4 Roma

Presentación da unidade Anticipación de tarefas

Como continuación ao estudado respecto de Grecia, esta unidade
céntrase no coñecemento da civilización romana e a análise da súa
pervivencia na nosa sociedade: a organización social, os sistemas
de goberno, a organización política e as súas institucións, a orga-
nización militar e as crenzas relixiosas. Trátase, pois, ao igual que
se realizou na unidade anterior, de procurar un achegamento ás
principais institucións que determinaron a organización de Roma e
que influíron de xeito máis determinante na historia, o pensamento
e a cultura de Occidente.
Sería de interese, non obstante, ter presentes os coñecementos
adquiridos na unidade 3 para poder establecer algunhas compara-
cións e establecer diferenzas. Roma conseguiu levantar un podero-
so imperio que reuniu baixo unha estrutura política común un crisol
de pobos diseminados polo Mediterráneo, que se transformaron
social e culturalmente. Roma asimilou e herdou a brillantez grega,
que propagou por todos os territorios baixo o seu dominio, grazas
á súa poderosa forza militar. Desta forma, aqueles primeiros trazos
definitorios da cultura occidental, que naceron arredor do Exeo,
alcanzaron unha dimensión universal da man das lexións romanas.

Plan lector
Para esta unidade recomendamos a lectura do relato número 3 da
Selección de textos divulgativos de Anaya Educación «O acuedu-
to de Segovia». Recoméndase tamén ler Cuentos y leyendas del
nacimiento de Roma, de François Sautereau, e Heroes de Roma
en la Antigüedad, de Jean-Pierre Andrevon, ambas as dúas publi-
cadas en Anaya Infantil e Xuvenil, e de Historia de Roma, de Indro
Montanelli, publicada en Plaza&Janés.
Recursos fotocopiables
Nos recursos fotocopiables para o profesorado inclúense unha
avaliación da unidade, textos para traballar a comprensión lectora,
así como actividades de reforzo e ampliación, e actividades para
traballar as distintas competencias. O profesor ou a profesora ten
a posibilidade de ofrecer este material ao alumnado cando o crea
conveniente. 

Esquema da unidade

ROMA

Ciudadanos
Patricios Nobre Cabaleiros Clientes
(con dereito)
Clases sociais
Plebeos Non cidadáns
Libertos Peregrinos Escravo
(sen dereitos)

Senado M. ordinarias Cuestor Edil Pretor Cónsul

M. especiais Censor Tribuno da plebe

Goberno Maxistraturas
M. extraordinarias Ditador Interrei

Asemblea Asemblea Asamblea

Asembleas
curiada centuriada tributa

62
 4
Roma Pensamos en grupo
O Estado «global»
O Senado romano era unha
Os romanos achegaron á nosa cultura a ca- asemblea que tiña funcións po-
rreira política, xa que foron eles os primeiros líticas. Unha das institucións da
que, dalgún modo, a profesionalizaron, delimi- nosa democracia é o Senado.
tando a idade dos candidatos e establecendo Sabes realmente que é e cales
unha orde de ascenso nos cargos públicos. son as súas funcións?
Tamén fixeron fincapé na importancia do do-
minio da linguaxe e da experiencia que debían
ter os políticos para xestionar os asuntos de
Cicerón denuncia a Catilina. Fresco
Roma.
de Cesare Maccari, de 1889. Palazzo
Ademais, deseñaron un lugar onde reunirse Madama, sede do Senado de Italia.

para deliberar —non ao aire libre como facían

os gregos— e crearon o Dereito, que é o mes-
mo que serviu de base para as formulacións
xurídicas de todos os países occidentais des- En Roma non existían nin a foto-
de época romana ata os nosos días. grafía nin a televisión. Como po-
Cando Roma pasou a ser un imperio, mantivo dían coñecer os cidadáns os can-
un equilibrio entre a liberdade dos súbditos didatos? Descubre se a orixe da
e o control do poder central, algo que, con palabra «candidato» ten algo que
maior ou menor fortuna, intentaron seguir fa- ver con ese feito.
cendo posteriormente outros estados.
Grazas ao exército e a unha complexa ar-
mazón de institucións e organismos, Roma Apio Claudio, o cego, entra
no Senado romano, fresco
conseguiu converterse nun Estado centrali- de Maccari. Palazzo Madama de Roma.
zado e forte, «globalizado», como diriamos
agora.

Nesta unidade vas estudar Por que cres que aínda os mozos
que estudan nas nosas universi-
dades a carreira de Dereito teñen
1 As clases sociais.
unha materia que se chama «De-
2 O goberno. reito romano»?
3 As institucións para a paz: o cursus honorum.
4 As institucións para a guerra.
Alegoría da Xustiza, relevo
do monumento a Afonso XII,
parque do Bo Retiro, Madrid.

52 53

Inicio da unidade
O texto que introduce a unidade realiza un percorrido pola achega de
Roma á organización política das democracias modernas: a carreira po-
lítica, a súa profesionalización, os requisitos dos candidatos, a importan-
cia da capacidade de expresión para a carreira política, a experiencia no
desempeño de cargos públicos para unha mellor xestión dos asuntos, a
creación dun lugar de reunión para as deliberacións, e dun corpus xurídico
que permitise e garantise o funcionamento político da sociedade; todo
iso, xunto co mantemento dun equilibrio entre a liberdade dos súbditos e
o control do poder central, fixo que Roma se convertese nunha especie de
Estado global, cunha maquinaria política e institucional que se mantivo en
funcionamento durante varios séculos.
A lectura doutros textos que fagan referencia ás institucións políticas de
Roma permitirá ao docente complementar o texto de apertura e inducir ao
debate. Entre outros, pode recorrerse ao libro VI das Historias de Polibio,
que versa sobra as distintas institucións romanas.
Pensamos en grupo
•  Recoméndase realizar as actividades incluídas nel empregando
ferramentas propias da aprendizaxe cooperativa. Proponse realizar este
apartado empregando a técnica de parada de tres minutos co fin de re-
cordar e expoñer as ideas relacionadas co tema e formuladas en cada
unha das cuestións.
• As tres imaxes que aparecen na dobre páxina de apertura teñen que ver
con aspectos da actualidade que arrancan do mundo romano; tanto a
palabra «Senado», coma a palabra «candidato», coma a propia materia
«Dereito Romano». Unha vez explicados estes tres termos, sería intere-
sante insistir na influencia que as súas institucións tiveron en épocas
posteriores.
• A cámara do Senado romano tivo continuidade en asembleas similares
nos estados modernos, a xeito de cámara superior, garante moitas ve-
ces da interpretación final das leis e órgano que resalta a continuidade e
permanencia do Estado. A figura dos candidatos nas eleccións (http://
anatomiadelahistoria.com/2011/06/ser-candidato-en-la-republica-roma-
na/) é un aspecto actual da nosa democracia: un bo punto de debate é
o modo en que os partidos políticos elixen os seus candidatos ás elec-
cións: a designación interna, as primarias, as enquisas populares, as en-
quisas dixitais, etc. Por outra parte, un breve achegamento ao funciona-
mento do Congreso ou do Senado pode ser interesante co fin de que
os alumnos e as alumnas coñezan que esta tradición afunde as súas raí-
ces na organización política da propia Roma.
Solucións das actividades
1 O Senado é o corpo colexislador que está formado por persoas elixi-
das ou designadas. Á súa vez, tamén é o lugar onde se reúnen os se-
nadores. Este termo provén directamente do latín Senatus, que era a
asemblea de patricios que conformaban o consello supremo da anti-
ga Roma. Desde entón, e por extensión, chamáronse así as asembleas
políticas doutros Estados.
2 Candidato é a persoa que aspira a algunha dignidade, honra ou car-
go. Provén do latín candidatus, que ademais de ter o mesmo signifi-
cado que actualmente, significaba ‘o que vai vestido coa toga bran-
ca’, precisamente porque os candidatos aos cargos públicos levaban
posta a toga cándida, ou toga branca.
3 Dereito Romano segue sendo unha materia da licenciatura de Dereito
nas nosas universidades. Este feito débese a que os romanos elabora-
ron un conxunto de normas xurídicas que rexían o pobo romano des-
de a súa fundación ata a caída do Imperio. Máis adiante, en época de
Xustiniano, no século vi a. C., recompiláronse todas as leis nun corpus
xurídico, o Corpus Iuris Civilis, ou Corpo de Dereito Civil. Esta tradi-
ción xurídica é a base das leis actuais, de aí que se siga estudando o
antigo Dereito como base para as modificacións xurídicas posterio-
res.

63
 1
UNIDADE 4

As clases sociais 1.2 Os non cidadáns

Ao igual que en Grecia, tamén en Roma a desigualdade social era O traballo e o enxeño
enorme. Ao principio, a sociedade romana dividiuse entre:
Os romanos fixeron a vida máis
• Os patricios (a nobreza): eran os membros das cen primeiras fami-
cómoda para os habitantes, pa-
lias que se instalaron en Roma. vimentando as rúas e creando
• Os plebeos (o pobo chairo): eran os estranxeiros de orixe itálica que sistemas de desaugadoiro e rede
se estableceron en Roma. de sumidoiros. Idearon uns avan-
zados sistemas de inodoros pú-
Pero, a partir do século ii a. C. foi considerado cidadán todo home
blicos —as latrinas colectivas—,
libre que vivise en Italia. A sociedade dividiuse entón en cidadáns e
dotadas de auga e esponxas
non cidadáns. para a limpeza dos usuarios.
Tamén se pavimentaron e sina-
1.1 Os cidadáns (cives) lizaron as calzadas. Os miliarios
indicaban a situación en ruta e
Os cidadáns tiñan dereitos, como poder votar, presentarse ás elec-
a distancia ao punto de desti-
cións, ter propiedades ou casar, pero tamén tiñan obrigas, como
no. O sistema de correos oficiais
rexistrarse no censo, prestar o servizo militar e pagar os impostos.
xestionados por cabalos que se
Había tres clases de cidadáns:
cambiaban nas «casas de pos-
■ Os nobres (nobiles) tas», ou postos de cambio, cada
70-75 km foi de grande eficacia.
Descendían dos antigos patricios. Dedicábanse á política. Roma contou tamén cun corpo
de bombeiros profesionais.
■ Os cabaleiros (equites)
Ao principio eran os homes adiñeirados que combatían a cabalo,
pero despois pasaron a ser unha especie de clase alta dedicada aos
negocios.
Todos eles carecían de dereitos. Dividíanse en tres grupos. Avances técnicos
Os romanos foron enxeñosos
■ Os libertos
e hábiles para resolver pro-
Eran os antigos escravos que conseguiran comprar a súa liberdade. blemas técnicos. Inventaron
Aínda que quedaban ligados de por vida ao seu antigo dono, os li- artefactos para a edificación,
bertos podían traballar pola súa conta e os seus fillos podían chegar como a groma —que utiliza-
a ser homes enteiramente libres. ban para trazar liñas rectas,
especialmente verticais— e o
■ Os peregrinos chorobates —un nivelador que
se empregaba para conseguir
Eran os estranxeiros aos que se lles permitía vivir en Roma, pero sen evitar desniveis nas plantas
dereitos políticos. dos edificios. Tamén perfec-
cionaron o guindastre, accio-
■ Os escravos
nado por unha roda que facían
xirar varios homes.
Eran os habitantes de Roma privados de liberdade. O trato que reci-
bían variaba moito en función dos distintos amos. Ás veces, o escravo Para o traballo e actividades do
podía comprar a súa liberdade (manumisión) e daquela pasaba a ser campo, os romanos estenderon o
un liberto. arado, para roturar as terras, e a
balanza, para pesar os produtos.

■ Os clientes
Eran como unha clase media vinda a menos. Arruinados polas gue-
rras ou polas débedas, buscaban alguén das clases altas que os pro-
texese a cambio de favores. Podían chegar, mesmo, a captar votos, a
difamar ou a influír sobre outros para que apoiasen ao seu protector.
Os clientes establecían relacións de obediencia
co seu patrón. Unha desas obrigas era o saú- O patrón Titus Paconius, á dereita, supervisa as
do matinal, que obrigaba o cliente a madrugar tarefas dos seus escravos. Museo Gregoriano
para acudir á casa do seu patrón para saudalo e Etrusco do Vaticano.
poñerse á súa disposición, por exemplo, acom-
pañándoo a un acto público. A cambio, recibía
diñeiro, comida e algún presente.

Comprende, pensa, investiga...

Reforza o que aprendiches
1 En que se diferenciaban patricios e plebeos?
6 En 1948 asinouse a Declaración Universal dos
2 Como se dividiu a sociedade romana a partir do
século ii a. C.?
3 A que se dedicaban os cabaleiros e os clien-
tes?
4 En que consistía a manumisión? Que grao social
conseguía a persoa manumitida?
responde: que cres que tivese acontecido de ter
triunfado esta rebelión?
Dereitos Humanos, na que se proclamou a abo-
lición da escravitude, fundada na idea de que
«todas as persoas son iguais e teñen os mes-
mos dereitos, independentemente da súa ori-
xe». Descubre en que data se celebra o Día In-
ternacional para a Abolición da Escravitude.

Amplía a información e investiga Volve á actualidade

5 Xa na Antigüidade houbo rebelións contra a es- 7 Cres que na sociedade actual hai grupos
cravitude; a máis coñecida foi a liderada polo sociais que poidan compararse cos patricios,
escravo Espartaco. Busca información sobre plebeos, clientes, libertos e escravos de Roma?
este suceso nunha enciclopedia ou en Internet e Razoa a túa resposta.

54 55

Suxestións Solucións das actividades

• Esta primeira microunidade está dedicada ás clases sociais en Roma.
Non debe esquecerse destacar que ao longo da historia de Roma se
foron producindo cambios tamén a nivel social. En calquera caso, ao
igual que en Grecia, a sociedade romana baseábase na desigualdade,
que se concretaba na existencia de grupos sociais diferenciados segun-
do os dereitos e obrigas dos que os integraba. Estes estritos esquemas
sociais, de época republicana e primeira etapa imperial, foron desbor-
dados por unha estrutura social que aumentou en complexidade coa
expansión político-militar de Roma. Despois, a medida que Roma se foi
expandindo, a loita dos súbditos do Imperio converteuse nunha loita
por conquistar o «dereito de cidadanía». Ese enfrontamento social pro-
vocou que se redactase un corpo de leis que definise un marco común
de convivencia. Do conflito social naceu o Dereito Romano. Hoxe este
concepto podería asimilarse ao dos chamados «papeis» ou documen-
tos en regra para acceder aos servizos básicos cidadáns e poder traba-
llar con garantías.
• O breve epígrafe dedicado aos escravos pode ser ampliado realizando
algunha actividade que poida permitir comparar situacións de escravi-
tude no mundo actual coa escravitude na sociedade romana. Os xornais
recollen ás veces noticias sobre persoas ou colectivos que viven en con-
dicións de escravitude. Esta actividade pode completarse coa lectura
dalgún texto antigo sobre os escravos en Roma, como algún fragmento
das Metamorfoses de Apuleio.
Educación de valores
A educación cívica e moral é un tema fundamental nesta unidade. É unha
ocasión para os estudantes reflexionen sobre a importancia dos dereitos
civís e o desenvolvemento das institucións. Resultará de grande importan-
cia traballar as semellanzas e diferenzas coa nosa sociedade actual, o que
permitirá que os alumnos aprecien aínda mellor o legado de Roma.
Comprende, pensa, investiga...
1 Os patricios eran os membros das cen primeiras familias que se insta-
laron en Roma, mentres que os plebeos eran os estranxeiros que vi-
ñan da península itálica e que se afincaron en Roma.
2 A partir do século ii a. C., a sociedade romana dividiuse en cidadáns e
non cidadáns. Á súa vez, os cidadáns dividíanse en nobres, cabaleiros
e clientes. E os non cidadáns podían ser libertos, peregrinos e escra-
vos.
3 Os cabaleiros eran en orixe homes adiñeirados que prestaban o servizo
militar a cabalo, e despois convertéronse nunha clase social alta dedi-
cada aos negocios. Os clientes buscaban alguén das clases altas para
que os protexesen a cambio de favores, como captar votos, difamar ou
influír sobre outras persoas para apoiar ao seu protector.
4 A manumisión era a compra da propia liberdade que facía un escravo
ao seu amo. Unha persoa manumitida pasaba a formar parte dos li-
bertos.
5  As actividades 5 e 6 fomentan que o alumnado utilice as novas
tecnoloxías para a busca, selección e procesamento da información.
Esta resposta depende de cada alumno ou alumna. Se tivese tido éxi-
to, a rebelión dos escravos tería rematado moito antes co sistema
económico baseado na escravitude e, polo tanto, a decadencia do
imperio romano tería sido máis rápida.
6  O Día Internacional para a Abolición da Escravitude celébrase
o 2 de decembro.
7  Esta icona indica que a actividade está indicada para que o
alumnado traballe o pensamento crítico. Resposta libre. Pode argu-
mentarse que si, que na actualidade existen distintas clases sociais
baseadas na economía, como a clase alta ou aristocracia (que corres-
pondería aos patricios), fronte á clase media (cabaleiros) e baixa (li-
bertos). Aínda que a escravitude foi abolida en 1948, como se viu, aín-
da existe nalgúns países.

64
 2
UNIDADE 4

O goberno 2.2 As maxistraturas

Os romanos intentaron alcanzar o equilibrio político por medio do
Senado, as maxistraturas e as asembleas populares. Esta organiza-
ción complexa garantiu certa estabilidade e permitiu a gobernabili-
dade por enriba dos turbulentos momentos que salpicaron a vida de
Roma ao longo da súa historia.
2.1 O Senado
Foi o órgano institucional máis importante da época republicana, aín-
da que na época imperial perdeu as súas funcións e o seu poder. O
Senado estaba constituído por 600 antigos maxistrados que se reu-
nían na Curia, un edificio rectangular situado no foro, que era un lugar
onde se concentraba a actividade comercial, administrativa e cultural
de Roma.
No Senado tratábanse todo tipo de cuestións antes de tomar deci-
sións ou de aprobar leis; ademais, controlaba as finanzas públicas, di-
rixía a política exterior, designaba e recibía embaixadores, controlaba
as operacións militares e, mesmo, podía decretar medidas excepcio-
nais para garantir a seguridade nacional.
As maxistraturas eran os cargos do poder executivo, que en Roma
non comprendía só o poder político, senón tamén o relixioso. Os
maxistrados eran como os nosos actuais ministros.
A carreira política duraba uns dez anos, normalmente entre os 30 e
40 anos de idade. Esta carreira política, coñecida como cursus ho-
norum, constaba de catro chanzos (cuestor, edil, pretor e cónsul).
Non podía subir á escala superior sen desempeñar antes un cargo de
menor rango ou inferior.
2.3 As asembleas populares (comitia)
Os cidadáns participaban no goberno de Roma intervindo nas asem-
bleas (debes recordar que as mulleres, os estranxeiros e os escravos,
ao non ser cidadáns, non podían participar nestas reunións). Había
tres clases de asembleas:
■ A asemblea curiada (comitia curiata)
Estaba formada só polos patricios ou nobres, e era unha especie de Exterior da Curia Hostilia, sede do Senado da
Tribunal Supremo. antiga Roma.

■ A asemblea centuriada (comitia centuriata)

Traballa coa imaxe
Quousque tandem, Catilina, abutere patientia nos-
tra?: «Ata cando, Catilina, vas seguir abusando da
nosa paciencia?». Así iniciou Cicerón o seu discur-
so contra Catilina o 6 de novembro do 63 a. C.
Observa esta imaxe que representa esa sesión do
Senado e responde:
a) Segundo a imaxe, o Senado romano era un «he-
miciclo», pero en realidade era rectangular. Cres
que os lugares de debate deberían ser circula-
res? Expón as vantaxes que pode ter esa dispo-
sición.
b) Cicerón está no centro; Catilina, acusado de
conxurar contra o Estado, está illado á dere-
ita. Por que cres que o pintor o representou
así? Como é a actitude do resto de senado-
res?
Nela os cidadáns agrupados por centenas ou centurias elixían os cón-
sules, os censores e os pretores, xulgábanse as causas que compor-
taban a pena de morte de cidadáns romanos e decidíase sobre a paz
e a guerra.
■ A asemblea tributa (comitia tributa)
Nesta asemblea, os plebeos defendían os seus intereses, ademais de
elixir os edís, os cuestores e os tribunos militares.

Comprende, pensa, investiga...

4 Que era o cursus honorum? Como funcionaba?
Reforza o que aprendiches
5 De que xeito participaban os cidadáns no go-
1 Que funcións tiña o Senado? Por que era a insti-
berno de Roma?
tución máis importante de Roma?
6 Cantas asembleas populares había en Roma e
2 Que eran as maxistraturas en Roma?
de que se encargaba cada unha delas?
3 Que significan as siglas S. P. Q. R.?
Volve á actualidade
7 En grupos, analizade as semellanzas e as
diferenzas entre as institucións da democracia
ateniense e as da república romana. Poderiades
identificar semellanzas e diferenzas coa demo-
cracia do noso país?
8 Descubre se o termo actual «comicios» ten algo
que ver cos antigos comitia romanos.

56 57

Suxestións Para responder a todas estas preguntas e que o alumnado logre coñecer
que esta tradición afunde as súas raíces na organización política da pro-
• Texto, imaxe e actividades serán os tres elementos que abordaremos no pia Roma, sería interesante consultar a páxina oficial do Congreso dos
traballo da microunidade dedicada aos sistemas de goberno en Roma. Deputados: http://www.congreso.es/.
A explicación da imaxe e a súa relación cos contidos estudados e a rea-
lización das actividades propostas complementarán o traballo do texto.
Educación en valores
• Abórdase aquí a organización existente en Roma para o goberno de épo-
ca republicana. Tras a exposición e comentario da institución do Senado, Convén facer explícitos os valores que afectan tanto o traballo na aula
as maxistraturas e as asembleas populares, é recomendable trazar para- coma o ámbito que nos rodea. Propoñemos aos docentes que incidan na
lelismos con institucións dos sistemas políticos modernos que manteñen perseveranza e o gusto persoal polo traballo ben feito, a presentación or-
semellanzas coas estudadas. Así para o Senado poden considerar traba- denada do traballo, a precisión; a colaboración con compañeiros e com-
llos que teñan como obxectivo estudar a organización dunha das cámaras pañeiras para realizar unha aprendizaxe cooperativa, así como a responsa-
do noso sistema político e que os alumnos e as alumnas, buscando infor- bilidade á hora de facerse cargo de pequenas tarefas para o progreso do
mación en Internet sobre o funcionamento do Senado romano conclúan grupo.
as semellanzas e diferenzas detectadas. Deberemos guialos mediante
unha serie de preguntas que poden orientar e dar pé ao traballo de in-
vestigación:
Recursos dixitais
Anaya ofrece ao profesorado e ao alumnado un gran número de recursos
- Onde se sitúa a institución e celebra as súas reunións, nun lugar ao
didácticos dixitais para traballar os contidos desta unidade. En concreto,
aire libre como acontecía coa Asemblea ateniense? Conta cun edificio
para este epígrafe recomendamos o vídeo sobre Roma, no que se fai repa-
propio? Os representantes políticos permanecen de pé, ou sentados?
so aos grandes fitos da súa historia. Así mesmo, na Galería de personaxes
Que é un escano? Que disposición adoptan os escanos, circular, lineal,
históricos preséntanse, de forma resumida, todos os personaxes que se
rectangular? Por que? Desde onde fala o orador? Está nun lugar eleva-
mencionan neste e nos demais apartados da unidade.
do ou ao mesmo nivel que os escanos que ocupan os representantes?
- Cantos representantes conta un goberno? Como se elixen os repre-
sentantes políticos que ocuparán os escanos? Quen pode presentarse
a unhas eleccións? Como se vota? Hai unha campaña electoral? Canto
dura? Vótase nun único período? Quen pode votar? Valen igual todos
os votos? Calquera que recibise votos contará cun escano?
- Como se sitúan os representantes elixidos nos escanos? Con que fina-
lidade? Existen normas para o desempeño das funcións encomenda-
das aos representantes? Quen as dita? Deben pasar os representantes
algún tipo de exame unha vez elixidos? Están obrigados a contar con
determinadas competencias? Han de declarar os seus bens ao tomar
posesión do cargo e ao deixalo?

65
 Solucións das actividades
Comprende, pensa, investiga...
Suxerimos as actividades 1 a 6 como evidencia para o portfolio do
alumnado (estándar de aprendizaxe avaliable bloque 5, 1.1).
1 O Senado era a institución encargada de discutir leis e tomar deci-
sións, controlar as finanzas públicas, dirixir a política exterior e contro-
lar as operacións militares. Foi o órgano institucional máis importante
porque tomaba parte nas decisións dos ámbitos de goberno máis re-
levantes: a economía, a política exterior e o exército.
2 Eran os cargos de poder executivo en Roma, algo así como os nosos
actuais ministros.
3 Senatus Populusque Romanus, ‘o Senado e o pobo de Roma’. A for-
ma de goberno en que o poder estaba repartido entre o Senado, as
maxistraturas e as asembleas populares.
4 O cursus honorum era a carreira política que debía percorrer un
maxistrado romano. Duraba uns dez anos, durante os cales o político
pasaba por catro postos sucesivos: cuestor, edil, pretor e cónsul.
5 Os cidadáns podían participar no goberno de Roma mediante a súa
intervención nas asembleas ou comitia.
6 En Roma había tres asembleas populares ou comitia: os comitia curia-
ta, encargados da xustiza; os comitia centuriata, a cargo da elección
dos cónsules, censores e pretores, dos casos con pena de morte e das
decisións sobre a paz e a guerra; e os comitia tributa, onde os ple-
beos podían defender os seus intereses e escoller edís, cuestores e
tribunos militares.
Volve á actualidade
 s actividades englobadas baixo este epígrafe perseguen que os alumnos
A ......................................................................................
e as alumnas alcancen unha aprendizaxe profunda, xa que a comparación
dos contidos estudados coa realidade actual os levará a un coñecemento
máis asentado do seu contorno e da Antigüidade clásica.
7  A icona que acompaña esta actividade indica que se deberá
realizar atendendo ao traballo cooperativo. Propoñemos que se faga
en grupos pequenos e que logo se faga unha posta en común en cla-
se. A resposta a esta actividade depende da opinión do alumnado. En
xeral, pódese argumentar que a democracia ateniense era directa, é
dicir, os cidadáns participaban directamente nela mediante o voto de
medidas concretas. Non obstante, a República romana era unha es-
pecie de democracia representativa, onde os cidadáns votaban aos
seus representantes, os cales á súa vez votaban medidas concretas.
Neste sentido, a nosa democracia é máis parecida ao sistema romano
que ao grego, xa que é unha democracia representativa. Tanto na de-
mocracia grega coma na República romana, a participación cidadá
era relativa, xa que os límites da cidadanía eran moi restritivos: non
podían participar mulleres, estranxeiros nin escravos. Hoxe en día es-
ta representación cidadá aumentou, e participan activamente as mu-
lleres e a escravitude foi abolida. Non obstante, os estranxeiros están
excluídos do sufraxio.
8 Si, a palabra «comicios» ten dúas acepcións no dicionario de RAG,
unha, ‘Asemblea popular na Antiga Roma para efectuar as eleccións e
para tratar asuntos públicos’, e outra, ‘Conxunto de actos electorais’.
Así que a nosa palabra actual non só deriva directamente da palabra
latina comitium, senón que tamén conserva o seu significado, coa sal-
vidade de que a sociedade actual, moito máis numerosa e complexa,
debe elixir os representantes que se deberán reunir para tomar as dis-
tintas decisións para o funcionamento da sociedade.
Traballa coa imaxe
Esta actividade, enmarcada baixo esta icona, pretende que o alum-
nado traballe o pensamento crítico mediante a reflexión e a expresión da
opinión propia.
A imaxe converteuse na sociedade actual nun elemento de coñecemento
da realidade imprescindible. Os nosos alumnos estanse a educar nunha
sociedade da imaxe, o que leva consigo a necesidade de formalos non
66
só na comprensión do texto, senón tamén na comprensión da imaxe.
A abundancia de imaxe non necesariamente se traduce en mellora do
obxecto de aprendizaxe, de aí que a coidada selección destas que se in-
tentou neste libro de texto e o traballo diario do seu comentario en clase,
irá formando os nosos alumnos de Cultura Clásica na lectura e correcta
comprensión da imaxe, na súa interpretación e relación cos obxectivos
da unidade. Por iso, ademais do pensamento crítico, con esta actividade
pretendemos que os alumnos e as alumnas aprendan a observar imaxes
e a comprender a información que nos poden achegar. Neste caso, o fa-
moso fresco do século xix de Cesare Maccari Cicerón denuncia a Catilina,
presente no pazo Madama de Roma, precisamente sede do Senado ita-
liano, pareceunos o exemplo perfecto, posto que contén moitos datos
sobre os que se poden traballar, de forma individual, grupal ou todos
xuntos en clase.
a) E
 sta resposta depende do alumnado. Unha disposición circular para
os debates é vantaxosa porque todos os participantes se encontran en
igualdade espacial á hora de expoñer e de facerse oír.
b) C
 atilina aparece marxinado á dereita de xeito simbólico por ser o acusa-
do de maquinar contra a República. O pintor quixo mostrar a marxinali-
dade desta actitude, facendo así máis insignificante o acusado.
Anotacións
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
 3
UNIDADE 4

As institucións para a paz: 3.2 As maxistraturas extraordinarias

o cursus honorum A estas catro maxistraturas engadíanse dúas «especiais»:

3.1 As maxistraturas ordinarias ■ Os censores

En orde ascendente, as maxistraturas romanas «ordinarias» eran
catro:
■ Os cuestores
En época imperial foron vinte. Pagaban o exército, levaban as finan-
zas e recadaban os impostos de Roma e das provincias.
■ Os edís
Eran catro, dous plebeos e dous curuis, e responsabilizábanse da ad-
ministración municipal; entre as súas tarefas encontrábanse organi-
zar os xogos ou manter a orde pública nas rúas e na celebración dos
espectáculos.
■ Os pretores
Eran dous, encargados de administrar a xustiza; o urbanus xestio-
naba as causas legais dos cidadáns romanos, e o peregrinus, as dos
estranxeiros.
■ Os cónsules
Eran dous. Tiñan o máximo poder executivo e eran os responsables
do exército; convocaban o Senado, ao que debían consultar todas as
súas decisións; ademais, un cónsul podía vetar o outro, de modo que
o seu poder estaba limitado.
Traballa coa imaxe
Observa esta ilustración na que
figuran as catro maxistraturas
ordinarias. Indica cales son e
con que símbolos están repre-
sentadas cada unha delas e por
que.
Eran dous. Realizaban o censo e vixiaban os costumes dos cida-
dáns. Elixíanse entre os romanos que xa desempeñaran o cargo de
cónsul.
■ Os tribunos da plebe
Eran dez. Defendían os intereses do pobo, podían vetar as decisións
dos maxistrados do cursus honorum e, ademais, gozaban de inviola-
bilidade. Non obstante, só podían exercer as súas funcións dentro da
cidade de Roma.
E outras dúas maxistraturas «extraordinarias»:
• O ditador, en circunstancias críticas, acumulaba todos os poderes
por un período máximo de seis meses.
• O interrei suplía os cónsules en situacións excepcionais e por un
prazo máximo de cinco días.
O emperador Honorio. Tesouro da Colexiata de
Sant'Orso, catedral de Aosta, Italia.
Comprende, pensa, investiga...
Reforza o que aprendiches súa desidia, porque, segundo el, non realizara
aínda nada memorable á idade en que Alexan-
1 Cales eran as maxistraturas extraordinarias? dre xa sometera o orbe terrestre, solicitou de in-
2 Completa estas oracións: mediato unha licenza para aproveitar canto an-
tes en Roma as ocasións de emprender asuntos
a) Os..... eran sempre dous e tiñan o máximo
de maior envergadura.
poder executivo na República.
Suetonio, Vida dos doce césares, I, 7.
b) Os..... encargábanse das contas do Estado e
de recadar impostos. a) Que funcións debía desempeñar César como
cuestor? Se non era propio do cuestor admi-
c) Os dous maxistrados encargados da adminis-
nistrar xustiza, por que o facía César?
tración da xustiza denominábanse..... .
d) Os catro maxistrados encargados da admi- b) De ter seguido a orde establecida no cur-
nistración municipal eran os..... . sus honorum, que maxistraturas tería ocu-
pado César antes de chegar a ser cónsul?
e) Os..... encargábanse de elaborar o censo e
de vixiar os costumes dos cidadáns. c) Por que cres que César comezou a xemer
ante a estatua de Alexandre Magno?
Comprende o texto e amplía d) César solicitou unha licenza arrepentido da
os teus coñecementos súa desidia. Que cres que significan aquí as
expresións «solicitar unha licenza» e «arrepen-
3 Xulio César desempeñou varias maxistraturas,
tido da súa desidia»?
entre outras, a de cuestor. Le o texto e responde
ás preguntas: e) Sabes onde estaba a Hispania Ulte-
Como cuestor tocoulle a Hispania Ulterior; no rior? Descúbreo e debuxa un mapa no que
seu percorrido polas audiencias desta provincia apareza sinalada esta rexión romana.
para administrar nelas xustiza por comisión do f) No texto fálase dun templo de Hércules en
pretor, chegou a Cádiz, onde viu xunto ao tem- Cádiz. No escudo de Andalucía aparece a
plo de Hércules a estatua de Alexandre Magno; figura de Hércules. Por que? Infórmate e ex-
entón púxose a xemer e, como arrepentido da pón a razón.

58 59

Suxestións b) As maxistraturas de cuestor, edil e pretor.

• Analizamos o cursus honorum, a carreira política romana. Na República,
o poder executivo estaba en mans dos maxistrados, e o lexislativo, nas
do Senado. No noso sistema de goberno, o poder executivo exérceo o
goberno, e o lexislativo, o Congreso dos Deputados.
• Os equivalentes cargos actuais do cursus honorum son: os cónsules: os
presidentes das cámaras parlamentarias e do Senado; o pretor, na figu-
ra do ministro de Xustiza ou do fiscal xeral do Estado; os tribunos da
plebe e os edís, no executivo municipal das nosas cidades; os censores
e os cuestores, funcionarios do INE dependente do Ministerio de
Facenda; as asembleas do pobo teñen a súa continuidade nas eleccións
lexislativas ou doutro tipo e nos referendos.
c) Porque sentiu que á súa idade debería ter realizado empresas me-
morables, como as de Alexandre nas súas conquistas.
d) «Solicitar unha licenza» significa aquí cesar do cargo para regresar
a Roma. «Arrepentido da súa desidia» significa no texto que César
se cría neglixente por non alcanzar maior gloria á idade que tiña
daquela.
e)  Con esta actividade trabállase a tarefa con outras materias.
Hispania Ulterior foi unha das provincias nas que os romanos dividi-
ron a península ibérica, e que abranguía a franxa sur desta, é dicir,
parte da actual Andalucía.
Ma r C a n tá b rico

• Sería interesante que o docente completase a información precisando a Lugo Astorga

Pamplona
Zaragoza
Palencia

idade mínima requirida para os cargos e que insistise en que a carreira TARRACONENSE
Barcelona
Tarragona
Coimbra

política en Roma se percorría desde os 30 aos 45 anos, notándose que a LUSITANIA

Toledo
Sagunto

esperanza de vida era inferior que na actualidade.

Mérida

Cástulo o
e
• O texto recollido nas actividades fálanos de Xulio César, celoso ou cohi- Sevilla
B É TICA Cartaxena
rr
á
n

Cádiz te
di
bido ante Alexandre Magno. Recorde o docente que o propio OCÉANO
ATLÁNTICO
Málaga
Carteia
Ma
r Me

Alexandre, segundo conta Plutarco, xa tiña celos do seu pai Filipo de Límite de provincia

Macedonia, a quen acusaba de ter realizado moitas conquistas e de

deixarlle pouco por conquistar a el. f) Hércules aparece no escudo de Andalucía porque conta a mitoloxía
grega que, durante o seu décimo traballo, este heroe levantou so-
Solucións das actividades bre a cidade de Gadir (Cádiz) unha das dúas columnas para separar
Comprende, pensa, investiga... África e Europa e unir o océano Atlántico e o mar Mediterráneo.

1 Os censores, os tribunos da plebe, o ditador e o interrei.

2 a) cónsules; b) cuestores; c) pretores; d) edís; e) censores.
3  Suxerimos esta actividade como evidencia para o portfolio do
alumnado (estándar de aprendizaxe avaliable bloque 1, 1.1 e bloque
5, 5.1).
a) 
Segundo o texto, César debía administrar xustiza na Hispania
Ulterior. Aínda que non era unha tarefa propia do seu cargo, o texto
dinos que o facía por orde dun cargo superior. Ademais, tería que
pagar o exército e levar as finanzas da provincia.
Traballa coa imaxe
Partindo do chanzo inferior ao superior, cuestor, porque leva as sacas para
recadar os impostos. A continuación está un edil, cunha vara para manter a
orde pública. Na terceira altura está o pretor, que aparece cunha balanza,
como símbolo de xustiza. Por último vemos o cónsul, que se caracterizaba
por estar sentado na cadeira curul, levar a toga praetexta, que ía adornada
cunha franxa púrpura nos bordos, e levar un cetro, que na ilustración apa-
rece como unha vara, pero que realmente era de marfil rematado no seu
extremo superior por unha aguia.

67
 4 As institucións para a guerra
4.1 A evolución do exército
Ao inicio, o exército romano estivo formado por cidadáns, que ache-
gaban o seu armamento e participaban na guerra, cando as circuns-
tancias o esixían, como un deber cívico máis. O servizo militar era
obrigatorio para todos os varóns entre os 17 e os 46 anos de idade.
Pero, debido ás continuas guerras, Roma necesitou máis homes; por
iso, a partir do século ii a. C., calquera varón de orixe romana ou itáli-
ca, cidadán ou non, podía ingresar no exército. O Estado adestrábaos
e procuráballes o armamento e un soldo mensual. Desta forma, o
exército romano pasou a ser profesional. Os soldados debían prestar
servizo durante polo menos vinte anos, ao termo do cal recibían unha
compensación.
4.2 A composición das tropas
O exército romano organizábase en lexións, que se compoñían de
dous tipos de tropas: a infantaría e a cabalaría; a estas sumábanse as
tropas auxiliares e as aliadas.
Cada lexión tiña 6 000 lexionarios, que se organizaban en grupos de
cen homes, denominados centurias. Estas á súa vez formaban maní-
pulos, e estes, cohortes.
Os lexionarios, por ser cidadáns romanos, recibían unha paga diaria
e parte do botín que se obtivera tras unha vitoria; non así as tropas
auxiliares e aliadas, que, ao carecer da cidadanía, recibían só a súa
porción diaria de alimento.
■ A graduación dos mandos romanos
A xerarquía militar romana era a seguinte: sobre as centurias mandaba
o centurión, e sobre os centurións, os tribunos militares. Sobre a caba-
laría mandaba o decurión, e sobre este, o prefecto.
Por enriba dos tribunos militares e os prefectos estaba o cónsul, e en
época imperial o emperador, que era o xeneral en xefe do exército.
4.3 A estratexia militar
A vida do soldado era dura e disciplinada. Quen non cumpría o re-
gulamento era castigado coa privación do soldo, a degradación, a
flaxelación e, mesmo, a pena de morte. Pola contra, o comportamen-
to destacado era premiado con mencións honoríficas e medallas, e,
se se ocupaba un alto cargo, coa entrada triunfal en Roma nun gran
desfile.
Os romanos destacaron polas súas tácticas de ataque, utilizando para
iso dispositivos e máquinas de guerra como as torres de madeira, as
béstas e catapultas ou os arietes. Unha táctica de ataque empregada
para o asedio das cidades era a testudo, ‘tartaruga’ en latín, pola que
os soldados avanzaban de forma compacta, cubríndose uns a outros
solapando os seus escudos e dando a sensación de ser cada un deles
unha escama da cuncha dunha tartaruga.
60
Suxestións
• Os conflitos bélicos foron parte da historia desde a Antigüidade e, la-
mentablemente, ségueno a ser na actualidade. Defenderse dos inimi-
gos era algo necesario; por iso os pobos debían armarse e aprender a
organizarse para saber actuar en caso de perigo. As rivalidades entre os
pobos e os desexos de expansión e de dominación eran algo propio
dos pobos na Antigüidade, especialmente de Roma, que chegou a fa-
cerse con boa parte do continente europeo, do norte de África e do
Oriente Próximo. Iso é algo que cambiou na actualidade. Os Estados
hoxe en día teñen as súas fronteiras ben delimitadas e, con escasas ex-
cepcións, deixaron de existir os proxectos expansionistas a nivel territo-
rial. Os imperios hoxe en día son de tipo económico e comercial, non
territorial. Convén facer fincapé nesta idea ao inicio da unidade.
• Como xa advertimos na microunidade dedicada ao exército grego, hai
que procurar facer entender ao alumnado que os exércitos foron de im-
portancia capital para os pobos na Antigüidade e que da súa boa orga-
nización, armamento e tácticas de ataque e defensa dependían en moi-
tos casos a súa supervivencia.
• Antigamente e, no noso país ata non hai moitos anos, todos os varóns
estaban obrigados a ter unha formación militar e a enrolarse no exército
en caso de necesidade. É moi interesante a actividade que proposta no
apartado «Volve á actualidade», na que considera un debate sobre a
composición dos exércitos actuais e o servizo militar obrigatorio.
• O segundo punto do epígrafe fai unha chamada recordatoria á unidade
anterior, co que pode ser unha boa ocasión para sondar os coñecemen-
tos que adquiriron os alumnos e as alumnas en clase.
• Por último, o armamento das tropas é o que máis evolucionou co paso
do tempo; é precisamente o armamento o que modificou a estratexia
militar e, por ende, a forma de «facer a guerra» na actualidade.
Antigamente, os combates eran corpo a corpo, mentres que os explosi-
vos e a tecnoloxía hoxe en día fan que os enfrontamentos bélicos sexan
totalmente distintos, moito máis eficaces pero moito máis destrutivos,
68
UNIDADE 4
Traballa coa imaxe
A imaxe reproduce a estrutura xenérica dun campamento romano.
Descríbea coas túas palabras.
Pretorio
Porta pretoriana (estancias do
Torres de vixilancia
comandante) Barracóns da tropa
Estacada
Vía
principal
Foso
Terraplén
Cuartel xeral Porta decumana
Lanza
Comprende, pensa, investiga...
Casco
Reforza o que aprendiches Expresa a túa opinión
1 Quen formaba o exército de Roma? Quen cus- 7 Que vantaxes cres que ofrecía para Roma dar-
Coiraza teaba o armamento? lles unha paga permanente aos soldados, que,
2 Quen era o xefe dunha unidade de cabalaría ro- polo xeral, eran xente sen recursos?
mana? Quen mandaba sobre as centurias? E so-
8 Comenta que che parecen as seguintes expre-
bre o exército en xeral?
sións que deixaron escritas autores latinos acer-
Espada
3 Os aliados recibían parte do botín? ca da guerra:
a) Calen pois as leis ante as armas. Cicerón,
Amplía a información
En defensa de Milón, 11, 1.
4 Descubre o que era unha cohorte, un ma-
b) Fan un deserto e chámano paz. Tácito, Vida
nípulo e unha centuria. Despois, cos datos que
de Xulio Agrícola, XXX, 6.
obteñas, intenta facer un esquema da composi-
ción dunha lexión romana.
Volve á actualidade
Escudo 5 Cales eran as principais máquinas de guerra que
9 O servizo militar foi obrigatorio no noso país e
utilizaba o exército romano? Descubre para que
así é en moitos países do noso ámbito. Cres que
Lexionario romano. O armamento dun le- se empregaba cada unha delas.
os exércitos nacionais deben estar formados
xionario consistía principalmente nun casco
(cassis), coiraza (lorica), sandalias de coiro 6 A palabra latina que designa campamento é por soldados profesionais exclusivamente? Ten
(calligae), escudo (scutum), espada curta castra. Segundo isto, que cres que significa sentido un servizo militar obrigatorio na actua-
(gladius), dardos (plumbata) e dúas lanzas:
unha pequena (pilum), e unha máis grande «castrense»? lidade? Por que?
(hasta).
61
con consecuencias desvastadoras mesmo para as xeracións vindeiras,
por exemplo, polo uso de armas biolóxicas e químicas. Pódese abrir unha
reflexión neste punto.
• Convén pararse a reflexionar sobre a importancia dos campamentos ro-
manos na romanización dos terreos conquistados. A longa duración das
guerras levou a que se construísen campamentos permanentes e a que
houbese un intercambio de mercadorías e certo trato entre os soldados
e a poboación civil da zona, todo o cal facilitou a romanización.
Pode recomendarse aos alumnos que desexen ampliar información o se-
guinte enderezo web:
• http://es.wikipedia.org/wiki/Ej%C3%A9rcito_romano
• http://es.wikipedia.org/wiki/Equipo_personal_en_el_ejército_romano
Recursos fotocopiables
Para ampliar e afianzar os coñecementos estudados neste epígrafe, reco-
mendamos a realización da ficha 2 do material para o desenvolvemento
das competencias incluída nos recursos fotocopiables para o profesorado,
que versa sobre a batalla de Alesia, entre galos e romanos.
Recursos dixitais
Esta sociedade da imaxe non se circunscribe á imaxe gráfica en sopor-
te papel. En consecuencia, o libro de texto acompáñao un material di-
xital que contén ou dirixe ao traballo coa imaxe. Para que os alumnos e
as alumnas coñezan con precisión como eran o armamento e a vida dun
lexionario, e a estrutura dun campamento romano, suxerimos consultar os
vídeos dispoñibles no material dixital de Anaya.
 Solucións das actividades
1 O exército romano estivo formado por cidadáns que achegaban o seu
propio armamento. Despois, ao ampliarse a necesidade de soldados,
o exército profesionalizouse e ampliou a súa formación con varóns de
orixe itálica, cidadáns ou non.
2 O xefe da unidade de cabalería romana era o decurión. Sobre as cen-
turias mandaba o centurión e sobre o exército en xeral o cónsul, en
época republicana, e o emperador, en época imperial.
3 Non, os aliados non recibían parte do botín tras unha vitoria.
4  Este grupo de actividades englobada baixo o título de
«Amplía a información» está especificamente indicadas para que o
alumnado utilice as novas tecnoloxías para a busca, selección e pro-
cesamento da información.
 Baixo esta icona preténdese que o alumnado desenvolva a
súa aprendizaxe mediante a relación dos contidos con outras áreas.
Unha cohorte era unha unidade de infantería do exército romano
formada por uns 600 homes. Constituía a décima parte dunha lexión
romana. As cohortes compoñíanse de 3 manípulos de 200 soldados,
pois cada manípulo estaba composto por 2 centurias de 100 homes.
En definitiva, unha lexión organizábase do seguinte modo:
1 lexión =10 cohortes
1 cohorte =3 manípulos
1 manípulo =2 centurias
1 centuria =100 soldados
Lexión
10 cohortes
3 manípulos
2 centurias
5 As principais máquinas de guerra que utilizaban os romanos para ase-
diar o inimigo eran béstas, catapultas e arietes. Coas dúas primeiras
podían botar frechas, pedras, barrís incendiados, etc. Cos arietes, en
cambio, podían golpear as portas dunha cidade ata conseguir abrir
unha fenda por onde poder entrar.
6 «Castrense» significa que pertence ao exército ou á profesión militar.
7  Estas actividades 7 e 8 pretenden que o alumnado traballe o
pensamento crítico mediante a reflexión e a expresión da opinión
propia. Esta resposta depende da opinión do alumnado. Non obstan-
te, pode argumentarse que, ao ser pagados, os soldados facían das
súas funcións unha profesión coa que sobrevivir, de maneira que ren-
derían máis á hora da loita e o Estado romano se aseguraría a fideli-
dade dos seus efectivos.
8 Resposta libre.
Volve á actualidade
9 Esta actividade persegue que os alumnos e as alumnas alcancen unha
aprendizaxe profunda, mediante a comparación dos contidos estudados
coa realidade actual, que lles levará a un coñecemento máis asentado, xa
sexa do seu ámbito como da Antigüidade clásica. Á súa vez, como indi-
cabamos antes, é posible que este tema suscite o debate na aula, algo
que pode ser positivo para traballar, non só os coñecementos adquiri-
dos, senón tamén o pensamento crítico, o respecto e a tolerancia.
A resposta a esta pregunta depende da opinión de cada alumno ou
alumna. En calquera caso, a resposta lóxica sería que non se vise normal
o servizo militar obrigatorio para todos os cidadáns posto que non esta-
mos en guerra nin en situación de entrar nun conflito bélico.
Traballa coa imaxe
A imaxe converteuse na sociedade actual nun elemento imprescindible de
coñecemento da realidade. Os nosos alumnos e alumnas estanse a educar
nunha sociedade da imaxe, o que leva consigo a necesidade de formalos
non só na comprensión do texto, senón tamén na comprensión da imaxe,
de aí que a coidada selección das imaxes neste libro de texto e o traba-
llo diario do seu comentario en clase, irá formando os nosos alumnos de
Cultura Clásica na lectura e correcta comprensión da imaxe, na súa inter-
pretación e relación cos obxectivos da unidade.
Neste caso, a imaxe do campamento é especialmente importante, pola
transcendencia que tivo na constitución de novos núcleos de poboación
e, de aí, á construción de novas cidades, como é o caso de León. Sería
conveniente que o docente explicase que estas novas cidades xurdiron
de campamentos de inverno, ou campamentos permanentes, e non de
campamentos de campaña.
Resposta libre, pero basicamente habería que dicir aproximadamente o
seguinte: o campamento levantábase nunha zona con auga e pastos. Alí
trazábase un recinto rectangular que se pechaba cunha estacada e se ro-
deaba cun foso e un terraplén. Había catro portas, unha en cada un dos
laterais. No interior levantábanse as tendas, en orde, e segundo a tipoloxía
das tropas. No centro do campamento reservábase un lugar para os man-
dos.
Anotacións
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
69
 Taller dos clásicos UNIDADE 10
4

A parábola Seguimos sendo clásicos

Aplica as túas competencias
As diferenzas sociais e políticas entre patricios e ple-
beos deron lugar na historia de Roma a episodios de
gran tensión e enfrontamento. Nun deles foi decisiva
a intervención de Menenio Agripa, cónsul e grande
orador, quen mediou entre patricios e plebeos con-
seguindo que cambiasen de actitude mediante esta
parábola que che propoñemos que leas en voz alta.
Comprende o texto e exprésate
1 Explica o significado das seguintes expresións:
«ter un labor común», mirar por si mesmo», «mi-
rar no seu propio beneficio», «recaer unha con-
versación en algo», «estar cheo de ira», «chegar
a unha debilidade extrema», «facerse evidente».
2 Cres que existe algunha personificación no tex-
to? En que consiste? Paréceche acertada a imaxe
da sociedade como un corpo? Razoa a túa res-
posta.
3 Que cres que quería transmitir Menenio Agripa a
patricios e plebeos con esta parábola? Poderías
resumir a súa mensaxe nunha oración?
62
de Menenio Agripa
Houbo un tempo en que no home non aconte-
cía como agora, que todas as súas partes teñen
un labor común, senón que cada membro mi-
raba por si mesmo e no seu propio beneficio;
reuníronse, e a súa conversación recaeu sobre
o traballo de cada un. Eles estaban indignados
porque coa súa preocupación, co seu exercicio
e coa súa actividade buscaban todas as cousas
para o ventre, mentres que este estaba tran-
quilo na parte central, e non facía outra cousa
que gozar dos praceres que lle proporcionaban.
Entre todos os membros conspiraron e decidi-
ron que a man non levase a comida á boca, nin
que a boca recibise algo se é que llelo daban,
nin que os dentes mastigasen. Todos estaban
cheos de ira, e mentres querían castigar ao ven-
tre con fame, cada un dos membros e todo o
corpo chegaron a unha debilidade extrema.
Por isto fíxose evidente que o traballo do ventre
non é desprezable e que o que el fai é alimen-
tar os outros membros máis que ser alimentado
por eles, porque devolve a todas as partes do
corpo a comida unha vez dixerida, por medio
do sangue a través das veas, e isto nos fai vivir
e estar sans e fortes.
Tito Livio, Ab urbe condita, II, 23.
Aprende a resolver conflitos
4 Probablemente na túa clase xurdise algún
conflito: como se produciu?, solucionouse?, de
que xeito? Menciona, así mesmo, un exemplo dal-
gún conflito que recordes na túa familia, no teu
barrio e entre pobos ou nacións: como se xera-
ron?, buscouse unha solución pacífica?, de que
modo?
5 Debate: que tipo de noticias abundan máis
nos medios de comunicación, as relacionadas
co xurdimento de conflitos ou coa súa solución?
Considerades que os medios de comunicación
desempeñan un papel importante na solución
dos conflitos?
Un monumento: O acueduto de Segovia
Moitas cidades do noso país conservan vestixios
que dan testemuño da presenza dos romanos.
Na maioría dos casos adoitan estar valados, illa-
dos, un tanto afastados do centro das cidades
actuais. Non obstante, se hai un monumento es-
pecialmente ben conservado e especialmente
ben inserto no centro cidadán, ese é o acuedu-
to de Segovia. Resultaríanos moi difícil imaxinar
esta cidade castelá sen o seu acueduto, magní-
fico en consonancia coa praza e as rúas do cen-
tro.
O acueduto recórdanos que os romanos, ade-
Esta obra mestra da enxeñaría romana resistiu mais de ser destrutores e belicosos, foron ha-
como moi poucos monumentos o paso dos anos; bilidosos, enxeñosos e enormemente eficaces
nin guerras nin catástrofes naturais lograron pri- no campo das grandes infraestruturas e das
valo da súa beleza nin o arrancar do seu enclave obras públicas ao servizo de todos os cida-
privilexiado. dáns.
emprender
aprender
Elabora unha ruta comercial
O imperio romano contou cunha rede viaria
DE GADES A ROMA
duns 80 000 km de estradas pavimentadas. Imaxina que es un comerciante
do século iii d. C. A túa misión
Centos de vías uníanse a vinte principais que ían será levar un cargamento de aceite
desde Gades, na Bética,
desde calquera punto do Imperio á capital; de aí a Roma, e, á volta, traer un produt
o que non coñezan os teus
que se dixese que «todos os camiños chegaban compatriotas. Infórmate sobre
os produtos que se comercia-
a Roma». ban daquela e decide cal import
ar e onde conseguilo. Descubre,
En época imperial, Roma homologou o sistema tamén, que calzadas deberás tomar.
de medidas e de pesos, e o sistema monetario, Elabora a etiqueta que levarán as
ánforas, nas que indiques os
cuxa unidade monetaria era o ás. Isto facilitou datos do produto, o prezo e o teu
propio nome. Para fixar o pre-
o comercio entre as provincias de todo o Impe- zo, pensa que un litro de aceite no
século iii d. C. custaba, apro-
rio e a importación e a exportación de produtos ximadamente, uns 12 ases ou 3
sestercios.
pasou a ser algo habitual. Por exemplo, máis da
Levarás un caderno de viaxe, onde
anotarás as calzadas e as
metade do trigo que se consumía en Roma che-
localidades polas que irás atrave
gaba de Exipto, e o aceite, da Bética, a actual sando e os datos referentes
á venda e á compra.
Andalucía. Era tanta a cantidade importada de
aceite que as ánforas baleiras amontoadas aca-
baron formando un outeiro en Roma, o Testac- MOEDAS SÉCULO III D. C. VALOR EN ASES
cio. A importancia deste outeiro reside en que
áureo (ouro) 400
as ánforas encontradas achegan moitos datos
quinario (ouro) 200
sobre o comercio daquel tempo. Levaban uns
selos inscritos, a xeito de etiquetas, con infor- denario (prata) 16
mación sobre o produto, como o nome do fa-
quinario (prata) 8
bricante da ánfora, do produtor do aceite e do
mercador; e unhas inscricións en tinta negra e sestercio (bronce) 4
vermella, os tituli picti, que indicaban o momen-
dupondio (bronce) 2
to do envasado, o tipo de produto e, mesmo, os
semis (bronce) 1/2
controis fiscais.
63

Suxestións A icona que acompaña a esta actividade indica que co inter-

5 
cambio de ideas aquí formulado se atenderá ao traballo cooperativo.
Aplica as túas competencias As noticias mostran máis xurdimentos de conflitos que solucións. A
segunda parte desta resposta depende da opinión dos alumnos e
• O texto proposto neste apartado co que se traballarán as competencias
alumnas.
básicas é de Tito Livio, concretamente a parábola de Menenio Agripa,
un relato que versa sobre valores cívicos e de convivencia. Con este tex-
to preténdese que os estudantes reflexionen sobre situacións conflitivas
Seguimos sendo clásicos
que se presentan e en como resolvelas. • Nesta ocasión seleccionouse o acueduto de Segovia, por ser un monu-
mento especialmente ben conservado e ben inserto na cidade de
Segovia. Este acueduto recórdanos a excelente competencia dos roma-
Solucións das actividades
nos na enxeñaría e nas obras públicas, das que deixaron claras e perfec-
1 «ter un labor común»: significa traballar nun proxecto ou empresa cun tos exemplos por todo o Imperio.
fin común, en beneficio de todos os seus integrantes; «mirar por si
• Poderíase pedir aos estudantes que, por grupos, analizaran outros
mesmo» e «mirar no seu propio beneficio»: ambas as dúas expresións
exemplos de acuedutos belos e ben conservados, como o dos Milagres
significan desempeñar un traballo ou labor no que o único beneficia-
en Mérida ou o de Les Ferreres en Tarragona, e que realizaran unha pre-
rio é a persoa que a realiza; «recaer unha conversación en algo»: levar
sentación en clase. Dada a importancia do legado romano nas constru-
unha conversación a un tema determinado; «estar cheo de ira»: enfa-
cións e na enxeñaría civil, podemos propoñer outros grupos de traballo
darse ou irritarse moito; «chegar a unha debilidade extrema»: carecer
sobre outras construcións repartidas por todo o orbe romano, como por
absolutamente de enerxía para realizar calquera acción; «facerse evi-
exemplo: o acueduto de Cesarea, o acueduto de Dioclecianao, o Pont
dente»: aclararse un asunto, saír á luz.
du Gard, a ponte de Alcántara, a ponte de Band-e Kaisar, o Muro de
2 Si, a sociedade romana vese personificada nun corpo humano no tex- Adriano, as murallas de Lugo, ou a Cloaca Máxima.
to. As mans do corpo serían a personificación dos plebeos, que son
os que achegaban bens ao ventre humano, neste caso os patricios. A
segunda parte desta resposta depende da opinión do alumnado. Emprender - Aprender
A tarefa proposta nesta ocasión consiste en que os estudantes investiguen
3 Menenio Agripa pretendía facer ver patricios e plebeos que é impres-
sobre as calzadas romanas, entendendo así a inmensa obra de enxeña-
cindible o traballo de todos os sectores da sociedade para chegar ao
ría civil e a importancia que tiveron para a romanización. Elaborar unha
ben común. A frase que podería resumir a mensaxe de Menenio
etiqueta para un produto, decidir o seu prezo nunha das moedas do sé-
Agripa podería ser, por exemplo, «Todos somos necesarios nunha so-
culo iii d. C., coñecer o mercado do imperio romano daquela época, para
ciedade», ou «A unión fai a forza», etc.
considerar unha tarefa de importación e exportación significa unha tarefa
4  Esta actividade está proposta para traballar a igualdade e a completa que afianzará sen dúbida os coñecementos do alumnado e o
inclusión social. Esta resposta depende da situación concreta de cada fará valorar o legado que nos deixaron os romanos.
clase.

70
 UNIDADE 10
4
Completa a túa aprendizaxe
Actividades Cando Troia foi destruída, Eneas foi un dos pou-
Unha anécdota: A rocha Tarpeia  9 Os termos hemi- e dis- significan, respectiva-
cos superviventes ás chamas e aos dardos ini- mente, ‘metade, medio’ e ‘dificultade’. Define
1 Relaciona as dúas columnas: migos. Perdeu á súa esposa Creusa no descon- 5 Le este relato e responde ás preguntas: estas palabras: hemisferio, hemiciclo, disuria, dis-
1. Patricio. a. Cidadán romano. certo daquela tráxica noite, pero logrou escapar pepsia, dislalia e distrofia.
do desastre levando a cabalo o seu ancián pai e Un dos episodios máis relevantes na historia de
2. Cives. b. Cidadán pobre baixo a o seu fillo Ascanio collido da man.
protección dun rico.
Roma é o do rapto das sabinas. Unha das súas Expresións latinas
Comezou entón unha viaxe tan accidentada protagonistas foi a romana Tarpeia. A lenda con-
3. Cliente. c. Escravo liberado. como a de Odiseo, rumbo a Occidente, cara ás ta que Tarpeia, filla do gobernador da fortaleza
4. Peregrino. d. Descendente directo dos costas de Italia. Os contratempos sucedéron- romana no monte Capitolino, traizoou os seus carpe diem
se ata que unha tormenta os levou ao litoral de abríndolles as portas da fortaleza aos sabinos, Aproveita o día
fundadores de Roma.
Cartago (a actual Tunicia). Alí acolleunos a raíña que estaban enfrontados a Roma, a cambio de
5. Plebeo. e. Estranxeiro en Roma. Dido, viúva, que se namorou del. Non obstan- recibir todo o que levaran no seu brazo esquerdo, 10 Este tópico utilizouse na literatura con sentidos
te, consentise uns primeiros amoríos amorosos, que adoitaban ser uns brazaletes de ouro. Pero diversos: «vive o momento porque has de mo-
6. Liberto. f. Estranxeiro de orixe itáli-
Eneas era consciente de que debía continuar o os sabinos, en vez dos brazaletes, golpeárona cos rrer», «aproveita a vida porque a beleza te aban-
ca que vivía en Roma.
seu camiño e reemprendeu a marcha ata che- seus escudos, que é o que levaban nos seus bra- donará pronto, goza agora porque a vellez che
2 Relaciona ambas as dúas columnas: gar ás costas de Italia. Xa na desembocadura zos esquerdos, ata que a botaron desde unha ro- impedirá facelo, etc. Provén duns versos que o
do Tíber enfrontouse ao poderoso Turnore, rei cha que aínda hoxe leva o seu nome. poeta latino Horacio dedicou a Leucónoe (Odas,
1. Comitia. a. Goberno de catro per-
i, xi):
soas. dos rútulos, e derrotouno. Co respaldo das tribos A rocha Tarpeia encóntrase no cume sur do
aborixes e do seu rei Latino logrou asentarse na monte Capitolino, con vistas ao foro, e desde
2. Tetrarquía. b. Lugar onde se reunía o dum loquimur, fugerit invida aetas: carpe
zona. Acabou casando con Lavinia, a filla de La- aquel día utilizouse como lugar de execución,
Senado. diem, quam minimum credula postero.
tino, e no Lacio fundou a cidade de Lavinio, que desde o que se botaba aos criminais.
3. Curia. c. Carreira política. daría unha orixe xenealóxica divina á posterior
Tradución: mentres falamos, foxe o envexoso tempo: goza do pre-
civilización romana. O seu fillo Ascanio fundaría
4. SPQR. d. Asembleas populares. a) Coñeces outros casos famosos na historia en sente, confiado o menos posible no mañá.
non lonxe de Lavinio Alba Longa, futuro berce
5. Cursus honorum. e. Maxistrados supremos. que os traidores fosen castigados? Que recibi-
dos fundadores de Roma, Rómulo e Remo. a) Cres que o poeta xustificaba con estes versos
ron a cambio da súa traizón?
6. Cónsules. f. O Senado e o pobo ro- antepoñer o pracenteiro ao importante?
mano. Léxico b) Que sentido che parece a ti que ten esa expre-
3 Indica se é verdadeiro ou falso e di por que: a) Por que cres que Eneas está considerado sión? Razoa a túa resposta.
6 Cracia e crata proveñen do grego krátos ‘poder,
como o heroe piadoso?
a) Os libertos tiñan dereito a votar e a ser elixi- goberno.’ Define as seguintes palabras con cracia
b) Descubre que percorrido realizou Eneas desde ou crata: ácrata, tecnócrata e teocracia.
dos.
Troia ata as costas do Lacio.
b) Os censores vixiaban os costumes. 7 O termo arquía significa ‘goberno, mando.’ Rela-
c) Cres que o ancestral odio entre Roma e Carta- ciona as palabras de ambas as dúas columnas:
c) O Senado estaba formado por exmaxistrados. go ten algo que ver coa falida historia de amor
1. Anarquía a. Goberno dun só.
entre Dido e Eneas?
d) Os tribunos eran necesariamente plebeos. 2. Diarquía b. Ausencia de goberno.
e) Os cabaleiros dedicábanse aos negocios. 3. Monarquía. c. Goberno de catro persoas.
Venus curando a Eneas, pin-
tura anónima do século xvi.
4. Tetrarquía. d. Goberno de dúas persoas.
Museo do Prado, Madrid.
Un heroe: Eneas 8 O termo -metr-o- significa ‘medida’. Relaciona
ambas as dúas columnas:
4 Eneas era un forte e valoroso heroe troiano, fillo de 1. Anemómetro. a. Medida do contorno dunha
Anquises, un mortal, e de Venus, unha deusa. Ca- figura.
sou con Creusa, unha das fillas de Príamo, o rei de
2. Barómetro. b. Aparato que mide a veloci-
Troia na época do enfrontamento bélico cos gre-
dade do vento.
gos, e por iso quedou vinculado á historia desa ci-
3. Diámetro. c. Lonxitude do segmento que
dade. A pesar da súa orixe, acabou converténdose
divide unha circunferencia
no heroe nacional de Roma. Eneas é, sobre todo, o
en dúas partes iguais.
paradigma da firmeza moral e da piedade e obe-
4. Perímetro. d. Instrumento para medir a
diencia aos deuses (pietas). Le o texto e responde
presión atmosférica.
ás preguntas seguintes:

64 65

Actividades Unha anécdota: A rocha Tarpeia

• Esta serie de actividades pretenden consolidar e ampliar o traballado na
unidade, e dar a posibilidade ao docente de avaliar os coñecementos
adquiridos e adoptar as decisións necesarias para o correcto desenvol-
vemento da aprendizaxe do alumnado.
• Nesta unidade estas actividades estrutúranse nas seguintes partes: as
dúas primeiras consistentes en relacionar dúas columnas sobre as clases
sociais, as maxistraturas e termos estudados nos diversos apartados da
unidade e unha terceira actividade de verdadeiro/falso.
• A presenza desta icona indica que o alumnado con esta activida-
de poderá elaborar o seu portfolio de avaliación e fomentará aprender
a aprender. Suxerimos esta actividade como evidencia para o portfolio
do alumnado (estándares de aprendizaxe avaliables do bloque 5, 1.1 e
2.1).
Un heroe: Eneas
• Nesta tarefa, mediante un texto expositivo preséntanse as característi-
cas máis significativas de Eneas, o heroe protagonista da Eneida de
Virxilio. Tras a lectura comprensiva do texto en que se nos narra a histo-
ria de Eneas, consideran unha serie de cuestións sobre a comprensión
deste. O profesor ou profesora pode realizar outras actividades comple-
mentarias das propostas, entre as que poden citarse:
- Lectura de pasaxes da Eneida.
- Lectura do texto de Dioniso de Halicarnaso, Historia antiga de Roma,
I, 45.
- Realización dunha presentación sobre o heroe (pode ser de utilidade a
páxina http://es.wikipedia.org/wiki/Eneas).
- Realización dun traballo sobre a figura de Eneas na arte (poden ser de
utilidade a busca de imaxes en Google coa entrada «Eneas na arte»).
• Nesta tarefa, mediante un texto expositivo preséntase unha anécdota
histórica ou lendaria que adoita conter unha determinada ensinanza.
Tratarase de realizar unha lectura comentada en clase e dar resposta ás
cuestións formuladas. Neste caso considera a traizón que levou a cabo
a romana Tarpeia que traizoou os seus abrindo as portas da fortaleza
aos sabinos, e a quen axustizaron tirándoa desde unha rocha que aínda
hoxe leva o seu nome. Cítase esta anécdota como o pagamento que
merecen os traidores, dos que hai outros exemplos na historia que po-
den ser comentados en clase, entre eles Viriato. Outra actividade posi-
ble sería realizar listas dos máis famosos traidores da historia e comen-
tar a súa traizón e consecuencias que tivo.
Léxico
• Neste apartado trabállase con léxico de orixe grega (helenismos cracia,
crata, arquía, -metr-o, hemi-, dis-) por medio de actividades variadas (re-
lacionar significados, eliminar falsas definicións, seleccionar definicións
correctas, definición de helenismos, etc.). Con iso preténdese que os
alumnos e as alumnas vaian familiarizándose co vocabulario científico
de orixe grega das nosas linguas e aumenten o seu léxico, ao tempo
que coñecen uns lexemas altamente produtivos na súa propia lingua.
Expresións latinas
• Péchase a unidade cunha expresión latina. Neste caso, mediante a ex-
presión Carpe diem recórdase que a vida é fugaz e que é preciso gozar
do momento. Acompáñase a expresión con cuestións sobre as que o
alumnado deberá expoñer a súa opinión.
• Esta expresión converteuse nun tópico da literatura, polo que un traba-
llo interesante sería a busca de exemplos na literatura do tópico carpe
diem (Jorge Manrique, Juan del Encina, Garcilaso de la Vega, Luis de
Góngora, etc.).

71
 Educación de valores
Convén facer explícitos os valores que afectan tanto ao traballo na aula
coma ao medio que nos rodea. Propoñemos aos docentes que incidan
na perseveranza e o gusto persoal polo traballo ben feito, a presentación
ordenada do traballo, a precisión; a colaboración con compañeiros e com-
pañeiras para realizar unha aprendizaxe cooperativa, así como a responsa-
bilidade á hora de facerse cargo de pequenas tarefas para o progreso do
grupo.
Recursos dixitais e fotocopiables
• Para o docente, Anaya ofrece un nutrido conxunto de recursos para o
traballo desta unidade. Pode ser particularmente interesante oír en cla-
se o audio incluído nesta sección de Expresións latinas, posto que pro-
bablemente o alumnado non tivese ocasións de ter escoitado a lingua
latina.
• Recordamos, tamén, que se ofrece ao alumnado probas de autoavalia-
ción para comprobar persoalmente se se adquiriron os coñecementos
esperados tras o estudo da unidade.
• Á súa vez, o profesorado conta con distintos materiais para avaliar os
coñecementos dos seus alumnos e alumnas e así poder reforzar ou co-
rrixir segundo crea conveniente.
• Recoméndase, entre outros, a realización da ficha 1, «O rapto das sabi-
nas» do material para o desenvolvemento das competencias incluído no
materiral fotocopiable para o profesorado, que versa sobre un dos epi-
sodios máis coñecidos e interesantes dos inicios da historia de Roma.
Solucións das actividades
1 (1-d); (2-a); (3-b); (4-e); (5-f); (6-c).
2 (1-d); (2-a); (3-b); (4-f); (5-c); (6-e).
3 a) Falso: os libertos non tiñan dereito a voto nin a ser elixidos, xa que
non se consideran parte dos cidadáns, que eran os que posuían
este tipo de dereitos.
b) Verdadeiro: os censores eran os encargados de elaborar o censo de
cidadáns e de vixiar os costumes destes.
c) Verdadeiro: o Senado estaba formado por 600 antigos maxistrados.
d) Verdadeiro: para ser tribuno da plebe había que formar parte do
grupo dos plebeos.
e) Verdadeiro: os cabaleiros eran homes adiñeirados que se dedica-
ban aos negocios.
4 a) Eneas está considerada o heroe «piadoso» por ser cumpridor dos
seus deberes, porque acatou o destino que lle impuxeron os deu-
ses como un deber. O heroe piadoso acepta con submisión o seu
papel de pai do pobo romano, destinado a dominar o mundo.
Eneas era un instrumento divino, para levar a cabo os propósitos
do designio divino.
b) Eneas saíu de Troia, e desde alí foi ao monte Ida, en Creta. Unha
tormenta afastouno do camiño e chegou ás illas Estrófades, onde
os troianos sufriron a praga das Harpías, monstros alados con cara
de bruxa. Despois, Eneas chegou ao Epiro, onde o profeta Heleno
lle ordenou que navegase cara a Sicilia. Na costa oeste de Sicilia
faleceu o seu pai Anquises. Xuno provocou unha tormenta para
desviar a Eneas do seu destino. Chegou a Cartago, onde xurdiu o
amor entre o heroe e a raíña Dido. Eneas detívose alí durante me-
ses, pero logo, obrigado a obedecer o mandato divino, abandonou
Dido e Cartago e retomou a súa viaxe. Eneas regresou a Sicilia para
celebrar os xogos funerarios en honor do seu pai. Despois partiu
cara á península italiana, chegando ata Cumas, onde descendeu
ao mundo dos mortos. Eneas continuou a súa viaxe cara ao Norte.
Remontou o Tíber e chegou ata a rexión do Lacio, o seu destino.
c) Si, posto que o abandono de Eneas tivo como consecuencia o sui-
cidio de Dido e a inimizade entre Cartago e Roma. Polo menos isto
é o que nos transmitiu o mito e é o que nos transmite a Eneida de
Virxilio.
72
5 Esta resposta depende do alumnado. Pódese mencionar a traizón
que sufriu César ás mans de Bruto, que foi xulgado polo pobo roma-
no como traidor á patria e se viu obrigado a fuxir de Roma e, final-
mente, a suicidarse.
6 «Ácrata»: partidario da supresión de toda autoridade; «tecnócrata»:
partidario da tecnocracia, é dicir, o exercicio do poder que busca
achar solucións eficaces por enriba doutras consideracións ideolóxi-
cas ou políticas; «teocracia»: goberno exercido directamente por
Deus.
7 (1-b), (2-d), (3-a), (4-c).
8 (1-b), (2-d), (3-c), (4-a).
9 «Hemisferio»: metade da superficie da esfera terrestre, «hemiciclo»: a
metade dun círculo; «disuria»: expulsión difícil, dolorosa e incompleta
dos ouriños, «dispepsia»: enfermidade crónica caracterizada pola di-
xestión laboriosa e imperfecta, «dislalia»: dificultade de articular as
palabras, «distrofia»: estado patolóxico que afecta á nutrición e o cre-
cemento.
10 a) Esta resposta depende do alumnado. A expresión non ten por que
significar antepoñer o pracenteiro ao importante, xa que pode en-
tenderse tamén como un consello para non aprazar as cousas im-
portantes, ou para gozar das actividades que un está a realizar en
cada momento.
b) Esta resposta depende do alumnado.
Anotacións
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
Anotacións

73