3

MAPEH (HEALTH)
Self-Learning Module
Kwarter 3 – Modyul 4
Kinamatarong1 sang
1 Manugbakal

DIVISION OF NEGROS OCCIDENTAL

Health – Ikatlo nga Baitang
Alternative Delivery Mode
Ikatlo nga Markahan – Modyul 4: Kinamatarong sang Manugbakal
Unang Edisyon, 2021

Isinasaad sa Batas Republika 8293, Seksiyon 176 na: Hindi maaaring magkaroon ng
karapatang-sipi sa anomang akda ang Pamahalaan ng Pilipinas. Gayonpaman, kailangan
muna ang pahintulot ng ahensiya o tanggapan ng pamahalaan na naghanda ng akda kung ito
ay pagkakakitaan. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay
ang pagtakda ng kaukulang bayad.

Ang mga akda (kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand
name, tatak o trademark, palabas sa telebisiyon, pelikula, atbp.) na ginamit sa modyul na ito
ay nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsumikapang matunton ang mga ito upang
makuha ang pahintulot sa paggamit ng materyales. Hindi inaangkin ng mga tagapaglathala at
mga may-akda ang karapatang-aring iyon. Ang anomang gamit maliban sa modyul na ito ay
kinakailangan ng pahintulot mula sa mga orihinal na may-akda ng mga ito.

Walang anomang parte ng materyales na ito ang maaaring kopyahin o ilimbag sa

anomang paraan nang walang pahintulot sa Kagawaran.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Leonor Magtolis Briones
Pangalawang Kalihim: Diosdado M. San Antonio

Bumuo sa Pagsusulat ng Modyul

Manunulat: Tyron A. Ga-ang

Editor: Victoria J. Pido

Tagasuri: Floremar C. Colasisang, MAPEH Coordinator ( Talisay District 2)

Tagaguhit ng Takip Panrehiyon: Charles David H. Beare

Tagalapat: Othelo M. Beating, Raulito D. Dinaga

Tagapamahala: Marsette D. Sabbaluca, CESO VI – SDS

Dennis G. Develos, PhD, OIC – ASDS
Ma. Theresa P. Geroso, OIC – ASDS
Zaldy H. Reliqias, PhD, Chief – CID
Raulito D. Dinaga – LRM
Victoria J. Pido, EPS – MAPEH
Othelo M. Beating, PDO II-LRM

Printed in the Philippines by Division Of Negros Occidental

Department of Education – Region VI -Division of Negros Occidental
Office Address: Cottage Road ., Bacolod City
Telefax: (034) 435-3960
E-mail Address:negros occidental001@deped.dov.ph
Website:www depednegrosoccidental.weebly.com
 3

Health
Ikatlo nga Markahan – Modyul 4:
Kinamatarong sang Manugbakal
Pauna
Para sa mga manunudlo/manugpatigayon:

Malipayon nga pagbaton sang tulun-an sa Health 3 sang

Alternative Delivery Mode (ADM) Modyul para sa leksyon nga
Kinamatarong sang Manugbakal.
Sa pagbuligay sang mga edukador halin sa publiko kag
pribado nga institusyon, gindihon, ginpasanyog kag tul-id nga
gintun-an ang modyul nga ini para giyahan ka, ang mga
manunudlo ukon manugpatigayon agud mabuligan nga
maangkon sang mga bumulutho ang pagsulundan sa Kurikulum
sang K to 12 samtang ginaatubang nila sing madinalag-on ang
mga pagpanghangkat sa ila kaugalingon, sang sosyudad kag
sang pang-ekonomiko nga pagtilaw sa ila pagtuon.
Ginalauman nga ang bulig nga ini sa ila pagtuon, makaubay
sa mga bumulutho sa pagtuon nga may paggiya kag
makinaugalingon. Katuyuan man sini nga mabuligan ang sila nga
maangkon ang mga kasampaton sa ika-21 nga siglo samtang
padayon nga ginahatagan sang pagtamod ang ila kinahanglanon
kag kahimtangan.
Makita ninyo ang kahon nga ini sa modyul bilang dugang nga
materyal sa una nga teksto:

Mga dapat Tandaan sang

Ini nagaunod sang pahanumdom, bulig ukon

magamit sa paggiya sa mga

Bilang manugpatigayon, ginalauman nga mahatagan mo

sang ideya ang mga bumulutho kon paano gamiton ini nga
modyul. Kinahanglan man sia giyahan kag ilista ang iya pag-

ii
umwad samtang padayon niya nga ginadumalahan ang iya
pagtuon. Ginalauman halin sa imo nga mas mo pa nga maganyat
kag magiyahan sia samtang ginaobra niya ang mga hilikuton sa
sulod sini nga modyul.
Para sa bumulutho:
Malipayon nga pagbaton sa Health 3 sang Alternative
Delivery Mode (ADM) Modyul nahanungod sa Kinamatarong sang
Manugbakal.

Ang modyul nga ini ginhimo bilang sabat sa imo

kinahanglanon. Katuyuan sini nga mabuligan ka sa imo pagtuon
samtang wala ka sa sulod sang hulot-klasehan. Ginalauman man
nga mahatagan ka sang mabungahon nga oportunidad sa
pagtuon.
May mga parte kag icon ang modyul nga dapat mo
maintindihan.

Hibalu-a Ini Sa parte nga ini, mahibaluan mo

ang mga dapat mo nga matun-an
sa modyul.

Tinguha-i Ini Sa pagtilaw nga ini, matakus naton

kon ano na ang nahibaluan mo sa
leksyon sang modyul. Kon nakuha
mo ang tanan nga husto nga sabat
(100%), pwede mo nga laktawan
ang parte nga ini sang modyul.

Balikan Mo Isa ini ka malip-ot nga paghanas

ukon balik-aral para mabuligan ka
nga maangot ang leksyon subong
sa nauna nga leksyon.

iii
Diskubreha Sa bahin nga ini, ipakilala sa imo
ang bag-o nga leksyon sa madamo
nga paagi pareho sang isa ka
istorya, ambahanon, binalaybay,
palaligban, hilikuton ukon isa ka
sitwasyon.

Usisaa Ini Sa seksyon nga ini, hatagan ka sang

malip-ot nga pagpa-athag parte sa
leksyon. Katuyuan sini nga
mabuligan ka nga maintindihan
ang bag-o nga konsepto kag mga
kasampaton.
Paghanas Ginabug-usan ini sang mga
hilikuton nga may paggiya kag
makinaugalingon para mas
mapabakod ang imo paghangop
kag kasampaton sa leksyon.
Pwede mo malantaw kon husto
ang imo mga sabat sa hilikuton nga
ini gamit ang talamdan sang husto
nga mga sabat sa pinakaulihi nga
parte sang modyul.

Tandaan Sa bahin nga ini, may mga

pamangkot ukon may mga nga
kinahanglan pun-an nga blangko
nga kurit sang mga dinalan ukon
parapo para maproseso kon ano
ang nahibaluan mo na sa leksyon
nga ini.

iv
 Himu-a Ini Ginaundan ini sang mga hilikuton
nga makabulig sa imo para
magamit ang bag-o nga ihibalo
ukon kasampaton sa matuod nga
sitwasyon sang kabuhi.

Pagtilaw sa Imo Mga hilikuton ini nga ang katuyuan

Ihibalo
amo ang mahibaluan ang lebel
sang imo ihibalo sa imo natun-an
nga kompetensi.

Dugang nga mga Sa bahin nga ini, may mga bag-o

Hilikuton
nga hilikuton nga ihatag sa imo
para mapasanyog ang imo nga
ihibalo o kasampaton sa natun-an
nga leksyon.
Talamdan sang Diri makita ang mga husto nga
Husto nga mga
sabat sa tanan nga mga hilikuton
Sabat
sa modyul.

Sa katapusan sang modyul, makita mo man ang:

Sanggunian Diri nakasulat ang tanan nga

ginkuhaan sa pagdihon ukon
pagpasanyog sang modyul.

Mga importante nga pahanumdom sa paggamit sang

modyul:
1. Gamita ang modyul nga may paghalong. Indi pagbutangan
sang bisan ano nga marka ukon sulat ang anuman nga parte
sini. Maggamit sang papel sa pagsabat sang mga hilikuton.

v
2. Indi pagkalimtan nga sabtan ang Tinguha-i Ini bag-o
magpadayon sa iban pa nga hilikuton.
3. Basaha sing maayo ang mga direksyon bag-o himuon ang
kada hilikuton.
4. Mag-obserbar sang pagkatampad kag integridad sa pag-
obra sang mga hilikuton kag sa pagcheck sang mga sabat.
5. Tapuson anay ang una nga hilikuton bag-o magpadayon sa
masunod pa nga hilikuton.
6. Palihog ibalik ang modyul sa imo manunudlo ukon
manugpatigayon kon tapos na nga masabtan ang tanan
nga hilikuton.
Kon ikaw nabudlayan magsabat sa mga hilikuton , indi
magkahuya nga pamangkuton ang imo nga manunudlo ukon
manugpatigayon. Pwede man ikaw makapangayo sang bulig
kay nanay ukon tatay, ukon sa imo mga magulang ukon sin-o
man sa inyo balay nga mas magulang sa imo. Pirme mo
tandaan nga wala ka nagaisahanon.
Nagalaum kami nga paagi sini nga modyul,
makaeksperyensya ka sang makahulugan nga pagtuon kag
makakuha ka sang madalum nga pag-intindi sa masunod nga
mga kasampaton. Masarangan mo ini!

vi
 Hibalu-a Ini

Bilang isa ka manugbakal dapat kabalo kita sang

aton kinamatarong agod magiyahan kita para malikawan
ang pang-abuso kag dinaya sa mga produkto kg serbisyo
nga aton gina kunsumo o ginagamit.
Sa modyul nga ini, ginalauman nga mahibaluan ang
konsepto sang pagkilala sang mga kinamatarong sang
manugbakal (H3CH-IIIab-7) kag mga ginapakita nga
gawi bilang isa nga manugbakal nga may kinamatarong
(H3CH-IIIab-8). Ginalauman man nga makabulig ang
modyul nga ini para mas maintindyihan sang mga
kabataan ang mga kinamatarong nga dapat mahibaluan
sang isa ka manugbakal.

1
 Tinguha-i Ini
Gusto mo magbakal sang hampanganan. Ilista ang lima (5)
ka pamangkot nga imo ihambal antes magbakal.

2
 Leksyon

1 Kinamatarong sang
Manugbakal
Halos tanan nga tawo sa kalibutan ginakilala nga
manugbakal o konsyumer. Madamo sang mga negosyo ang ara
makita sa merkado, gagmay o dalagko nga kompaniya nga
gahatag sang mga nagkalainlain nga mga produkto kg serbisyo
sa mga tawo. Kis-a indi maibitar nga may ara mga negosyante
nga nagapamintaha sa mga manugbakal resulta nga ang mga
manugbakal gakaintu-an kag kaluluoy. Bilang isa ka manugbakal
importanti nga mahibaluan naton ang aton kinamatarong agud
indi kita mabiktima sang mga tawo nga nagahimo malain sa
aton. Bintaha nga kita protektado kag kabalo sang sini nga mga
kinamatarong agod magamit naton sang insakto ang mga
produkto o serbisyo nga aton ginabayran.

Balikan Mo

Balikan naton liwat ang aton natun-an sang nagligad nga

modyul. Isulat ang insakto nga sabat sa papel.
Isulat HUSTO ukon SALA ang masunod nga mga dinalan parte sa
leksyon nga maalam nga manugbakal.

_______________1. Ang maalam nga manugbakal nagakumparar sang kalidad

sang produkto nga iya nakita antes baklon.

_______________2. Ang maalam nga manugbakal maski mahal ang presyo

sang produkto ginabakal niya ini.

_______________3. Ang maalam nga manugbakal nagapamangkot sang

impormasyon kag pahibalo antes magbakal.

3
 Diskubreha

Ari ang isa ka malip-ot nga istorya nga pwede mo makwaan

sang leksyon parte sa kinamatarong sang isa ka manugbakal.

Si Tatay Jose
Si Tatay Jose naga edad na sang 50 ka tuig. Siya may ara
ginabatyag nga hapo sa iya panglawason. Isa ka adlaw,
nakabatyag sang pagpin-ot sang dughan kag madalom nga
pagginhawa si Tatay Jose. Gin-atake na siya gale sang iya nga
hapo. Iya ginlihog ang iya apo nga si Jojo nga baklan siya sang
iya bulong sa botika agod maghagan-hagan ang iya pamatyag.
Una pa lang ato nga beses ni Jojo nga magkadto sa botika para
magbakal sang bulong. May ara lang siya papel nga reseta nga
dala halin sa doktor ni Tatay Jose in-kaso kung magbakal siya
sang bulong. Sang nakaabot na sa balaklan sang bulong si Jojo
iya ginpamangkot ang pharmacist kung may bulong sila para sa
hapo. Ginpangitaan siya sang reseta kag gintagaan sang
impormasyon kag pagsulundan kung paano usaron ang bulong
nga iya ginbakal. Dali dali dayon nagpuli si Jojo sa balay ni Tatay
Jose agod mapainom niya na ini sang bulong para maumpawan
na sa sang iya ginabatyag nga hapo.

Sa isa ka papel, sabta ang mga pamangkot.

1. Sin-o sa istorya ang may ginabatyag nga hapo?
2. Sin-o ang ginsugo ni Tatay Jose nga mabakal sang iya bulong sa
botika?
3. Ano ang ginhimo sang pharmacist antes niya ginatagaan
bulong si Jojo?
4. Insakto bala ang ginhimo sang pharmacist? Ngaa?

4
 Usisaa Ini

Bilang isa ka manugbakal may ara kita mga

kinamatarong nga dapat mahibaluan. Ini magahatag sa
aton proteksiyon kag responsibilidad sa mga dapat himuon
sa mga manugbaligya nga gahatag produkto ukon
serbisyo.

May 4 ka klase sang Kinamatarong sang Manugbakal:

1. Kinamatarong sa Nagapanguna nga Kinanglanon (Right to

Basic Needs)- kinamatarong nga naga garantiya sa aton
survival pareho sang bastanti nga pagkaon, bayo, ilistaran,
panglawason nga aspeto, edukasyon kag sanitasyon.

2. Kinamatarong sa Kahilwayan (Right to Safety)-

kinamatarong nga gahatag proteksiyon sa mga produkto o
serbisyo nga makahalit sa panglawason nga kondisyon sang
isa ka tawo.

3. Kinamatarong sa Pahibalo (Right to Inform)- kinamatarong

nga matagaan kita sang insakto kag nagaka-igo nga
impormasyon sang isa ka produkto para may ara kita sang
maayo nga ihibalo kag malikawan ang mga patalang nga
advertismo para indi maintu-an ang mga tawo.

4. Kinamatarong sa Pagpili (Right to Choose)- kinamatarong

nga makapili kita sang produkto sa insakto nga presyo nga
wala gaka sakripisyo ang kalidad sini.

5
 Paghanas
Tan-awa ang mga laragway. Isulat ang letra sa sulod
sang kahon sang kinamatarong sang manugbakal nga
ginapakita sa laragway.
A. Kinamatarong sa Pagpili
B. Kinamatarong sa Impormasyon
C. Kinamatarong sa Kaluwasan
D.Kinamatarong sa Nagapanguna nga Kinanglanon

6
 Tandaan

Isulat sa sulod sang kahon ang duha (2) ka hilikuton nga imo
ginhanas bilang kinamatarong sang manugbakal.

KINAMATARONG SA KINAMATARONG SA
IMPORMASYON KAHILWAYAN

KINAMATARONG SA KINAMATARONG SA
PAGPILI NAGAPANGUNA NGA
KINANGLANON

7
 Himu-a Ini

Pun-a ang mga kahon parti sa mga kinamatarong

sang manugbakal. Ihatag ang imo nga kinaugalingon nga
konsepto nga natun-an sa kahon sa idalom.

Kinamatarong sang Manugbakal

8
 Pagtilaw sa Imo Ihibalo

Basaha ang mga sitwasyon. Kilalaha ang kinamatarong

sang manugbakal nga ginapakita. Isulat sa blanko ang imo sabat.
A. Kinamatarong sa Pagpili
B. Kinamatarong sa Impormasyon
C. Kinamatarong sa Kaluwasan
D.Kinamatarong sa Nagapanguna nga Kinanglanon

1. Nagkadto si Juan sa botika para magbakal sang bulong para

sa iya diabetes. Ang iya manugbulong nagreseta sang
bulong. Antes niya ginbakal namangkot sia sa pharmacist
parte sa bulong. ___________________________________

2. Nagbakal si Ana sang tinapay para sa iya utod nga lalaki.

Gintan-aw niya ang expiration date sini. ________________

3. Nakakita si Roy sang toothpaste nga may marka nga “Buy 2

Take 1”. Ginkumparar niya ang daan nga bili sang isa ka
toothpaste. ______________________________________

4. Nagkadto si Nanay sa dentista. Nagbasa sia sang serbisyo

nga ginhatag sang klinika. __________________________

5. Nagapanag-iya si Dina sang tindahan. Nagabaligya sia sang

bugas, gatas, kalamay, asin kag iban pa nga pagkaon nga
kinahanglan sang iya mga kasilingan. _________________

9
 Dugang nga Hilikuton

Mangeta sang mga laragway nga nagapakita sang mga

kinamatarong sang manugbakal. Guntingon ang laragway kag itapik
ini sa kada kahon.

10
Talamdan sang mga Sabat

11
Sanggunian

Gabay Pang Kurikulum ng Health sa Baitang 3

Music, Arts, Physical Education and Health, Ikatlong Baitang

Kagamitan ng Mag-aaral, Unang Edisyon, 2014

Music, Arts, Physical Education and Health, Ikatlong Baitang

Patnubay ng Guro, Unang Edisyon, 2015

Para sa mga katanungan o puna, sumulat o tumawag sa:

Department of Education – Curriculum and Learning Management

Division – Learning Resources Management Section

Duran St., Iloilo City 5000

Telephone: (033) 509-7655

Email Address: clmd_depro6@yahoo.com

12