душевно болниот, па двајцата ќ е останат под
старателство, додека душевно болниот не оздрави, а овој другиот не стекне
разумни навики, а ако тоа се случи, тие по сила на законот престануваат да
бидат под власта на старателот (D. 27, 10, 1 pr Ulpijanus libro primo ad
Sabinum).
Објаснување : Ова правило зборува за една категорија на субјекти на римското
право кај кои поради психички недостатоци или одредено нивно однесување,
правниот поредок предвидел ограничување или одземање на деловната
способност за периодот додека траеле причините. Во оваа категорија на лица
спаѓале расипниците и душевно болните. Деловната способност кај нив се
надоместувала со старател.
Вежба бр. 14
Прашање : За кои субјекти на правото зборува правилото ?
Нерацие Приск смета дека тројца прават здружение, и на тоа треба,
воглавно да се држиме ( D. 50, 16, 85).
Објаснување : Правилото зборува за правните лица како субјекти на римското
право. Во римското право тие се познати уште од најстарите времиња. Во
конкретниот случај се работи за приватни правни лица кои се основале по
иницијатава на најмалку тројца римски граѓани – tres faciunt collegiums. За
основање на овие правни лица најпрво важело начелото на автонимија, но во
времето на Цезар и Август, било потребно претходно одобрение. Приватните
правни лиоца понатаму се делеле на стопански претпријатија и на здруженија и
задружбини. Првите имале економски цели, а вторите имале неекономски цели
(политички, социјални, културни, хуманитарни и други цели).
Вежба бр. 15
Прашање : За кои субјекти на правото зборува правилото ?
17
Ако нешто се должи на заедницата, не се должи на поединците, па ни она
што го должи заедницата не го должат поединците ( D. 3, 4, 7, 1).
Објаснување : Правилото зборува за правните лица како субјекти на римското
право. Тоа се однесува на одредување на поимот заедница и поимот правно лице
кои потекнуваат од класичниот период. Имотот внесен во заедницата
претставувал сосопственост на нејзините членови и поимот правно лице се
јавувал како носител на сопствен имот. Ова значело дека имотот на поединците
бил одделен од имотот на правните лица кои тие ги основале.
Вежба бр. 16
Прашање : За кои субјекти на правото зборува правилото ?
На колегиумите, ортаклаците или на некои други под слично име, на кои им
е признато право на здружување, својствено им е, по углед на државата, да
имаат заеднички имот, заедничка благајна и управник или синдикат, кои,
како и државата, се што треба заеднички да го направат или спроведат,
кога тоа ќ е го направат-вреди односно е валидно ( D. 50, 16, 85).
Објаснување : Правилото зборува за правните лица како субјекти на римското
право. Во класичниот период веќ е се направила нивната поделба на правни лица
од јавното право ( државата) и правни лица од приватното право. Организацијата
на државата како правно лице била одредена со правилата за уредување на
државата, односно со самиот акт за основање на правното лице, а организацијата
на приватните правни лица била спроведена по примерот на државата.
Табела бр. 2 Правни лица во римското право
Одредени осамосто-ени државни Генсот задржал н
Правна способност имала
и свои имотни и
Карактеристики римската држава која вршела
општествени уста-нови како неимотни
на правни лица функции на власт, но и
од старото право храмовите, латинските и овластувања и во
функции на правно лице од
перегринските општини имале времето на
приватното право
правна способност републиката.

Државата е правно лице со

јасно издвоени јавни и
Карактеристики
на правни лица приватни овластувања, а со
од класичното
тоа се прави разлика меѓу
право
правни лица на јавното и на
приватното право
Правните лица о
Правните лица од приватното
приватното прав
право настанувале или со одлука
делеле на стопан
на државен орган или по
претпријатија и н
иницијатива на приватните лица
здруженија.

Universitates personarum биле

правни лица со сопствен имот и
Во посткласично
одделно членство, а universitates
Во јустинијановата право се јавува н
Карактеристики rerum се правни лица со посебен
на правни лица кодификација се прави јасна вид на правни ли
имот но без одделно членство,
од разлика меѓу два вида правни т.е. принудни
посткласичното кои
право лица- universitates rerum I здруженија, осно
служеле за задоволување на
universitates personarum со администрати
трајни
принуда
и општи потреби на неопределен
круг на луѓе

18
Вежба бр. 17
Прашање : За институт од римското брачно право зборува правилото ?
Меѓу робови и слободни лица не може да се склучи брак , туку може
contubernium (Pauli, Sent. 2, 19, 6).
Објаснување : Правилото зборува за contubernium, односно за еден вид на
заедница на мажот и жената во римската држава. Таа заедница не претставувала
римским правовалиден брак бидејќ и лицата не ги исполнувале условите кои ги
барало римското право(лица кои немаат jus conubii, односно право да склучат
брак). Оваа заедница фактички постоела како заедница на робовите или робови и
слободни лица. Правото не Ѝ признавало правни последици на оваа фактичка
заедница на робовските семејства сè до посткласичниот период, кога се вовела
забрана за разделување на робовското семејство.
Вежба бр. 18
Прашање : На што се однесува следново правило ?
Правовалиден брак настанува ако помеѓу лицата кои го склучуваат бракот
постои conubium, ако мажот и жената се полово зрели, и ако тие двајцата се
согласат ако се sui juris, односно ако се согласат нивните татковци, доколку
се под нивна власт(Ulpiani, Reg. 5, 2).
Објаснување : Правилото зборува за условите во римското брачно право за
склучување на римски правовалиден брак- matrimonium justum. Постоеле четири
услови кои кумулативно требало да се исполнат. Лицата требало да имаат правна
способност да се служат со установите на римското брачно право-jus conubii.
Понатаму тие требало да бидат полово зрели, односно во пубертет, како и да
имаат намера заеднички да живеат. Намерата за заедничко живеење-affectio
maritalis на почетокот неморала да постои кај брачните другари, туку само кај
нивните pater familias, а во класичниот период се барала и кај семејствата и кај
брачните другари, за да во посткласичниот период преовлада мислењето дека
affection maritalis треба да постои само кај брачните другари. Последниот услов
бил бракот да се склучи во една од трите законски форми, односно confаrreatio,
coemptio и usus. Ако не бил исполнет некој од наведените услови, се сметало дека
меѓу тие лица не постои римски правовалиден брак, туку конкубинат или природен
брак кој ги немал правните последици врзани со установата брак.
Вежба бр. 19
Прашање : На што се однесува следново правило?
19
Помеѓу предци и потомци, без оглед во кој степен на сродство се, не може
да се склучи брак (Ulpiani, Reg. 5, 6).
Објаснување : Правилото се однесува на прокламирање на една од брачните
пречки во римското право, односно сродството. Сродството помеѓу одредени лица
се сметало за околност од реалниот живот која негативно влијаела на можноста
да се склучи брак. Во конкретниот случај се работи за сродство во права линија,
кое претставувало брачна пречка без оглед на степенот, за разлика од сродството
во странична линија кое било пречка само до четвртиот степен. Крвното сродство
претставува брачна пречка и во модерните системи на брачното право, меѓу кои и
според нашиот Закон за семејство2.
Табела бр. 3 Услови за склучување брак и брачни пречки во римското
право
Услови за склучување на
Брачни пречки
брак

Лицата кои сакаат да склучат

брак требало
Постоечки брак бил пречка за
1. да иамат jus conubii , односно
склучување на нов брак
право да
склучат брак

2. Се барало постоење на намера Душевна болест, која му

 за
претходела на
заеднички да се живее-affectio
склучувањето на бракот
maritalis

Крвно сродство, по права

Лицата да се во линија
3. пубертет(жените да имаат неограничено, а во странична
12 години, а мажите 14) линија до
четврти степен

Бракот да е склучен во една

од формите
предвидени со закон:
 Coemptio или купување на
жената
како најстара и најформална
Во времето на Август не бил
форма
дозволен
 Conffareatio односно
брак меѓу сенатори и
свечена
либертини или
4. форма која ја употребувале
артистки бидејќ и се сметало
патрициските слоеви и
дека не му
 Usus или најчестата и
одговараат на сенаторскиот
наједноставната форма која се
висок ранг
засновала само со
преселување на
жената кај мажот и била
карактеристична за
сиромашните
слоеви

Вежба бр. 20
Прашање : На што се однесува следново правило?
2
Според чл.20 од Законот за семејство (“Сл. весник на Р Македонија” бр. 80/92 од 22 декември
1992 год): " Не можат меѓу себе да склучат брак крвни роднини во права линија(дедо,баба, мајка,
татко и внуци), како ни родени браќ а и сестри, брат и сестра по татко, односно по мајка, стрико и
дете од брат, вујко и дете од сестра, тетка и дете од брат, тетка и дете од сестра, ниту први
братучеди.
Не можат да склучат брак и лица чие сродство од претходниот став е засновано со посвојување."
20
Додека под татковска власт се наоѓаат и мажи и жени, под манус доаѓаат
само жените.(110)Некогаш биле три начини за доаѓање под манус: тоа се:
usus, farreus I coemptio. (Gai, Instit. 1, 109-110).
Објаснување : Правилото се однесува на засновање на римски правовалиден
брак, поточно брак со манус – matrimonium cum manu. Бракот кој бил склучен во
некоја од законските форми при што жената не го користела т.н. институт usurpatio
trinoctii( да помине три ноќ и надвор од куќ ата на мажот), врз неа се засновала
власта на старешината во семејството. Вториот вид на брак бил бракот без манус.
Положбата на жената во овие две брачни врски се разликувала, а секако била
поповолна во бракот во кој врз жената не се засновала власт на старешината на
семејството, туку таа си останала лице sui juris или пак таа си останала под
власта на својот pater familias.
Вежба бр. 21
Прашање :За што зборува следново правило?
Положба на син во семејство се стекнува не само по природен пат, туку и со
адопција. Иако е адопција општ назив, тој сепак се дели на два посебни
вида, од кои едниот исто така се нарекува адопција , а другиот адрогација.
Се адоптираат лица кои се под туѓа власт, а се адрогираат оние кои се sui
juris (D. 1, 7, 1, 1 Modestinus libro secundo regularum).
Објаснување : Правилото зборува за двата начини на засновање на татковска
власт врз членовите на семејството, односно со раѓање и со посвојување. Освен
овие два начини во еден подоцнежен период се јавува и трета форма на
воспоставување на таткова власт, а тоа е позаконувањето во времето на
императорот Константин. Како што се гледа и од правилото, во рамките на
адопцијата сеправела разлика меѓу адопција и адрогација. Адопција било
посвојување на туѓо дете, најчесто од страна на римските граѓани без деца, а
адрогацијата бил свечен начин на посвојување машки деца sui juris, при што
адрогираниот се одрекувал од своето семејство, од својот семеен култ и преоѓал
како член во семејството на посвоителот.
Вежба бр. 22
Прашање : На што се однесуваат следниве правила?
На родителите, децата треба да им искажуваат еднакво почитување иако
нивната власт не е еднаква (D. 27, 10, 4 Ulpianus libro trigesimo octavo ad
Sabinum ).
21
Жена не може да адоптира, бидејќ и ниту вонбрачните деца ги нема под
своја власт, но по одобрување на царот можат да адоптираат, за да се
утешат заради изгубените деца (Justiniani, Inst. 1, 11, 10)
Објаснување : Првото правилото укажува на постоење на разлика помеѓу
родителите на децата, со што во почетокот не се зборува за родителско право,
туку за татковско право. Pater familias или шеф на семејството бил личност во
рамките на патријахалното семејство кој имал власт над другите членови на
семејството кои се нарекувале лица alieni juris или лица со туѓо право). Тој имал
власт и врз својата жена, доколку бракот бил со manus (matrimonium cum manu),
како и власт врз жените на машките членови на семејството кои биле лица alieni
juris. Власта била доживотна и речиси неограничена и му овозможила на pater
familias, како управувач и сопственик на средствата за производство, да држи
цели генерации на слободни лица во положба која била речиси еднаква со
положбата на робовите.
Второто правило ја потврдува таа разлика и укажува на фактот дека во римското
право жената немала власт ниту над вонбрачните деца, односно деца над кои не
постоела patria potestas. Овие деца биле лица sui juris и само од pater familias
зависело дали ќ е бидат дел од семејството. Долко време нивната працвна
положба се регулирала само фактички, но не и правно.
Вежба бр. 23
Прашање : На што се однесуваат правилата?
Децата не се ослободуваат од таткова власт со проста согласност, туку со
акт составен во свечена форма, или со случај, и нема да се проверуваат
причините кои го навеле таткото да го еманципира синот, туку смао
формата на актот. (C. 8, 48, 3 Impp. Diocletianus et Maximus AA. Et CC.
Heliodoro).
Ако синот врши јавни функции, се зема дека е во иста положба како да е
pater familias, на пример кога обавува магистратура или кога е поставен
тутор (D. 1, 6, 9 Pomponius libro sexton decimo ad Quintum Muciuim)
Објаснување : Овие две правила се однесуваат на начините на престанок на
татковата власт. Во римското право биле познати неколку начини за престанок на
patria potestas:
- Физичка смрт на таткото или на децата alieni juris
- граѓанска смрт на таткото или на децата alieni juris
- еманципација или ослободување од татковската власт по волја на
семејниот шеф
- здобивање висока положба во јавна служба на лицата alieni juris, што било
познато и како законска еманципација и
22
- недостојност на таткото.
Двете правила се однесуваат на еманципацијата, при што првото ја уредува
еманципацијата по волја на таткото, а вториот ја уредува законската
еманципација што настанувала кога лицата alieni juris ќ е се здобиеле со положба
на свештеник на Јупитер или свештеничка на божицата Венера, со положба на
конзули, префекти и слично.
Вежба бр. 24
Прашање : На што се однесува следново правило?
Одлучено е туторството и старателството да се сметаат за јавна обврска
(Justiniani, Inst. 1, 21, pr).
Објаснување : Правилото се однесува на начинот на именување на тутори и
старатели во римското право. Државни органи надлежни да именуваат тутори
биле преторите и плебејските трибуни. Сите лица што на правилен начин биле
повикани да ја вршат туторката должност во принцип биле должни да ја прифатат.
Само по исклучок, некои лица не биле овластени да ја прифатат(неспособните
лица), а некои можеле да ја одбијат оваа должност( сиромасите, старите и
болните лица и сл.)
Вежба бр. 25
Прашање : На што се однесува следново правило?
За малолетници и малолетнички тутори вршат работи и даваат согласност
(Ulpiani, Reg. 11, 25).
Објаснување : Правилото се однесува на еден посебен вид на тутори, односно
тутори над малолетници. Друг вид на тутори во римското право биле туторите над
жени. Туторот над малолетници во однос на малолетникот бил во положба на
pater familias, односно се третирал како господар. Малолетниците добивале
тутори на неколку начини:
- Со одредба на последната волја на шефот на семејството содржана во
неговиот тестамент,
- По сила на закон, тогаш повикани за оваа должност биле агнатските
сродници и
- Со одлука на надлежен државен орган
23
Основна задача на туторот била да не го остави малолетникот без заштита и за
оваа цел на туторот му биле признати низа права во однос на имотот и личноста
на штитеникот.
Вежба бр. 26
Прашање : На што се однесува следново правило?
На жените и во овие работи потребна им е согласност на туторот: ако водат
спор врз основа на закон или законска постапка, ако се обврзуваат, ако
вршат друга правна работа по цивилното право, ако и дозволуваат на
својата ослободеничка да живее во contubernium со туѓ роб, и ако
оттуѓуваат res mancipi (Ulpiani, Reg. 11, 27).
Објаснување : Правилото се однесува на еден посебен вид на тутори во
римското право, односно тутори на жени. Според убедувањето на старите
Римјани, жените и по полнолетството не биле способни да се грижат за своите
интереси и затоа кај нив туторот се задржувал како институт за надополнување на
деловната способност и по полнолетството( за разлика од мажите). Во ова
правило се наведени правните работи кои жената не можела полноважно сама да
ги преземе, туку се барала и согласност на туторот.
Вежба бр. 27
Прашање : На што се однесува следново правило?
Душевно болно лице или расипник на кој му е забрането да располага со
својот имот нема ( забелешка: правно релевантна) волја( D. 50, 17, 40
Pomponius libro trigensimo quarto ad Sabinum)
Објаснување : Правилото се однесува на одредување на две категории на лица
во римското право за кои поради одредени нивни карактеристики ( болест или
расипништво) се сметало дека не се способни да се грижат за своите интереси.
Според правото нивната волја не била правно релевантна, а како недоместување
на недостатокот бил создаден институтот старателство. Во римското право се
разликувале неколку вида на старатели:
- Старателство над расипници
- Старателство над лица помлади од 25 години
- Старателство над луди и
- Други видови на старателство
24
ТРЕТ ДЕЛ
Вежби за проверка и утврдување на знаењето на тема Имотно
право
Вежба бр.1
Прашање :За што зборува одредбата?
Сето право со кое се служиме се однесува или на лица, или на ствари или
на тужби. (Gai, Inst. 1,8.)
Објаснување : Оваа одредба ја претставува трипартидната поделба на правото
направена од страна на правникот Гај3, која се среќ ава во неговото најзначајно
дело "Институции", инаку учебник за студенти во Римската држава. Нејзиното
значење е историско бидејќ и за прв пат се воочува дека правото претставува една
целина, еден систем на норми кои се однесуваат или на лица, или на ствари или
на тужби. Оваа поделба на системот на правото и ден денеска претставува
основа за систематизација на одредени модерни правни системи, како на пример
францускиот Code civil (Граѓански законик од 1804 година).
Вежба бр. 2
Прашање :За кој институт се зборува во одредбата?
Dominium над стварите води потекло од природното поседување на
стварите рекол Нерва синот, па трага од тоа останала кај оние ствари кои
се прибавуваат од земја, море и од небо, имено овие ствари стануваат
веднаш сопственост на оној кој прв ги зема во владение, исто така и ствари
земено во војна и острово создадено во море и скапоцени камења најдени
на бреговите припаѓаат на оној кој прв ги зел во владение. (Gai, Inst. 1,8.)
Објаснување : Терминот dominium во римското право често се користи како
синоним на терминот proprietas, но временски настанува пред овој термин и тоа
кон крајот на републиката. Потекнува од поимот dominus кој за прв пат се среќ ава
во еден од аграрните закони од 111 година пред новата ера каде што за
сопственикот на земјиштето се употребува поимот dominus или господар и се
однесува на pater familias. Тој бил единствено лице во римското семејство кое
3
Во историско-правната наука, во отсуство на веродостојни податоци, постои претпоставката дека
Гај живеел во периодот помеѓу 110 и 182 година од новата ера.
25
имало сопственички овластувања над имотот, но исто така и потполна власт врз
членовите на семејството. Притоа:
а) власта врз жената се нарекувала manus;
б) власта врз робовите се нарекувала dominica potestas и
в) власта врз другите членови на семејството се нарекувала patria potestas
Вежба бр. 3
Прашање :За кој институт се зборува во дефиницијата?
Proprietas est plena in re potestas, односно сопственоста е потполна власт
врз стварите ( I 2,4,4.)
Објаснување: Дефиницијата зборува за поимот на сопственост според
сфаќ ањата на класичните правници. Инаку, римските правници имале казуистички
пристап при проучување на правото и го избегнувале дефинирањето на правните
поими и институти бидејќ и сметале дека:"секое дефинирање во граѓанското право
е опасно бидејќ и е ретка дефиницијата што неможе да се собори."4 Поради тоа и
не се среќ аваме со дефиниција за сопственоста која е создадена од римските
правници, туку дури при проучувањето на поединечните случаи од римското
право, средновековните правници ќ е дојдат до одредено дефинирање на
сопственоста според начинот на кој таа била сфатена во римското право. Така тие
преку проучување на плодоуживањето како посебен вид на службеност во
римското право дошле до горенаведената дефиниција на сопственоста, а
проучувањето на истиот институт ги довело и до друга дефиниција за
сопственоста според која : Proprietas est jus utendi, fruendi, abutendi re sua,
quatenus juris ratio patitur, односно сопственоста е право на употреба,
плодоуживање и располагање со сопствената ствар, доколку тоа го допушта
правниот поредок. 5
Вежба бр.4
Прашање : За кој вид на ствари зборува одредбата?
4
D. 50.17.202.
5
Поимната определба на правото на сопственост во нашето денешно право многу наликува на
оваа дефиниција од римското право. Законот за сопственост и други стварни права од 2001
година
во чл. 8 вели:" Сопственикот има право својата ствар да ја држи, целосно да ја користи и да
располага со неа по своја волја, доколку тоа не е спротивно на закон или на некое право на друго
лице.
Секој е должен да се воздржува од повреди на правото на сопственост на друго лице."
26
Наемнините од градско земјиште се сметаат како плодови (D. 22,1,34
Ulpijanus libro quinto decimo ad edictum (…).
Објаснување : Според римското право плодовите претставувале посебна
категорија на ствари кои во одредени случаи биле подложени на посебен правен
режим. Сите плодови потекнувале од посебен вид на ствар – плодоносна ствар.
Како плодоносна ствар Римјаните ја сметале секоја ствар која по својата природа
или според правните прописи била во состојба да произведе нова ствар или да
создаде плодови. Во зависност од начинот на кој плодоносната ствар продуцира
плодови, Римајните разликувале два вида плодови: природни плодови (fructus
naturales), односно плодови кои плодоносната ствар ги продуцирала според
својата природа и дејството на природните закони (такви биле на пример
плодовите од овошните дрвја, житните култури добивани со обработка на
земјоделски површини и слично) и граѓански плодови (fructus civilis), односно
плодови кои настанувале под дејство на правните прописи на државата. Вид на
граѓански плодови биле наемнините од градско земјиште кои се предмет на
анализираната одредба. Освен наемнините, Римјаните ги сметале за граѓански
плодови и каматите кај заемот, наемнините за куќ а или земјоделско земјиште и
слично.
Вежба бр. 5
Прашање: За кои видови ствари зборува следнава одредба?
Според природното право некои ствари им припаѓаат на сите луѓе, некои им
припаѓаат на заедниците, а некои се ничии, додека многу им припаѓаат на
поединци кои ги стекнуваат на различни основи. Според природното право
овие ствари им припаѓаат на сите луѓе: воздух, течни води и море, како и
морскиот брег. (D.1, 8, 2 Marcianus libro tertio institutionum)
Објаснување: Од оваа одредба произлегува поделбата на стварите на: ствари во
приватна сопственост и ствари надвор од приватна сопственост. Категоријата
ствари кои се надвор од приватна сопственост опфаќ ала ствари кои не биле
способни за приватно присвојување според прописите на божественото право и
ствари неспособи за присвојување според човековото право. Во одредбата се
зборува за вториот вид на ствари – стварите кои не биле способни за
присвојување според човековото право или поконкретно за res communes omnium
- ствари заеднички за сите луѓе кои според својата суштина или според
количеството во кое се наоѓале во природата не биле погодни за присвојување.
Содржината на оваа група ствари се менувала и покажала тенденција на
намалување. Во најстари времиња сите ствари биле заеднички за сите луѓе, а
подоцна приватно почнале да се присвојуваат личните добра, подвижните ствари
и земјиштата. Во класичното и посткласичното право ствари заеднички на сите
27
биле воздухот, водата што тече, морето и морскиот брег до границите на
највисокиот зимски прилив, односно стварите што се наведени во одредбата.
Вежба бр. 6
Прашање: Објасни на кои аспекти од сопственоста се однесуваат трите одредби?
Не се смета дека злонамерно постапува оној кој се ползува со своето право
(D. 50, 17, 55 Gaius libro secundo de testamentis ad edictum urbicum)
Никој не чини на друг штета ако не го чини тоа на што нема право (D. 50, 17,
151 Paulus libro sexagensimo quarto ad edictum)
Не треба да го злоупотребуваме своето право - "Male enim nostro iure uti non
debemus” (Gai, Inst. 1,53).
Објаснување: Иако во делата на римските правници се среќ аваме со поимни
определувања на сопственоста како потполна власт врз стварите и дека никој не
причинува штета на трети лица доколку ги користи овластувањата од свое право
на сопственост (на ова се однесуваат првите две одредби од оваа вежба), сепак
според поголемиот дел од теоретичарите неприфатливо е мислењето дека
римските сопственици биле неограничени, апсолутни господари на својот имот, и
дека можеле да работат што сакаат. Едно вакво мислење би можело да се
однесува на правото на сопственост на робовите и на подвижните ствари, но не и
за недвижните ствари, бидејќ и како што констатираат одредени правни
теоретичари:"Општество во кое вакви сопственички односи би биле можни
досега не постоело во историјата, ниту ќе постои. Plena in re potestas
(Потполна власт врз стварите, заб. М.Р.) во римското право во основа имала
исто значење како и во сите времиња и сите општества: потполна власт на
стварите во граници на конкретни општествени, економски и правни односи. "6
Третата одредба од оваа вежба зборува токму за ограничување на
сопственичките овластувања кое по својата природа е општо ограничување и кое
ја забранува секоја злоупотреба на некое свое право. Покрај ова општо
огранишување, римското право познава и низа конкретни ограничувања,
пропишани уште со Законот на 12 таблици и посебно актуелни во старото римско
право. Горенаведеното општо ограничување на сопствениците надвладеало во
класичниот, а посебно во посткласичниот период. Оттогаш се сметало дека
должност на секој сопственик е да го ползува своето право во допуштени рамки и
да го избегнува намерното оштетување на друг. Сопствениците кои не се
придржувале кон ова, и покрај тоа што користеле свое право, можеле да бидат
обврзани да ја надоместат на тој начин сторената штета.
6 Stojčević D.: Rimsko privatno pravo, Beograd, 1970, str. 117.
28
Вежба бр. 7
Прашање: Објасни за што се работи во следнава одредба.
Сопственоста над некои ствари се стекнува по општото (jus gentium) кое по
природното право еднакво го почитуваат сите луѓе, а на некои по цивилното
право, т.е. правото кое важи само за нашата држава (D, 41, 1,1 Gaius libro
secundo rerum cottidianorum sive)
Објаснување : Одредбата зборува за една општа поделба на начините на
стекнување на право на сопственост во римското право на две групи –
adquisitiones civiles или начини според прописите на римското право и adqisitiones
naturales или начини кои им биле заеднички на римските граѓани и на сите други
слободни жители на римската држава.
Во првата група спаѓале јавни и приватни начини на стекнување сопственост,
поточно: јавна лицитација, делење на земјишта, пресуда во делбени спорови и
здобивање сопственост врз основа на закон (јавни начини) и манципација,
здобивање сопственост во форма на привиден спор, одршка и застарување
(приватни начини).
Во втората група спаѓале следниве начини на стекнување сопственост во
римското право: традиција, окупација, наоѓање скриено богатство, прираснување,
преработка, смешување на ствари и присвојување на плодови.
Вежба бр. 8
Прашање: Кој институт е опишан во одредбата и кое било неговото значење и
примена во римското право?
Манципација е посебен облик на оттуѓување на стварите, кои спаѓаат во res
mancipi, а таа настанува со изговарање на одредени зборови и со присуство
на либрипенс и петмина сведоци. (Ulpiani, Reg. 19,3)
Објаснување : Одредбата зборува за манципацијата која во римското право
имала двојно значење – од една страна таа била најзначаен деривативен начин
на стекнување сопственост според прописите на цивилното право, позната уште
од Законот на 12 таблици, а од друга страна таа претставувала формалистички
договор од старото римско право кој служел за размена на еквиваленти, односно
за размена на предмет за цена.
Во конкретниот случај се зборува за манципацијата како начин на стекнување
сопственост. Поимот потекнува од зборовите manus – рака и capere – зграбува,
стекнува, прима. Манципацијата, како начин на стекнување сопственост,
претставувала свечен пренос на сопственоста кој се одвивал во присуство на
двете страни, најмалку пет сведоци и официјален мерач со вага наречен libripens
29
и со изговарање на свечени зборови и симболични гестови. Како начин за пренос
на сопственост, манципацијата се применувала само доколку се работело за
стекнување приватна сопственост над основни средства за производство (res
mancipi) во кои спаѓале земјиштата во околината на Рим, а потоа и цела Италија,
потоа робовите, стоката за влечење и товарање и одредени службености што се
однесувале на користење туѓо земјиште. За сите останати ствари кои се
нарекувале res nec mancipi, без оглед на нивната вредност, доволно било и
неформално предавање на стварите или традиција за стекнување сопственост
врз нив.
Вежба бр. 9
Прашање: Кои карактеристики на традицијата произлегуваат од одредбата?
Никогаш голата традиција не доведува до пренесување на сопственост ако
на тоа не претходи продажба или некоја друга основана причина (D. 41,1,31
pr Paulus libro trigensimo primo ad edictum).
Објаснување: Под традиција во римското право се подразбирало неформално
предавање на ствари кое можело да доведе до пренос на владение (possessio)
или до стекнување на сопственост (доколку се работело за ствари res nec
mancipi). Одредбата зборува за традицијата како начин на стекнување
сопственост според jus gentium. Традицијата во римското право го имала ова
значење само доколку биле исполнети неколку услови: предавањето требало да
се изврши меѓу пренесувачот и прибавувачот кои воедно се деловно способни
лица, стварта требало да е res nec mancipi, пренесувачот на правото на
сопственост да е сопственик на стварта. Освен овие општи услови, во римското
право се барало на традицијата да й претходи валиден правен основ (iusta causa,
iustus titulus). Тоа била секоја правна работа inter vivos (склучена меѓу живи) или
mortis causa (за случај на смрт) која има за цел пренос на сопственост (договор за
продажба, за дар, заем, размена, ветување мираз, легат) кај кои предавањето на
стварта се јавува воедно како извршување на правното дело. Доколку правното
дело има некоја друга цел, пример туѓа ствар да се поправи, користи или чува
(закуп, послуга, остава), со традицијата во ваков случај не се пренесува
сопственоста туку владението или детенцијата.
Оваа одредба зборува токму за правниот основ и неговото значење за
традицијата како деривативен начин за стекнување на сопственост.
Вежба бр. 10
Прашање:За што зборува следнава одредба?
30
Никој не може на друг да му пренесе повеќ е права отколку што самиот има (
D. 50, 17, 54 Ulpijanus libro quadregensimo sexton ad edictum)
Oбјаснување: Одредбата зборува за една позната римска максима, која од
римското право се пренела и во современите правни системи, конкретно во
областа на стварното право. Максимата се однесува на правото на сопственост,
поточно се применувала во случај на пренос на правото на сопственост. Доколку
пренесувачот на правото не бил вистински, правовалиден сопственик на стварта
која ја пренесува со манципација, традиција или на друг начин, ниту прибавувачот
не се стекнувал со право на сопственост на стварта и постоела опасност
вистинскиот сопственик да ја бара со одредени правни средства стварта од него,
а одредени правни средства против оттуѓувачот му биле ставени на располагање
и на совесниот прибавувач на стварта.
Вежба бр. 11
Прашање: За каков начин на стекнување споственост се зборува во одредбата?
Тоа што е ничие, по природниот разум му припаѓа на оној кој го окупира (D.
41, 1, 3, pr Gaius libro secundo rerum cottidinarum sive aureorum).
Објаснување: Одредбата зборува за окупација (occupatio) како начин на
стекнување на сопственост според jus gentium, односно начин на стекнување
сопственост кој им бил заеднички на римските граѓани и сите останати слободни
жители на римската држава. Ствари погодни за окупација, односно ничии ствари
(како што се вели во одредбата), римјаните ги нарекувале res nullius. Постоеле
три вида на вакви ствари. Прв вид биле стварите кои припаѓале на странци чие
право на сопственост не било загарантирано со договор со Римската држава и
ствари заземени од непријателот, но не во војна туку во грабежи што поединци
или групи (напад од приватен, а не државен карактер) ги извршувале на
непријателска територија. Непријателските имоти, заземени за време на војна
имале специјално име - occupatio bellica. Вториот вид на res nullius биле ствари
кои никогаш не биле во приватна сопственост иако биле подобни за приватно
присвојување и бил дозволен нивен промет. Тука најпрво спаѓале ненеселените
земјишта, шумите и плодовите од ваквите земјишта и шуми, а подоцна спаѓале
само дивечот, шумите, рибите во морето и новите острови кои се појавиле во
морето. Третиот вид на res nullius биле ствари кои некогаш биле во приватна
сопственост, но биле напуштени од сопственикот – res derelictae.
За правовалидна окупација во римското право, освен ствар подобна за
окупирање, морало да постои и волја за прибавување на стварта во своја
сопственост – anumis rem sibi habendi и физичко владеење со предметот – corpus.
31
Вежба бр. 12
Прашање: Што ни открива следнава одредба за владението?
Владението е, како што одредува Гал Елије, некој вид користење на
земјишта или згради, но тоа не е самото земјиште или зграда, бидејќ и
владението не спаѓа во стварите кои можат да се допрат, ниту оној кој
тврди дека има владение може сигурно да рече дека таа ствар е во негова
сопственост. Затоа кај законските тужби никој не се осмелува да го нарече
владението свое по квиритско право туку доаѓа по интердикт. (Festus, De
verb. Sign. (possessio) ).
Објаснување: Во оваа одредба јасно се прави разлика помеѓу два институти на
стварното право – право на сопственост и владение. Римјаните имале посебен
правен режим за владението и не го вбројувале во стварните права, за разлика од
правото на сопственост кое од најстари времиња до денес останува најзначајното
стварно право. Според горекажаното, во римското право владението не
претставувало правна власт (како правото на сопственост) туку физичка власт врз
стварта. Во римското право, за да постои владение потребни биле два елементи:
првиот е фактичка власт врз стварта, т.е. држење и користење на стварта кое
римските правници го нарекувале tenere или possidere corpore, а на основ на овие
термини пандектното право го изградило поимот corpus, а вториот елемент е
волја стварта да се држи за себе, сопственичко однесување спрема стварта, кое
римските правници го нарекувале animus possidendi.
 Possessio = corpus + animus possidendi
Вежба бр. 13
Прашање: За кој институт зборува следнава одредба?
Лицето кое има плодоуживање се смета за детентор (D. 41, 2,3,12, pr,
Ulpijanus libro septuagensimo ad edictum)
Објаснување: Одредбата зборува за детенција – detentio или природна државина
(possessio naturalis) позната во римското право. Основната карактеристика на
детенцијата било непостоењето на волја на држателот стварта да ја владее како
своја, односно формирале војла стварта да ја држат во туѓу име. Кај детенцијата
бил присутен само физичкиот елемент на владението, односно корпусот, додека
волевиот елемент отсуствувал. Детенцијата најчесто произлегувала од одреден
договорен однос врз основ на кој едната од договорните страни била овластена
да држи туѓа ствар за трето лице. Пример за вакви договори се оставата,
послугата, закупот и слично. Во одредбата детенцијата произлегува од едно
стварно право – лична службеност од римското право наречена плодоуживање.
Карактеристично за детенторите во римското право било тоа што не можеле да
32
сметаат на интердиктна заштита во случај некој да им ја одземе стварта или да ги
вознемирува при нејзино користење. Владетелска заштита имало само лицето за
кое детенторот ја држел стварта, бидејќ и тоа лице било сметано за владетел
(односно лице кое има possessio на стварта). Постоеле само одреден број на
случаи на изведено владение во кои и детенторот имал право да се обрати на
преторот за интердиктна заштита. Тоа се следниве:
1. Заложниот доверител кај рачниот залог (pignus)
2. Секвестарот кој добил ствар на чување за време на одредено судење и
3. Прекаристот т.е. лице кое бесплатно користи туѓа ствар се додека
сопственикот не побара да му се врати стварта.
Вежба бр. 14
Прашање: Кои карактеристики на владението произлегуваат од одредбите?
Владението го стекнуваме физички и со волја, а не можеме да го
стекнуваме само со волја или само физички. А кога велиме дека
владението мораме да го стекнуваме и физички и со волја, тоа не треба да
се сфати, дека оној кој би сакал земјиштето да го добие во владение мора
да го обиколи целото земјиште, доволно е, всушност, тој да стапне на било
кој дел од земјиштето, ако при тоа има намера и мисли дека сака да владее
на целото земјиште, сè до неговите граници (D. 41,2,1,21 Paulus libro
quinquagensimo quarto ad edictum)
Владението го стекнуваме и со волја и физички, со тоа што волјата мора да
биде наша, физичкото (забелешка – држењето) наше или на некој друг (Puli,
Sent. 5,2,1)
Објаснување: Од одредбите произлегуваат двата елементи кои според римското
право требало да бидат присутни во еден конкретен случај за да се смета дека
постои владение-possessio. Тие два елементи се фичикиот елемент – корпусот и
волевиот елемент – волја стварта да се владее како своја. Значењето на
институтот possessio, односно владение посебно се гледа на полето на
заштитата, поточно заштита од страна на преторот по пат на интердикти (било да
се работи за заштита во случај на одземање или во случај на вознемирување)
била дозволена само доколку биле присутни и двата елементи. Правното
значење на possessio се гледало и во можноста на ваквиот владетел на стварта
по пат на одршка – usucapio да премине во сопственост, како и во правната
претпоставка дека владетелот на стварта воедно е и нејзин сопственик, па затоа
во судската постапка товарот на докажување се префрла на оној кој го тврди
спротивното. Оттука настанала и изреката "благословени се оние кои ја
поседуваат стварта." (beati possidetis)
33
Вежба бр. 15
Прашање: Кои карактеристики на службеностите произлегуваат од следнава
одредба?
Суштината на службеностите не се состои во тоа некој нешто да стори
на пример да коси трева или се грижи да убав видик, или на свој
материјал да направи слика, туку во тоа нешто да трпи или да не стори
(D.8,1,15,1 Pomponius libro trigensimo tertio ad Sabinum).
Објаснување: Во наведената одредба е содржана дефиницијата на
службеностите од римското право но од гледна точка на сопственикот на
предметот на службеност, односно тие претставувале самостојни, трајни, по
правило безусловни, пасивни и бесплатни адолженија за сопственикот на
предметот на службеноста, во интерес на носителот на правото на службеност кој
имал овластување на одреден начин на користи туѓа ствар.
Пасивноста на сопственикот на предметот на службеност, или како што уште се
нарекува – господарот на послужната ствар, била една од основните
карактеристики на службеностите. Токму за неа се зборува во дадената одредба.
Таа означувала дека господарот на послужните ствари не можел да биде должен
активно да работи за титуларот на службеноста, односно тој лично да
придонесува за остварување на целите и интересите на титуларот. Тој
единствено бил лишуван од определени права што би ги имал доколку не
постоела службеноста бидејќ и содржината на службеноста за него се состоела во
трпење (pati) или во несторување на нешто (non facere).
Вежба бр. 16
Прашање: За каква поделба зборува одредбата?
Службеностите се или лични, како што се употребата и
плодоуживањето, или стварни, како што се земјишните, полските или
градските службености (D.8,1,1 Marcianus libro tertio regularum).
Објаснување: Одредбата зборува за основната поделба на службеностите
позната од римското право па да ден денешен. Според неа два основни видови на
службеност се личната (персонална) и стварна (земјишна) службеност. 7 Ваквата
поделба во римското право е направена за време на Јустинијан. Стварните
службености се однесувале на земјишта и уште се нарекувале и земјишни
службености. Тие биле трајни бидејќ и се востановувале во корист на одредено
земјиште, ане во корист на одредено лице и затоа било без значење кои лица се
7 Споредпозитивното стварно право на Р.Македонија, два вида на службености се стварна
службеност и лична службеност, а тие понатаму имаат поделби во свои рамки (види чл. 192 од
Законот за сопственост и други стварни права од 2001 година)
34
сопственици на послужното или повластеното добро. Личните службености се
востановувале како стварни права врз туѓи ствари во корист на индивидуално
определени лица и по правило траеле колку што траел и животот на тие лица,
додека промените на сопственикот на послужното добро можеле да се менуваат
без влијание врз личната службеност.
Вежба бр. 17
Прашање: За кои права зборуваат следниве одредби и која разлика произлегува
од нив?
Плодоуживање е право на употреба и собирање плодови од туѓа
ствар, не допирајќ и до нејзината суштина. Тоа е впрочен право на
стварта, па ако стварта исчезне и правото треба да престане
(Justiniani, Inst. 2,4, pr).
Кому е оставена службеноста на употреба може да ја употребува
стварта, но не може да ги собира плодовите (D. 7,8,2,pr Ulpianus libro
septimo decimo ad Sabinum).
Објаснување: Во одредбите се зборува за видови лични службености од
римското право, поточно за два вида – плодоуживање (ususfructus) и употреба
(usus). Освен овие два вида лични службености, во римското право се познати и
следниве:
- право на стан (habitatio) и
- користење на туѓи робови и туѓ работен добиток (operae servorum vel animalium)
Воедно, анализата на двете одредби ги покажува сличностите и разликите меѓу
плодоуживањето и употребата. Додека и двете претставуваат користење на туѓа
ствар во своја корист, разликата меѓу нив е во собирањето на плодовите од
послужната ствар. Кај плодоуживањето носителот на правото имал право да ги
собира сите плодови од стварта и да ги користИ како што сака. Кај употребата, во
времето на нејзиното воведување, важело правилото дека носителот на личната
службеност нема право да ги собира плодовите од стварта – ова произлегува и од
анализираната одредба. Но бидејќ и ова правило се покажало како неодржливо,
посебно кога се работело за употреба на предмети кои човекот можел да ги
користи само преку користење ан плодовите што тие ги давале, тогаш
надвладеало мислењето дека носителот на правото на употреба има право да
собира од стварта онолку плодови колку што му биле потребни за задоволување
на неговите потреби и потребите на неговото потесно семејство (но не и
неограничено собирање на плодови како кај плодоуживањето).
35
Вежба бр. 18
Прашање: За кое право зборува следнава одредба?
Суперфицијар е лицето кое има право на користење на куќ а подигната на
туѓо земјиште, но под претпоставка дека плаќ а одреден надомест (D. 6,1,74
Paulus libro vicensimo primo ad edictum).
Објаснување: Одредбата зборува за стварно право врз туѓа ствар (jus in re aliena)
кое во римското право произлегувало од договор за долгорочен закуп на
земјиште, поточно градежна парцела. Договорната страна која била закупец на
земјиштето се нарекувала суперфицијар и тој се стекнувал со стварно право врз
туѓо градежно земјиште. Неговото право било трајно, наследно и отуѓиво, а
содржината се состоела во правото да подигне зграда врз туѓото земјиште и да ја
употребува зградата и земјиштето сè додека уредно плаќ а закупнина на
сопственикот на земјиштето.8
Вежба бр. 19
Прашање: За кој вид на хипотека се работи во следнава одредба?
Сигурно е дека имотот на лицето кое склучува договор со државата се
смета дека е заложен врз основа на залог иако тоа изрично не се вели (CJ.
8,14,2 Imp Antoninus A. Proculo (a.214)).
Објаснување: Одредбата зборува за изрична законска хипотека. Ваквиот вид на
хипотеки во римското право се воспоставувал ipso jure и дејствувал без претходна
согласност на страните. Оваа хипотека во римското право била воведена со
пропис на римски император и по тоа се разликувала од молкумните законски
хипотеки кои се воведувале по пат на обичаи. Изричните и молкумните законски
хипотеки се разликувале од договорните хипотеки кај кои основ за настанување
на правото бил договор меѓу страните.9
8
Денес, во нашето право исто така е познато право на долготраен закуп на градежно земјиште.
Тоа е уредено со Закон за градежно земјиште (“Сл. весник на Р Македонија” бр.53 од
12.07.2001 год.)
поконкретно со чл. 21 според кој:" Правото на долготраен закуп на градежно земјиште е право
на
туѓо градежно земјиште што го овластува неговиот носител на површината на тоа земјиште или
под неа да изгради сопствен објект, а сопственикот на земјиштето е должен тоа да го трпи ." Иако
изрично не е кажано во овој закон, анализата на одредбите упатува на заклучок дека се работи за
стварно право врз туѓа ствар, исто како и во римското право.
9 Треба да се прави разлика меѓу значењето на поимот хипотека во римското право и во
денешното право. Денеска со поимот хипотека во нашиот правен систем се означува право на
залог врз недвижна ствар, додека залогот врз подвижна ствар се нарекува рачен залог. Од друга
страна, хипотеката во римското право претставувала стварно право кое произлегувало од договор
36
Вежба бр. 20
Прашање: За кои правни односи зборува одредбата?
Суштината на обврските не се состои во тоа некој да не се стори
сопственик на одредени ствари, или да ни основа службеност, туку друг да
го обврзе на некое давање или чинење или трпење (D. 44,7,3 Paulus libro
secundo institutionum).
Објаснување: Во одредбата се зборува за облигациони правни односи,
дефинирани од страна на Паулус. Пристапот на поимното определување на
облигациите е на линија на нивно разликување со стварно-правните односи.
Облигационите односи се односи во кои должникот бил директно обврзан да
изврши исполнување кое можело да биде во форма на давање (dare) или чинење
(facere) или трпење (praestare). Правниот лек во случај на барање присилно да се
изврши обврската секогаш бил actio in personam: тужителот не докажувал однос
меѓу лице и предмет туку однос меѓу две лица, односно тужителот тужи одредено
лице бидејќ и тоа лице има должност кон него, а не затоа што тужениот има во
владение ствар која е во споственост на тужителот или слично. Односот на
човекот кон стварите (постоење на право на сопственост или востановување
службености) се заштитувал со actio in rem и претставувал стварно-правен однос.
Вежба бр. 21
Прашање: Што се подразбирало под facere, во смисол како што е опишан во оваа
одредба?
Глаголот "facere" ги опфаќ а сите дејствија сторени во било која можна цел,
како што е давање, исплата, одбројување пари (D. 50,16,218 Papianus libro
vicensimo septimo quaestionum).
Објаснување: Во римското право под овој поим се подразбирал еден вид на
облигациона престација, односно обврска на должникот нешто да стори (да му
даде на доверителот некоја ствар на привремено користење, да му чува некоја
ствар, да ги употреби своите работни или интелектуални способности во интерес
на должникот) но и обврска нешто што е во негов сопствен интерес да не го стори
(non facere). Освен овој вид на престација, римското право познавало:
- престација dare – обврска најчесто поврзана со квиритската сопственост,
односно должникот да му предаде на доверителот некоја ствар во
за залог со кој не се пренесувало владението врз заложната ствар сè до моментот кога должникот
ќ е паднел во задоцнување.
37
сопственост или непречено владение, или во негов интерес врз својата
ствар на засноваат некое стварно право и
- престација praestare за која не е доволно јасно каква содржина имала.
Според едни автори таа ги опфаќ ала сите други облигации каде
должниците биле задолжени нешто да трпат, да не му пречат на
доверителот во превземање одредени дејствија10 а според други praestare
нејасно подразбира гаранција за определен резултат 11
Вежба бр. 22
Прашање: Кои карактеристики на облигацијата произлегуваат од одредбата?
Тоа што е невозможно не е ничија обврска (D. 50,17,185 Celsuo libro octavo
digestorum).
Објаснување: Од одредбата произлегува возможноста на облигационата
престација. Само можна облигациона престација, односно престација чиешто
остварување не било спротивно на законите на природата и на можностите на
должниците, можела да се јави како предмет на облигационо-правен однос. Освен
што требало да биде можна, облигационата престација требало да биде во
согласност со добрите обичаи, односно со моралните норми на општеството,
понатаму требало да биде правно дозволена, и да биде одредена или одредлива.
Вежба бр. 23
Прашање: Со колку поделби на облигациите се среќ аваме во римското право
според следниве одредби?
Сите облигации настануваат или од договори или од деликти (Gai, Inst.
3,88)
Облигациите настануваат или од договор или од недозволени дејствија или
од различни правни причини според некое посебно право (D.44,7,1, pr-1
Gaius libro secundo aureorum)
Основна поделба на сите облигации се сведува на два вида: имено тие се
или цивилни или преторски. Цивилни се оние кои се регулирани со закон
или правовалидни се врз основа на jus civile. Преторски се оние кои по пат
на својата јурисдикција ги санкционирал преторот, па се нарекуваат и
хонорарни. (2) Следната поделба се сведува на четири вида: тие се или
10
Види Пухан И., Поленак –Аќ имовска М. : Римско право, Скопје, 1991, стр. 224-225;
11
Види Цимерман Р.: Облигационо право- Римски основи на граѓанската традиција, Просветно
дело АД Скопје, 2009;
38
договори или од квазидоговори или од деликти или квазиделикти
(Inst.3,13,1-2 De obligationibus).
Објаснување: Во римското право се среќ аваме со три значајни поделби на
изворите на облигациите кои имале влијание и на граѓанските законици во новиот
век. 12 Првата поделба е дихотомна и таа раликува два извори на облигациите –
договори и деликти. Втората поделба на изворите на облигациите се надоврзува
на првата поделба, додавајќ и уште еден вид на извори на облигациите различни
од договорите и деликтите, а со едно име се нарекувале ex variis causarum figures.
Во Јустинијановата кодификација оваа група различни извори на облигациите - ex
variis causarum figures понатаму се дели на квазидоговори (извори кои наликуваат
на договори, но сепак им недостасуваат одредени особини за да се вбројат меѓу
договорите) и квазиделикти (дејствија кои наликуваат на деликти, но сепак им
недостасуваат одредени карактеристики за да се вбројат во деликтите) и на тој
начин настанува четвороделната поделба на облигациите.
Табела бр. 1 Поделба на изворите на облигации во римското право
Поделба според Гај во
дополнетата и
подобрена верзија на
Поделба според Гај во неговото Поделба во Јустинијановата
Институциите,
дело Институции (Institutiones) кодификација
објавена постхумно под наслов
Res
cottidinaea sive aurea

Дихотомна поделба Трихотомна поделба Четворна поделба

Ex contractu (договори) Ex contractu (договори) Ex contractu (договори)

Ex delicto (Деликти) Ex delicto (Деликти) Ex maleficio (Деликти)

Ex variis causarum figures

Посебен извор на облигација,
/ Quasi ex contracto (Квазидоговори)
различен
од договор и деликт

/ / Quasi ex maleficio (Квазиделикти)

12
Наполеоновиот Граѓански законик од 1804 година е прв современ граѓански законик кој се
потпира на четвороделната поделба на облигациите позната од Јустинијановата кодификација, а
кон четирите извори на облигациите додава нов, петти извор, а тоа е законот.
39
Вежба бр. 24
Прашање: Кое е значењето на Lex Aquilia за римското облигационо право и на
што се однесува?
Аквилијевиот закон сите претходно донесени закони кои говорат за
противправната штета ги укина, било да се работи за Законот на 12
таблици, било за други закони. Затоа тие закони сега не е потребно ни да
се наведуваат. Аквилијевиот закон е плебисцит, бидејќ и го изгласал
плебсот на предлог на трибунот Аквилиј (D. 9,2,1 Ulpijanus libro octavo
decimo ad edictum ).
Објаснување: Овој закон има значење за делот од облигационите односи кои
настанувале со причинување на деликт. Тој имал големо значење за развојот на
она што денес е познато како облигациони односи настанати со причинување на
штета бидејќ и во целост ја реформирал римската "одговорност за причинета
штета. " Во првото поглавје било пропишао дека оној кој противправно ќ е убие туѓ
роб или робинка или четириножно животно, ќ е биде осуден на сопственикот да му
плати онолку колку што таа ствар најмногу вредела во текот на истата година. Во
второто поглавје се востановува тужба против адстипулаторот кој на штета на
доверителот отпуштил долг, со намера да го измами. Санкцијата за него
изнесувала да плати онолку колку што вредело побарувањето. Во третото
поглавје се одредува дека оној кој на друг ќ е му причини штета на останатите
ствари, освен на роба и на животни, т. е. противправно ги запали, скрши или
уништи, ќ е биде осуден на сопственикот да му плати онолку колку што вредела
стварта во последите 30 дена.13
Барањата што можеле да се постават врз основа на овој закон се
остварувале со помош на аctio legis Aquiliae. Со толкување на одредбите од трите
поглавја на законот се поставиле неколку услови кои требало да бидат исполнети
за да се смета дека настанало противправно оштетување на туѓи ствари. Тие
услови биле:14
 штетата да е причинета со позитивно дејствие (не со
пропуштање) и тоа со непосредно физичко делување на
штетникот врз стварта (damnum corpore corpori datum).
 понатаму, се поставило барањето штетата да е причинета
намерно (dolus) или поради невнимение (culpa ), при што и
13
Tekst zakona Lex Aquilia de damno s prijevodom u A. Romac, Izvori rimskog prava, Zagreb, 1973, str.
447.
14
Според Klarić P.: Odštetno pravo, Zagreb, 2003, str. 7.
40
најлесниот облик на невнимание се земал во предвид, односно:
"In lege Aquilia et levissima culpa venit."15 Според тоа, нема да биде
казнет оној кој без долус и небрежност некому случајно сторил
штета, бидејќ и во тој случај не постои противправност.16
Вежба бр. 25
Прашање: За кој вид одговорност се зборува во следната одредба?
Ако робот кој е ложач на закупецот заспие крај печката, па полската куќ а
изгоре, тогаш, пишува Нерације, закупецот одговара според договорот за
закуп ако бил невнимателен при изборот на своите слуги....( D. 9,2,27,9
Ulpijanus libro octavo decimo ad edictum ).
Објаснување:Се зборува за одговорност позната како custodia во римското
право. Ваква одговорност била предвидена во класичното римско право кај
договорите за послуга, договорите на бродарите, гостилничарите и анџиите и кај
некои варијанти на договорот за остава и закуп (како во одредбата). Се работи за
одговорност на должникот при исполнување на договорна обврска. Според
правилата кај custodia должникот одговарал за надомест на штета и во случаите
кога неисполнувањето, односно неправилното исполнување на договорните
обврски било причинето од трети лица кои должниците ги избрале и ги зеле во
слоја служба. Вината на должникот во овие случаи се состоела во постоење на
невнимание при изборот на тие лица.
Вежба бр. 26
Прашање: За кој вид правни односи се зборува во следната одредба?
Преторот вели:"Против морнарите, гостилничарите, имателите на штали
кои нешто примиле на чување, ако тоа не го вратат, ќ е дозволам тужба."
Користа од овој едикт е многу голема, бидејќ и многу често е неопходно да
се препуштиш на нивната чесност и да им се предаде ствар на чување.
Нека никој не мисли дека ова е премногу строго против нив пропишано
бидејќ и од нивната волја зависи дали некој ќ е го примат, а кога ова не би
било предвидено, ним им се пружа шанса да се договорат со крадците на
штета на лицата кои ги примиле, особено кога и сега не се одрекуваат од
измама (D. 4,2,1 Ulpianus libro undecimo ad edictum).
15
D. 9, 2, 44 Ulpianus libro quadragensimo secundo ad Sabinum.
16
Види Gaj, Inst. 3, 210 – 211.
41
Објаснување: Објаснувањето на оваа одредба е исто како и за претходната со
таа разлика што во претходниот случај вината се состоеше во невнимание при
избор на лицата кои должникот ги зема во своја служба, додека во овој случај
вината на должникот се состои во непреземање на мерки кои би го оневозможиле
нанесувањето на штета. И во овој случај се работело за одговорност за custodia, а
овој вид на вина во Јустинијановата кодификација бил познат како culpa in
custodiendo
Вежба бр. 27
. Прашање: За колку видови на невнимание зборуваат следниве одредби и
препознај кои се тие?
Грубата небрежност е претерана негрижа, т.е. кога не се предвидува она
што сите го предидуваат (D. 50,16,213,2 Ulpianus libro primo regularum).
Големото невнимание е негрижа, големата негрижа е долус (D. 50,16,226
Paulus libro primo manualium).
Кај Аквилијевиот закон се зема во предвид и најблагиот облик на
невнимание (D. 9,2,44 Ulpianus libro quadragensimo secundo ad Sabinum).
Објаснување: Одредбата зборува за два вида на невнимание:
- груба небрежност или големо невнимание кои во денешното граѓанско право се
познати како крајно невнимание (culpa lata). Во римското право, овој вид на
невнимание бил изедначен во поглед на правните последици со намерата како
вид на вина (dolus) и
- најлесен вид на невнимание (culpa levissima), односно најмало и
најнезначително невнимание, кое според Lex Aqilia било основ за повикување на
одговорност за надомест на штетата причинета на овој начин од страна на
извршителот на приватен деликт.
Вежба бр. 28
Прашање: Што ни открива следната одредба за договорите?
Зборот согласност (conventio) е општ термин кој се однесува на сите случаи
во кои се согласуваат лица кои меѓусебно вршат правни работи заради
склучување договори или порамнувања. Бидејќ и исто онака како што
велиме дека се состанале оние кои се собрале на едно место, доаѓајќ и од
различни страни, така исто и за оние кои се со различно мотиви за едно се
согласат, велиме дека дошле до исто мислење. Заради тоа зборот
согласност е од едно општо значење, па затоа како што убаво вели Педије,
нема ниеден договор, ниедна обврска која по себе не би содржела
42
согласност, било таа да се изразува со предавање на стварите, било со
зборови; дури и стипулацијата која е склучена со изговарање на одредени
зборови е ништовна ако во себе не содржи согласност (D. 2,14,1,3 Ulpianus
libro quarto ad edictum)
Објаснување: Од одредбата се гледа еден од битните елементи за настанување
на договорите во римското право – согласноста на волјите на договорните страни.
Во римското право согласноста на волјите ја среќ аваме под поимите conventio,
consensus или pactum17. Иако помеѓу проучувачите на римското право се
соочуваат со нејаснотии при обидот да се направи целосно разграничување и
прецизно поимно определување помеѓу тие три термини, она што е
недвосмислено и за што нема сомнение (што произлегува и од одредбата) е дека
суштински елемент на сите договорите (а не само на консензуалните) е
согласноста на волјите, среќ авањето на умовите.
Вежба бр. 29
Прашање:
Што заклучуваме од следната одредба за полноважноста
договорите?
Ништо не е во толкава мера спротивно на согласноста на страните како
силата и стравот, што се зема во предвид и кај iudicia bonae fidei, затоа што
ако тоа би се одобрувало, би било спротивно на моралот (D. 50,17,116, pr
Ulpijanus libro undecimo ad edictum).
Објаснување: Во текот на последните сто години од постоењето на Римската
Република владееле постојани немири. Во вакви околности многу биле присутни
приватно-правни работи, меѓу кои и облигации позади кои стоел стравот или
присилата. Преторот ја забележал ситуацијата и предвидел повеќ е правни лекови
кои можеле да ги искористат лицата кои изјавиле волја под дејство на присила
или страв. Тие биле применливи само во облигациите bonae fidei, додека за
облигациите склучени според jus civile важел принципот "Coactus volui, tamen
volui" – И волјата формирана под присила е правно релевантна волја.
Вежба бр. 30
17 Во новиот век, во времето на создавањето на граѓанските законици владее дебата во однос на
тоа кој поим треба да се користи како основен поим на договорното право. Конечно, во Франција
бил прифатен поимот conventio како основна категорија и него го среќ аваме во чл. 1101 од Code
civil. Од друга страна, општиот поим за спогодба во средновековното англиско обичајно право бил
поимот convenant (завет).
43
Прашање: За кој вид на договор зборува одредбата и кои негови карактеристики
произлегуваат од истата?
Вербалната обврска се заклучува со прашање и одговор, кога договараме
нешто да ни биде дадено или направено. Од тоа произлегуваат две тужби и
тоа како кондикција, ако стипулацијата била склучена на certum, така и
action ex stipulatu ако била склучена на incertum (Justinijani Institutiones, 3.15)
Објаснување: Одредбата зборува за стипулацијата како вид на договор од
римското право. Стипулацијата била најзначаен вербален договор и според
одредени автори, најзначаен договор во римското право. Нејзина основна
карактеристика која произлегува од одредбата е начинот на склучување на
договорот, а тоа е поставување прашање од страна на доверителот и давање
одговор од страна на должникот. Должникот при одговорот го употребувал истиот
збор што бил содржан во прашањето. Пример: Стипулација настанувала со
прашање и одговор како во следните случаи кои се само еден пример за начините
на склучување стипулација од римското право:
1. Dari spondes? Spondeo (Прашање: Ветуваш ли дека ќ е дадеш? Одговор:
Ветувам.)
2. Dabis? Dabo. (Прашање: Ќ е дадеш ? Одговор: Ќ е дадам.)
3. Promittis? Promitto. (Прашање: Ветуваш ли? Одговор: Ветувам.)
Друга карактеристика на стипулацијата е апстрактен договор и од него не се гледа
каузата, односно целта на обврзувањето. Од одредбата произлегува и една
поделба на стипулацијата на: стипулација certum и стипулација incertum.
Вежба бр. 31
Прашање: За кој договор зборуваат одредбите и кои карактеристики на договорот
произлегуваат од нив?
Обврската настанува со предавање на стварта, на пример со давање заем.
Обврската од заемот настанува кога се состои во давање на ствари кои се
одредуваат по тежина, број или мера, како што се вино, масло, пченица,
пари, бакар, сребро, злато, бидејќ и тие ствари ги предаваме на други за да
тие поминат во нивна сопственост, со тоа тие да ни вратат нам други
ствари од ист вид и квалитет (D. 44,7,1,2 Gaius libro secundo aureorum)
На заем даваме не со намера нам да ни се врати истата ствар која сме ја
предале (бидејќ и тоа би било послуга или остава), туку ствар од ист вид.
Имено, ако би примиле ствар од друг вид, на пример вино наместо пченица,
тоа не би бил заем (D. 12,1,2, pr Paulus libro vicensimo octavo ad edictum)
44
Објаснување: Одредбите зборуваат за договор за заем, познат како mutuum во
римското право. Тој се смета за најстар и најважен реален договор. Неговата
форма на склучување се состоела во предавање на стварта што е предмет на
договорот во сопственост на заемопримачот (должникот). Стварите биле
заменливи, а должникот имал обврска на доверителот да му врати ист вид и исто
количество ствари што ги добил на заем од заемодавачот. Оваа карактеристика
на договорот за заем била она што суштински го разликувало од договорот за
послуга, познат како commodatum во римското право и договорот за остава,
познат како depositum од римското право кај кои предмет на договорот било
предавање на незаменлива ствар.
Вежба бр. 32
Прашање: За кој вид на имотен однос се зборува во одредбата?
Наследникот ги презема сите права на умрениот, а не само сопственоста на
одделни ствари, затоа и она што се состои од обврски преоѓа на
наследникот (D. 29, 2, 37 Pomponius libro quinto ad Sabinum)
Објаснување: Одредбата зборува за наследно-правен однос кој исто како и
стварно-правниот и облигационо-правниот претставува имотен, граѓанско-правне
однос. Разликата меѓу него и останатите односи од овој вид е во дејството mortis
causa, односно во случај на смрт на оставителот. Овој вид на однос настанувал во
моментот кога насленикот ќ е изјавел дека го прифаќ а наследството, односо
оставината (hereditas) која се состоела од правата и обврските на оставителот со
исклучок на личните права на оставителот кои престанувале со неговата смрт.
Вежба бр. 33
Прашање: Објасни.
Сè дотогаш додека наследството може да биде прифатено врз основа на
тестамент не доаѓа до законско наследување (D. 29, 2, 39 Ulpianus libro
quadragesimo sexton ad edictum)
Објаснување: Римското право познавало два основи за наследување –
тестамент и закон. Приоритет во случај на постоење на двата основи имало
тестаменталното наследување во поглед на законското наследување.
Првенствено, од волјата на оставителот зависело кој ќ е го наследи имотот.
Законското наследување се јавувало како диспозитивно законско наследување
или интестатско наследување кое се применувало кога оставителот не составил
тестамент и во императивно законско или нужно наследување кое се применувало
45
кога оставителот ги пречекорил своите овластувања во поглед на
тестаменталното располагање со имотот.
Вежба бр. 34
Прашање: За кој основ на наследување зборува одредбата?
Ако некој умре без тестамент и нема свој наследник од редот на sui, нека
најблискиот агнат ја добие оставината. Ако нема агнати, нека сотавината ја
добијат гентили (Законот на XII таблици, петта таблица, 4 и 5)
Објаснување: Во оваа одредба од Законот на XII таблици се зборува за законско
наследување. Во овој случај, законот го уредува законскиот или интестатскиот
наследен ред од старото право. Тој се состоел од три наследни редови:
- Првиот наследен ред го сочинувале heredes sui, односно лица кои живееле
заедно со pater familias и во моментот на неговата смрт станувале лица sui
juris
- Вториот наследен ред го сочинувале агнатите, а право на наследство имал
само најблискиот агнат. Агнатски сродници биле лица чие сродство се
утврдувало врз основа на фактот на заедничко живеење
- Третиот наследен ред го сочинувале гентилите, односно членовите на
генсот, односно заедницата на лица со заедничко потекло. Воедно оваа
одредба укажува дека генсот имал својство на правно лице во старото
право.
Вежба бр. 35
Прашање: За кој основ на наследување зборува одредбата?
Тестаментот е валидна изјава на нашата волја, направена на прописен
начин, за да има дејство после нашата смрт (Ulpiani, Reg.20,1)
Објаснување: Одредбата зборува за тестаментот како основ на наследување од
римското право. Во римското право тестаментот претставувал лична, формална,
свечена изјава на волја на оставителот за тоа кому да му припадне и како да се
распредели неговиот имот во случај на смрт. Таа изјава имала приоритет пред
законски определените наследници, но само доколку тестаментот бил составен во
согласност со правото, односно тестамент кој не станал ништовен.
Вежба бр. 36
46
Прашање:За кои институти на наследното право зборува одредбата?
Легат е она што со тестамент се остава на ист начин на кој тоа го чини и
законот, т.е. со наредувачки зборови, бидејќ и она што се остава во облик на
молба се нарекува фидеикомис. (Ulpiani, Reg. 24, 1-11)
Објаснување: Одредбата зборува за легатот и фидеикомисот како институти на
наследното право. Тие биле начини на сингуларна сукцесија, односно
одредување од страна на оставителот некој од наследниците, на товар на имотот
стекнат од наследството, да му даде точно утврдена ствар или вредност на трето
лице. Разликата меѓу двата институти се состоела во тоа што легатот бил
наредба и со самото тоа легатарот бил лице кое можело да бара правна заштита
доколку наследникот не ја почитува наредбата на оставителот. Од друга страна,
фидеикомисот бил неформална молба на оставителот упатена до наследникот,
која во времето на републиката немала правна заштита, односно не можело да се
бара остварување по судски пат. Фидеикомисот и легатот целосно се изедначени
во посткласичното право, во Јустинијановата кодификација.
47
Прилог 1
LEGES XII TABULARUM
ЗАКОН НА 12 ТАБЛИЦИ
Tabula I

1. – SI IN IUS VOCAT, ITO. NI IT, ANTESTAMINO : IGITUR EM CAPITO

(Porph., ad Hor. Sat., 1, 9, 76 ; Cic., de
leg., 2, 4, 9 ; Gell., 20, 1, 25 ; Auct., Her., 2, 13, 19 ; Fest., P. 76, 105).

2. – SI CALVITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM ENDO IACITO (Fest., L.

210, F. 310 ; Non., 6 ; D., 50, 16, 233 pr.).

3. – SI MORBUS AEVITASVE VITIUM ESCIT, IUMENTUM DATO. SI

NOLET, ARCERAM NE STERNITO (Gell., 20,
1, 25 ; Varr., l. L., 5, 140 ; Gell., 20, 1, 12. 24-30 ; Fest., P. 77 ; Non., 55).

4. – ASSIDUO VINDEX ASSIDUUS ESTO ; PROLETARIO IAM CIVI QUIS

VOLET VINDEX ESTO (Gell., 16, 10, 5 ;
Cic., top., 2, 10 ; Fest., P. 9 ; Non., 67 ; D., 2, 4, 22, 1 ; 50, 16, 234, 1).

5. – NEX . . . FORTI SANATI . . . (Fest., F. 348, P. 84, 102 ; Gell., 16, 10, 8).

6. – REM UBI PACUNT, ORATO (Auct., Her., 2, 13, 20 ; Scaur., Orthogr.,

p. 2253 ; Prisc., Inst. gramm., 10, 5, 32 ;
Fest., P. 199).

7. – NI PACUNT, IN COMITIO AUT IN FORO ANTE MERIDIEM

CAUSSAM COICIUNTO. COM PERORANTO
AMBO PRAESENTES (Auct., Her., 2, 13, 20 ; Gell., 17, 2, 10 ; Scaur.,
Orthogr., p. 2253 ; Quint., 1, 6, 11 ; Gaius, 4,
15).

8. – POST MERIDIEM PRAESENTI LITEM ADDICITO (Gell., 17, 2, 10 ;

Plin., N.H., 7, 60, 122 ; Censorin., de die
nat., 23).

9. – SI AMBO PRAESENTES, SOLIS OCCASUS SUPREMA TEMPESTAS

ESTO (Gell., 17, 2, 10 ; Varr., l. L., 6, 5 ;
7, 51 ; Macr., Sat., 1, 3, 14 ; Fest., F. 305, P. 362 ; Plin., N.H., 7, 60, 122 ;
Censorin., de die nat., 24, 3).

Таблица I
1. Ако некој е повикан на суд нека оди. Ако не оди, нека се
повикаат сведоци, а потоа нека го фатат.
2. Ако се извлекува или се подготвува да бега, нека стават рака на
него.
3. Ако болеста или староста се причини за недоаѓање нека му
дадат добиток за превоз. Ако не сака, не
треба да му се даде покриена кола.
4. На имотниот нека му биде гарант имотен, а на пролетерот кој
сака.
5. На презадолжените и на оние во манципиум, на угледните и
клиентите нека се применува еднакво право.
6. Ако се спогодат во спорот, нека тоа се прогласи.
7. Ако не се спогодат, пред пладне нека заедно одат на комициј
или форумот за да го расправаат спорот.За
време на излагањето треба да се присутни двете странки.
8. Попладне нека се пресуди во корист на присутниот.
9. Ако двајцата се присутни нека се пресуди до заоѓање на
сонцето.
Tabula II

1. – de rebus M aeris plurisve D assibus, de minoris vero L assibus

sacramento contendebatur ; nam ita lege XII
tabularum cautum erat. [At] si de libertate hominis controversia erat,
etiamsi pretiosissimus homo esset, tamen ut L
assibus sacramento contenderetur, eadem lege cautum est – (Gaius, 4,
14).

2. – . . . MORBUS SONTICUS . . AUT STATUS DIES CUM HOSTE . . QUID

HORUM FUIT UNUM IUDICI
ARBITROVE REOVE, EO DIES DIFFISSUS ESTO (Fest., F. 273, 290, P.
111 ; Gell., 16, 4, 4 ; 20, 1, 27 ; D., 50, 16,
113. 234 ; 42, 1, 60 ; Cic., de off., 1, 12, 37 ; Plaut., Curc., 1, 1, 4 ; Ulp., 74
ad ed., D., 2, 11, 2, 3 ; lex coloniae
genitivae, c. 95, tab. III, 2, 21-36).

3. – CUI TESTIMONIUM DEFUERIT, IS TERTIIS DIEBUS OB PORTUM

OBVAGULATUM ITO (Fest., F. 233, L.
375).

Таблица II

48
1. За стварите што вредат 1000 аса или повеќ е положувана е гаранција од
500 аса, а за помалку вредните од
50 аса, што го востановил Законот на 12 таблици. Истиот закон востановил
гаранција од 50 аса ако се
води спор за слобода, иако човекот е најголема вредност.
2. ... Тешката болест.... или со странец закажано рочиште... ако такво нешто
се случи на судијата или
арбитерот или на обвинетиот, тој ден нема да се одржи рочиште.
3. Ако некому не се одзве сведок, третиот ден пред куќ ата нека вика гласно.
Tabula III

1. – AERIS CONFESSI REBUSQUE IURE IUDICATIS XXX DIES IUSTI SUNTO (Gell.,
15, 13, 11 ; 20, 1, 42-45 ;
Gaius, 3, 78 ; D., 12, 1, 4, 5. 7).

2. – POST DEINDE MANUS INIECTIO ESTO. IN IUS DUCITO (Gell., 20, 1, 42-45 ;
Gaius, 4, 21).

3. – NI IUDICATUM FACIT AUT QUIS ENDO EO IN IURE VINDICIT, SECUM DUCITO,

VINCITO AUT NERVO AUT
COMPEDIBUS XV PONDO, NE MAIORE, AUT SI VOLET MINORE VINCITO (Gell., 20,
1, 42-45 ; Ter. Phorm., 334 ;
Liv., 8, 28, 8 ; Fest., F. 165 ; Gell., 20, 10, 7. 9).

4. – SI VOLET SUO VIVITO. NI SUO VIVIT, QUI EUM VINCTUM HABEBIT, LIBRAS
FARRIS ENDO DIES DATO. SI
VOLET, PLUS DATO (Gell., 20, 1, 42-45 ; Gai., 2 ad XII tab., D., 50, 16, 234, 2).

5. – Erat autem ius interea paciscendi ac nisi pacti forent, habebantur in vinculis
dies sexaginta. Inter eos dies trinis
nundinis continuis ad praetorem in comitium producebantur, quantaeque
pecuniae iudicati essent, praedicabatur.
Tertiis autem nundinis capite poenas dabant, aut trans Tiberim peregre venum
ibant (Gell., 20, 1, 46-47).

6. – TERTIIS NUNDINIS PARTIS SECANTO. SI PLUS MINUSVE SECUERUNT, SE

FRAUDE ESTO (Gell., 20, 1,
48-52 ; Quint., 3, 6, 84 ; Tertul., Apol., 4 ; Dion Cass., 12).

7. – ADVERSUS HOSTEM AETERNA AUCTORITAS [ESTO] (Cic., de off., 1, 12, 37).

Таблица III
1. Оној кој го признал долгот или е осуден во парница треба да му се дадат
триесет дена.
2. Потоа нека стави рака на него. Нека го води пред судот.
3. Ако не ја изврши пресудата или ако никој пред преторот не го земе во
заштита, нека го поведе со себе.
Нека го врзе со јаже или го стави во прангиод 15 фунти, не полесни, а ако
сака може и потешки.
4. Ако така сака, нека живее по свое. Ако не живее по свое, оној кој го врзал
секој ден му дава фунта леб. Ако
сака, може и повеќ е да му дава.
5. Имале право да се спогодат, а ако не се спогодиле држани се во пранги 60
дена. Во текот на тие денови
во три последователни пазарни дена изведувани се на комициите пред
преторот, каде што јавно е
објавувано на колкав износ се осудени. Третиот пазарен ден се казнувани со
смртна казна или го
продавале преку Тибар во туѓина.
6. Третиот пазарен ден нека го сечат на делови. Ако повеќ е или помалку
пресечат, нема да се смета за
измама.
7. Кон непријателот (auctoritas) правото на сопственост нека биде вечно.
Tabula IV

1. – cito necatus tamquam ex XII tabulis insignis ad deformitatem puer (Cic., de

leg., 3, 8, 19 ; Cf. Leg. Romuli, n. 11).

2. – SI PATER FILIUM TER VENUM DUUIT, FILIUS A PATRE LIBER ESTO (Ulp.,
Reg., 10, 1 ; Gaius, 1, 132 ; 4, 79 ;
Dion., 2, 27, 3).

3. – Illam suam suas res sibi habere iussit ex XII tab., claves ademit, exegit (Cic.,
phil., 2, 28. 69 ; Cf. Gai., 3 ad XII
tab., D., 48, 5, 43 ; D., 24, 2, 2, 1 ; Plaut., Amph., 928 ; Non., 77 ; Plaut., Cas., 210 ;
Mart., 11, 104, 1).

4. – comperi, feminam – in undecimo mense post mariti mortem peperisse,

factumque esse negotium – quasi marito
mortuo postea concepisset, quoniam Xviri in decem mensibus gigni hominem, non
in undecimo scripsissent (Gell., 3,
16, 12 ; Cf. Ulp., 14 ad Sabinum, D., 38, 16, 3, 9. 11).

Таблица IV

49
1. Како што пишува Законот на 12 таблици, веднаш треба да се убие
деформираното дете.
2. Ако таткото три пати го продаде синот, нека синот биде ослободен од
татковската власт.
3. Ја избркал и наредил според Законот на 12 таблици да ги земе своите
ствари и ги земал клучевите.
4. Ако се дознае дека жената родила во единаесетиот месец по смртта на
мажот, се смета дека зачнала по
смрта на мажот, бидејќ и децемвирите пропишале дека човек може да се
роди во десетиот месец, а не во
единаесетиот.
Tabula V

1. – Veteres – voluerunt feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, – in tutela esse ;

– exceptis virginibus Vestalibus,
quas – liberas esse voluerunt : itaque etiam lege XII tab. cautum est (Gaius 1,
144. 145 ; Cf. Gell., 1, 12, 18 ; l.
Numae, 9).

2. – Mulieris, quae in agnatorum tutela erat, res mancipii usucapi non poterant,
praeterquam si ab ipsa tutore
[auctore] traditae essent : id[que] ita lege XII tab. [cautum erat] (Gaius, 2, 47 ;
Cf. Gaius, 1, 157).

3. – UTI LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE SUAE REI, ITA IUS ESTO (Ulp.,
Reg., 11, 14 ; Gaius, 2, 224 ;
Iust., Inst., 2, 22 pr. ; Pomp., D., 50, 16, 120 ; Iust., Nov., 22, 2 pr. ; Cic., de inv., 2,
50, 148 ; Auct., Her., 1, 13, 23 ;
Paul., D., 50, 16, 53 pr. ; D., 26, 2, 1 pr. ; 26, 2, 20, 1).

4. – SI INTESTATO MORITUR, CUI SUUS HERES NEC ESCIT, ADGNATUS

PROXIMUS FAMILIAM HABETO (Ulp.,
Reg., 26, 1 ; Paul., ad Sab., D., 28, 2, 9, 2 ; Ulp., ad ed., D., 50, 16, 195, 1 ; Cic., de
inv., 2, 50, 148 ; Paul., Sent., 4, 8
; Pomp., D., 50, 16, 162 pr.).

5. – SI ADGNATUS NEC ESCIT, GENTILES FAMILIAM HABENTO (Ulp., Coll., 16,

4, 2 ; Gaius, 3, 17 ; Paul., Coll.,
16, 3, 3).

6. – Quibus testamento – tutor datus non sit, iis ex lege XII [tabularum] agnati
sunt tutores (Gaius 1, 155 ; Cf. Ulp.,
Reg., 11, 3 ; D., 26, 4, 1 ; 4, 5, 7 pr.).

7. a. – SI FURIOSUS ESCIT, ADGNATÛ M GENTILIUMQUE IN EO PECUNIAQUE

EIUS POTESTAS ESTO (Auct.,
Her., 1, 13, 23 ; Cic., de inv., 2, 50. 148 ; Cic., Tusc., 3, 5, 11 ; Paul., ad ed., D., 50,
16, 53 pr. ; D., 27, 10, 13 ; 26, 1,
3 pr. ; Gaius, 2, 64).

7. b. – . . . AST EI CUSTOS NEC ESCIT . . – (Fest., F. 162).

7. c. – Lege XII tab. prodigo interdicitur bonorum suorum administratio (Ulp.,
ad Sab., D., 27, 10, 1 pr.). Lex XII tab. –
prodigum, cui bonis interdictum est, in curatione iubet esse agnatorum (Ulp.,
Reg., 12, 2).

8. – Civis Romani liberti hereditatem lex XII tab. patrono defert, si intestato
sine suo herede libertus decesserit (Ulp.,
Reg., 29, 1 ; Cf. Gaius, 3, 40). Cum de patrono et liberto loquitur lex, EX EA
FAMILIA, inquit, IN EAM FAMILIAM
(Ulp., D., 50, 16, 195, 1).

9. – Ea, quae in nominibus sunt, – ipso iure in portiones hereditarias ex lege XII
tab. divisa sunt (Iust., Cod., 3, 36, 6).
Ex lege XII tab. aes alienum hereditarium pro portionibus quaesitis singulis
ipso iure divisum (Iust., Cod., 2, 3, 26).

10. – Haec actio (familiae erciscundae) proficiscitur e lege XII tabularum (Gai.,
7 ed. prov., D., 10, 2, 1 pr. ; Cf. Fest.,
P. 82 ; Gell., 1, 9, 12).

Таблица V
1. Старите... сакале жените, макар сосем полнолетни, да бидат под
туторство, освен девиците Весталки, на
кои им оставале слобода. Така пропишува Законот на 12 таблици.
2. Не може да се стекнат со одршка res mancipi во сопственост на жената
која е под туторство на агнат,
освен ако жената не ги предала со одобрение на туторот. Така
пропишува Законот на 12 таблици.
3. Како одреди за својот имот и за туторството, нека тоа биде закон.
4. Ако некој умре без тестамент и нема свој наследник, нека најблискиот
агнат ја добие оставината.
5. Ако нема агнати, нека оставината ја добијат гентилите.
6. На оние кому со тестамент не им е одреден тутор, според Законот на 12
таблици агнати ќ е му бидат
тутори..
7.а. Ако некој е будала, со него и со неговиот имот нека управуваат
агнати или гентили.
7.б. Законон на 12 таблици им забранува на расипниците да управуваат
со својот имот.
8.а. Оставината на ослободеникот – римскиот граѓанин според Законот
на 12 таблици припаѓа на патронот.
8.б. На она семејство од кое е ослободен му припаѓа неговиот имот.
9. Побарувањата според Законот на 12 таблици се делат наследниците на
наследници сразмерно на
наследните делови.
10. Оваа тужба потекнува од Законот на 12 таблици.

50
Tabula VI

1. – CUM NEXUM FACIET MANCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, ITA IUS ESTO
(Fest., F. 173 ; Cic., de
or., 1, 57, 245 ; Paul., 1 Man., Vat. Fr., 50 ; Gaius, 1, 119 ; 2, 104 ; Varr., l. L., 6, 60).
2. – cum ex XII tab. satis esset ea praestari, quae essent lingua nuncupata, quae qui
infitiatus esset, dupli poenam
subiret, a iuris consultis etiam reticentiae poena est constituta (Cic., de off., 3, 16, 65).

3. – usus auctoritas fundi biennium est, – ceterarum rerum omnium – annuus est usus
(Cic., top., 4, 23 ; Cf. Cic., p.
Caec., 19, 54 ; Gaius, 2, 42).

4. – lege XII tab. cautum est, ut si qua nollet eo modo (usu) in manum mariti convenire,
ea quotannis trinoctio abesset
atque eo modo <usum> cuiusque anni interrumperet (Gaius, 1, 111 ; Cf. Gell., 3, 2, 13).

5. – et mancipationem et in iure cessionem lex XII tab. confirmat (Paul., 1 Man., Vat. Fr.,
50 ; Cf. Gaius, 2, 24).
6. - TIGNUM IUNCTUM AEDIBUS VINEAVE ET CONCAPIT NE SOLVITO(Fest., L. 364).

7. – Lex XII tab. neque solvere permittit tignum furtivum aedibus vel vineis iunctum
neque vindicare, – sed in eum,
qui convictus est iunxisse, in duplum dat actionem (Ulp., 37 ad ed., D., 47, 3, 1 pr. ; Cf.
Paul., ad ed., D., 6, 1, 23,
6 ; Iust., Inst., 2, 1, 29 ; D., 46, 3, 98, 8).

Таблица VI
1. Кога се склучуваат нексум или манципација како што ги изговараат зборовите,
нека тоа биде закон.
2. Како според Законот на 12 таблици било дозволено да се изврши она што
некој се обврзал изговарајќ и
зборови оној кој би одрекувал, казнуван е со двоен износ, а правниците вовеле и
казна за оние кои ќ е
премолчат.
3. За земјиштето одршката трае две години, а за сите други ствари година дена.
4. Законот на 12 таблици пропишувал дека жената која не сака да дојде под
власта на мажот, треба секоја
година три ноќ и да помине надвор од куќ ата и на тој начин секоја година се
прекинува одршката.
5. Законот на 12 таблици ги потврдува манципацијата и in jure cession.
6. Гредата која е употребувана за зграда или лозје не се издвојува.
7. Законот на 12 таблици не дозволува да се издвои украдена греда која е
вградена во зграда или
употребена во лозје, ниту дозволува нејзино враќ ање со сопственичка тужба, но
востановува тужба на
двоен износ против оној за кој ќ е се утврди дека ја вградил.
Tabula VII

1. – XII tabularum interpretes ambitum parietis circuitum esse describunt (Varr., l. L.,
5, 22). – Ambitus – dicitur
circuitus aedificiorum, patens – pedes duos et semissem (Fest., P. 5). – Sestertius duos
asses et semissem (valet), –
lex – XII tab. argumento est, in qua duo pedes et semis „sestertius pes‟ vocatur (Maec.,
Ass. Distr., 46).

2. – Sciendum est in actione finium regundorum illud observandum esse, quod (in XII
tab.) ad exemplum
quodammodo eius legis scriptum est, quam Athenis Solonem dicitur tulisse. Nam illic
ita est : Ἑά ν τις αίμασιά ν κτλ
(Gai., l. 4 ad XII tab., D. 10, 1, 13).

3. – usus capionem XII tab. intra V pedes esse noluerunt (Cic., de leg., 1, 21, 55).
4. – controversia est nata de finibus, in qua – e XII tres arbitri fines regemus (Cic., de
leg., 1, 21, 55).

5. – Viae latitudo ex lege XII tab. in porrectum octo pedes habet, in anfractum, id est ubi
flexum est, sedecim (Gai., 7
ad ed. pr., D., 8, 3, 8 ; Cf. Varr., l. L., 7, 15 ; Fest., Viae ; D., 8, 3, 13, 2 ; 8, 6, 6).

6. – VIAM MUNIUNTO : NI SAM DELAPIDASSINT, QUA VOLET IUMENTO AGITO (Fest.,

L. 371, P. 21 ; Cic., p.
Caec., 19, 54).

7. – Si per publicum locum rivus aquae ductus privato nocebit, erit actio privato ex lege
XII tab., ut noxa domino
sarciatur (Paul., 16 ad Sab., D., 43, 8, 5).

8. a. – lex XII tab. efficere voluit, ut XV pedes altius rami arboris circumcidantur (Ulp.,
71 ad ed., D., 43, 27, 1, 8).

8. b. – Si arbor ex vicini fundo vento inclinata in tuum fundum sit, ex lege XII tab. de
adimenda ea recte agere potes
(Pomp., 34 ad Sab., D., 43, 27, 2 ; Cf. Paul., Sent., 5, 6, 13 ; Fest., F. 348).

9. – Cautum est – lege XII tab., ut glandem in alienum fundum procidentem liceret
colligere (Plin., N.H., 16, 5, 15 ; Cf.
Gai., 4 ad l. XII tab., D., 50, 16, 236, 1 ; D., 43, 28, 1).

10. – Venditae – et traditae (res) non aliter emptori adquiruntur, quam si is venditori
pretium solverit vel alio modo
satisfecerit, veluti expromissore aut pignore dato ; quod cavetur – lege XII tab. (Iust.,
Inst., 2, 1, 41 ; Cf. Pomp., ad Q.
Muc., D., 18, 1, 19).

11. – Sub hac condicione liber esse iussus „si decem milia heredi dederit‟, etsi ab
herede abalienatus sit, emptori

51
dando pecuniam ad libertatem perveniet : idque lex XII tab. iubet (Ulp., Reg., 2, 4 ; Cf. Pomp.,
ad Q. Muc., D., 40, 7,
29, 1 ; Fest., Statuliber).

Таблица VII
1. Толкувачите на Законот на 12 таблици го означуваат со ambitus земјиштето околу
зидот. Тое е појас
земјиште околу куќ ата со широчина од две и пол стапки. Сестерциј вреди два и пол
аса, а доказ за тоа е
Законот на 12 таблици кој две и пол стапки ги нарекува сестрецијски стапки.
2. Треба да се знае дека со тужбата за одредување меѓа мора да се води сметка за она
што Законот на 12
таблици го пропишал, по углед на законот за кој се вели дека Солон во Атина го
донел. Таму имено
пишува "Кој некоја ограда итн."
3. Законот на 12 таблици не дозволувал одршка од пет стапки.
4. Настанал спор околу меѓите во кој врз основа на Законот на 12 таблици, ќ е
одлучиме како три арбитри.
5. Широчината на службеностите на пат е осум стапки, каде што патот е прав, а 16 на
кривини односно
свртувања.
6. Нека го одржува патот ако не нанел камења, нека го тера добитокот каде сака.
7. Ако каналот или водоводот од државно здмјиште нанесе штета на приватно,
постоела според Законот на
12 таблици тужба со која сопственикот барал надомест.
8. а. Законот на 12 таблици настојувал да се потсечат гранките кои ја прекинуваат
височината од 15 стапки.
б. Ако турнатото од ветар дрво од соседното земјиште се најде на твое земјиште, врз
основа на Законот
на 12 таблици имаш право да бараш негово отстранување.
9. Законот на 12 таблици дозволувал дека може да се соберат плодовите кои паднале
на земјиштето на
соседот.
10. Продадените и предадените ствари стануваат сопственост на купувачот само
тогаш ако ја платил цената
на продавачот или на друг начин пружил обезбедување, на пример со гаранција или
залог. Така
востановил Законот на 12 таблици.
11. Под овој услов е ветена слобода:"Ако на наследникот му даде десет илјади," иако
наследникот го оттуѓи
тој ќ е даде слобода кога ќ е му ги исплати на купувачот парите, како што наредува
Законот на 12 таблици.
Tabula VIII

1. a. – QUI MALUM CARMEN INCANTASSIT . . – (Plin., N.H., 28, 2, 10-17).

1. b. – XII tab. cum perpaucas res capite sanxissent, in his hanc quoque sanciendam
putaverunt : si quis
occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam faceret flagitiumve alteri (Cic., de
rep., 4, 10, 12 ap. Aug., de
civ. Dei, 2, 9 ; Cf. Cic., Tusc., 4, 2, 4 ; Fest., F. 181 ; Arnob., adv. gent., 4, 34 ; Porph., ad Hor.
Sat., 2, 1, 82 ; Hor.,
ep., 2, 1, 152 ; Paul., Sent., 5, 4, 6 ; Corn., Ad. Pers. Sat., 1, 137).

2. – SI MEMBRUM RUPSIT, NI CUM EO PACIT, TALIO ESTO (Fest. L. 363 ; Gell., 20, 1, 14 ;
Gaius, 3, 223 ; Paul.,
Sent., 5, 4, 6 ; Prisc., Inst. gramm., 6, 13, 69).

3. – MANU FUSTIVE SI OS FREGIT LIBERO, CCC, SI SERVO, CL POENAM SUBITO (Paul., Coll.,
2, 5, 5 ; Gaius,
3, 223 ; Gell., 20, 1, 32).

4. – SI INIURIAM FAXSIT, VIGINTI QUINQUE POENAE SUNTO (Gaius, 3, 220. 223 ; Gell., 20,
1, 12).

5. – Si quadrupes pauperiem fecisse dicetur, – lex (XII tab.) voluit aut dari id quod nocuit –
aut aestimationem noxiae
offerri (Ulp., 18 ad ed., D., 9, 1, 1 pr.).

6. – Si glans ex arbore tua in meum fundum cadat, eamque ego immisso pecore depascam, –
neque ex lege XII tab.
de pastu pecoris, quia non in tuo pascitur, neque de pauperie – agi posse (Ulp., 41 ad Sab.,
D., 19, 5, 14, 3).

7. a. – QUI FRUGES EXCANTASSIT (Plin., N.H., 28, 2, 10-17).

7. b. – . . NEVE ALIENAM SEGETEM PELLEXERIS . . . (Serv., ad Verg., ecl., 8, 99).

8. – Frugem – aratro quaesitam noctu pavisse ac secuisse puberi XII tabulis capital erat,
suspensumque Cereri necari
iubebant, – inpubem praetoris arbitratu verberari noxiamve duplionemve decerni (Plin.,
N.H., 18, 3, 12 ; Cf. Gaius, 4,
75).

9. – Qui aedes acervumve frumenti iuxta domum positum combusserit, vinctus verberatus
igni necari (XII tab.)
iubetur, si modo sciens prudensque id commiserit ; si vero casu, id est neglegentia, aut
noxiam sarcire iubetur, aut, si
minus idoneus sit, levius castigatur (Gai., 4 ad XII tab., D., 47, 9, 9).

10. – cautum – est XII tabulis, ut qui iniuria cecidisset (succidendi vocabulo lex usa est)
alienas (arbores), lueret in
singulas aeris XXV (Plin., N.H., 17, 1, 17 ; Cf. Paul., ad Sab., D., 47, 7, 1 ; Gaius, 4, 11 ; Paul., ad
ed., D., 12, 2, 28, 6
; D., 47, 7, 5 pr.).

52
11. – SI NOX FURTUM FAXSIT, SI IM OCCISIT, IURE CAESUS ESTO (Macr., Sat., 1, 4, 19 ; Gell., 8,
1 ; 20, 1, 7).

12. – LUCI . . . SI SE TELO DEFENDIT, . . . ENDOQUE PLORATO (Cic., p. Tull., 20, 47 ; 21, 50 ;
Prisc., Inst.
gramm., 6, 18, 93 ; Gai., ad ed., D., 47, 2, 55, 2 ; D., 9, 2, 4, 1 ; Gell., 11, 18, 6. 7 ; Cic., p. Mil., 3, 9 ;
Ulp., ad ed.,
Coll., 7, 3, 2).

13. – Ex ceteris – manifestis furibus liberos verberari addicique iusserunt (Xviri) ei, cui
furtum factum esset – ; servos
– verberibus affici et e saxo praecipitari ; sed pueros impuberes praetoris arbitratu verberari
voluerunt noxiamque –
sarciri (Gell., 11, 18, 8 ; Cf. Gaius, 3, 189 ; Gell., 20, 1, 7).

14. – Concepti et oblati (furti) poena ex lege XII tab. tripli est (Gaius, 3, 191 ; Cf. Gaius 3, 186.
187).

LANCE ET LICIO dicebatur apud antiques, quia qui furtum ibat quaerere in domo aliena licio
cinctus intrabat
lacemque ante oculos tenebat propter matrum familiae aut virginum praesentam (Fest., P.
117 );

15. – SI ADORAT FURTO, QUOD NEC MANIFESTUM ERIT – , [DUPLIONE DAMNUM DECIDITO]
(Fest. F. 162 ;
Gaius, 3, 190 ; Gell., 11, 18, 15 ; Fest., P. 19).

16. – Furtivam (rem) lex XII tab. usucapi prohibet – (Gaius, 2, 45 ; Cf. Gaius, 2, 49 ; Iust., Inst.,
2, 6, 2 ; D., 41, 3, 33
pr.).

17. – Maiores – in legibus posiverunt furem dupli condemnari, feneratorem quadrupli XII
tabulis sanctum, ne quis
unciario fenore amplius exerceret (Tac., Ann., 6, 16).

18. – Ex causa depositi lege XII tab. in duplum actio datur – (Paul., Coll., 10, 7, 11).

19. – Si – tutores rem pupilli furati sunt, videamus an ea actione, quae proponitur ex lege XII
tab. adversus tutorem in
duplum, singuli in solidum teneantur (Tryph., 42 Disp., D., 26, 7, 55, 1 ; Cf. Cic., de or., 1, 36,
166. 167).

20. – PATRONUS SI CLIENTI FRAUDEM FECERIT, SACER ESTO (Serv., ad Aen., 6, 609).

21. – QUI SE SIERIT TESTARIER LIBRIPENSVE FUERIT, NI TESTIMONIUM FATIATUR.

INPROBUS
INTESTABILISQUE ESTO (Gell., 15, 13, 10 ; 7, 7, 2. 3).

22. – ex XII tab. – si nunc quoque – qui falsum testimonium dixisse convictus esset, e saxo
Tarpeio deiceretur (Gell.,
20, 1, 53).

23 – SI TELUM MANU FUGIT MAGIS QUAM IECIT, aries subicitur (Cic., p. Tull., 22, 51 ; Cic.,
top., 17, 64 ; Cic., de
or., 3, 39, 158 ; Aug., de lib. arb., 1, 4 ; Fest., F. 347, 351 ; Leg. Numae, n. 13).

24. – Frugem – furtim – pavisse – XII tabulis capital erat – gravius quam in homicidio (Plin.,
N.H., 18, 3, 12).

25. – XII tab. cautum esse cognoscimus, ne qui in urbe coetus nocturnos agitaret (Porc. Latro,
Decl. in Cat., 19).

26. – His (sodalibus) potestatem facit lex (XII tab.), pactionem quam velint sibi ferre, dum ne
quid ex publica lege
corrumpant ; sed haec lex videtur ex lege Solonis translata esse (Gai., 4 ad XII tab., D., 47, 22,
4).

Таблица VIII
1. а. Кој лоша песна пее...
б. Иако Законот на 12 таблици мал број дела казнува со смртна казна се сметало дека
во овој број треба
да се наредат следниве: ако некој друг гласно му се потсмева или составува песна
заради нечие
клеветење или потсмевање.
2. Ако некој екстремитет биде осакатен, па не се спогодат нека се примени талионот.
3. Ако некој со рака или стап му скрши коска на слободен човек, да плати казна од три
стотини аса, а на роб
сто педесет аса.
4. Ако нанесе лесна повреда казната нека биде 25 аса.
5. Се вели дека Законот на 12 таблици одредил: ако четириножно животно нанесе
штета да се даде тоа
животно кое ја нанело штетата или штетата да се надомести.
6. Ако плодовите од твоето стебло паднат на моето земјиште и јас ја пуштам стоката да
ги испасе, според
Законот на 12 таблици не можеш да подигнеш тужба заради пасење, бидејќ и стоката
не пасела на твојот
имот ниту ќ е можеш да тужиш за штетата што ќ е ја сторат животните.
7.а. Кој ќ е ги маѓепса плодовите...
7.б.или туѓиот род го проколне...
8. Ако ноќ е некој преора или отсече туѓи плодови, за возрасниот Закон на 12 таблици
пропишувал смртна
казна и наредувал да биде обесен во чест на божицата Церера, а за малолетниот –
според наредбата на
преторот да се камшикува и да плати двоен износ за штета.
9. Ако некој запалил куќ а или стог во близина на куќ ата, врзан и тепан треба да се
запали, доколку тоа го
сторил смислено и при чиста совест, ако делото настанало случајно, т.е. од небрежност,
наредено е да
плати надомест или ако не е имотен, полесно да се камшикува.
10. Законот на 12 таблици пропишал дека оној кој бесправно исече туѓи дрва за секое
стебло мора да плати
25 аса.

53
11. Ако некој ноќ е краде и биде убиен со право е убиен.
12. Дење..., ако со оружје се брани, нека вика.
13. Другите крадци фатени на дело, ако се слободни, наредиле децимвирите, треба
да се истепаат и
пресудат на оној кого го ограбиле, а ако се робови, да се истепаат и фрлат од
Тарпејската карпа. Меѓутоа
малолетниците, предвиделе, треба да бидат тепани според одлуката на преторот и
да ја надоместат
штетата.
14. Според Законот на 12 таблици на троен износ е казнуван оној кај кого се најдени
украдени ствари и оној
кој украдената ствар ја подметнал. Пребарувањето со помош на чинија и престилка
старите ја нарекувале
онаа постапка кога некој одел во туѓа куќ а да го бара украденото, опашан со
престилка и држејќ и чинија
пред очите заради присуството на домаќ инката и девојките.
15. Ако подигне тужба против крадецот кој не е фатен на дело..., нека биде осуден на
двоен износ.
16. Законот на 12 таблици забранил одршка на украдени ствари.
17. Нашите претци сметаа и така стои во законите да се осудат на двоен, а
лихварите на четворен износ.
Законот на 12 таблици забранувал да се земе поголема камата од една дванаестина.
18. Од договорот за остава Законот на 12 таблици давал тужба на двоен износ.
19. Ако туторите ја украдат стварта на штитеникот, треба да се види дали според
оваа тужба, која ја
востановил Законот на 12 таблици, и која гласи на двоен износ, секој од туторите
одговара за целиот
износ.
20. Нека биде проклет патронот кој ќ е го изигра клиентот.
21. Ако некој вети дека ќ е биде сведок или либрипенс, па одбие да сведочи, нека
биде нечесен и лишен од
правото да сведочи.
22. Според Законот на 12 таблици, а и сега, оној за кого се утврди дека лажно
сведочел, бил фрлан од
Тарпејската карпа.
23. Ако некому се испушти стрела, да жртвува овен.
24. За украдените плодови според Законот на 12 таблици смртната казна била
потешка отколку за убиство.
25. Дознаваме дека Законот на 12 таблици забранувал во градот да се идржуваат
ноќ ни собири.
26. На ортаците Законот на 12 таблици им дозволил да склучуваат било каков
договор само да не биде
спротивен на јавниот поредок. По сè изгледа дека овој пропис е преземен од
Солоновото законодавство.
Tabula IX

1-2. – „Privilegia ne inroganto ; de capite civis nisi per maximum comitiatum – ne ferunto‟.
– Leges praeclarissimae de
XII tabulis tralatae duae, quarum altera privilegia tollit, altera de capite civis rogari nisi
maximo comitiatu vetat (Cic.,
de leg., 3, 4, 11 ; 3, 19, 44 ; Cf. Cic., p. Sest., 30, 65 ; Cic., de domo, 17, 43 ; Cic., de rep., 2, 36,
61).

3. – duram esse legem putas, quae iudicem arbitrumve iure datum, qui ob rem iudicandam
pecuniam accepisse
convictus est, capite poenitur ? (Gell., 20, 1, 7).

4. – Quaestores – qui capitalibus rebus praeessent, – appellabantur quaestores parricidii,

quorum etiam meminit lex
XII tab. (Pomp., l. sing. ench., D., 1, 2, 2, 23 ; Cf. Fest., F. 258).

5. – Lex XII tab. iubet eum, qui hostem concitaverit quive civem hosti tradiderit, capite
puniri (Marc., 14 inst., D., 48, 4,
3).

6. – Interfici – indemnatum quemcunque hominem etiam XII tabularum decreta vetuerunt

(Salv., Gub., 8, 5, 24 ; Cf.
Valer. Max., 7, 2, ext. 15 ; Vellei., 2, 45, 1 ; Cic., de domo, 4, 9 ; Cic., in Pis., 13, 30 ; Cic., de leg.
agr., 2, 21, 56 ; D.,
28, 1, 9 ; Aug., de civ. Dei, 1, 19).

Таблица IX
1-2.Забрането е предлагање на привилегии. За смртна казна се одлучуване било
каде туку на најголемото
собрание.
3.Судијата арбитер за кого е утврдено дека примил мито во спор во кој требало да
пресуди, го казнувале со
смрт.
4. Истражните судии, кои ја водат истрагата во делата за кои е предвидена смртна
казна се викале истражни
судии за таткоубиство.
5. Законот на 12 таблици пропишувал да се казни со смртна казна оној кој ги
подбуцнува непријателите или кој
предаде римски граѓани на непријателот.
6. И Законот на 12 таблици забранувал некој да се убие без судска пресуда.

54
Tabula X

1. – HOMINEM MORTUUM IN URBE NE SEPELITO NEVE URITO (Cic., de leg., 2, 23, 58).

2. – . . . HOC PLUS NE FACITO : ROGUM ASCEA NE POLITO (Cic., de leg., 2, 23, 59).

3. – Extenuato igitur sumptu tribus reciniis et tunicula purpurae et decem tibicinibus tollit etiam
lamentationem (Cic.,
de leg., 2, 23, 59 ; Cf. Cic., de leg., 2, 25, 64 ; Fest., F. 274 ; Non., 371).

4. – MULIERES GENAS NE RADUNTO, NEVE LESSUM FUNERIS ERGO HABENTO (Cic., de leg., 2, 25,
64 ; 2, 23,
59 ; Cic., Tusc., 2, 23, 55 ; Plin., N.H., 11, 58, 157 ; Serv., ad Aen., 12, 606 ; Fest., F. 273).

5. a. – HOMINE MORTUO NE OSSA LEGITO, QUO POST FUNUS FACIAT (Cic., de leg., 2, 24, 60).

5. b. – Excipit bellicam peregrinamque mortem (Cic., de leg., 2, 24, 60).

6. – Haec praeterea sunt in legibus – : „servilis unctura tollitur omnisque circumpotatio‟ (Cic.1.c).

7. – QUI CORONAM PARIT IPSE PECUNIAVE EIUS <HONORIS> VIRTUTISVE ERGO ARDUUITUR EI . . .
(Plin.,
N.H., 21, 3, 7 ; Cic., de leg., 2, 24, 60).

8. – . . . NEVE AURUM ADDITO. AT CUI AURO DENTES IUNCTI ESCUNT. AST IM CUM ILLO SEPELIET
URETVE, SE FRAUDE ESTO (Cic., de leg., 2, 24, 60).

9. – rogum bustumve novum vetat propius LX pedes adigi aedes alienas invito domino (Cic., de leg.,
2, 24, 61 ; Cf.
Fest., P. 32, 84).

10. – forum – bustumve usucapi vetat (Cic., de leg., 2, 24, 61 ; Cf. Fest., P. 32, 84).

Таблица X
1. Мртвите да не се погребуваат ниту спалуваат во градот.
2. ...тоа повеќ е да не се прави: со секира да не се средува кладата.
3. Смалувајќ и ги трошоците на три марами, пурпурна туника и десет трубачи, забранил исто
така и
лелекање.
4. Жените да не го гребат лицето ниту да лелекаат на погребот.
5.а. Да не се собирааткоските на мртвиот.
5.б. Исклучок се загинатите во војна или умрените во туѓина.
6. Во законите постои уште и ова: забрането е "миропомазение" на мртвиот роб и секое
полевање со вино.
7. Ако некој со пари или храброст стекнал одликување, тој самиот или неговиот родител, па
по неговата смрт
тоа се изложи во куќ ата или надвор од неа, нека не се смета за незаконито.
8. ...злато да не се додава. Ако некој имал вградени златни заби, па со нив е погребан или
спален, да не се
смета за незаконито.
9. Без согласност на сопственикот забрането е да се подигне клада или направи нов гроб
поблиску од 60
стапки од туѓа зграда.
10. Забрането е одршка на плоштад или гроб.
Tabula XI

1. – (Decemviri) cum X tabulas summa legum aequitate prudentiaque conscripsissent, in annum

posterum Xviros
alios subrogaverunt, – qui duabus tabulis iniquarum legum additis – conubia – ut ne plebi cum
patribus essent,
inhumanissima lege sanxerunt (Cic., de rep., 2, 36, 61 ; 2, 37, 63 ; Cf. Dion., 10, 60, 5 ; Liv., 4, 4, 5 ; Gai.,
6 ad XII
tab., D., 50, 16, 238).

2. – Tuditanus refert, – Xviros, qui decem tabulis duas addiderunt, de intercalando populum rogasse.
Cassius
eosdem scribit auctores (Macr., Sat., 1, 13, 21 ; Cf. Leg. Romuli, n. 6 ; Macr., Sat., 1, 13, 12-15 ;
Censorin., de die
nat., 20, 6 ; D., 50, 16, 98, 1).

3. – E quibus (libris de rep.) unum ἱστορικὸ ν requiris de Cn. Flavio Anni f. – Ille vero ante Xviros non
fuit. – Quid ergo
profecit, quod protulit fastos ? Occultatam putant quodam tempore istam tabulam, ut dies agendi
peterentur a paucis
(Cic., ad Att., 6, 1. 8 ; Cf. Cic., p. Mur., 11, 25 ; Plin., N.H., 33, 1, 17 ; Liv., 9, 46, 5 ; Macr., Sat., 1, 15, 9 ;
Val. Max., 2,
 5, 2 ; Diod., 20, 36).

Таблица XI
1.Откако децемврите напишале закони на десет таблици со најголема правичност и мудрост,
следната година
се избрани други десетмина, кои додале две таблици со неправични брачни прописи така
нечовечно е
одредено дека плебејците не може да склучат брак со патрициите.

55
2. Тудитан известува дека децемвирите, кои на постоечките таблици додале две, пред собранието
поднеле
предлог за календарот. Касије ги нарекува зачетници.
3. Во овие книги се наоѓа и еден податок за Гнеј Флавиј, втемелувачот на годината. Тој не живеел
пред
децемвирите. Во што се состои неговата заслуга што го објавил календарот на судските денови?
Се мисли
дека календарот бил некое време скриен за само неколкумина да знаат кога може да се водат
спорови.
Tabula XII

1. – Lege autem introducta est pignoris capio, veluti lege XII tab. adversus eum, qui hostiam emisset nec
pretium
redderet ; item adversus eum, qui mercedem non redderet pro eo iumento, quod quis ideo locasset, ut
inde pecuniam
acceptam in dapem, id est in sacrificium, impenderet (Gaius, 4, 28 ; Cf. Fest., Daps ; D., 50, 16, 238, 2).

2. a. – SI SERVUS FURTUM FAXIT NOXIAMVE NOXIT… (Ulp., 8 ad ed., D., 9, 4, 2, 1 ; Fest., Noxia ; D., 47, 6,
5;
50, 16, 283, 3 ; Paul., Sent., 2, 31, 7).

2. b. – Ex maleficiis filiorum familias servorumque – noxales actiones proditae sunt, uti liceret patri
dominove aut litis
aestimationem sufferre aut noxae dedere – . Constitutae sunt – aut legibus aut edicto praetoris : legibus
velut furti
lege XII tabularum cet (Gaius, 4, 75. 76).

3. – SI VINDICIAM FALSAM TULIT, SI VELIT IS . . . TOR ARBITROS TRIS DATO, EORUM ARBITRIO . . .
FRUCTUS DUPLIONE DAMNUM DECIDITO (Fest., Vindiciae).

4. – Rem, de qua controversia est, prohibemur (lege XII tab.) in sacrum dedicare : alioquin dupli poenam
patimur, –
sed duplum utrum fisco an adversario praestandum sit, nihil exprimitur (Gai., 6 ad XII tab., D., 44, 6, 3).

5. – in XII tabulis legem esse, ut quodcumque postremum populus iussisset, id ius ratumque esset (Liv., 7,
17, 12 ;
Cf. Liv., 9, 34, 6. 7).

Таблица XII
1. Воведено е законско право на залог, на пример според Законот на 12 таблици против оној кој
купил
жртвувано животно, а не ја платил цената, а исто така и против оној кој не ја платил закупнината
за
добитокот која му е дадена за да од така добиените пари се подготви за гозба, т.е. жртва.
2. а.Ако робот изврши кражба или стори штета…2.b. Од противправните дела на синовите и
робовите може
да се подигнат ноксални тужби, со кои е препуштено на таткото или господарот или да ја
исплатат пресудата
или да го предадат сторителот...Востановени се со законите или едиктите на преторот: со
законите на
пример тужба заради кражба која ја предвидел Законот на 12 таблици.
3. Ако подигне лажна сопственичка тужба, ако сака... нека се одредат три арбитри и според
нивната одлука
нека плати двојна вредност на плодовите.
4. Забрането е (според Законот на 12 таблици) да се посвети на боговите ствар која е предмет на
спор, во
спротивно ќ е плати двоен износ...но не е речено дали тој износ оди во државна благајна или кај
противникот
на спорот.
5. Во Законот на 12 таблици постои пропис дека сè она што подоцна народот ќ е го изгласа ќ е биде
законите
и признато.
56
ПРИЛОГ 2
Lex Aquilia de damno
Аквилијевиот закон за штета
Прва глава
Si quis servum servamve alienum alienamve: quadrupedem vel pecudem iniuria occiderit, quanti
id in eo anno plurimi fuit, tantum aes dare domino damnas esto (Ulp. D. 9, 2, 1, 1)
Оној кој безправно ќ е убие туѓ роб или туѓо четириножно животно нека биде осуден да му ја
исплати на сопственикот највисоката вредност што тие ја имале во тековната година.
Втора глава
Adstipulatorem qui pecuniam in fraudem stipulatoris acceptam fecerit, quanti ea res est, tanti action
constituitur (Gai 3.215)
Против адстипулаторот18 кој на штета на доверителот ќ е отпушти долг, се востановува
право на тужба во износ на отпуштениот долг.
Трета глава
Ceterarum rerum praeter hominem et pecudem occisos si quis alteri damnum faxit, quod usserid
fregerit ruperit injuria quanti ea reserit in diebus triginta proximis, tantum aes domino dare damnas
esto (Ulp. D. 9.2.27.5)
Оној кој што на друг ќ е му причини штета на останатите ствари, ствари различни од
робовите и животните (тие се уредени во првата глава од овој закон (забелешка на
авторот)) односно бесправно ќ е ги запали, ќ е ги скрши или уништи ќ е биде должен на
сопственикот да му исплати онолку колку што стварта вредела во последните 30 дена.
18
Адстипулатор – спореден доверител во еден облигационен однос
57
ПРИЛОГ 3
Constitutio Antoniniana или Едиктот на Каракала за доделување на римско граѓанство
од 212 година од н.е.
Imperator Caesar Marcus Aurelius Severus Antoninus Augustus dicit: Nihil optabilius vel magis
quaerendum est quam querellas et libellos… et diis sanctissimis gratias quem agree quod quae talis
gratiae occasion nunc mihi contingat. Itaque, existimans sic magnifice et religiose posse maiestati eorum
statis facere, si peregrines, quotiens cumque subingrediantur in meos hominess in…Deorum, indicam, do
omnibus peregrinis qui sunt in orbe civitatem Romanam, manente quocumque genere rerum publicarum,
exceptis dediticiis. Oportet enim omnia…iam et nunc…rem partier maiestati Romani populi…erga
peregrines evenisse. Super autem…reliquos…cuiuscumque regionis…
Царот, цезарот Марко Аурелие Север Антонин, Августот вели: Ништо не е така посакувано
и вредно труд, како споровите и тужбените барања... Затоа на пресветите богови им
заблагодарувам што ми е пружена прилика за ваква молост. Затоа, сметајќ и дека на нивното
величество можам на највозвишен и најпобожен начин да им удоволам, ако перегрините, кога ќ е
бидат вклучени меѓу моите луѓе, во...Повикувајќ и ги боговите, им доделувам на сите перегрини,
кои се на светот, римско граѓанство, со тоа што остануваат на сила сите облици. Треба
имено...сите...порано и сега...еднакво величеството на римскиот народ...кон перегрините да
опстане. А што... останатите... во било која област...

РИМСКО ПРАВО
Имотно право: облигации, наследство
Прирачник за студентите од МСУ
Даниела Тошева
2017

Имотно право
1
ИМОТНО ПРАВО
2. ОБЛИГАЦИОНО ПРАВО
Терминот облигација (obligatio) во римското право означува законска врска што
постои меѓу две страни, во која едното лице е обврзано спрема другото да биде
носител на одредена должност или должности. Овој дел од правото се занимава со
создавањето, со ефектот и со гасењето на облигациите. Облигацијата поинаку може
да се дефинира и како правна (об)врска (iuris vinculum), во која доверителот
(creditor)
има лично право (ius in personam) против должникот (debitor). Имено, ова е
облигација според која еден или повеќе учесници се обврзуваат да дејствуваат или
да се воздржат од дејствување. Значи, во оваа врска не е внесена трета страна, таа е
inter partes = помеѓу содоговорувачите, а сите други се исклучени. Ако облигацијата
не е доследно спроведена, кредиторот може да покрене тужба, која се нарекува
actio
in personam, спротивно на стварното право, каде тужбата се поднесува за предметот
(actio in rem), па оттаму таа е реална тужба. Со личната тужба доверителот тврди
дека должникот треба да му даде нешто, да му направи или да го услужи-престира.
Во Институциите на Јустинијан тие обврски се дефинирани на следниот начин:
facere, dare, praestare.
1. Глаголот facere ги опфаќа сите дејствија сторени за која било можна цел, како
што е давање, исплата, одбројување пари (D. 50,16,218 Papianus libro vicensimo
septimo quaestionum).
Во римското право под овој поим се подразбирал еден вид на облигациона
престација, односно обврска на должникот нешто да стори (да му даде на
доверителот некоја ствар на привремено користење, да му чува некоја ствар, да ги
употреби своите работни или интелектуални способности во интерес на должникот)
но и обврска нешто што е во негов сопствен интерес да не го стори (non facere).
Освен овој вид на престација, римското право познавало и:
2. престација dare – обврска најчесто поврзана со квиритската сопственост,
односно должникот да му предаде на доверителот некоја ствар во сопственост
или непречено владение, или во негов интерес врз својата ствар да засноваат
некое стварно право; и
Имотно право
2
3. престација praestare за која не е доволно јасно каква содржина имала.
Според едни автори таа ги опфаќала сите други облигации каде должниците
биле задолжени нешто да трпат, да не му пречат на доверителот во
преземање одредени дејствија а според други praestare 1 подразбира гаранција
за определен резултат.
Облигациониот однос може да се разгледува од гледна точка на:
А. Доверителот (creditor) и неговото барање нешто да се направи
Б. Должникот (debitor) – тогаш зборуваме за долг (debitum), кој треба да
направи некаква престација кон доверителот.
- Престацијата која е предмет на обврската може да биде:
 позитивна – се состои во давање, правење, услужување (dare, facere,
praestare)
 негативна – се состои во пропуштање и трпење (non facere, pati)
Бидејќи во римскиот класичен процес секоја осуда се сведувала на парична казна,
престацијата морала да биде проценета во пари. Ако должникот доброволно не ја
исполнел својата должност, обврската можела да се оствари присилно, т.е.
доверителот по судски пат (со акција - тужба) ќе добие еквивалент од имотот на
должникот поради неисполнетата престација.
2.1. РАЗЛИКИ МЕЃ У ОБЛИГАЦИОНОТО И СТВАРНОТО ПРАВО
Облигационото право е правен однос само меѓу одреден доверител и должник, т.е.
дејствува само меѓу нив двајца. Облигационите права не се апсолутни, како
стварното право, туку се релативни, т.е. покажуваат однос – релација.
Од купопродажбена спогодба настанува облигационен однос само меѓу
продавачот и купувачот, по што продавачот е должен на купувачот да му го
испорача
продадениот предмет. Но, ако тој предмет по склучената купопродажна спогодба, а
пред предавање на купувачот, достигне во трети раце, купувачот не може ништо да
стори против третото лице. Тој може единствено од продавачот, како свој должник,
да бара да му ја достави стварта, или, ако тоа станало невозможно, да му ја
надокнади вредноста.
Облигационото право може да биде повредено само од лицето кое стои во
облигациониот однос, а стварното право може да биде повредено од секого.
Стварните права се заштитени со actio in rem (дејствува кон сите, така што
тужителот во интенцијата на тужбената формула тврди дека му припаѓа некоја
ствар или стварно право, а не го означува воопшто името на тужениот против кого ја
насочува тужбата), а облигационата тужба е actio in personam (се насочува само кон
одредено лице, кое во интенцијата на формулата е именувано и за кое се тврди дека
е обврзано за некаква престација).
1 Praestatio = плаќање, отплаќање, одговорност, услуга, гаранција
Имотно право
3
2.2. ИСТОРИСКИ РАЗВОЈ
Концептот на облигации поминал долг процес на развој во текот на неколку векови.
Во најраната фаза од римската историја, облигацијата била сметана за лична
обврска, според која лицето е под физичка контрола на друго лице. Ова се случува
кога едно лице ќе стори незаконски акт против друго лице, па според тоа,
оштетената страна можела да бара оштета – компензација со тоа што имала физичка
контрола над оној што сторил престап. Жртвата можела да се одмазди, да го убие
или да го продаде преку Тибар (trans Tiberim) во ропство. Кога римското општество
напреднало, физичката потчинетост на престапникот кон жртвата била надмината
од начелото talio (одмазда). Одмаздата на жртвата не требало да ја надминува
штетата што ја сторил престапникот (malefactor). Но, исто така, било предвидено
наместо физичка отплата на казната, штетата да биде надоместена и парично. Од
оваа пракса произлегува и идејата за компензација. Со текот на времето одмаздата
постепено се укинувала и престапникот можел да се ослободи со пари. И во Законот
на дванаесет таблици се пропишани точно утврдени казни за одредени престапни
дела. Кон крајот на Републиката отплаќањето било единствен начин за
ослободување. Значи, должноста да се изврши обврската и од другата страна, била
установена. Ова се однесувало пред сè на договорите, но исто така и во случај на
деликти. Во почетоците, само мал број легални акти произведувале облигации:
одредени законски акти како nexum, според кој личноста се обврзува самата себе;
но
и деликти како кражба (furtum) или причинување повреда (iniuria). Со текот на
времето во римското право биле вклучени поголем број на законски и незаконски
акти како потенцијални извори на облигации.
2.3. КЛАСИФИКАЦИЈА НА ОБЛИГАЦИИТЕ
Правникот Гај во Институции ги класифицира облигациите во две категории:
облигации што настануваат од договор (obligationеs ex contractu) и облигации што
настануваат од деликт (obligationеs ex delicto).2
А) Терминот contractus (договор) се употребувал за да се означи било каков
законски правен акт способен да продуцира права и обврски, спроведлив преку
тужба. Голем дел од законските правни акти коишто создаваат облигации биле
спроведувани поради согласноста на волјата на инволвираните страни да се создаде
облигација. Тоа довело, со текот на времето да се установи дека согласноста
(consensus) е суштината на договорот.
Б) Delictum (деликт) бил незаконски акт (исто така наречен maleficium) што
штетел на законските права и интереси на друго лице и кој создавал облигација меѓу
тоа лице и злосторникот (malefactor). Содржината на таквата облигација била
насочена кон сатисфакција, компензација или казна (poena).
Оригиналната дихотомија на Гај за изворот на облигациите се покажала како
незадоволителна, бидејќи облигацијата можела да изникне како законски правен
omnis enim obligatio vel ex contractu nascitur vel ex delicto – „секоја обврска настанува или од
2 (Gaius:
договор или од деликт“)
Имотно право
4
акт во однос на кој нема согласност на страната или страните што се инволвирани.
Според тоа, била додадена и трета категорија облигации (исто му се припишува на
Гај), која се појавува во Дигестите: облигации што настануваат од различни правни
причини (obligationes ex variis causarum figuris), кои се поинакви од договорите и од
деликтите. Фразата variае causarum figurае се однесува на правни акти што не се
темелат на согласност, но сепак се сметаат за целосно законски.
Финалната класификација на Гај е претходник на четирикратната поделба на
изворите на обликации, направена од компилаторите на Јустинијановите
Институции: (i) облигации од договор (ex contractu), (ii) облигации како од договор
– квазиконтракти (quasi ex contractu) (iii) облигации од деликт (ex delicto или ex
maleficio) (iv) облигации како од деликт - квазиделикти (quasi ex delicto или quasi ex
maleficio). Терминот квазидоговор или квазиконтракт се употребувал за да означи
законски акти кои не се темелат на согласност меѓу две или повеќе страни, а сепак се
создаваат облигација. Квазиделиктот, од друга страна, не се разликувал суштински
од деликтот.
Понатамошна квалификација на облигациите, која се препознава од
најстариот период, е таа меѓу цивилни облигации (obligationes civiles) и преторски
облигации (obligationes honorariae или praetoriae). Првиот тип потекнува од
цивилното право и може да биде спроведен преку actiones civiles, т.е. тужби што
водат потекло од цивилното право. Obligationes honorariae, пак, потекнуваат од
хонорарното право и се спроведувале преку actiones honorariae, т.е. тужби што се
создадени од преторот или други магистрати кои имале јурисдикција. Во овој
контекст треба да се спомене дека имало разлика меѓу облигации на строгото право
(obligationes stricti iuris) и облигации што се темелат на доверба (obligationes bonae
fidei). Obligatio stricti iuris настанала од правен акт на стриктното и формалното
цивилно право (ius civile). Ваквите облигации стапувале на сила со actio civilis и во
таков случај судијата бил обврзан од стриктниот закон. Obligatio bonae fidei, пак,
потекнува од легален акт кој се темели на доверба (bona fides) и стапува на сила со
actio bonae fidei, т.e. тужба чија процедурална формула бара судијата да ги земе
предвид барањата на еднаквост и доверба. На крај, има поделба меѓу obligatio civilis
во поширока смисла и „природни облигации“ (obligatio naturalis). Obligatio civilis
била
облигација што настанува од познат легален извор, која може да се спроведе со actio
in personam. Од друга страна, терминот obligatio naturalis означува облигација што
не
била целосно заштитена со закон (имперфектна тужба). Таа можела да стапи на сила
со законска тужба, но егзекуцијата не била возможна. Ова не значи дека природните
облигации немале правно значење. Овој тип облигации може да бидат склучени од
роб, или од filius familias (синот) кој се наоѓал под татковска власт, или пак од
малолетници impubes, или малолетник без согласност на неговиот тутор или
куратор.
Според цивилното право, робот немал правна способност – не можел да се
обврзува, да тужи, ниту да биде тужен. Од договорите меѓу робовите и господарите,
настануваат природните облигации. На овие облигации им се слични и природните
облигации на лицата alieni iuris со таткото на семејството или со лицата под иста
власт, понатаму облигациите на недораснатите (impubes infantia maior) без
одобрување на туторот.
Имотно право
5
2.4. ДОГОВОРИ
Во римското право договорот (contractus) означувал правна работа што се
темели на консензус – согласност на засегнатите страни да создадат обврзувачка
облигација. Спротивно на модерното право, каде согласноста е доволна за да се
создаде легална облигација, во римското право облигацијата морала да биде
склучена во форма пропишана со правото, за да може да се покрене тужба actio in
personam, доколку облигацијата не се почитува. Друг важен елемент за да се
создаде
облигационен договор е causa contractus или причина за договорот. Има четири
причини (causae) и соодветно четири категории на договори:
(i) Реални договори - contractus re, т.e. договори што се составени
според согласност и предавање на ствари (res) (заем (mutuum),
договори за остава (depositum), послуга (commodatum), залог (pignus);
овде може да се наброи и fiducia (вересија), но таа исчезнува во
времето на Јустинијан);

Вербални договори - contractus verbis, т.e. договори што се

составени според согласност и употреба на одредени формални
(ii)
зборови (stipulatio, dotis dictio, iusiurandum liberti);
Литерарни договори - contractus litteris, т.e. договори што се
(iii)
составени според согласност и формално запишување (nomen
transcripticium (expensilatio), односно за перегрините chirographa и
syngraphae); и

Консензуални договори - contractus consensu, т.e. договори што се

(iv)
направени со согласност и ништо повеќе: купопродажба (emptio

venditio), наемување (locatio-conductio), договор за полномошно

(mandatum), договор за заедница (societas).
Вербалните и литерарните контракти спаѓаат во формални контракти, а реалните и
консензуалните во неформални (материјални) контракти. Во посткласично време
настануваат и иноминални (безимени) контракти – кои по начинот на настанување
се слични со реалните контракти. Оваа поделба ја истакнал Гај.
2.4.1. РЕАЛНИ ДОГОВОРИ
Реалните договори (contractus re) биле договори склучени според согласнот и со
трансфер/пренесување на ствар(и) (res). Најстариот тип реален договор бил заемот
- mutuum, т.е. давање на заем подвижни ствари, кои може да се измерат или избројат
(како вино, масло, жито, сребро, пари). Ова е строг договор (negotium stricti iuris), кој
датира од третиот век пр. н.е. и се склучувал со согласност за пренос на ствари на
друго лице; се имало предвид дека оној што зема заем треба да ја врати истата
количина што ја зел на заем за одреден временски период. Договорот бил едностран
(унилатерален), бидејќи само оној што зема заем бил обврзан штом ќе ја земе
стварта. Треба да се забележи дека кога се правел преносот на стварта, се
пренесувало и сопствеништвото од оној што дава заем на оној што зема заем. Оној
што дава заем е кредитор и тој можел да ги оствари своите лични права преку лична
Имотно право
6
тужба наречена condictio – кондикција. Тужбата наречена condictio certae creditae
pecuniae се покренувала кога заемот бил пари; тужбата condictio triticaria се
покренувала кога заемот бил жито (triticum); тужбата condictio certae rei можела да се
покрене во сите други случаи што не се класифицираат во претходно наброените. Со
тужбата не смеело да се бара камата, бидејќи станува збор за negotium stricti iuris, но
можело да се направи посебен договор за каматата, наречен stipulatio.
Вториот тип реален договор бил послуга (commodatum) односно еден вид
заем кога едно лице му давало предмет на заем на друго лице без да бара пари или
надомест од другoто лице. Оваа послуга била за определено време и за специфична
употреба. Овој тип договори биле воведени од преторскиот едикт од првиот век пр.
н.е. и се сметал за negotium bonae fidei. Како во случајот со mutuum, така и
commodatum се склучувал со согласност и со пренесување на предмет. За разлика од
mutuum, послугопримачот преку договорот commodatum не стекнувал сопственост
над стварта што била пренесена, но само ја задржувал (detentio). Според тоа, тој не
можел да претрпи штета доколку предметот бил уништен или оштетен, освен ако не
успеал да покаже дека се грижел за предметот како што треба. Commodatum може да
се опише како имперфектен и билатерален договор: иако во принцип предизвикува
само една обврска (должноста на послугопримачот да го врати истиот предмет на
послугодавачот откако го употребувал одредено време), се наметнувал должност и
на послугодавачот под одредени услови. Creditor-от (т.e. послугодавачот или
commodator) можел да ги оствари своите лични права преку лична тужба позната
како actio commodati. Од друга страна, послугопримачот, можел под извесни услови
да покрене actio commodati contraria против послугодавачот, кога тој поради
несовесноста на послугодавачот претрпел некоја штета и кога поради мани на
предметот бил принуден за негово оспособување да даде повеќе од трошоците за
редовно одржување. Обете тужби произлегуваат од ius honorarium и се темелеле на
bona fides.
Договорот наречен остава (depositum) се остварува кога едно лице (depositor
= оставодавач) предава подвижна и незаменлива ствар на друго лице (depositarius =
оставопримач), кое од своја страна се обврзало да ја чува стварта бесплатно и на
повик на оставодавачот или по протек на договорениот рок да ја врати неоштетена.
Како commodatum, и depositum потекнува од ius honorarium и бил оттаму negotium
bonae fidei. Се склучувал според согласност и испорака на стварта. Оваа испорака
предизвикува само физичката контрола над стварта или детенција (detentio) да
премине на оставопримачот-depositarius, додека сопственоста и заштитеното
владение останува во рацете на оставодавачот-depositor. Depositarius-от можел да ја
чува стварта, но не смеел да ја користи. Ако ја користел, тој можел да биде обвинет за
кражба, освен ако не дејствувал bona fide. Како во случајот со commodatum, така и
depositum е неперфектен билатерален договор: иако во принцип таков договор
креира само една облигација, под одредени околности било возможно да се подигне
и противтужба. Првичната облигација е должноста на оставопримачот да ја врати
стварта на барање на оставодавачот во иста состојба како што ја зел, заедно со каков
било продукт или придружни ствари. Ако не го направел тоа, оставодавачот можел
да ја принуди облигацијата со тужба actio depositi. Од друга страна, оставопримачот
можел да покрене actio depositi contraria против оставодавачот за компензација за
Имотно право
7
одржување на предметот во прашање или за штетата што ја претрпел како резултат
на mala fides од страна на оставодавачот. Обете тужби произлегуваат од ius
honorarium и затоа релевантните должности на двете страни биле определени во
однос на барањата на bona fides. Специјална форма на depositum бил т.н. depositum
necessarium: остава креирана под неопходни околности. Ова се случува кога
депозиторот бил принуден да го депонира имотот кај некого поради некоја
непредвидена итност (на пр. оган, земјотрес, бродолом), па оттука немал можност да
бира оставопримач. Кога вакво нешто ќе се случело, тогаш должностите на обете
страни не се разликувале од оние во случај на обична остава. Но, ако оставопримачот
го оштетел имотот, тогаш тој требало да му плати двојно на оставодавачот од она
што било оставено.
Последниот тип реален договор е рачна залога (pignus), кој се склучувал
кога должникот или трета страна предавале телесна ствар на доверителот како
залог за долг, со очекување дека доверителот ќе го врати имотот кога долгот ќе биде
целосно исплатен. Врз основа на овој договор залогопримачот бил овластен да
владее со стварта како и да ја продаде и да го намири своето побарување од
продажната цена, доколку тоа не го сторел самиот залогодавач. Во овој тип реален
договор причина (causa) за склучување на договорот е пренесување на владение.
Како договорите commodatum и depositum, така и pignus бил востановен од ius
honorarium и се базирал на bona fides. Понатаму, pignus бил двострано-нееднаков
договор што давал права и обврски и на доверителот и на должникот. Сè додека
заложениот предмет останувал во негово владение, доверителот не смеел да го
употребува освен ако специјално не бил овластен во договорот. Ако тој сторел така
со mala fide, тој бил обвинет за кражба. Првичната облигација на доверителот е да ја
врати заложената ствар во состојба како што ја добил, кога долгот ќе биде вратен.
Ако не го сторел тоа, тогаш должникот можел да бара да му се врати предметот со
лична тужба actio pigneraticia. Од друга страна, доверителот можел да покрене actio
pigneraticia contraria против должникот за трошоците за одржување на предметот
или за штетите што ги претрпел како резултат на mala fides на должникот. Ако
долгот не се врател во пропишаното време, доверителот можел да го продаде
заложениот предмет. Во таков случај должникот можел да тужи ако цената на
заложениот предмет била повисока од цената на долгот за кој бил заложен
предметот.
2.4.2. ВЕРБАЛНИ ДОГОВОРИ
Вербалните договори (contractus verbis) биле договори склучувани со
согласност и со одредени формални зборови. Sponsio = ветување, е најраниот
вербален договор и има религиско потекло (веројатно бил некаква заклетва).
Подоцна овој договор бил надминат од стипулацијата, еден од најважните правни
акти познат во римското право. Обете, и sponsio и stipulatio, биле институции на
цивилното право, па оттука тие биле negotia stricti iuris.
Стипулацијата била едностран договор, што можел да се употреби на
различни начини во имотното и во процесното право. Во суштина, се состоел од (1)
Имотно право
8
формално прашање од страна на кредиторот-стипулаторот (stipulator) во кое се
содржат условите за предложеното ветување и (2) позитивен одговор од должникот
(debitor, promissor), кој ги прифаќал условите. Истиот глагол морал да се употреби
и во прашањето и во одговорот, како на пр. “spondesne centum dare?” („дали свечено
ветуваш дека ќе ми дадеш сто?“)—“spondeo” („Свечено ветувам.“). Овој начин на
ветување покажува дека стипулацијата била возможна само доколку обете страни
биле присутни и доколку промисорот даде позитивен одговор, без да бара некакви
услови за да го исполни своето ветување. Како едностран договор, стипулацијата
создавала само една облигација и едно право што кореспондира со облигацијата:
кредиторот (stipulator) имал лично право против дебиторот (promissor) додека
должноста на последниот е да го исполни она што му го ветил на кредиторот.
Кредиторот можел да го оствари своето лично право или со тужба actio ex stipulatu,
ако изведбата на стипулацијата била неопределена или несигурна (incertum); или со
кондикција (condictio), ако изведбата била специфична или сигурна (certum).
Бидејќи стипулацијата била договор stricti iuris, содоговорувачите требало да
го мислат тоа што го кажувале, зашто само тоа се уважувало. Должникот, оној што
ветува, бил сè уште обврзан дури и да склучел договор како резултат на измама или
страв (принуда од страв). Како и да е, во доцната Република, преторот интервенирал,
за да ја подобри оваа незадоволувачка ситуација и му давал право на тужба на
лицето што се изложило на финансиска загуба како резултат на страв ( actio metus
causa), со која може да добие надомест четири пати поголем од вредноста на
загубата. Тој исто така одобрил специјален приговор за страв (exceptio metus), ако
оштетениот должник бил тужен. Понатаму, била додадена и тужба за измама ( actio
de dolo) со која се штитело лицето што било измамено да склучи правно обврзувачко
ветување. Тужбата можела да се искористи само ако немало друг правен лек и била
насочена кон компензација за претрпената загуба. Измамениот ветувач имал и
приговор за измама (exceptio doli) како одбрана против тужбата насочена кон
присилување на договорот.
Кога релевантната трансакција била извршена, а штетата веќе била сторена,
преторот можел да ја врати оштетената страна во позиција во која би бил за страв
или измама (restitutio in integrum). Не биле сите стипулации валидни. Ветувањето да
се стори престација што е илегална, неморална или физички невозможна, се сметало
за неважечко. Но, и стипулациите кои требало да имаат ефект по смртта на една од
страните се сметале за невозможни, па оттаму и неважечки. Кога изведбата станала
невозможна по склучување на договорот, должникот бил ослободен од одговорност.
Стипулацијата била најважниот договор во римското право, бидејќи не била
ограничена за одреден вид трансакции, туку можела да се употребува за какви било
законски обврзувања, па според тоа таа е генерален договор. На пример, овој вид
договор можел да се употребува за трансфер на сопственост над одредена сума пари
или некој друг предмет; изведување на одредена работа; давање мираз;
установување одредени права над туѓ имот; трансформација на постоечки
облигации во нови (novatio); и разни видови ветувања во текот на судските рочишта.
Но, може да биде искористен и за да ги покрие сите услови за друг тип договор, како
Имотно право
9
купопродажба (во кој случај договорот е стипулација), или некои услови за друг
договор, како гаранции против евикција и латентни дефекти (мани) во продажбата.
Стипулацијата се применувала како еден вид лична сигурност, преку која оној
што гарантира сигурност ветувал дека ќе го исплати целиот долг или дел од долгот
како да е примарен должник, а доверителот можел да изнудува исплата на долгот од
кој било. Најраните форми на гаранција со стипулација во римското право биле
sponsio и fidepromissio, што се разликувале меѓусебе според формата на зборовите
употребени од stipulator-creditor кога се обраќа за наменетата сигурност. Како и да е,
обете биле предмет на бројни ограничувања: тие може да се употребат само кога
главната облигација била создадена со stipulatio; облигацијата за сигурност
згаснувала со смртта на гарантот, но во сите случаи згаснувала две години откако
била востановена; таму каде што имало повеќе од една гаранција за долгот, секој
бил одговорен само за својот pro rata дел од долгот, дури и ако еден или повеќе од
со-гарантите биле инсолвентни. Овие ограничувања, иако се бенефитни за
сигурноста, ги ограничувале можностите и корисноста на sponsio и fidepromissio,
правејќи ги неатрактивни за кредиторите. Според, тоа, во доцната Република
произлегува трета форма на гаранција, наречена fideiussio, која исто така
произлегува од стипулација и не била предмет на погоре споменатите
ограничувања.
Во стариот закон, исполнувањето (acceptum) на престацијата не го разрешува
договорот. Морало да има формално вербално признавање за исполнувањето, кое се
нарекува акцептилација (acceptilatio = усен начин на укинување на облигацијата).
Стипулаторниот должник формално го прашувал својот доверител дали има
исполнување (habesne acceptum?), а кредиторот одговарал формално дека има
(habeo). Во класичниот период, самото исполнување станало доволно, додека
акцептилацијата била само метод на ослободување (кога страните се согласувале)
без исполнување, а признавањето било фиктивно.
Имало уште два типа вербални договори признаени во римското право: dotis
dictio и iusiurandum liberti.
Договорот dotis dictio било свечено ветување за мираз (dos) преку еднострано
ветување изразено со пропишани зборови, кои ги изговарал дарителот наречен
donor (тоа може да биде жената, нејзиниот татко, или некој од нејзините должници),
а се изведувало во присуство на сопругот.
Договорот iusiurandum liberti било свечено ветување, со кое ослободениот
роб прифаќал должност да извршува одредени задолженија за својот патрон.
Бидејќи робот не можел да се обврзи себеси со цивилен законски договор, а можел и
да одбие обврска по неговата манумисија, неговата обврска била вообичаено
загарантирана пред да биде ослободен, и тоа со заклетва, така што се создавала
религиозна должност. По неговата манумисија (ослободување) се применувал
договорот iusiurandum liberti за да се создаде цивилна облигација, потврдена со
договор. Овој тип на договор постоел и во времето на Јустинијан.
Имотно право
10
2.4.3. ЛИТЕРАРНИ ДОГОВОРИ
Литерарните договори (contractus litteris) биле договори составени со согласност и
со одредени форми на пишување. Многу од деталите се несигурни, но јасно е дека
овој тип договори припаѓале на строгото право (negotium stricti iuris) создадени со
книжење (nomen transcripticium или expensilatio) во паричните книги (codex accepti
et expensi) на фиктивно плаќање на должникот.
Имало два типа книжење (transcriptiones) од овој тип: a re in personam (од
ствар на лице) и a persona in personam (од лице на лице). Првиот тип се појавувал
кога постоечкиот долг меѓу двете страни бил регистриран и трансформиран во нов
долг (книговодствено новелирање) кој се темели на contractus litteris. Вториот тип
настанувал со промена на субјектите на обврската, односно се запишувало друго
лице дека е должник во облигациониот однос. Како што покажуваат овие описи,
contractus litteris во суштина бил новација (novatio), каде што една облигација се
згаснува и се заменува со друга. Во споредба со stipulatio, оваа форма на контракт
била ограничена (користела само за парични долгови) но имала важна предност:
можела да се склучи inter absentes (кога субјектите се отсутни). Оваа форма на
литерарен договор што се темелел на nomina transcripticia бил единствениот
литерарен договор за кој знаело римското право. Претпоставува специјален систем
на книговодство, а кога овој систем престанал да се употребува во третиот век н.е.
исчезнале и овој тип литерарни договори.
Постоеле и посебни литерарни обврски за перегрините наречени хирографи и
синграфи. Тие се влезени во римското право преку грчкото право, каде
претставувале писмени договори во облик на обврзници. Со оглед на формата на
обврзницата која има писмен облик, грчките писмени договори, реципирани во
римското право, се делат на:
А) хирографа – своерачно потпишана обврзница од страна на должникот, во
која писарот зборува во прво лице, а бидејќи тоа е всушност должникот во
облигациониот однос, тој признава одреден паричен долг на доверителот.
Б) синграфа – писмен договор што настанувал врз обврзници составени од
страна на јавни писари, објективно, пред сведоци, конципиран во трето лице; со
договорот се утврдува дека одредено лице е должно одредена сума пари на друго
лице (содржи печати со имиња, а во Египет ги составувале нотари или банкари).
Во времето на Јустинијан стипулацијата станува литерарен договор
2.4.4. КОНСЕНЗУАЛНИ ДОГОВОРИ
Консензуалните договори (contractus consensu) биле составени само со обична
согласност на содоговорувачите. Овие договори биле обврзувачки сè додека
страните се согласувале за основните суштински работи во договорот. За разлика од
другите категории договори, не се барале понатамошни формалности предизвикани
од препознатливи причини (causae), како предавање на стварта, формални свечени
зборови или пишана исправа. Според Гај и Јустинијан, имало четири типа
консензуални договори: купопродажба (emptio venditio), наемување и закупување
(locatio conductio), договор за заедница (societas) и договор за полномошно
Имотно право
11
(mandatum). Сите овие форми се појавиле од ius gentium и биле, оттаму, negotia bonae
fidei. Овие договори се од суштинско значење за стопанскиот сообраќај.
1) Купопродажба (Emptio Venditio)
Договорот за купопродажба (emptio venditio) бил консензуален и билатерален
договор, во кој се бараат две престации: продавачот да даде одредена работа (merx)
на купувачот, кој се обврзувал да плати цена за таа ствар (pretium). Не се барале
правни формалности, но за поважни трансакции се обезбедувала евиденција со
пишување или со давање капар (arra), кој можел да служи како дел од отплатата.
Давањето капар не било неопходно за склучување на договорот, иако
содоговорувачите можеле да инсистираат на оваа практика. Во подоцнежниот закон
капарот (arra) имал големо значење. Тој станал arra poenitentialis, што подразбира
странката што го предала капарот си го задржува правото да отстапи од договорот,
оставајќи го капарот на име на договорна казна на содоговрувачот. Во исто време се
јавило и корелативно право на содоговрувачот кој го примил капарот да отстапи од
договорот доколку врати двоен износ на она што го примил. Прифаќањето на
капарот во овој случај претставувало однапред утврдена казна ако не се испочитува
договорот. Ако договорот се испочитувал, капарот служел како аконтација од
цената.
Бидејќи согласноста-консензус била суштинска за договорот на
купопродажбата, ако се појавела заблуда (error), тогаш согласноста се одрекувала и
договорот бил спречен да се оствари. Заблуда која го укинувала договорот може да
се однесува на суштината и содржината на правната трансакција во која се влегува
(error in negotio), или за идентитетот на предметот на престација (error in corpore).
Контроверзен тип на заблуда била т.н. error in substantia, заблуда за материјална
карактеристика на предметот на престација, како на пр. кога купувачот верува дека
предметот што го купува е златен, но излегува дека е од бакар. Заблуда од овој тип
го поништува договорот само ако предметот во прашање се разликува многу од она
што треба да биде, па според тоа спаѓа во различна трговска категорија. На крај,
може да се направи и заблуда во цената (error in pretio) на предметот на престација,
и заблуда што се однесува на квантитетот на предметот на престација (error in
quantitate). Такви заблуди биле само парцијално оперативни: ниедна страна не
можела да го спроведе релевантниот договор на своја сметка; но секој можел, ако
така сака, да го спроведе на сметка на другиот. Предметот на договорот за
продавање (res или merx) морало да биде определен (certum), да постои и да биде
способен за постоење, како и да биде res in commercio (предмет во промет).
Секоја јасно дефинирана ствар или дури и состав од ствари (на пр.
наследство), право или службеност, можел да биде предмет на продажба. Но, за да
биде валиден предметот на продажба, цената (pretium) на продадениот предмет
морало да биде сигурно утврдена (certum), и да постои намера предметот да биде
продаден (преправен подарок не се сметал за продажба). Се барало цената да се
состои од пари (in pecunia), бидејќи во спротивно би било невозможно
купопродажбата да се разликува од размената, како и продавачот од купувачот. Во
класичното право преовладувал принципот на слободно тргување, така што за
висината на цената решавале содоговорувачите – законот не интервенирал да
Имотно право
12
диктира како треба да го состават нивниот договор за купопродажба. Но, во
посткласичното право се развива т.н. laesio enormis („огромна загуба“) правило: ако
земјата е продадена за помалку од половина од актуелната цена, продавачот можел
да го одложи договорот, да ја врати цената и да си ја бара земјата назад, освен ако
купувачот не ја исплател полната цена на земјиштето.
Главната должност на купувачот била да ја плати договорената цена на
продавачот. Во принцип, ова требало да се направи на денот кога се случувала
испораката на продадениот предмет, иако засегнатите страни можеле да се
договорат поинаку. Купувачот морал да му надомести на продавачот за трошоците
што се однесуваат на чувањето на предметот во периодот од склучување на
договорот до испораката на предметот. Тој, исто така, требало да плати камата ако
пропуштил (in mora) да го плати предметот на датумот што бил договорен.
Обврските на продавачот биле многу посложени. Тој морал да го чува
предметот безбеден до испораката; да му даде слободно и непрекинато владение
над стварта на купувачот; да му обезбеди гаранција против евикција 3 и скриени
дефекти (мани). Ако продавачот самиот бил сопственик на стварта што ја продал,
купопродажниот договор се сметал за iusta causa traditionis и во класичното право
сопственоста над предметот преминувала на купувачот при испораката. Од друга
страна, ако продавачот не бил сопственик на предметот, се применувало правилото
дека никој не можел да пренесе повеќе права на друг одошто самиот има (nemo plus
iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet). Ова значи дека купувачот не
стекнува сопственост, иако можноста за стекнување сопственост преку usucapio
останува отворена. Кога продадената ствар припаѓала на трета страна, таа страна
можела да покрене реална тужба rei vindicatio против купувачот, за да си го потврди
сопствеништвото и да го евиктира купувачот од стварта. Во таков случај купувачот
можел да покрене тужба actio empti за штети, но само во случај кога продавачот му
продал ствар од трето лице со измама. Во друг случај купувачот морал да ја
поднесува загубата. Со текот на времето, сепак, станало вообичаено купувачот да
направи стипулација дека тој може непречено да го употребува и да ужива во
предметот што го купил. Со серија чекори што кулминираат во вториот век н.е. оваа
гаранција се имплементирала во продажбата. Покрај имплицитната гаранција
против евикција, римското право го признавало постоењето на имплицитна
гаранција против скриени мани, т.е. дефекти кои ја класифицирале продадената
ствар како несоодветна за вообичаена или за замислената употреба или цел.
Со оглед на оваа мерка за заштита, законот исто така поминал низ долг
процес на развој. Во старото право, купувачот не бил заштитен од присуството на
скриени мани, освен ако продавачот со измама (dolo malo) не ја прикажал маната за
којашто знаел, но за која купувачот бил несвесен. Со текот на времето се признавало
дека засегнатите страни можеле да применат стипулации, во кои продавачот
гарантирал дека предметот што го продава нема никакви дефекти. Во доцната
Република курулните едили, кои имале контрола над пазарите и улиците, вовеле
3 Евикцијае случај кога трето лице му се заканува по судски пат со реална тужба rei vindicatio на
купувачот дека ќе му го одземе купениот предмет. Одговорноста ја презема продавачот, кој е
одговорен за правната мана на предметот.
Имотно право
13
специјални провизии во нивните едикти, со кои барале продавачите на робови, како
и оние на товарни животни, јавно да обелоденат одредени физички и ментални
мани. Ако продавачот не пријавел некоја мана, купувачот имал избор да покрене
една од двете едилски тужби: actio redhibitoria и the actio quanti minoris. Со првата
тужба, купувачот можел да бара поништување на купопродажбата, враќање на
продажната цена од продавачот и ресторација на стварта од купувачот. Со втората
тужба се бара афирмација на продажбата и реституција на разликата меѓу цената
што била платена и актуелната вредност на дефектниот роб или животно. Со текот
на времето едилските тужби се применувале и за продажба на робови и товарни
животни и надвор од пазарот, а за времето на Јустинијан тие се однесувале на секој
вид продажба, вклучувајќи и земја. Истовремено, се применувала гаранција против
скриени дефекти во сите купопродажби.
2) Договор за наем и закуп (Locatio Conductio)
Договорот за наем и закуп (locatio conductio) или закупнина, бил двостран договор
што настанувал со согласност меѓу закуподавецот (locator) и закупецот (conductor),
врз основа на кој локаторот се обврзувал или да му предаде своја ствар, или да му ги
отстапи своите работни способности на кондукторот, а кондукторот, пак, бил
овластен да ја ползува стварта, или да изврши одредена работа за локаторот или бил
овластен во своја полза да ги употребува работните способности на локаторот, при
што бил должен да плати награда - ремунерација. Како во случајот со купопродажба,
така и locatio conductio се развил од ius gentium и се темели на bona fides. Договорот за
закупнина станувал валиден и обврзувачки кога засегнатите страни ќе постигнат
согласност за три суштествени елементи: за изнајмување и наемување, за предметот
на договарање и за цената. Не се барале законски формалности, а бараната
согласност можела да биде постигната на секаков начин (на пр., со писмо или со
гласник). Во однос на предметот на договор за закуп, се правела разлика меѓу три
типа locatio conductio: locatio conductio rei; locatio conductio operarum; и locatio
conductio operis.
1. Locatio conductio rei - договор за закуп на ствари. Овој договор е
консензуален и двостран и настанувал со согласна изјава на волјите на
закуподавецот и закупецот. Според овој договор закуподавецот му давал определена
ствар (res) на закупецот со обврска да ја чува, да ја употребува само во предвидените
граници и за утврдените цели, да ја врати неоштетена во определен рок, а за
употребувањето на стварта да плати закупнина. Ако предметот на договор не бил
соодветен за закуп, закуподавецот бил должен да ја прими назад стварта без разлика
дали знаел дали има дефекти или не. Кога закупецот претрпувал штети или бил
спречен да ја употребува или да ужива во стварта поради измама или негрижа од
страна на закуподавецот, закупецот можел да покрене тужба: actio conducti (тужба на
закупецот) и да го смета закуподавецот за одговорен. Понатаму, закуподавецот исто
така бил должен да го поднесе ризикот за стварта ако закупецот бил спречен да ја
употребува поради виша сила (vis maior). Во таков случај, закупецот бил ослободен
од облигацијата да плаќа закупнина, а закуподавецот бил обврзан да ја врати
количината на закупот што веќе ја добил.
Имотно право
14
2. Locatio conductio operarum – договор за наем на работна рака. Договорот за
наем на работна рака бил консензуален и двостран, и настанувал согласно со волјата
на работникот (locator) и работодателот (conductor). Работникот можел да ги
заштити своите права во однос на работодателот со тужбата - actio locati, а
работодателот можел да си ги заштити своите права во однос на работникот со
тужбата actio conducti. Наемување на услуги не било вообичаена пракса, како што е
денес, бидејќи најголем дел од работата ја вршеле робовите. Кога се наемувале
услугите од туѓ роб, тогаш овој договор се нарекувал locatio conductio rei.
3. Договорот locatio conductio operis (договор на дело) стапувал на сила кога
едно лице преземало обврска да исполни одредена задача или работа за друго лице,
кое се согласило да плати за таа работа. Во овој контекст, предмет на договорот не
биле услугите за одредено време, туку завршувањето на работата, како изградба на
објект од материјал кој го обезбедил работодателот; градење на куќа; чистење и
репарирање на алишта; тренирање на роб; подучување деца; или транспорт на стока
или лица. Оној што се согласувал да ја изведе работата е закуподавец-работник
(conductor), а оној што плаќа за извршување на работата е закупец-работодател
(locator). Кондукторот имал задача да произведе специфичен резултат (opus facere).
Ако не успеел да ја изврши задачата поради немарност или измама, тој се сметал
одговорен за штетите преку actio locati. Понатаму, кондукторот бил одговорен и за
губење или оштетување на предметите што му биле доверени од страна на
локаторот, дури и ако не се работело за немарност, освен ако штетата била резултат
на виша сила (vis maior).
3) Договор за заедница (Societas)
Договорот за заедница (societas) се склучувал кога две или повеќе лица се
согласувале да бараат заедничка цел со употреба на заеднички средства. Договорот
за заедница има свои корени во старата римска институција consortium ercto non cito
(партнерство преку неподелено наследство), т.e. заедница од sui heredes кои решиле
да управуваат со имотот на заедничкиот оставител, но не како резултат на договор.
Кога договорот за заедништво се појавил за време на Републиката,
стандардниот случај бил заедништво на сиот имот на партнерите (societas omnium
bonorum), во кое сиот сегашен и иден имот станува заедничко сопствеништво или
дел од заеднички инвентар.
Други форми на заедништво биле societas alicuius negotiationis, во услови во
кои целта на заедништвото била да се ангажираат за некој посебен вид деловен
потфат (на пр. транспортација на стока); заедништвата unius rei биле засегнати со
експлоатација на една заедничка ствар (на пр. тркачки коњ) за заеднички бенефит.
Секој партнер требало да придонесува со нешто, без разлика дали е работа или
ствар, и секоја страна имала право да земе дел од профитот. Освен ако не се
согласеле поинаку, партнерите можеле да делат профит и губиток подеднакво. Тие
биле правно одговорни еден спрема друг, но само за измама, бидејќи се сметало дека
е грешка на партнерот кој одбрал неодговорен партнер.
Заедницата, дури и во класична форма, не била правно лице. Тоа значи дека
заедницата не може да биде сопственик или владетел на имот, должник или
Имотно право
15
кредитор, ниту може да лицитира, да купува и продава, да наемува и закупува и сл.
Понатаму, партнерот немал авторитет да го обврзува другиот партнер или партнери
дури и во работи тесно поврзани со деловното работење на заедницата. Според тоа,
кога партнер влегувал во легален акт со трето лице тој самиот бил афектиран од тој
акт, па така можел да бара права против трета страна. Вообичаено партнерите биле
обврзани заеднички да ги решаваат работите со трета страна. Па така, ако делот на
партнерот во профитите или загубите на партнерството бил пресметан, правата и
должностите што произлегувале од неговите индивидуални трансакции биле
земени предвид. Партнерството можело да се разреши на различни начини: со
еднострана изјава на еден од партнерите (ex voluntate); ако договорениот период за
заедништво истекувал; ако целта за која било формирано заедништвото се
остварила или станала невозможна; ако заедничкиот имот бил изгубен или станал
надвор од промет (commercium). Бидејќи врската меѓу партнерите било лична, со
смртта на еден од партнерите се разрешувала заедницата. Capitis deminutio или
инсолвентност на партнерот исто така може да предизвика распаѓање на
заедницата. По терминација на заедницата партнерите можеле да покренат тужба
actio pro socio еден против друг, или, каде што е можно, actio communi dividundo за
ликвидација и поделба на заедничкиот имот.
4) Договор за полномошно (Mandatum)
Мандатот или договорот за заедништво (mandatum) бил консензуален и двостран
договор кој се темели на согласност меѓу властодавецот (mandator) и
полномошникот (mandatarius) за тоа полномошникот да изврши бесплатно правна
работа во полза на властодавецот. Оваа престација се викала facere. Ако во овој
потфат требало да влезе и трето лице, тогаш договорот се склучувал меѓу третата
страна и полномошникот (mandatarius). Оттука, тој мандат не бил директно дејство.
Првичната должност на полномошникот била да го исполни мандатот соодветно и
да му ги предаде на мандаторот-властодавецот сите бенефити што ги стекнал за
време на извршувањето на должноста. Ако мандатарот-полномошникот не ги
извршел своите обврски, можел да биде тужен со actio mandati. Повремено,
полномошникот можел да влезе во трошоци или да претрпи некаква штета при
исполнувањето на мандатот. За да добие средства од мандаторот за овие трошоци,
тој можел да покрене actio mandati contraria против мандаторот. Бидејќи договорот
за мандат превенствено се темелел на изведување на бесплатна услуга од страна на
пријател од доверба, пријателот, се разбира, бил одговорен само ако направел
измама (dolus). Договорот истекувал кога мандатот ќе се извршел, или кога ќе
поминел периодот за извршување. Понатаму, секоја страна можела да го отповика
договорот, ако извршувањето на мандатот сè уште не бил започнат.
2.4.5. БЕЗИМЕНИ ДОГОВОРИ
Како што беше претходно кажано, римското право знае за ограничен број договори.
Иако секој законски потфат можел да се напрваи преку stipulatio, некои вообичаени
дневни трансакции што биле надвор од нормативните категории на договори
постепено почнале да се сметаат за спроведливи. Терминот „безимени“ или
Имотно право
16
иноминални договори (contractus innominati) е воведен подоцна од страна на
јуристите за да опишат спроведливи договори за реципрочни изведби, кои, за
разлика од препознатливите типови на договори, немале свое име. Најпознати
примери за безимени договори биле трампата или permutatio, каде договорените
страни се согласувале секој да пренесе нешто на другиот во сопственост (на пр.
говедо за коњ); договорот за комисиона продажба (aestimatum), каде
сопственикот – коминтент на стоката ја предава на друго лице комисионер, којшто
се обврзувал да ја продаде стоката, а на сопственикот ќе му ја исплати договорената
цена. Ако се појавел вишок од продажбата, комисионерот си го задржувал. Кога
комисионерот не успевал да ја продаде стоката, тој бил должен да му ја врати
целосно на коминтентот.
Contractus innominati се сметале за неформални, законски неспроведливи
спогодби (nuda pacta) од кои не произлегувале облигации. Ако едната страна го
исполнела својот дел од договорот, а другата не, првиот можел да го возобнови
договорот со законска тужба (condictio ob causam datorum). Како и да е, тој не можел
да ја принуди законски другата страна да ја исполни својата страна од договорот. За
да се спречи потенцијалната неправда што можела да произлезе од овој настан,
преторот можел да даде заштита во одредени случаи со тужба actio in factum, според
која страната која го исполнила својот дел од договорот можела да ја принуди
другата страна да го исполни својот дел од договорот.
Во времето на Јустинијан бил проширен овој преторски систем со тоа што во
сите случаи што вклучувале билатерална трансакција, кои не се конформирале на
типичните и препознатливите категории договори, можела да се примени тужба
actio praescriptis verbis. Оваа општа bonae fidei actio можела да се адаптира на
различни правни ситуации, во кои страната што го исполнила својот дел од
договорот барала реципроцитет и од друга страна.
2.4.6. КВАЗИКОНТРАКТИ
Јустинијан групирал заедно бројни ситуации кои се слични на договори од кои се
создале легално спроведливи облигации „како од договор“ (quasi ex contractu). Некои
од овие биле аналогни на некои посебни договори, додека други личеле на договори
само според тоа што не се деликти. Најважните квазиконтракти биле неповиканото
вршење туѓи работи (negotiorum gestio) и незаслужна исплата (solutio indebiti). Овие
квазиконтракти се создадени не преку согласност меѓу засегнатите страни, туку со
извршување на туѓи работи без претходна спогодба, без да има правна обврска, но
тоа извршување потегнува права за лицето што врши и соодветни обврски за
другото лице.
Negotiorum gestio се појавува кога едно лице (negotiorum gestor) или
неповиканиот вршител на туѓи работи извршувал служба за друго лице ( dominus
negotii) или лицето во чија полза била извршена работата без претходна согласност.
Работата што ја вршел неполномошниот застапник можела да биде најразлична:
вистински акт, правен акт, еднократен акт (на пр. поправање на зграда) или
генерално управување со туѓи работи (на пр. станување гарант), сè додека не било
Имотно право
17
незаконско, невозможно или неморално. Gestor морал самоиницијативно да ги
извршува туѓите работи и да дејствува на очекувањето дека тој ќе има законско
право да тужи за надоместок. Negotiorum gestio бил непотполн и билатерален
договор што потекнува од ius honorarium па оттаму се темели на bona fides. Dominus
можел да покрене тужба actio negotiorum gestorum directa против gestor-от за да си ги
обнови приходите што потекнуваат од negotiorum gestio и штетите предизвикани
поради вина на гесторот. Од друга страна, гесторот можел да покрене actio
negotiorum gestorum contraria со која можел да бара компензација за нужните
трошоци што ги направил при вршење на работата или поради штетите што
настанале во процесот.
Незаслужна исплата (solutio indebiti) се појавува кога лицето поради заблуда
платило нешто што не требало да плати. Во таков случај, законот налагал лицето
што добило исплата да ги врати средствата. Враќањето во таков случај може да се
направи преку специјална лична тужба, позната како condictio indebiti. За успешно
спроведување на оваа тужба обвинителот морал да докаже дека тој со bona fide
згрешил и поради заблуда (per errorem) го извел плаќањето. Од друга страна, лицето
што ги добило парите или друг имот, требало да верува со bona fide дека
извршувањето било поради него – инаку ќе се сметало дека извршил кражба
(furtum).
2.5. ДЕЛИКТИ
Модерното право прави разлика меѓу деликт и криминал. Првото е штета причинета
кон друго лице, за која деликвентот мора да стори компензација што следи по
приватна тужба поднесена од жртвата. Од друга страна, криминал е чин (дело) од
страна на физичко или правно лице кое свесно постапува (постапило) во
спротивност со законите и Уставот на територијата на која се наоѓа, и кое ја
продолжува таа активност во сопствена полза. За злочинот следува казна. Во
римското право кореспондира дистинкцијата меѓу delictum и crimen. Терминот
delictum означува противправно дејствие што предизвикува загуба, повреда на
лицето, на имотот, на честа или на угледот на друго лице; деликтот се санкционира
со некаква казна или со други негативни последици што му се заканувале на
извршителот на таквото дејствие, т.е. деликвентот. Зборот crimen, од друга страна,
означувал противправно дејствие што било насочено кон државата. Сепак, римското
право не прави јасна дистинкција меѓу правото за деликти и кривичното право:
правото за деликти покрај тоа што е засегнато со компензација за жртвата, бара исто
така да се изврши казна врз сторителот. Пеналниот карактер на римскиот деликт се
манифестирал на различни начини: прво, сумата која требало да ја плати
сторителот, вообичаено ја надминувала штетата што ја претрпела жртвата; второ,
ако повеќе од едно лице заеднички сториле деликт, секое било одговорно за
стореното дело, односно со едно лице не се разрешувале другите; трето,
одговорноста ex delicto не се пренесувала на наследниците на сторителот, бидејќи
против сторителот немало правило за одмазда. Во римското право, првичната
поента за дистинкција меѓу деликтот и криминалот е таа што во деликтот жртвата
Имотно право
18
можела да направи компензација за штета и да нанесе казна на сторителот преку
покренување приватна тужба во граѓанска постапка, а не преку судење од страна на
државата.
Јустинијан го следи Гај во класифицирањето на главните деликти во четири
категории: кражба (furtum), разбојништво (rapina), повреда на туѓите материјални
добра (damnum iniuria datum) и повреда (iniuria).
2.5.1. FURTUM
Една од најстарите форми на деликти позната во римското право било furtum, кое
генерално се преведува со кражба. Сепак, римскиот концепт за furtum опфаќал многу
поголема содржина одошто модерниот концепт за кражба. Тоа го опфаќа не само
физичкото одземање на туѓата ствар, но исто така и разновидност од дејствија кои
вклучуваат намерно мешање со подвижен предмет без знаење на, или против
волјата на сопственикот на предметот.
Се правела разлика меѓу три видови кражби: furtum rei, furtum usus и furtum
possessionis. Првата, furtum rei, било противзаконско присвојување на туѓа подвижна
ствар. Ова постоело како најчестата форма на кражба. Furtum usus, или кражба за
употреба, се состоела од несоодветно употребување на ствар што припаѓа на друг
каде што стварта била земена од сопственикот за специфична намена и била во
владение на крадецот. Примери за овој вид кражба вклучуваат, кога depositarius-от
кој користел ствар оставена како депозит кај него за свои цели, или commodatariusот, кој
користел предмет кој му бил даден како послуга за цел која е различна од
онаа за која била изнајмена. Третиот облик на кражба, furtum possessionis, или
кражба на владение, т.е. сопственикот неовластено им го одземал владението на
лицата што имале право да владеат со стварта (на пр. узуфруктуарот или
заложникот).
Понатаму, во Законот на дванаесет таблици кражбата била поделена на јавна
кражба (furtum manifestum) и тајна кражба (furtum nec manifestum). Првиот тип
значи дека крадецот бил фатен на дело, и првично ако тој бил роб, бил камшикуван
и фрлан од Тарпејската карпа. Ако бил ослободеник, бил камшикуван и му бил
предаден на лицето на кое овој му сторил штета како обврзан слуга. Казните
пропишани во Законот на дванаесет таблици почнале да не се употребуваат кога
преторот вовел actio furti manifesti, казнена тужба со која сторителот плаќа
четирикратно од вредноста на украдениот имот. За тајна кражба соодветната тужба
била actio furti nec manifesti, насочена кон двојна исплата од вредноста на украдениот
имот. До вториот век н.е., со клаузула од Дванаесетте таблици, крадецот кој е фатен
како краде ноќе, може законски да биде убиен. Освен actio furti, сопственикот на
украдениот имот можел да покрене и реална тужба за враќање на имотот или
неговата вредност. Една таква тужба е actio rei vindicatio, со која сопственикот можел
да си го бара назад владението над неговиот имот од секој кој можел да го држи
бесправно. Како алтернатива, сопственикот можел да покрене и condictio furtiva, која
тужба се покренувала против крадецот но и против неговите наследници.
Имотно право
19
2.5.2. RAPINA
Rapina (разбојништво) е деликт кој означува противправен акт во кој едно лице
присвоило подвижна телесна ствар што му припаѓа на друго лице, со употреба на
сила/насилно (vis). Овој деликт е институиран како посебен деликт од страна на
перегринскиот претор Marcus Licinius Lucullus во 76 н.е., со посебна тужба (actio vi
bonorum raptorum), чија пресуда гласела четворен износ на вредноста на одземената
или оштетената ствар. Ако биле повеќе од еден разбојник, одговорноста била
кумулативна, така што секој разбојник требало да плати целосна казна. Во
класичниот период жртвата на разбојништво можела да покрене, кумулативно со
actio vi bonorum raptorum, реална тужба, како rei vindicatio, за да си го поврати
украдениот имот или неговата вредност.
2.5.3. DAMNUM INIURIA DATUM
Damnum iniuria datum, или повреда на туѓите материјални добра, се појавува како
посебен деликт со прописите на lex Aquilia, плебисцит кој поминал веројатно во 176
г. пр. н.е. Lex Aquilia бил поделен на три секции или глави. Првата и третата глава се
занимаваат со противправна штета на имот, додека втората глава се занимава со
adstipulator, специјален вид на сигурност или заеднички доверител во постапката
stipulatio. Со текот на времето провизиите од втората глава влегле вон употреба.
Во првата глава на lex Aquilia било пропишано дека за убиство на роб и за
уништување на работен добиток (pecus) деликвентот треба да плати надомест во
висина од највисоката вредност што ја имал убиениот роб или уништениот работен
добиток во текот на последната година; во третата глава било одредено дека во
случај на противправно запалена, скршена или распукана нежива или жива ствар
(освен робови и стадни животни) која припаѓа на друго лице, сторителот треба да
плати надомест на сопственикот во висина од највисоката вредност што уништената
или повредената ствар ја имала во изминатите 30 дена што претходат на деликтот.
Деликтот требало да биде сторен директно од деликвентот, како надворешно
позитивно дејствие – деликтите што настанувале по пат на посредно
предизвикување штета биле санкционирани на друг начин. Тужбата предвидена во
законот на Аквила (actio legis Aquiliae) била мешана тужба, бидејќи тежнеела кон
надоместување на штетата, но и кон казнување на деликвентот.
За време на Царството lex Aquilia го проширил своето поле на дејствување и
бил адаптиран за потребите на едно развиено општество. Овој развој се покажува
преку фактот што тужбата actio legis Aquiliae, што во почетоците им била достапна
само на сопственикот на оштетената ствар или на неговиот наследник, подоцна
станала достапна (вообичаено во форма на преторска тужба - actio in factum или actio
utilis и на други заинтересирани страни кои претрпеле финансиска загуба, како bona
fide possessor, узуфруктуарот, залогодавачот, корисникот и закупувачот. Понатаму,
спротивно на оригиналниот lex Aquilia што обезбедувал правен лек за штета сторена
само на ствари што може да се допрат, а не на лице, во пост-класичното право actio
utilis legis Aquiliae се применувала за штета која е резултат на ранување на слободна
личност. Според тоа, иако човечкото тело не е ствар, paterfamilias или повредената
страна, можела да покрене тужба сама поради сторената штета предизвикана од
ранување.
Имотно право
20
2.5.4. INIURIA
Терминот iniuria, лична повреда, означувал намерно и противправно повредување
на телото, на честа или на угледот на слободна личност. Првенствено немало општ
деликт iniuria, но во Законот на дванаесет таблици се претставени разновидни
специфични случаи во кои се понудени правни лекови за напади на правата на
личноста до личниот интегритет. Според тоа, за membrum ruptum или осакатување
или перманентен инвалидитет на екстремитет, жртвата можела да ја нанесе истата
повреда освен ако не направи компромис. За скршена коска os fractum, казната била
300 асови (бакарни пари) ако жртвата била слободен маж, 150 ако е роб. За помали
повреди казната била 25 асови. Девалвацијата на парите направила казните да
бидат апсурдно ниски, така што во третиот век пр. н.е. преторот вовел actio
aestimatoria iniuriarum, казнена тужба преку која жртвата можела да бара сума
соодветна на околностите на случајот. Во почетоците тужбата била посебна за секој
случај, но во подоцнежниот период, таа станала апликативна за сите случаи на
iniuria. Истовремено, серија од едикти предизвикале експанзија на значењето на
iniuria, така што биле вклучени не само физички навреди, туку и повреди и навреди
врз честа или угледот. Деликтот iniuria морало да биде сторен намерно и
промислено и требало да биде противправен во смисла дека бил сторен без да има
препознатливо оправдување или одбрана. Деликтната одговорност за iniuria можела
да се создаде директно или индиректно, на пример со навредување на нечија жена,
деца или други зависни лица од таткото, со тоа што повредата е сторена индиректно
на сопругот, таткото или господарот.
2.5.5. ПРЕТОРСКИ ДЕЛИКТИ
Претходно спомнатите деликти се сметало дека припаѓаат на ius civile а преторските
интервенции биле насочени само за надополнување или подобрување. Сепак,
преторот отишол понатаму што вовел нови тужби за некое однесување за кое во ius
civile не постоеле одредби. Случаите за кои биле воведени такви тужби се
нарекувале преторски деликти. Имало бројни такви деликти, но најважната е
стравот (metus) и измамата (dolus).
Metus бил деликт што се состоел од противправни дејствија од физичка
природа и противправни дејствија од психичка природа или од страв предзивикан
од некое лице да се наведе да направи некое правно дејствие што инаку не би го
направило. Ако правното дејство на кое било принудено лицето потекнувало од ius
civile, стравот немал ефект на него и дејството останува совршено валидно врз сите
основи. За да ја исправи оваа незадоволителна ситуација, преторот интервенирал и
се создале бројни правни лекови кои биле достапни за лицата кои биле жртви на
metus, со претпоставка дека силата или заканата за употреба на сила била од таква
природа што разумна личност би се плашела од заканувачка опасност за неговата
личност, имот или семејство. Според тоа, лице принудено со metus да склучи правно
дејствие што потекнува од ius civile можел да се послужи со exceptio metus causa како
одбрана против секое лице кое бара профит од правното дејство во прашање. Таму
каде што правното дејствие било веќе извршено и загубата била претрпена како
резултат од дејството, преторот му овозможил на оштетеното лице restitutio in
integrum со што оштетеното лице можело да бара ресторација на правната ситуација
Имотно право
21
што постоела пред склучувањето на правното дејство поради страв. Многу посилен
лек бил actio metus causa, пенална тужба која се применувала секаде каде што некој
ќе претрпел финансиска загуба како резултат на страв и со која се пропишувало
четирикратна исплата од вредноста на загубата. Со воведувањето на оваа тужба кон
крајот на републиканскиот период, metus веќе бил правно признат и независен
деликт.
Dolus бил приватен деликт што настанувал со измама на содоговорувачите во
моментот на склучување на договорот или со несовесно однесување кон него во
текот на траењето на облигациониот однос. Како во случајот со стравот, dolus не ја
обезвреднува правната трансакција што произлегува од ius civile и жртвата немала
правен лек против измамникот. Но, во првиот век пр. н.е. преторот интервенирал и
обезбедил приговор за измама (exceptio doli) на лицето кое било измамено да склучи
правна трансакција, како одбрана против тужба што била насочена кон
принудување на таква трансакција. Кога договорот бил извршен и загубата веќе
била претрпена, преторот обезбедил restitutio in integrum на измамената страна. Овој
правен лек бил асимилиран во рана фаза со actio doli и dolus добил статус на
независен деликт. Тужбата actio doli можела да се примени секогаш кога некој ќе
претрпел финансиска загуба како резултат на измама и барал да му се врати
загубата. Треба да се забележи дека оваа тужба била супсидијарна (actio subsidiaria)
бидејќи можела да се примени само ако не бил достапен друг правен лек.
2.4.6. КВАЗИ-ДЕЛИКТИ
Терминот квазиделикт (quasi-delictum) означувал противправен акт што не се
класифицирал како деликт, но кој создавал облигација меѓу оштетената страна и
сторителот, дури и сторителот да не бил виновен.
Јустинијан набројува четири видови противправни актови под насловот
квазиделикти: (1) судија што намерно или немарно ќе пресуди погрешно (iudex qui
litem suam facit, што буквално значи „судија кој си прави своја пресуда“), тој бил
одговорен за страната на која лошо ѝ пресудил; (2) жителот на живеалиштето бил
одговорен дупло за штетата предизвикана од она што било фрлено или истурено од
живеалиштето (дури и без знаење) на јавно место (res deiectae vel effusae); (3)
жителот на живеалиштето бил сметан за одговорен кога нешто висело и можело да
падне или било поставено на таков начин, што преставувало опасност за минувачите
(res suspensae vel positae); (4) и на крај сопственикот на брод или сопственикот на
гостилница или јавни штали, бил одговорен за каква било кражба или штета на
имотот на нивните клиенти, што ја сториле нивните робови или вработени, или, во
случајот со гостилничарот, на постојаните резиденти.
2.5.7. НОКСАЛНА ОДГОВОРНОСТ - ACTIONES NOXАLES
Кога синот in potestate или робот ќе сторел деликт без знаење на paterfamilias или
господарот, жртвата можела да покрене тужба што произлегува од деликт против
таткото, т.е. господарот, во форма на actio noxalis. Кога таква тужба била покрената,
paterfamilias или господарот имал две можности: можел да го однесе сторителот кај
оштетената страна (noxae deditio); или, да се брани од тужбата самиот, така што во
Имотно право
22
случај на осудување, да ја плати казната или штетите што се наведени во тужбата.
Специјална форма на actio noxalis била actio de pauperie, тужба што под одредени
околности се покренувала против сопственик на животно. Кога животното
дејствувало спротивно на својата природа и предизвикувало штети во услови во кои
сопственикот не можел да биде сметан за виновен, жртвата можела да покрене actio
de pauperie против сопственикот. Сопственикот тогаш имал можност или да плати за
штетата или да го предаде животното.
Имотно право
23
3. НАСЛЕДНО ПРАВО
Како што претходно беше забележано, римските правници го сметале наследното
право како дел од имотното право, бидејќи наследувањето било осмислено како
начин за стекнување сопственост на имотот во целина (per universitatem =
универзална сукцесија или општо наследство), или стекнување сопственост над
одделни ствари (singulae res = сингуларна сукцесија). Бидејќи во наследство не
поминувал само имотот, туку и долговите и облигациите, законот за наследство се
разгледува како посебен дел од имотното право. 4
Иако има малку докази за потеклото на римското наследно право, тоа
несомнено се развило во релативно рана фаза од правната историја и било тесно
поврзано со институцијата семејство. Hereditas (оставина) во римското право
претставува оригинална форма на наследување по смртта и се сметала за природна
експресија на континуитетот и солидарноста на раното патријархално семејство; во
процесот на наследување се инволвира идентификација на наследниците со
починатите за религиозни и економски цели. Законот на дванаесет таблици
препознавал законски наследен ред (интестатски) и тестаментално
наследување. Правилата на интестатска сукцесија (successio ab intestato)
одлучувале кој ќе биде наследник кога оставителот самиот не покажал како треба да
биде дистрибуиран (поделен) неговиот имот по неговата смрт. Правилата на
тестаменталното наследување (successio ex testamento), од друга страна, почнуваат
да се применуваат кога оставителот (тестаторот) за време на животот, на формално
пропишан начин, вообичаено преку изјава на волјата, правел планови за
распределување на својот имот по смртта. Кога римското општество еволуирало,
тестаменталната сукцесија добила поголемо значење одошто интестатската
сукцесија, бидејќи преовладувал ставот дека секој разборит Римјанин којшто
размислува правилно, треба да направи план за распределба (devolutio) својот имот
по пат на волја.
3.1. ЗАКОНСКИ НАСЛЕДЕН РЕД
(ИНТЕСТАТСКА СУКЦЕСИЈА)
Римското право знае за три главни системи на интестатска сукцесија: (1) системот
на старото цивилно право, кој иако бил предмет на некои модификации, останал
формално на сила сè до времето на Јустинијан; (2) преторскиот систем, кој се
наметнал над првиот; (3) еден нов систем со кој Јустинијан ги заменил обата
система, кој претставува основа на модерното наследно право во земјите со
континентално право.
4 Голематазначајност на наследувањето во старо време потекнува од врската со религијата: се
сметало за нужно некој да го заземе местото на починатиот, преземајќи ги должностите поврзани со
семејните религиозни обреди. Со текот на времето, се појавиле понатамошни прагматични потреби;
имено, доверителите морале да имаат податоци за тоа кој ги наследил долговите на нивниот
должник.
Имотно право
24
Законот на дванаесет таблици го поставил законскиот наследен ред: први се
sui heredes, потоа proximi agnati и на крај се gentiles.
Слободно родените, кои се sui heredes, т.е. оние што биле под potestas на
починатиот и станале sui iuris по неговата смрт, го сочинувале првиот законски
наследен ред.5 Sui heredes морале да наследат без разлика дали сакаат или не, па
затоа се нарекувале уште и heredes sui et necessarii. Ако немало sui heredes, тогаш
имотот се пренесувал на најблиските агнатски роднини (proximi agnati), т.е. тие што
се во сродство со починатиот од машката страна и биле под potestas на заеднички
paterfamilias. Најблискиот сродник наследувал и ги исклучувал од наследство оние
што биле понатаму во редот. Во случај кога имало повеќе од еден агнат на исто ниво
сродност, имотот на оставителот се делел per capita, т.е. секој од нив задржувал
еднаков дел. На пример, ако имало двајца браќа, секој од нив задржувал еднаков дел
и ги исклучувале внуците и внуките на оставителот поврзани со сродство преку
починат трет брат. Поинаку од sui heredes, следниот наследен ред: proximi agnati
можеле законски да одбијат да го прифатат наследството, па оттука се опишуваат
како heredes voluntarii; во тој случај оставината преминувала на втората низа од
најблиски агнати.
На крај, ако немало ниту sui heredes ниту proximi agnati, имотот се пренесувал
на родовската заедница (gens) на оставителот, односно група семејства што тврделе
потекло од заеднички предок и биле поврзани меѓусебе (gentiles) врз основа на
одредени заеднички интереси.
Како што се развивало римското општество, системот на законски наследен
ред елабориран на Законот на дванаесет таблички, се покажал неадекватен во
повеќе аспекти. Поради тоа, преторите, со серија едикти, постепено развиле нов
систем на законски наследен ред, кој содржи четири групи наследници:
(1) Прв наследен ред: децата на оставителот (вклучувајќи ги
еманципираните деца и посвоените деца);
(2) Втор наследен ред: оние што се legitimi, т.e. тие лица што можеле да
наследуваат во согласност со Законот на дванаесет таблици (sui heredes, proximi
agnati, gentiles);
(3) Трет наследен ред: крвните роднини до шесто колено (proximi cognati);
(4) Четврти наследен ред: мажот или жената, т.е. преживеаниот брачен
другар.
Иако оние што ја пишувале Јустинијановата кодификација го задржале
преторскиот законски наследен ред во почетокот, Јустинијан во подоцнежните фази
на неговото владеење претставил комплетно нов систем преку две важни законски
одредби (Novellae 118 и 127). Според новиот систем, наследниците (descendentes) на
починатиот биле првите што наследувале, без разлика дали биле во сродство преку
машка или женска линија. Ако нема директни наследници, имотот се пренесувал на
асцедентите (adscendentes) и на браќата и сестрите на починатиот. Ако немало
членови на втората група, најблиските други колатерални (странични) роднини
5 Акоослободеникот починал без тестамент, тогаш во прв ред го наследувале неговите sui heredes, но
ако немал директни наследници, тогаш патронот го наследувал.
Имотно право
25
наследувале per capita. На крај, иако не било изречно востановено, се чини дека ако
немало крвни сродници, преживеаниот брачен партнер можел да наследи сè. Ако
починатиот немал законски наследници, имотот се префрлал на царската благајна
(fiscus).
3.2. НАСЛЕДУВАЊЕ ПРЕКУ ТЕСТАМЕНТ
(ТЕСТАМЕНТАЛНА СУКЦЕСИЈА)
Законот за тестаментална сукцесија се состоел од правила поврзани со правењето на
валиден тестамент, кој претставувал лична, формална и свечена изјава на волја на
оставителот за тоа кому да му припадне и како да се распредели неговиот имот по
смртта.
Најраниот облик на тестамент познат на римското право бил testamentum
calatis comitiis, кој бил содаден на строго формален начин во comitia calata,
специјален собир на народните собранија, кои се правеле два пати годишно за оваа
намена. Првобитно собранието требало да го одобри тестаментот во форма на
легислативен акт, но во подоцнежните времиња улогата на луѓето во овие случаи
била ограничена на сведочење на релевантната процедура.
Друга рана форма на тестамент била testamentum in procinctu: желба
создадена преку усна изјава од страна на војниците пред нивните другари-војници,
непосредно пред битка. Обете форми на тестамент станале застарени и влегле во
мирување кон крајот на Републиката.
Трета форма на тестамент што се појавила во раниот период на римската
држава, но продолжила да се користи за релативно долг период бил testamentum
per aes et libram, кој се развил од праксата на употребување модифицирана форма
на манципација. Тестаментот per aes et libram се состоел од формален трансфер
(преку манципација) на имотот на оставителот на „купувачот“ (familiae emptor) со
усни инструкции како емпторот да го подели имотот меѓу лицата назначени како
наследници по смртта на оставителот. Во раниот закон купувачот (т.е.
ополномоштеното лице) стоел на местото на наследникот и можел, теоретски, да го
управува имотот на каков сака начин, како да е наследник. Во подоцнежната римска
држава, ополномоштеникот се сметал само за извршител на волјата на оставителот
и можел да биде задолжен од корисниците да ја ефектуира волјата. Релевантната
процедура била модифицирана од преторот во подоцнежната републиканска доба:
ако бил создаден пишан тестамент со печати на оние што се нужни за манципација
(т.е. familiae emptor, libripens и пет сведоци), тогаш преторот ѝ гарантирал владение
на личноста назначена како наследник.
Во доцното Царство бил создаден testamentum tripertitum, кој станал главна
форма на тестамент во времето на Јустинијан. Оваа форма се вика трипартитна,
бидејќи нејзините барања доаѓаат од три различни извори: ius civile, според кое се
бара целиот тестамент да биде создаден одеднаш и во исто време во присуство на
сведоци; ius praetorium, според кое тестаментот треба да биде запечатен од седум
сведоци; и империска легислација, која одредувала дека оставителот и сведоците
Имотно право
26
треба да напишат секој посебно subscriptio, т.е. кратка формална изјава на
тестаментот поради идентификација.
Терминот testamenti factio означувал правна способност на лицето да создаде
валиден тестамент под римскиот закон. Оригинално само машките граѓани можеле
да состават тестамент, но во подоцнежното право перегрините со ius commercii и од
времето на Август и жените, можеле да дејствуваат како оставители. Оставителот
требало да биде sui iuris, да има надминато пубертет и да има здрав разум. Во основа,
секој римски граѓанин можел да си именува наследник, малолетник или
полнолетник, sui iuris или alieni iuris, со здрава памет или нездрав. Понатаму,
робовите на римските граѓани, исто така можеле да добиваат наследство преку
тестамент од господарот. Кога оставителот го назначувал својот роб за наследник,
робот станувал слободен и бил задолжен како heres necessarius да го преземе
наследството. Ова се случувало кога оставителот сакал да го ослободи робот, но исто
така кога имотот на оставителот бил заглавен во долгови, кои не сакал да ги предаде
на своите законски наследници. Од друга страна, ако робот на друго лице бил
назначен за наследник, робот можел да прифати само ако неговиот господар го
советува така, кој всушност го добива наследството. Одредено време во историјата,
на жените им било ограничено правото да наследуваат, но оваа рестрикција почнала
да се занемарува за време на Принципатот. Неопределни лица (personae incertae) не
можеле да наследуваат воопшто и оваа категорија ги опфаќала оние чиј правен
идентитет не можел прецизно да се детерминира во умот на оставителот.
Првобитно, ова значи дека правни лица, како државата, општината и религиозните
или добротворните организации не можеле да бидат назначени како наследници,
ниту лице кое не е сè уште родено во времето кога тестаментот бил создаден
(postumi). Со текот на времето, дисквалификацијата на посмртчињата била
остстранета преку модификација на забраната за институција на personae incertae.
За да се избегне опасноста од умирање без ефективен тестамент, оставителот
можел да назначи супститут – замена, или линија на супститути, да наследат во
случај назначените наследници да не можат да наследат. Каде што назначениот
наследник бил suus heres на оставителот и малолетник, тестаментот бил пишуван
така што субститутот би презел дури и назначениот наследник да презел, но умрел
пред да стигне пубертет.
Освен назначување наследник, во тестаментот можеле да се содржат легати,
фидеикомиси и назначување тутори (tutores).
Легат (legatum) било тестаментална сингуларна сукцесија, односно кога
оставителот со еднострана изјава му наредува на наследникот на товар на имотот
стекнат со наследство, да му даде некоја точно утврдена ствар (res singulae) на трето
лице (кое не е наследник), кое се нарекува легатар (legatarius). 6 Легатарот, за
6 Во D. 30. 116 легатот се дефинира како „намалување на наследството каде што оставителот упатува
дека нешто, кое инаку е дел од наследениот имот на наследникот, треба да оди кај трето лице.“ Види
исто Inst 2. 20. 1: „Легат е вид подарок оставен од починатото лице.“ Интересно е тоа што и Јустинијан
и Гај го делат истото мислењње дека легатот не спаѓа во областа на Наследното право, бидејќи не е
форма на стекнување сопственост на ствар per universitatem. Но, бидејќи темата за легати е тесно
поврзана со тестаменталната сукцесија, тие сметале дека може да ги стават како потподелба на
наследното право. Види G. 2. 191 и Inst 2. 20 pr.
Имотно право
27
разлика од уноверзалниот наследник, не можел да ги преземе и долговите на
оставителот.
Легатите, како и институцијата наследство, требало да бидат создадени со
употреба на специјални формални зборови; тие биле од различен вид, во зависност
од зборовите што се употребувале. Два најзначајни видови легати биле legatum per
vindicationem и legatum per damnationem.
Legatum per vindicationem се употребувал за да се направи легатарот
сопственик на работата веднаш по смртта на оставителот и без интервенција на
наследниците. Ова право на легатарот било заштитено со тужба rei vindicatio, која се
покренува за сопствеништво.
Legatum per damnationem, кој е можеби најважниот облик на легат, има
многу поширока содржина. Со помош на оваа форма легатарот со тужба: actio ex
testamento можел да бара извршување на легатот од наследникот, бидејќи по смртта
на оставителот лагаторот не се здобивал автоматски со имотот кој му го легирал
оставителот. Ефектот од оваа тужба е тоа што легатарот бил во речиси иста положба
како кредиторот во однос на имотот на починатиот.
Фидеикомис (fideicommissum)7 било неформална молба што оставителот ја
упатувал до наследникот, кој се вика фидуцијар (fiduciarius), за да тој, на товар на
наследството му даде или му стори нешто на трето лице, кое се нарекува
фидеикомисар (fideicommissarius). Во времето на Републиката фидеикомисите не
биле законски обврзни, туку биле оставени на сосвеста на наследникот. Тие се
употребувале првенствено за да се одбегнат извесни рестрикции во законот за
наследство поврзани со институцијата на наследници и легати. Во времето на Август
тие добиваат сила на закон во некои случаи, преку употреба на вонредна постапка
што се одвивала пред специјално назначениот претор (praetor fideicomissarius).
Во некои ситуации се правеле неформални документи кодицили (codicilli), кои
давале упатства за распределување на имотот на починатиот. Истите имале
законска сила. Имало два типа кодицили: codicillus testamento confirmatus - кодицил
потврден со тестамент и codicillus testamento non confirmatus – независен кодицил.
Во првиот тип кодицил можела да се ефектуира секоја желба во тестаментот, освен
назначување наследници и одземање наследство, додека со вториот тип можело да
се формира само fideicommissa. Во времето на Јустинијан кога легатите и
фидеикомисите биле ставени под ист наслов, легатите исто така можеле да се
остварат преку таков кодицил.
7 Фидеикомис е завештување со доверба, донесено со молба, а не со законско решение.