See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/345990525

Pagsipat sa Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano

sa Kontekstong Panginabuhian/Pangkabuhayan Analyzing the Lexical Variation
of Filipino, Bicol, and Ce...

Article · June 2020

CITATIONS READS
0 24,832

4 authors:

Rhoderick Nuncio Freddielyn Pontemayor

De La Salle University Central Mindanao University
16 PUBLICATIONS   38 CITATIONS    7 PUBLICATIONS   0 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Joan A Monforte Dadine Lumigis

Partido State University Mindanao State University - Iligan Institute of Technology
3 PUBLICATIONS   0 CITATIONS    1 PUBLICATION   0 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

E-learning Outreach Program for Public Basic Education in the Philippines: View project

Pagsipat sa Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano sa Kontekstong Panginabuhian/Pangkabuhayan View project

All content following this page was uploaded by Freddielyn Pontemayor on 18 November 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

MALAY 32(2) June 2020, pp. 23-40

Pagsipat sa Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong

Filipino, Bikol, at Cebuano sa Kontekstong
Panginabuhian/Pangkabuhayan
Analyzing the Lexical Variation of Filipino, Bicol, and
Cebuano Terms within the Context of Livelihood
Rhoderick V. Nuncio
De La Salle University, Philippines
rhoderick.nuncio@dlsu.edu.ph

Freddielyn B. Pontemayor
Central Mindanao University, Musuan, Maramag, Bukidnon, Philippines
freddielynbpontemayor@gmail.com

Joan A. Monforte
Partido State University, Goa, Camarines Sur, Philippines
joan.monforte@parsu.edu.ph

Dadine Kristine Ann V. Lumigis

MSU-Iligan Institute of Technology, Iligan City, Philippines
dadine_lumigis@dlsu.edu.ph

Ang pag-aaral na ito ay nakapokus sa leksikal na baryasyon ng mga terminong Filipino, Bikol, at Cebuano na may kaugnayan
sa panginabuhian o gawaing pangkabuhayan. Sa pagsusuri ng mga datos, gumamit ng konseptuwal na balangkas na nakapokus
sa salik ng heograpiya-wika-kultura-hanapbuhay upang masipat ang tumbasan ng terminong Filipino, Bikol, at Cebuano.
Ang listahang NPML (sumasagisag sa apelyido ng mga awtor) ay probisyonal na listahan ng 132 mga salitang-pakahulugan
pangkabuhayan na nakabatay sa Filipino at tinumbasan sa Bikol at Cebuano/Bisaya. Hango ito sa inspirasyon mula sa
pagkagawa ni Morris Swadesh ng kaniyang 100 salitang may unibersal na pakahulugan sa iba’t ibang wika sa mundo.
Nilalayon ng papel na (a) maisa-isa ang mga salik na nakaaapekto sa leksikal na baryasyon ng mga terminong Filipino, Bikol,
at Cebuano na may kaugnayan sa gawaing pangkabuhayan; at (b) masuri ang leksikal na baryasyon ng mga terminong Bikol
at Cebuano batay sa pinagbatayang mga salita o wika sa Filipino. Nilagyan ng salin sa Ingles ang Filipino dahil bahagi ito
ng binubuong online Filipino learner’s dictionary na isang proyekto sa leksikograpiya sa antas-gradwado ng Departamento
ng Filipino sa DLSU. Lumabas sa analisis na may mga baryasyon at tumbasan sa pagitan ng wikang Cebuano at Bikol at
gayundin may mga lokal na termino sa wikang Cebuano at Bikol na naging bahagi na bilang bokabularyo ng Filipino, ang

Copyright © 2020 by De La Salle University

24 Malay Tomo 32 Blg. 2

wikang pambansa. Natatangi ang pag-aaral na ito dahil sinikap na ipakita ang ugnayan, pagkakatulad at pagkakaiba ng mga
wika sa bansa ayon sa espesipikong kontekstong pangkabuhayan na mahalaga sa bawat Filipino. Higit sa lahat, pinatutunayan
sa proyektong ito na ginagampanan ng wikang Filipino ang tungkulin nito bilang “tagapagdaloy na wika” ng mga wika sa
bansa.

Mga Susing Salita: Bikol, Cebuano, Filipino, leksikal na baryasyon, panginabuhian, pangkabuhayan

This research focuses on the lexical variation of livelihood terms in Filipino, Bikol, and Cebuano. In the analysis of data, a
conceptual framework is used to accentuate the relationship of geography, language, culture, and livelihood in understanding
the lexical equivalances in three languages. The NPML List (representing the initials of surnames of the authors) is a
provisional listing of 132 Filipino livelihood words with equivalences in Bicol and Cebuano. The research is inspired by
the Swadesh 100, which is a list of 100 universal words, selected by Morris Swadesh, having equivalances in different
languages of the world. The paper aims to (a) enumerate the factors affecting lexical variation; and (b) analyze the variation
in Bikol and Cebuano lexical corpus. An English translation is added for convenience for interlingual translation as part of
a bigger project to build an online Filipino learner’s dictionary, which started from the graduate course in lexicography of
the Departamento ng Filipino in DLSU. Based on the analysis, there are variants and equivalances between Cebuano and
Bikol languages and at the same time there are local terms in Cebuano and Bikol languages that are appriopriated as part
of the vocabularies of Filipino, our national language. This unique study aims to show the relationship, similarities, and
differences of languages in the Philippines based on a specific context of livelihood, which is deemed important for Filipinos.
Most importantly, this project proves that Filipino as our national language is fulfilling its role as “facilitator-language”
of the different languages in the Philippines.

Key terms: Bicol, Cebuano, Filipino, lexical variation, livelihood

PANIMULA paggamit sa wika. Sumasalikop ang wika sa kultural

Napakayaman ng wika at kultura ng bansang
Pilipinas. Salamin ang wika ng mga kaugalian, gawi,
pamumuhay, at mga tradisyong minana pa sa mga
nakatatanda. “Words are the most significant tools
of cultural symbols. On the whole, the elements of
culture are the entirety of socially transmitted and
common behavior patterns, prototypes, samples, arts,
beliefs, institutions, and all other products of human
work and thought” (Mahadi at Jafari 232). Ang wika
bilang makapangyarihang behikulo ng pakikipag-
ugnayang sosyal, malaki rin ang papel nito sa pagdukal
ng karunungan o kamalayan. Isang instrumentong
nagbibigay-linaw sa kung ano ang pinagmulan o
kasaysayan ng isang indibidwal o pulutong ng tao.
Isang pagpapatunay na “Ang pagkakaroon ng barayti
ng anumang wika ay isang realidad na nagpapakita
ng pagbabago nito dahil sa iba’t ibang paraan ng
na dibersidad ng bansa” (Peregrino et al. Salindaw).
Hindi matatawaran ang kahulugan at kabuluhan ng
wika sa bawat grupo ng mananalita. Isang mahalagang
instrumento ito sa pakikipag-ugnayan ng mga tao
saan mang bahagi ng lalawigan/rehiyon o bansa ang
pinanggagalingan nila. Napagkakasundo nito ang iba’t
ibang grupo o nagkakaroon ng pagkakaintindihan
ang dalawang magkaibang ispiker/mananalita dahil
sa wikang nagbibigkis sa kanilang damdamin at
kamalayan. Kabuhol ng wika ang kultura. Bawat
lalawigan at rehiyon sa Pilipinas ay may kani-kaniyang
yamang taglay, hindi lamang yaman ng wika, kundi
yamang-tao na siyang isa sa pinakamahahalagang
salik ng lakas-paggawa at kaunlaran ng bansa. Ang
lalawigan ng Camarines Sur sa Bicol, lalawigan ng
Bukidnon sa Mindanao at Iligan City sa Mindanao
ay may mga yamang katangi-tanging pinagkukunan
ng kabuhayan ng mga naninirahan doon gaya ng
Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano
yamang-lupa, yamang-tubig, at yamang-gubat. May
natatanging katawagan o termino ang bawat gawaing
pangkabuhayan dito at samakatwid may kakaibang
konteksto at sitwasyon ng paggamit ang mga terminong
ito. Kaugnay ng pinagkukunang yaman, hindi
maihihiwalay ang mga organiko at di-organikong mga
bagay na maaaring sa ganitong lugar lamang makikita
o matatagpuan. Samakatwid, hindi maihihiwalay ang
mga terminong unique o mga katawagang maaaring
pareho o may pagkakaiba sa ibang lalawigan o
rehiyon. Ibig sabihin, nagkakaroon ng baryasyon ang
mga terminong pangkabuhayan depende sa kultural at
heograpikal na lokasyon (bahagi nito ang ekonomikong
estado ng lugar at environmental o availability ng
pinagkukunan ng hilaw na materyal ng mga taong
naninirahan dito).
Leksikal-kategori ang tawag sa mga salitang
kinabibilangan gaya ng pangngalan, pandiwa,
pantangi, at pang-abay. Leksikal naman ang katuturan
ng salita na maaaring magbago ang kahulugan sa
pamamagitan ng pagsasama o pagdaragdag ng mga
morpema na maaaring nasa anyong malaya at di-
malayang morpema (Paz et al 73 ). Sa Makabagong
Balarilang Filipino, may dalawang kategorya ang
salita: batay sa leksikal (pangnilalaman) at functional
(pangkayarian). Saklaw ng kategoryang leksikal ang
pangngalan, pandiwa, pang-abay, pang-uri, pang-ukol,
at pang-angkop dahil nagkakaroon ng kahulugan ang
salita kahit nag-iisa o malaya. Ang functional naman ay
nagkakaroon lamang ng kahulugan kung napapasama
sa mga salita (ilan sa mga halimbawa nito ang “ay,”
“at,” “mga,” at iba pa) (Santiago at Tiangco 125-127).
Ang baryasyong leksikal ay isang realidad at
kalidad wika ng pagbabago ng mga salita at pagiging
ispesipiko nito batay sa konteksto, gamit, at katuturan.
Nabanggit ni Sankoff na isa sa mahahalagang salik
sa pagpili ng mananalita ng linguistic variants ay sa
paniniwalang ang istandard na wika ay lohikal na
superyor kaysa di-istandardisadong diyalekto. Ang
pagiging superyor ng istandard na wika ay may ilang
salik, kabilang na rito ang katumpakan sa paggamit
ng aspekto o inflection, katiyakan ng bokabularyo,
at pagkamayaman ng pinagmulan ng morpolohiya
(derivational morphology). Sa katunayan, ang lahat
ng wika ay nagiging istandard na wika dahil sa
maramihan at madalas na paggamit nito at higit sa
lahat nakakonteksto sa tukoy na katuturan. Sa papel
na ito, ang konteksto’t katuturan nito’y patungkol sa
gamiting salita sa gawaing pangkabuhayan.
Rhoderick Nuncio, et al. 25
Sa pananaw ng mga dalubwika, malaki ang
kabuluhan ng baryasyong leksikal sa pag-aaral ng wika
lalo na kung ang kosentrasyon nito ay mga wikang
bahagi ng debelopment ng isang lipunan. Para sa ilang
mananaliksik, nagaganap ang baryasyon ng anumang
wika sa pamamagitan kung paano ginagamit ang
wika o ang pakikipagkontak nito sa iba pang wika at
kultura. Dahil dito, ang nasabing baryasyon ay resulta
kung paano ginamit ang wika gaya halimbawa ng
lingguwistikong interaksiyon ng isang indibidwal kung
paano nagbabagong-anyo ang mensahe at sistema ng
wika (da Rosa 36-37).
Binigyang-diin naman sa isang aklat, na ang wika
ay tumutukoy sa lipon ng mga salita at pamamaraan ng
pagsasama-sama ng mga ito upang magkaintindihan
ang isang grupo ng tao. Ang diyalekto ay varayti o
subordineyt ng wika at ito’y sinasalita sa loob ng
mas maliit na grupo (Peregrino et. al 63). Sa kaso ng
Pilipinas, may mga dahilan kung bakit nagkakaroon
ng varayti ang wika: Una, batay sa heograpikong
lokasyon ng mga speech communities (o mga lugar
kung saan ginagamit ang mga partikular na wika)
na maaaring nahihiwalay ng isang anyong tubigan
o kabundukan. Pangalawa, ang language boundary
dulot ng migrasyon o paglilipat ng komunidad sa ibang
lugar marahil dala ng isang mapinsalang kalamidad
o giyera, o ang unti-unting pagsasama ng dalawang
dating magkahiwalay na komunidad (Peregrino et al.
63). Ibig sabihin, may mga wika sa iisang partikular na
lugar o lokasyon na maaaring magkaroon ng leksikal
varyans dahil sa heyograpikong lokasyon at language
boundary. Mapapatunayan ang ganitong paliwanag
sa kaso ng wikang Bikol at Cebuano. Halimabawa,
iba ang Bikol-Partido, Bikol-Rinconada gayundin
ang Cebuano-Cebu, Cebuano-Bohol, at Cebuano sa
Minadanao dahil naimpluwensiyahan na ang orihinal
na ispiker sa mga taong naninirahan malapit sa kanilang
lokasyon o mga taong nakakasalamuha sa araw-araw.
Kaya, sa papel na ito, sisipatin ang ilang leksikal
varyans sa dalawang magkahiwalay na wika (Cebuano
at Bikol) sa pamamagitan nang pagtalakay ng ilang
mga salitang lahok na bahagi ng binubuong online
Filipino dictionary ng mga mananaliksik. Kailangan
kasing sa isang binubuong diksiyonaryong katulad
nito, nakasalig ito sa mabusising pananaliksik ng mga
dalubwika at gayundin ang mga termino o corpus ay
mismong nanggagaling sa taumbayan bilang kultural
na pinagbubukalan ng wika.
Saklaw ng Terminong Pangkabuhayan
26 Malay
Ang gawaing pangkabuhayan ay tumutukoy sa
trabaho, propesyon o tungkulin ng tao para kumita,
makinabang, at mabuhay sa produkto o serbisyong
ginagawa niya. Binubuo ito ng mga kapabilidad,
resorses (pati na yaong materyal at panlipunang
pakinabang), mga istratehiya at mga gawaing
kinakailangan para mabuhay (Chambers at Conway 5).
Bahagi ng kontekstong pangkabuhayan na maaaring
tumutukoy sa yaman o resorses gaya ng pantaong
puhunan (human capital) na kinabibilangan ng
kasanayan, abilidad, at kakayahang magtrabaho;
puhunang sosyal (social capital) na kinabibilangan ng
pagiging kabilang sa isang organisasyon; puhunang
natural (natural capital) na kinabibilangan ng tubig,
lupa, gubat, at iba pang makikita sa kalikasan; pisikal
na puhunan (physical capital) na kinabibilangan ng
mga impraestruktura gaya ng eskuwelahan, daan at
iba, at ang pinansiyal na puhunan (financial capital)
na perang mapagkukunan at magagamit sa iba’t
ibang gawaing pantao (Guidance Note on Recovery:
Livelihood 2).
Sa papel na ito, binigyang-pokus lamang sa
pangkabuhayan ang puhunang natural (kasama ang
mga yamang-tubig, yamang-lupa, yamang-gubat) na
gagamitin sa pagsusuri ng baryasyong leksikal ng
Cebuano at Bikol. Sa yamang-tubig, kinapapalooban
ito ng iba’t ibang anyo, gawain at produktong
nakaugnay dito.
Ang Wikang Filipino, Bikol At Cebuano
Malaki ang naitutulong ng wikang Filipino bilang
wikang opisyal at pambansang lingua franca sa
pakikipag-ugnayan ng mga tao sa bawat lalawigan
at rehiyon sa Pilipinas. Nabanggit ni Paz na ang
wikang Filipino ay madaling makaangkop sa anumang
pagbabago na dala rin ng pagbabago ng kapaligiran.
Dagdag pa niya, ang leksikon ng Filipino na binubuo ng
karaniwang ubod na bahagi o ng mga cognate at mga
salitang hiram mula sa PLs (Philippine Languages) at
wikang dayuhan. Ang morpolohiya at sintaks nito ay
maituturing na ebidensiya ng esensiya ng wika. Isa
sa mga daluyan ng mabilis na paglaganap ng wikang
Filipino ay ang paggamit nito sa sosyo-ekonomik
na gawain ng mga tao (2053-2058). Sa pag-aaral na
ito, ginamit ang wikang Filipino bilang batayan at
istandard na wika sa pagbibigay katumbas ng mga
terminong lokal na Bikol at Cebuano na itinuturing
ding mga istandard na wika sa mga rehiyong binibigkas
Tomo 32 Blg. 2
at ginagamit ito. Istratehiko rin ang paggamit ng
wikang Filipino sa usapin ng tumbasan at salin upang
maunawaan ng mambabasa na maaaring iba rin ang
wika na bumabasa ng mga terminong nasa Bikol at
Cebuano at vice-versa. Ibig sabihin, ginagampanan ng
wikang Filipino ang tungkulin nito bilang tagapagdaloy
o tagapag-ugnay na wika ng mga wika sa bansa.
Ang wikang Bikol ay sinasabing nagmula sa
terminong “Bico” na tumutukoy sa lumang katawagan
ng Ilog Bikol ngayon, na dumadaloy palabas sa San
Miguel Bay. Marami ring nagsasabing nahango ito sa
lumang salitang “bikod” na ang ibig sabihin, baluktot
o twisted. Ang wikang Bikol ay nagmula sa pamilyang
Malayo-Austronesian na may adaptasyon sa wikang
Arabic, Indian, Chinese, at Spanish.
Ang Rehiyon 5 o mas kilala bilang rehiyong Bicol
ay matatagpuan sa gitnang bahagi ng bansa at sa dulong
bahagi ng timog-silangan ng Luzon. Ito ay binubuo ng
anim na probinsiya: ang Camarines Sur, Camarines
Norte, Albay, Sorsogon, Masbate, at Catanduanes.
Mayroon itong pitong siyudad: ang Naga at Iriga sa
Camarines Sur; Legazpi, Ligao, at Tabaco sa Albay;
Sorsogon sa Sorsogon; at siyudad ng Masbate sa
Masbate. Binubuo ito ng 107 bayan na mayroong 3,471
barangay. Sa dakong silangan ay hangganan nito ang
karagatang pasipiko samantala inihihiwalay naman ito
ng golpo ng Ragay sa silangang Cordillera at Boncodo
Peninsula (Velasco 34). Sa kabila ng paghagupit dito
ng malalakas na bagyo ay sagana ang rehiyong ito sa
likas na yaman kaya’t pagsasaka at pangingisda ang
karaniwang ikinabubuhay ng mga nakatira rito.
Wikang Bikol ang wika ng mga mamamayan
sa rehiyong Bicol. Ang wikang ito ay nag-ugat sa
sinaunang sinusong wika (mother tongue) na Proto-
Austronesian na kasing-tanda ng Proto-Indo-European,
na pinagmulan ng wikang Ingles at Sanskrit (Lobel at
Tria 341). Ayon naman kay Goyena, ang wikang Bikol
ay nagmula sa pamilya ng wikang Malayo-Polynesian
ngunit ito ay binubuo rin ng maraming iba’t ibang
wika sa daigdig tulad ng Arabic (surat, arac), Persian
(duman), Japanese (kaban), at marami pang iba (168-
170). Mayaman ang wikang Bikol dahil bukod sa mga
nabanggit na pinag-ugatan nito ay nadagdagan ang
bokabularyo nito dahil sa asimilasyon nito ng mga
wikang Espanyol, Ingles, at Tagalog na kalaunan ay
inari nang kanila ng mga Bikolano (345). S a
ngayon ang Kabikolan ay nagtataglay ng maraming
diyalekto. Ang sinasabi/sinasalita sa isang lugar ay
maaaring hindi maunawaan sa katabi nitong lugar.
 (Pinagkunan: http://www.geocurrents.info/cultural-geography/linguistic-geography/
maritime-linkages-in-the-linguistic-geography-of-the-philippines)
Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano Rhoderick Nuncio, et al. 27
Pig. 2. Mapa ng Wika ng Rehiyong Bicol (Rehiyon V)

Ang kainaman lamang sa rehiyong Bicol ay mayroon

itong rehiyonal na lingua franca, ito ay ang Bikol-Naga
na ginagamit sa katekismo, missal, at mga sermon sa
simbahan (Aguilar 37). Ito rin ang lengguwaheng
ginagamit sa mga rehiyonal na pangangampanya para
sa eleksiyon (General 134-5). Sa panimula ng aklat
nina Lobel at Tria ay ipinaliwanag nila kung bakit
ang Bikol-Naga ang itinuturing na lingua franca sa
rehiyong Bicol at itinuturing na “standard” Bikol.
Ayon sa kanila, 2.6 milyong Bikolano ang nakauunawa
at nakapagsasalita nito kumpara sa 1.4 milyong
nagsasalita ng iba pang uri ng Bikol at ito rin ang
wikang matatagpuan o ginagamit sa mga sentrong
politikal sa Bicol tulad sa Naga City, Legazpi City, at
Daet (xvii). Mababasa rin ang ganitong paliwanag sa
aklat ni Goyena, na nananatili pa ring Bikol-Naga ang
itinuturing na istandard Bikol dahil ito ang sinasalita at
nauunawaan ng higit na nakararami sa buong rehiyong
Bicol (18). Ito ang dahilan kung bakit karamihan
sa mga salitang Bikol na lahok sa papel na ito ay (Pinagkunan: http://en.academic.ru/pictures/enwiki/66/Bikol_
languages.png)
nakabatay sa Bikol-Naga. (Pinagkunan: http://en.academic.ru/pictures/enwiki/66/Bikol_languages.png)
Pig. 3. Mapa ng Wika ng Rehiyon X
Pigura 1. Mapa ng Wika sa Pilipinas

Pig. 3. Mapa ng Wika ng Rehiyon X

(Pinagkunan:http://pare-ko.com/wp-content/uploads/2016/02/
(Pinagkunan:http://pare-ko.com/wp-content/uploads/2016/02/Visayan_language_distribution_map.jpg) at
Visayan_language_distribution_map.jpg) at (https://
(https://en.wikipedia.org/wiki/Northern_Mindanao#/media/File:Ph_northern_mindanao.png)

en.wikipedia.org/wiki/Northern_Mindanao#/media/File:Ph_
northern_mindanao.png)
Samantala, ayon sa nakalap mula sa National Library of the Philippines, ang wikang

Cebuano naman ay hango sa salitang “Cebu” ng bersiyong Kastila na ang ibig sabihin sa pandiwa
Samantala, ayon sa nakalap mula sa National
ay “Sugbo” o paglalakad sa tubig. Bisaya ang ibang katawagan ng maraming hindi ispiker ng
Library of the Philippines, ang wikang Cebuano naman
wikang ito.
ay hango sa salitang “Cebu” ng bersiyong Kastila na
angSinasabing
ibig sabihin saCebuano
ang wikang pandiwa ay isa ay “Sugbo”
sa mga o paglalakad
wikang naging kakompetensiya ng wikang

sa tubig.
pambansa pagpili ng ang
noon saBisaya ibang
magiging wika ngkatawagan ng maraming
akademya, gobyerno, at buong sambayanan. Sa
hindi ispiker ng wikang ito.
(Pinagkunan: http://www.geocurrents.info/cultural-geography/linguistic-geography/
(Pinagkunan: http://www.geocurrents.info/cultural-geography/
dami ng ispiker na Cebuano, nagkaroon ng krisis pangwika at “language war” sa pagitan ng
Sinasabing ang wikang Cebuano ay isa sa mga
maritime-linkages-in-the-linguistic-geography-of-the-philippines)
linguistic-geography/maritime-linkages-in-the-linguistic- wikang ito at wikang pambansa na noon ay “Pilipino” dahil ang wikang ito ay pagbabagong-bihis
geography-of-the-philippines)
wikang naging kakompetensiya ng wikang pambansa
Pig. 2. Mapa ng Wika ng Rehiyong Bicol (Rehiyon V) noon sa pagpili ng magiging wika ng akademya,
lamang sa Tagalog (Almario et al. 59). Dominante ang wikang Cebuano partikular sa rehiyong

Pig. 2. Mapa ng Wika ng Rehiyong Bicol (Rehiyon V) gobyerno,

Visayas at Negros
(Cebu, Bohol, buong sambayanan.
Oriental, Saatdami
Siquijor, at Leyte) ngSaispiker
Mindanao. kaso ng pag-aaral na

na Cebuano, nagkaroon ng krisis pangwika at na sakop

ito, ang dalawa sa mananaliksik ay purong Cebuano na naninirahan sa Bukidnon at Iligan

ng Rehiyon X. Kilala ang Bukidnon sa likas na yamang-lupa, gubat at tubig-tabang. Sagana ang

probinsiyang ito sa iba’t ibang uri ng pananim (gulay, prutas, puno) at mga hayop. Karaniwang

10
28 Malay
“language war” sa pagitan ng wikang ito at wikang
pambansa na noon ay “Pilipino” dahil ang wikang ito
ay pagbabagong-bihis lamang sa Tagalog (Almario
et al. 59). Dominante ang wikang Cebuano partikular
sa rehiyong Visayas (Cebu, Bohol, Negros Oriental,
Siquijor, at Leyte) at Mindanao. Sa kaso ng pag-aaral
na ito, ang dalawa sa mananaliksik ay purong Cebuano
na naninirahan sa Bukidnon at Iligan na sakop ng
Rehiyon X. Kilala ang Bukidnon sa likas na yamang-
lupa, gubat at tubig-tabang. Sagana ang probinsiyang
ito sa iba’t ibang uri ng pananim (gulay, prutas, puno)
at mga hayop. Karaniwang ikinabubuhay ng mga
tagarito ay pagsasaka at iba pang mula sa yamang-lupa
at gubat. Natutugunan nito ang mga pangangailangan
ng mga tao kaya ito’y naging agrikultural na siyudad sa
pagdaan ng mga panahon. Cebuano at ang Binukid ang
mga umiiral na midyum ng komunikasyon sa lungsod.
Gaya ng Bukidnon, ang Iligan ay bahagi rin ng Rehiyon
X. Popular ang Iligan sa naggagandahang talon
tulad ng Maria Cristina at ang pagkakaroon ng ilang
hydroelectric power plant. Ilan sa mga ikinabubuhay ng
mga tagarito ay pangingisda dahil sa malapit sa dagat
ito at pagsasaka. Kasama sa namumuhay sa rehiyong
ito ang mga kapuwa-Muslim at Lumad na kabahagi sa
mga gawaing pangkabuhayan ng Mindanao.
Ilang Pag-Aaral Ukol sa mga Salik ng
Baryasyong Leksikal
Ipinunto sa aklat ni Sapir, na may relasyonal
na kahulugan ang wika at kultura. Nilinaw niyang
hindi maaaring maihiwalay ang kultura sa wika
dahil ang dalawang ito ay magkabuhol anumang lahi
ang pinagmulan. Masasalamin din sa kultura ang
wikang ginagamit ng tao o grupo ng tao (nabanggit
ni Elmes 11-14). Sinang-ayunan ni Wardhaugh ang
ideya ni Sapir na masasalamin sa wika ang kultura ng
mamamayan, bukod sa binibigyang-halaga ito ng tao,
ang paraan ng pagpapakatuturan at pagsasapraktika ay
masasalamin dito (10).
Mas binigyang punto naman sa isang pag-aaral kung
paano nakaiimpluwensiya sa wika ang heograpikal na
lokasyon. Natuklasan sa pananaliksik ni Nerbonne na
batay sa masusing pag-aaral gamit ang kuwantitatibong
dulog at variant factor na tinawag na Levenshtein
distance na ginamit para masukat ang linggwistikong
pagkakaiba ng mga wika sa Europa sa wikang
Aleman. Ang heograpikal na lokasyon ng mananalita
ay nakaaapekto sa linggwistikong barayti nito. Mas
Tomo 32 Blg. 2
malayo ang distansiya, mas nagiging kumplikado
kaysa yaong malapit ang lokasyon (Nerbonne 13-14).
Ibig sabihin, nakatutulong sa pagpapaliwanag ng papel
na ito ang heograpikal na lokasyon sa pagkakaroon
ng leksikal na baryasyon ng wika. Samakatwid may
lohikal na koneksiyon ang distansiya at pagbabago
ng wika. Samantala, batay naman sa naging resulta
ng pag-aaral ni Pasion, natuklasan na ang mga salik-
heograpikal, sikolohikal, at sosyolohikal ang sanhi ng
pagkakaroon ng baryasyon ng mga terminong kultural
na nauukol sa pangkabuhayan ng mga Mandaya (40).
Ang Mandaya ay barayti ng wika na ginagamit ng mga
taga-Caraga, Banganga, at Cateel ng Davao Oriental.
Sa pag-aaral nina Macatabon at Calibayan, natuklasan
na ang wikang B’laan ay may dalawang barayti ang To
Lagad at To Baba. May mga leksikal aytem sa wikang
Blaan ng Lampitak, Tampakan Timog Cotabato na
magkakatulad at magkaibang-magkaiba ang anyo
at baybay sa Blaan ng Bacong, Tulunan Hilagang
Cotabato. Kakikitaan din ng baryasyong morpolohikal
ang wikang Blaan; at ang pagkakaroon ng barayti at
baryasyon ng wikang Blaan ay sanhi ng dimensiyong
heograpikal o kalayuan ng lugar na pinaninirahan ng
tribung Blaan (134).
Nilayon naman sa pag-aaral ni Augusto (19) na
suriin ang leksikong kultural ng wikang Tagalog
at wikang Sinugbuanon. Ang mga pangyayari sa
pag-aaral na ginamitan ng palarawang pananaliksik
ay kinapapalooban ng pagtatala, paglalarawan,
pagpapakahulugan, pagsusuri, at paghahambing. Sa
pangangalap ng mga salita gumamit ang mananaliksik
ng purposive sampling na tumutugon sa pamantayan
(pagkakapareho ng baybay at bigkas, mga salitang mula
sa Sinugbuanon at Tagalog) niya sa pagpili ng mga
salita. Kinuha ang mga salitang ito mula sa Swadesh
list at mga piling diksiyonaryo ng Sebwano at Tagalog.
Ang mga salitang itinala ay pawang mga salitang-
ugat lamang. Nilapatan ito ng pagsusuring istruktural
na nakapokus kung paano ang tamang pagbigkas ng
mga salitang magkatulad sa Sinugbuanong Binisaya
at Tagalog. Kinilala sa paraang ito ang kahulugan ng
salita sa pagbibigay ng mga salita na nauugnay nito.
Sa pag-aaral naman nina Zhang at Gong (12),
ang lexicostatistics ay inilapat sa lingguwistika
upang ipakita ang relasyon ng mga wika. Mayroong
dalawang parameter ang ginamit na pamamaraan: ang
kumbensiyonal na bilang ng listahan ng bokabularyo
upang mangolekta ng mga potensiyal na mga salitang
magkakaugat sa mga wika at ang pagtutugma nito ay
 natalakay niya sa kaniyang prototype theory for lexicography (1985, 1987, 1989a, 1990) at n

kaniyang Theories of Lexical Semantics (2010). Lahat ng nabanggit ay nauukol sa konsepto n

lexicography and lexical variation. Sa artikulong “Varieties of Lexical Variation” nina Geeraer
Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano Rhoderick Nuncio, et al. 29
(1994), binigyang-diin ang pagkakaroon ng iba’t ibang anyo ng baryasyong leksikal ng salita n

hindi lamang sa puntong pansemantika kundi sa iba pang salik gaya ng sitwasyong nauugnay
kinakailangan upang patunayan ang correspondence Malaki ang silbi ng teoryang ito sa pagsipat
ng mga tunog. Nakabuo sila ng dalawang istatistikal heograpikal at sosyolohikal nana
ng mga salik nakaaapekto
mga katangian ng sa leksikalsana
partisipant baryasyon
isang interaksiyong komunikatib
na tuntunin mula sa stochastic theorems para tiyakin ng mga terminong Bikol at Cebuano sa kontekstong
ang nasabing parameter. Pinatunayan ng tuntuning itoMalakipangkabuhayan
ang silbi ng teoryang ito sa pagsipat ng mga salik na nakaaapekto sa leksikal n
dahil mabibigyan ng kaukulang
ang pagsasagawa ng Swadesh 100 ni Morris Swadesh pagpapaliwanag kung
baryasyon ng mga terminong Bikol at Cebuano bakit may mga terminong
sa kontekstong may dahil mabibigya
pangkabuhayan
(1955) na listahan ng mga “salitang-pakahulugan” isa o higit na varyant sa ibang wika. Para mas lalong
upang ipahiwatig ang saklaw ng kaugnayan ngngmga kaukulangsuportahan
pagpapaliwanag angkung
mgabakit may mga
ideyang terminongsamay
nabanggit isa onarito
itaas, higit na varyant sa iban
wika sa isa’t isa. Aniya, lahat ng 100 salitang ito’y may ang nabuong konseptuwal na balangkas tungkol sa
wika. Para mas lalong suportahan ang mga ideyang nabanggit sa itaas, narito ang nabuon
unibersal na saklaw at may katumbas o salin sa iba’t baryasyong leksikal ng Bikol at Cebuano:
ibang wika. Halimbawa ng mga salitang-pakahulugan konseptuwal na balangkas tungkol sa baryasyong leksikal ng Bikol at Cebuano:
ng listahang Swadesh ay ang “ako, ikaw, ano, hindi, Pig.4. Baryasyong leksikal at leksikong tumbasan
Pig.4. Baryasyong leksikal at leksikong tumbasan sa Bikol, Cebuano,
babae, tao, ibon” (tingnan sa Comparalex.org ang sa Bikol, Cebuano, Filipino ng mga terminong may
Filipino kinalaman sa pangkabuhayan
ng mga terminong may kinalaman sa pangkabuhayan
kumpletong listahan ng Swadesh 100).
Kabilang naman sa pag-aaral ni Zorc ang henetikong
interelasyon ng 36 na mga uri ng pagsasalita na Heograpiya Wika Kultura
karaniwang kinikilala na may mga diyalektong Bisaya
na ngayon ay sinasalita sa sentral at katimugang bahagi
ng Pilipinas. Ang Bisaya mismo ay nakapaloob din at
may tumbasan sa Bikol, Mansakan, Tagalog, at iba
Kontekstong Pangkabuhayan
pang wika o baryasyon nito sa Maynila at iba pang
bahagi sa Pilipinas dala ng emigrasyon ng mga tao.
Ang pagkakaroon ng pagkakaiba ng mga wika ay
Kalikasan
buhat na rin sa salik-heograpiko, sosyolingguwistiko, Terminong Bikol at Cebuano na may tumbas
Batay
at ekonomiko. Ang huli’y isang matibay na motibasyon Kabuhayan sa Filipino at salin sa Ingles
sa emigrasyon o paglikas at paglipat ng mga Pig.tao 4, makikita an
patungo sa iba’t ibang lugar na may hanapbuhay at
gawaing magsusustini ng kanilang pangangailangan ugnayan ng heograpiya, wika, at kultura bilang mga pangunahing konsepto sa baryasyong leksika
Batay sa Pig. 4, makikita ang ugnayan ng
at pag-iral. heograpiya,
Sa ginawang rebyu wika, atnakultura
ng mga kaugnay pag-aaral,bilang mga pangunahing
mahalagang salik ang heograpiya sa baryasyo
konsepto sa baryasyong leksikal. Sa ginawang rebyu
Konseptuwal na Balangkas ng mga kaugnay na pag-aaral, mahalagang salik 1
ang heograpiya sa baryasyon ng mga salita mula sa
Ang leksikal na baryasyon ay sangay ng pag- isang lugar at sa ibang lugar na magkakalapit-lugar
aaral sa lingguwistika na may pokus sa leksikon o o magkakalapit-wika. Sa pag-aaral na ito, nakapokus
mga salita, kung paano nabuo ang mga salita at kung sa kalikasan at kabuhayan ang mga salitang nilikom
ano ang mga kahulugan nito. Sa pag-aaral na ito, mula sa wika’t kultura ng Bikol at Cebuano na may
naging malaking kontribusyon ang mga naiambag ni salin sa wikang Filipino. Ang pinal na layunin ng papel
Geeraerst lalo na ang mga natalakay niya sa kaniyang ay makalikom ng korpus ng mga terminong Bikol at
prototype theory for lexicography (1985, 1987, 1989a, Cebuano na may kinalaman sa pangkabuhayan at suriin
1990) at ng kaniyang Theories of Lexical Semantics ang tumbasan ng wika (kung meron man o wala) ayon
(2010). Lahat ng nabanggit ay nauukol sa konsepto sa kultural at heograpikal na konteksto nito.
ng lexicography and lexical variation. Sa artikulong
“Varieties of Lexical Variation” nina Geeraerst (1994), Metodolohiya
binigyang-diin ang pagkakaroon ng iba’t ibang anyo
ng baryasyong leksikal ng salita na hindi lamang sa Nagsimula ang proyektong ito sa klase ng
puntong pansemantika kundi sa iba pang salik gaya ng leksikograpiya sa antas-grawado (PhD) ng
sitwasyong nauugnay sa heograpikal at sosyolohikal Departamento ng Filipino sa pamamatnubay ni Dr.
na mga katangian ng partisipant sa isang interaksiyong Rhoderick V. Nuncio. Ang mga mag-aaral ay galing
komunikatibo. sa iba’t ibang rehiyon ng bansa bunsod ng iskolarsyip
na ipinagkaloob ng Commission on Higher Education
30 Malay Tomo 32 Blg. 2

(CHEd) sa kanila. Sa inisyal na proyekto, tig-500 salita dapat ito’y (1) gamiting salita na hanggang ngayo’y
ang kailangang likumin ng bawat mag-aaral na galing nauunawaan, binibigkas at ginagamit pa rin, at/o (2)
sa probinsiya ng Quezon, Tarlac, Pampanga, Nueva nakalimbag ang ilan mula sa kalatas, poster, brochure,
Ecija, Aklan, Pangasinan, Isabela, Cebu, Antique, aklat, website o anumang format. Ang unang batayan
Bukidnon, at Sentral Mindanao. Matapos ang analisis ay pundamental dahil lahat ng mga wika’y berbal bago
available na resorses. Dalawa lamang ito na opsiyonal pa nga ang isa dahil habang dumarami ang
kung aling mga salita ang isasama sa korpus para ito maikodipika. Samantala, ang ikalawang batayan
sa binubuong Online Filipino Learner’s Dictionary ay opsiyonal batay sa available na resorses. Dalawa
kahingian sa seleksiyon ng salita, lumiliit ang dami ng korpus na maisasama. Ang dulog sa
(OFilD), nakabuo sila ng tig-200 hanggang 250 salita. lamang ito na opsiyonal pa nga ang isa dahil habang
Sa papel na ito, mula sa inspirasyong inilatag ni dumarami ang kahingian sa seleksiyon ng salita,
pagpili’y
Morris purposive
Swadesh sampling,
(1955) na samakatwid.
siyang lumikom ng pinalNakabuo ang ang
lumiliit grupo
damingng132 salitang-pakahulugan
korpus sa
na maisasama. Ang dulog
na listahan ng 100 unibersal salitang-pakahulugan sa pagpili’y purposive sampling, samakatwid. Nakabuo
na kontekstong
may salin atpangkabuhayan
tumbasan sa iba’t na ibang
nakabatay
wika sa sa wikang Filipino
ang grupo na salitang-pakahulugan
ng 132 may baryasyon o tumbasan sa
sa kontekstong
mundo, lumikha rin ng listahang nakabatay naman sa pangkabuhayan na nakabatay sa wikang Filipino na
Bikol at Cebuano.
pangkabuhayan ang mgaNarito angngkumpletong
ko-awtor listahangmay
papel na ito. Ang NPML:
baryasyon o tumbasan sa Bikol at Cebuano. Narito
pangunahing krayterya sa seleksiyon ng mga salita ay ang kumpletong listahang NPML:
Pagtalakay sa naging resulta ng pag-aaral

Hanay 1

Listahang NPML ng 132 salitang-pakahulugang Filipino na may tumbasan sa Bicol at Cebuano sa kontekstong pangkabuhayan

1. daing 34. talbos ng balingoy 67. lagundi 100. palaka

2. pinausukan 35. sili 68. herba Buena 101. ahas
3. alamang 36. sibuyas 69. banaba 102. alamid
4. bagoong 37. atsuete 70. oregano 103. iguana
5. pag-aararo 38. ubod ng kawayan 71. makabuhay 104. paru-paro
6. sakada 39. halamang-ugat 72. pansit-pansitan 105. unggoy
7. pag-aani ng mais 40. gabi 73. dahong Maria 106. bubuli
8. pag-aani ng palay 41. luya 74. Malbarosa 107. manok
9. tagagapas 42. kamoteng kahoy 75. tawa-tawa 108. kambing
10. pagtatanim 43. yacon 76. mayana 109. kalabaw
11. mangangaret 44. prutas 77. bulak 110. aso
12. tagakudkod 45. mangga 78. gumamela 111. pusa
13. tagalako 46. suha 79. tuba 112. usa
14. tagatahip 47. aratilis 80. asukal 113. baboy
15. tagadilig 48. niyog 81. panutsa 114. kalapati
16. taga-igib 49. buko 82. pulot-tubo 115. lawin
17. namumulot 50. bayabas 83. pulot-pukyutan 116. uwak
18. magbubunot 51. duhat 84. bilao 117. kuwago
19. magtotroso 52. sampalok 85. sawali 118. tikling
20. mangangaso 53. papaya 86. walis tambo 119. tutubi
21. mag-uuling 54. saging 87. walis tingting 120. singsing-pari
22. tagapastol 55. langka 88. pamaymay 121. tipaklong
23. tagasibak 56. guyabano 89. nilupak 122. gagamba
24. pananim 57. makopa 90. suman 123. langgam
25. gulay 58. dalandan 91. ginataang halo-halo 124. butiki
26. kamansi 59. mais 92. giniling na mais at krema 125. bubuyog
27. kulitis 60. kamatis 93. kamoteng nilusak 126. ipis
28. malunggay 61. kamais 94. babana cue 127. samba-samba
29. paku 62. pinya 95. inihaw na saging 128. alupihan
30. sitaw 63. kabute 96. biko 129. linta
31. sigarilyas 64. halamang gamot 97. baboy-ramo 130. lamok
32. patola 65. sambong 98. bayawak 131. daga
33. talbos ng kamote 66. akapulko 99. buwaya 132. dapurak

Pagtalakay sa naging resulta ng pag-aaral

Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano Rhoderick Nuncio, et al. 31

Makikita sa Pig. 5 ang kabuuang bilang bahagdan katumbas sa wikang Cebuano at sa kabilang banda
ng bawat terminong kabilang sa pag-aaral. May (6) o may 10 lokal na termino naman sa Cebuano na wala
Makikita sa Pig. 5 ang kabuuang
(4%) na termino mula sa kategoryang pangingisda atbilang bahagdan
naman sangwikang
bawatBikol.
terminong kabilang
Mapapansin ang sa
mgapag-
salitang
produktong-dagat, dalawampu’t isang (21) o (16%) sa ito sa hanay 1.
aaral. Maynauugnay
kategoryang (6) o (4%) na termino
sa pagsasaka, mula mga
(50) o (39%) sa kategoryang
Mayamanpangingisda
ang wikangatCebuano
produktong-dagat,
at Bikol. Ito ay
pananim o halaman, (19) o (13%) mula sa produkto o pinatutunayan ng naging resulta ng pag-aaral na ito.
dalawampu’t
pagkain, isang naman
(36) o (28%) (21) opara
(16%) sa kategoryang
kategoryang hayop, nauugnay
Makikita sasatalahanayan
pagsasaka,sa(50)
ibabao ang
(39%)
mgamga
salitang
kulisap, insekto, at uod. lahok na mayroon ang Cebuano na wala sa Bikol
pananim
Batay sa o kabuuang
halaman, (19)bilango ng
(13%)
mga mula sa produkto
terminong o pagkain,
samantala mayroon (36) o (28%)
naman naman
ang Bikol para ang
na wala
lokal, may 15 termino o varyant sa Bikol na walang Cebuano.
kategoryang hayop, kulisap, insekto, at uod.

Pig. 5. Bahagdan ng mga salita sa bawat kategorya

4%
Pangingisda 28% 16%
Pagsasaka
Halaman/Pananim 13%
39%
Produkto
Hayop

Sa hanay ng kategoryang pangingisda, mapapansin tuyo at daing na may katumbas na bulad at pinikas o
na ang salitang pangingisda ay may apat na varyant pinakas sa Cebuano at sira-sira o alang-sira at bade
depende sa kung ano ang kaparaanan o kalikasan ng naman sa Bikol. Maliban sa isang uri ng isdang
pangingisda. Kapuwa wikang Bikol at Cebuano ay may kapamilya ng daing at tuyo na sa Cebuano ay may
pagkakatulad sa lokal na termino maliban lamang sa katawagan silang tinabal. Sa produktong bagoong
Batay sa kabuuang bilang ng mga terminong lokal, may 15 termino o varyant sa Bikol na
salitang manikop mula sa salitang-ugat na sikop na may din pamilyar sa dalawang wika na may kapuwa ibang
ibang katawagan sa terminong Bikol na mangguma termino ngunit sa wikang Cebuano ay may isang uri
walang katumbas sa wikang Cebuano at sa kabilango varayti
ngunit pareho ang paraan ng pagkakalarawan. Kapuwa
banda pamay 10 lokal na termino naman sa
ng bagoong na kung tawagin ay dayok.
termino gaya ng wikang Filipino ay gumagamit ng Kapansin-pansin ang leksikal na kahulugan ng
Cebuano (affix)
panlaping na wala naman
mag- sa wikang
at alomorp Bikol.
na mang – naMapapansin
tiyak mgaang mga
salita salitang
lalo ito sa
na sa mga hanay 1. nahango mula
produktong
na ikinakabit sa unahan ng salitang-ugat. Batay na rin sa pangingisda o may kaugnayan sa isda o pagkaing-
Mayaman
sa tuntunin ang wikang Cebuano at Bikol.
ng pagbabagong-morpoponemiko, ang Ito ay pinatutunayan
dagat. ng naging
May iba’t ibang resulta
katawagan ng pag- wika
ang dalawang
panlapi o alomorp na mang na kapag ikinakabit sa sa mga pagkaing maalat gaya ng bagoong at tuyo/
aaral na
salita, ito. Makikita
nagkakaroon sa talahanayan
ng pagbabago sa ibaba
sa anyo gaya ang
ng mga salitang
daing. lahok na mayroon
Parehong-pareho ang Cebuanong mga
ang deskripsiyon
salitang manlaya at maglaya na mula sa salitang mang- bagay ngunit magkaiba ang leksikon o salitang ginamit.
na wala sa Bikol samantala mayroon naman
+ laya = manlaya sa Cebuano at maglaya sa Bikol. ang Bikol na wala
Isang ang Cebuano.
indikasyon na bahagi ng kulturang Bikol at
Gayundin sa terminong mamingwit para sa wikang Cebuano ang pagkaing pampagana o maalat at pati na
Bikol na mamanwit ay isang ganap na asimilasyon. ang uri ng sawsawan. Ito rin ang dahilan kung bakit
Sa mga produktong mula sa gawaing-pangingisda o mas lalong nagiging kilala ang Pilipino at ang kaniyang
produktong
Hanay 2 isda, may iba’t ibang termino ang kapuwa pagiging unique sa ibang lahi. Ang bagoong, patis
wikang kasangkot sa pag-aaral. Gaya ng produktong at iba pang pagkaing maaalat ay nagbibigay rin ng

17
32 Malay
Varyant ng Wikang Cebuano at Bikol (Sipi mula sa NPML na listahan)
Hanay 2
Filipino Cebuano
Pangingisda o manlaya - paraan ng pangingisda na gamit
gawaing ang net.
pampangingisda manguryente – paraan ng pangingisda gamit
ang baterya.
manikop – paraan ng pangingisda na mano-
mano o manwal gamit ang kamay.
mamingwit - paraan ng pangingisda gamit
ang taga.
Mga produktong- ginamos - uri ng isdang maliliit na binuro ng
dagat asin. Isdang bolinao o dilis sa Filipino ang
ginagamit sa pagbuburo.
bagoong
dayok – mga lamang-loob ng malalaking isda
na binuro ng asin.
Isdang binuro ng tinabal – tawag sa tuyong binudburan ng
maraming asin sobrang dami ng asin
Native delicacies camote delight - kamoteng pinisa na nilagyan
(kakanin) ng margarine, gatas, krema, asukal at keso sa
iba. Ihuhulmang parisukat at ilalagay sa
freezer bago kainin.
butse-butseng kamote – minasang (mashed)
kamote na nilagyan ng asukal at harina na
hinulmang pabilog.
camote candy – minatamis na minasang
kamote saka pinatigas na ginawang parang
candy.
camote pritter – hiniwang kamote na
nilagyan ng asukal at harina saka pinirito.
camote cue – pritong-kamote na may asukal
saka tinutuhog sa patpat (stick).
banana cue – piniritong saging na nilagyan
ng asukal.
banana pritter – saging na tinuhog sa patpat
na may kaunting harina at asukal saka
ipriprito sa maraming mantika.
toron – hinog na saging na binalot ng lumpia
wrapper saka piprituhin.
Suman suman/budbod – (pangkalahatang tawag sa
malagkit na ibinalot sa dahon ng saging)
malagkit na bigas na nilagyan ng gata at
asukal at ibinalot sa dahon ng saging na
maaaring iba’t ibang hugis na pagbalot, may
hugis pahaba at pa-tatsulok.
ibos - kakaning gawa sa malagkit na bigas na
ginataan at binalot sa murang dahoon ng
Tomo 32 Blg. 2
Bikol
maglaya/magpukot - mangisda gamit ang (pukot/hikot)
net.
manguryente – paraan ng pangingisda gamit ang
baterya.
mangguma – paraan ng pangingisda na mano-mano o
manwal gamit ang kamay.
maminwit - paraan ng pangingisda gamit ang
bingwit/binwit.
hingmay - isdang maliliit na binuro sa asin. Nadudurog
ang mga isda. Isdang Bolinao ang ginagamit.
kuyog - isdang maliliit (danggit kadalasan) na binuburo
ng asin at nilalagyan ng langkawas (isang klase ng luya).
Hindi nadudurog ang isda.
dinailan - pinatuyong balaw (alamang) tapos giniling o
dinikdik at nilalagyan ng food color saka hinuhulma
nang pahaba. Nagsisilbing pampagana sa pagkain kapag
dinidikdik at nilalagyan ng sili at kamias.
butse-butse - pritong dinurog na kamote na nilalagyan
ng kaunting asukal at harina.
tahada - minatamis na dinurog na kamote saka
pinatitigas na parang candy.
kalingking - sliced camote na nilagyan ng asukal at
harina saka pinirito.
camote cue - pritong kamote na may asukal saka
tinutuhog sa stick.
banana cue - piniritong saging na nilagyan ng asukal
saka tinuhog sa stick.
sinapot - saging na saba na tinuhog sa patpat (stick) na
may kaunting harina at asukal saka ipiprito sa maraming
mantika.
turon - ito ay gawa sa hinog na saging na saba na binalot
sa lumpia wrapper at saka ipiprito sa mantika na may
kaunting asukal. 18
ibos - kakaning gawa sa malagkit na bigas na ginataan
at binalot sa murang dahon ng niyog at
nilalaga/sinasaing.
sinuman - malagkit na bigas na sinaing/niluto sa gata ng
niyog at nilagyan ng sangkaka (panutsa) o asukal.
binanban - malagkit na bigas at palagadan (isang uri ng
bigas na kulay itim) na giniling at nilalagyan ng kinayod
Leksikal na Baryasyon toron
ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano
– hinog na saging na binalot ng lumpia turon - ito ay gawa sa hinog na saging na saba na binalot
wrapper saka piprituhin.
Suman suman/budbod – (pangkalahatang tawag sa
malagkit na ibinalot sa dahon ng saging)
malagkit na bigas na nilagyan ng gata at
asukal at ibinalot sa dahon ng saging na
maaaring iba’t ibang hugis na pagbalot, may
hugis pahaba at pa-tatsulok.
ibos - kakaning gawa sa malagkit na bigas na
ginataan at binalot sa murang dahoon ng
niyog at sinasaing.
moron - uri ng malagkit na bigas na giniling
kalimitan yong violet ang kulay.
Saging na inihaw na ginanggang - hinog na saging na binalatan,
papahiran ng isasalang sa apoy, iihawin ng kaunti,
margarine at asukal pagkatapos papahiran ng margarine at asukal.
Mga pagkaing gawa kiping – kinudkod na kamoteng-kahoy,
sa kamoteng-kahoy ihuhulmang manipis na pabilog, piprituhin
pagkapatos lalagyan ng molasses o latik sa
ibabaw.
putong balinghoy – puto na gawa sa
kamoteng-kahoy
Mga halamang-ugat gabi/lutya - nagugulay ang dahon din nito.
Gabi ang tawag kapag violet at lutya naman
kapag puti.
takway – tawag sa mga ugat-ugat na
nakalitaw sa lupa ng gabi na masarap ding
gataan o ipaksiw.
tigtroso/mangahuyay - mula sa salitang
Farming kahoy – gawain niya ang mamulot, mamutol
(gawaing- at magkarga ng kahoy.
pagsasaka) *mamuungay – gawain niya ang
Rhoderick Nuncio, et al. 33
sa lumpia wrapper at saka ipiprito sa mantika na may
kaunting asukal.
ibos - kakaning gawa sa malagkit na bigas na ginataan
at binalot sa murang dahon ng niyog at
nilalaga/sinasaing.
sinuman - malagkit na bigas na sinaing/niluto sa gata ng
niyog at nilagyan ng sangkaka (panutsa) o asukal.
binanban - malagkit na bigas at palagadan (isang uri ng
bigas na kulay itim) na giniling at nilalagyan ng kinayod
na lukadon (mura o hindi pa gaanong tuyong niyog) saka
ibinabalot sa dahon ng hagikhik.
latik - malagkit na bigas na nilalagyan ng katas ng
dahoon ng sili saka ibinabalot sa dahon ng saging.
binut-ong/pinuyos - kakaning gawa sa malagkit na bigas
na may kasamang preskong gata ng niyog na ibinalot sa
dahon ng saging at pinakuluan ng halos isang oras.
aroyo - malagkit na bigas na giniling at niluluto sa gata
at kinukulayan ng kolor violet saka ibinabalot sa dahon
ng saging.
tabog-tabog - ginadgad na kamoteng kahoy saka binilog
at nilagyan ng asukal at pinirito tapos tinuhog sa stick.
tapi-tapi - ginadgad na kamoteng kahoy na nilagyan ng
asukal saka tinapik-tapik upang maging flat saka
pinirito.
tabog-tabog - ginadgad na kamoteng kahoy saka binilog
at nilagyan ng asukal at pinirito tapos tinuhog sa stick
tapi-tapi - ginadgad na kamoteng kahoy na nilagyan ng
asukal saka tinapik-tapik upang maging flat saka pinirito
natong/katnga - kilala sa Ingles sa tawag na taro.
Pamilya ng taro na ginugulay ang dahon.
bungkukan - pamilya ng taro na malalaki ang dahoon
pero hindi ginugulay. Masarap ang laman nito na
maaring lutuin/ilaga at kadalasang isinasama sa
sinigang.
galyang - pamilya ng taro ngunit ang puno nito ay higit
na malaki kaysa sa natong at bungkukan. Hindi
ginugulay ang dahon nito. Nilalaga ang malalaking
laman nito.
19
paklang - tangkay ng natong (gabi). Binabalatan ito at
ginagataan upang gawing gulay.
 ginugulay ang dahon nito. Nilalaga ang malalaking
laman nito.

34 Malay takway – tawag sa mga ugat-ugat na Tomo 32itoBlg.

paklang - tangkay ng natong (gabi). Binabalatan at 2
nakalitaw sa lupa ng gabi na masarap ding ginagataan upang gawing gulay.
gataan o ipaksiw.
tigtroso/mangahuyay - mula sa salitang
Farming kahoy – gawain niya ang mamulot, mamutol
(gawaing- at magkarga ng kahoy.
pagsasaka) *mamuungay – gawain niya ang
pagpuputulin ang mga sanga ng kahoy.

*mamutulay/gabasero – gawain niya ang
mamutol ng kahoy gamit ang itak/lagari o
chainsaw.
Tagabayo tiglubok - gawain niya ang tagabayo ng bigas,
kape o anumang pagkain puwedeng bayuhin.
parasinso - taong ang gawain ay pagpuputol ng mga puno
gamit ang chainsaw.
parabayo - taong nagbabayo ng palay.
paragalpong - taong nagbabayo ng bigas.

paralubak - taong nagbabayo ng nilagang saging o

kamoteng kahoy na ginagawang nilupak/nilubak.
Mga produkto mula asukal – produkto mula sa tubo. asukar - produkto mula sa tubo. Ginagamit na pantamis sa
sa mga pananim kape, atbp.
*kinugay – produktong mula sa nilutong sangkaka - produkto mula sa nilutong katas ng giniling na
katas ng tubo na may namuong latik (raw tubo. Hinuhulma sa bao at pagkatapos ay ibinabalot sa
sugar from molasses). pinatuyong dahon ng saging.
Panutsa
balikutsa - produkto mula sa nilutong gata at sangkaka.
(Mga hayop, halas/bitin halas - pangkalahatang tawag sa ahas.
insekto at iba pang
uri ng kulisap) kobra – uri ng makamandag na ahas. kobra

baksan – uri ng ahas na kalimitan nasa

Ahas basakan o palayan.

udto-udto – ahas na kulay berde. uruodto - ahas na kulay berde.

Baboy baboy orig

butakal - lalaking baboy/bulugan. pakal

anay - babaing baboy na nanganak na. anayon

dumaga - baboy na handa nang bulugan

baktin – biik litson

lutasunon - biik na handa nang ihiwalay sa

inahin
Gagamba damang/tambayawan lawa

tapay-tapay – uri ng gagambang may

mahahabang paa/binti.
Langgam hulmigas – pangkalahatang termino sa
20
sirom - uri ng langgam na kulay pula na masakit
langgam. mangagat.

antik – uri ng langgam na pula o itim na
masakit mangagat.
sulom – itim na langgam na hindi masakit
mangagat na kalimitan nasa bunga o prutas na
nakapalibot.
ibos- tawag sa gamu-gamo/mariposa
hamtik/hantik - uri ng langgam na kulay pula na masakit
mangagat, mas malaki kesa sirom.
tanga - uri ng langgam na kulay itim.
layug-layog - tawag sa langgam na may pakpak

Ibon langgam (pangkalahatang tawag sa uri ng bayong/gamgam

ibon).

Sa hanay ng kategoryang pangingisda, mapapansin na ang salitang pangingisda ay may

Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano
katanggap-tanggap ng panlasang Pilipino (Fernandez
at Gimblett 60). Isang paglilinaw na ang mga pagkaing
nabanggit ay hindi lamang isang uri ng pagkain kundi
kasama na rito ang matiyagang pagproseso, mga
prinsipyo, mga panlipunang gawi at kahulugan.
Sa kabilang banda, ang salitang tagabayo sa wikang
Filipino ay may dalawang magkaibang termino sa
wikang Bikol—parabayo at paralubak ngunit iisa
lamang ang katumbas naman nito sa wikang Cebuano.
Bilang pagbibigay-diin sa ilang varyant o
pagkakaiba ng terminong lokal ng dalawang wika, may
mga tiyak na tawag sa iba’t ibang gawain. Halimbawa
sa pangingisda, iba ang tawag sa paraan ng pangingisda
depende sa gamit. Pansinin ang ilang salitang magkaiba
man ang tawag sa wikang Filipino, Bikol, at Cebuano.
1. Ibos - tawag sa gamu-gamo/mariposa, sa
Bikolano kapag sinabing ibos ito ay tumutukoy
sa “kakaning malagkit na binalot sa dahon
ng niyog.” Sa Cebuano, ang salitang ibos ay
maaaring mangahulugang “gamu-gamo” at
“kakaning malagkit na binalot ng dahon ng
niyog.”
2. Langgam, Filipino/Tagalog ang tinutukoy na
“langgam” ay yaong ants. Sa Cebuano kapag
narinig ang langgam ibig sabihin nito ay
tumutukoy sa pangkalahatang tawag sa ibon.
3. Suman sa Filipino/Tagalog, tumutukoy ito
sa mga kakaning malalagkit, samantala sa
Bikolano iba-iba ang tawag sa mga kakanin.
Ang suman sa Bikolano ay tumutukoy sa
Hanay 3
Mga salita sa Filipino na may parehong baybay, kahulugan, at katunog na bigkas sa Cebuano at Bikol
Halaman/Pananim Produkto
Kulitis Tuba
Patola
Mangga
Mais
Pinya
Lagundi
Banaba
Malbarosa
Tawa-tawa
Gumamela
paku
Rhoderick Nuncio, et al. 35
malagkit na bigas na ginataan at nilagyan ng
asukal o kaya panutsa. Sa Cebuano naman,
ang suman ay pangkalahatang katawagan sa
kakaning malagkit na nilagyan ng gata, asukal,
at binalot sa dahon ng saging.
Sa kabilang banda, matutunghayan sa hanay 3 ang
tala ng mga salita sa Filipino na may parehong baybay,
bigkas, at kahulugan sa Cebuano at Bikol.
Mapapansin na karamihan sa mga salitang
parehong-pareho ng baybay at kahulugan ay nauukol
sa mga halaman/pananim. Ginamit ang “katunog”
na bigkas dahil nagbabago ang diksiyon o pagbigkas
batay sa nakagawian na at pagkakaiba ng heograpiya
at kultura ng mga ispiker. Ang tala ng mga salita sa
itaas ay masasabing komon na umiiral sa dalawang
wika. Bagamat naipresenta rin sa hanay 2 na may mga
pagkakaiba rin sa lokal na termino ang mga salitang
ipinakita sa hanay 3. Halimbawa ang kakaning suman
na komon sa tatlong wika bilang pangkalahatang
katawagan sa uri ng kakaning gawa mula sa malagkit
na bigas na ibinalot sa dahon ng saging. Ngunit
batay sa ipinakitang hanay, kapansin-pansin lalo na
sa wikang Bikol na maraming produkto o kakaning
mula sa malagkit na bigas ang matutunghayan batay
sa pagkakaluto o paraan ng pagluluto. Ang probinsiya
ng Bikol ay mayaman sa niyugan at mahilig sa gata
kaya nakapagluluto o nakagagawa ang mga Bikolano
ng kakaning may gata. Samantala, matutunghayan
sa hanay 4 ang ilang halimbawa ng mga terminong
mayroong pagkakaiba sa paggamit ng mga panlapi.
Pagkain/Kakanin Hayop
Suman Buaya
Banana cue uwak
Toron tikling
Biko
36 Malay Tomo 32 Blg. 2

Hanay 4

Halimbawa ng mga terminong maylapi sa Cebuano at Bikol na may kaugnayan sa gawaing-pagsasaka

Mga Salita sa Katumbas sa Kahulugan/ Katumbas Kahulugan/

Filipino Batay Cebuano paglalarawan ng sa Bikol paglalarawan ng ilang salita
sa Kategorya ilang salita
mangangaret mananggiti Paraan ng paglilinis parasanggot parasanggot - tawag sa taong
mananggot sa ibabaw ng niyog at nag-aani ng niyog gamit ang
- coconut sap pagkuha ng tuba. karet (sanggot sa bikol)
harvesting - coconut sap - coconut sap harvesting/
harvesting/coconut - tapping of coconut coconut sap harvester - tapping
sap harvester tree to produce of coconut tree to produce
nutrient-rich sap nutrient-rich sap
tagabayo tiglubok Gawain niya ang parabayo parabayo - taong nagbabayo ng
tagabayo ng bigas, bigas
- pounder - pounder kape o anumang
pagkain puwedeng rice pounder
bayuhin.
paralubak - taong nagbabayo
- one who pounds paralubak ng nilagang saging o kamoteng
grains such as coffee kahoy na ginagawang nilupak/
grain, corn grain or nilubak.
rice grain.
crop pounder - one who pounds
broiled banana or cassava for
nilupak/nilubak.
tagatahip manahupay Gawain niya ay tagatahop/ tagatahop/paratahop - taong
tagatahip ng palay. paratahop nagtatahip ng bigas o palay.
- chaffier - chaffier
- one who separates chaffier - one who separates
seed coverings and seed coverings and other debris
other debris from the from the seeds.
seeds

Mapapansin na ang mga panlaping taga-, Mapapansin sa hanay 5 na ang na kamunggay sa

pag-, mang-, at mag- ay may katumbas sa wikang
Cebuano na tig-, pag-/mang-/manang-, at mana-. Sa
kaso naman ng Bikol, kapansin-pansin na dalawang
panlaping inirerepresenta ng pag- at para- bilang
pagbibigay-larawan sa gawain ng isang tao. Kung sa
wikang Bikol ikinokonsider ang para- bilang panlapi,
sa wikang Filipino naman ang para ay isang pang-ukol
(preposition).
Ang kasunod naman na hanay ay mga terminong
malayang nagkapalitan, nagkaroon nang pagdaragdag
ng mga ponema at may ilan ding napanatili ang termino
sa wikang Kastila.
Cebuano ay kalunggay naman sa Bikol, ibig sabihin
nagkapalitan ng ponema ang /l/ at /m/ sa ilang
pagkakataon ngunit hindi naman nagbabago ang
kahulugan nito. Kung sa Cebuano ang sitaw ay batong,
sa Bikol naman ay nagkakaroon ng pagdaragdag ng
pantig na /la/ upang mabuo ang terminong balatong.
Magkaiba rin ang terminong ginamit sa talbos ng
kamote dahil kung sa Cebuano ganas o udlot, ugbos
naman ang katumbas sa Bikol. Mapapansin din na may
mga termino pa rin sa kapuwa magkatulad sa dalawang
wika gaya ng salitang patola.
Mapapansin ding may kapuwa iba’t ibang katawagan
ang mga terminong lokal ng mga halaman/pananim.
Gaya ng sigarilyas na may katumbas sa Cebuano na
Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano Rhoderick Nuncio, et al. 37

Hanay 5

Halimbawa ng mga terminong malayang nagkapalitan, nagdaragdag, at hango sa wikang Kastila

Mga Salita sa Filipino Batay English Translation Katumbas sa Cebuano Katumbas sa Bikol
sa Kategorya
malunggay horse radish/ moringa kamunggay kalunggay
horse radish is a long, rough, tapering horse radish
root, with rings, and tiny
roots sprouting from the
main root.
Sitaw string beans/yardlong beans batong hamtak, balatong
string beans/yardlong beans a type of long, thin green string beans/yardlong
bean beans
sigarilyas winged beans karbansos puropagulong
winged beans it’s a high-climbing, winged beans
twining vine with trifoliate
leaves.
Patola luffa sikwa/patola patola
luffa it is an annual climbing or luffa
trailing herbaceous species.
Comes from cucumber
family
talbos ng kamote camote tops/camote leaves ganas/udlot sa kamote ugbos kamote
camote tops/ camote leaves. a slender creeper with red camote tops/ camote
tuberous roots.  leaves
sibuyas onion sibuyas sibulyas
onion an edible bulb with a onion
pungent taste and smell

karbansos at puropagulong naman sa Bikol. May ilang
termino ring maituturing na ponemang malayang
nagkapalitan ngunit parehong-pareho ang tunog at
kahulugan maliban lamang sa isang titik o ponema
gaya ng malunggay sa Filipino, kamunggay sa
Cebuano at kalunggay naman sa Bikol. May termino
ring kung hindi man nagkaltas ay nagdagdag ng ilang
ponema o pantig gaya ng sitaw sa Filipino, batong sa
Cebuano at balatong o hamtak sa Bikol. Ang sibulyas
naman sa wikang Bikol ay isang pagpapatunay na
hango ang termino sa wikang Kastilang cebollas na
binaybay sa wikang Filipino.
Sa kategoryang nauukol sa halamang-ugat,
kapansin-pansin na sa wikang Bikol may iba pang
varyans ang halamang gabi - ang bungkukan at galyang
na isa sa mga pinakapaboritong gulayin ng mga taga-
probinsiya lalo na’t lalagyan ng gata at sili o kilala sa
tawag na lutong laing. Mapapansin din na ang takway o
ang ugat ng gabi ay walang katumbas sa Bikol, bagkus
kilalang gulay naman para sa mga Cebuano. Kung sa
mga Bikol mas masarap ang gabi kapag may gata, sa
mga Cebuano naman paksiw ang paraan ng pagkaluto
nito. Ibig sabihin, hindi gaanong kinahihiligan ng
Cebuano ang mga pagkaing may gata bagkus mas
kinagigiliwan ang mga pagkaing-hilaw, purong gulay
na pinaghalo-halo na sinabawan, mga inihaw at paksiw.
Maliban din sa isang halamang-ugat na hindi pamilyar
o komon sa Bikol na yakon na kalimitang tumutubo
o marami sa malalamig na lugar gaya ng Bukidnon.
Mapapansin ang pananim gaya ng mangga at
saging ay may maraming barayti. Ang pagkakaroon
ng maraming barayti ng mga nabanggit na mga
pananim gaya ng mangga at saging ay nakabatay na
rin sa kung ano ang lokasyon ng lugar, kainaman ng
lupang pagtatamnan ng mga pananim, at higit sa lahat
ang produktong pinagkakakitaan ng mamamayan sa
isang probinsiya. Sa kaso ng Rehiyon X, ispesipiko
sa probinsiya ng Bukidnon, bukod sa malamig-lamig
38 Malay
Hanay 6
Mga Halimbawa ng Terminong Nauulit
Mga Salita sa Filipino English Translation
Batay sa Kategorya
tawa-tawa asthma plant
asthma plant it is a hairy herb that grows asthma plant
in grasslands, roadsides and
pathways.
pansit-pansitan peperomia
has heart-shaped, dark
green leaves. The leaf-stalk
are red or pink.
ang klima ng probinsa, maulan-ulan ang ibang bahagi,
mainam ang klase ng lupang pagtatamnan ng mga
pananim kaya hindi maitatangging maraming klase ng
pananim na tumutubo at nagkakaroon ng iba’t ibang
barayti. Bunsod nito, ang paglitaw ng iba’t ibang
barayti ng mga pananim, nagreresulta din ng iba’t
ibang barayti ng mga termino. Sa kabilang banda,
matutunghayan sa kasunod na hanay ang pag-uulit ng
ilang mga salita.
May mga terminong nagkakaiba kung paano
bigkasin, paglalagay ng gitling o ang paggamit ng
morpema/ponema. Ang pag-uulit ng mga salita ay
komon din gaya ng tawa-tawa (asthma plant), pansit-
pansitan (Peperomia) na kapuwa termino sa wikang
Filipino at Bikol habang sinaw-sinaw naman sa
Cebuano. Hindi maitatangging likas sa kultura na
ang pag-uulit ng mga salita ganap man o di-ganap ay
naging bahagi na rin ng ating gramatika o bahagi ng
wikang Filipino.
Kongklusyon
Mapapansin ang kategoryang nauukol sa halaman/
pananim na nasa ilalim ng major na kategoryang
pagsasaka ay ang may pinakamaraming bilang na
naitala at may pare-parehong katumbas sa Filipino,
Bikol, at Cebuano.
Batay sa Regional Profile ng DENR ng taong 2016,
sinasabing ang rehiyong Bikol ay may malaking bilang
o mayaman sa patag na lupa at agrikultura na kung
saan isa sa pinakamalalaking tambalan ng ekonomiya
kasunod ng pangingisda. Bukod sa bigas, mais, at
Tomo 32 Blg. 2
Katumbas sa Cebuano Katumbas sa Bikol
tawa-tawa tawa-tawa
sinaw-sinaw pansit-pansitan
iba pang seasonal crops, narito ang ilan sa kilala o
kabilang sa limang pinagkukunan ng kita mula sa
pananim gaya ng niyog, abaka, saging, kape, at langka
sa buong rehiyon.
Sa kabilang banda naman, batay sa isang ulat,
ang ukol sa estadong pangkalikasan at ekonomiya ng
Mindanao (kabilang na rito ang rehiyong X). Nakasaad
sa ulat na ang agrikultura at industriyang nakabase sa
agrikultura ang isa sa mga prominenteng pinagkukunan
ng ekonomiya. Bukod sa saging, pinya, oil palm, at
ibang plantasyon ng pananim, naging potensiyal din
ang mga non-traditional high value crops gaya ng
mangosteen, marang, lansones, rambutan, pomelo,
durian, at marami pang iba (Habito ng Philippine
Daily Inquirer).
Isang palatandaan na ang kategoryang nabanggit
ay magkaugnay sa isa’t isa dahil nabibilang sila
sa yamang-lupa at gawaing panlupa na siyang isa
sa mga pangunahing pinagkukunan ng pagkain at
ikinabubuhay hindi lamang ng rehiyong V (Bikol) at X
(Kabilang na ang Bukidnon at Iligan) kundi ng buong
mamamayan sa Pilipinas.
Sa kabuuan, isang praktis din na natutuhan mula
pa sa mga ninuno ang pagbuburo o pagpreserba
ng pagkain para tumagal gaya ng mga produktong
nabanggit sa itaas.
Sa kategoryang nauugnay sa pagsasaka at iba
pang gawain, matutunghayan sa hanay 4 ang mga
terminong nauugnay sa pagsasaka kung saan ito ang
pangunahing ikinabubuhay ng maraming Pilipino. Dito
halos lahat iniaasa ng mamamayan ang inihahanda sa
hapag-kainan.
Leksikal na Baryasyon ng mga Terminong Filipino, Bikol, at Cebuano
Mapapansin din sa hanay ang pagpapalitan ng gamit
ng mga alomorp na (mang, pang, tag, at tig). Kung sa
Cebuano, kalimitang gumagamit ng (mang, man, at
tig) para sa hanapbuhay o gawain ng isang tao, iba
naman sa wikang Bikol na halos gumagamit ng (pa at
para) sa paglalarawan ng trabaho ng isang tao ngunit
may pagkakapareho sa salitang-ugat na ginamit gaya
ng tigbakero = parabakiro (mula sa bakiro), tigbubo =
parabubo (mula sa bubo) at manahupay = paratahop
(mula sa tahop).
Ang kategorya ng mga terminong nauugnay sa
halaman/pananim, mapapansin din sa hanay 4 ang
mga terminong nauukol sa mga halaman/pananim.
Halos ng mga terminong ginamit ay may pare-
parehong katumbas sa dalawang wika. May iilan
ding magkakaiba sa katawagan ngunit pareho ang
pagkakalarawan. May mga termino ring hindi man
natumbasan, dahil sa hindi pamilyar ang bagay na
iyon sa isang lugar.
Kung papansining mabuti, may mga halaman o
pananim na may maraming barayti gaya ng mangga at
saging. Mayroon ding terminong nagkaiba lamang sa
paraan ng pagbigkas, gamit ng gitling o isa o dalawang
morpema/ponemang ginamit. Nariyan din ang pag-
uulit ng salita na komon sa ating wika.
Kapansin-pansin din sa Bikol na may varyans ang
salitang gabi kung saan nagpapakita ng kulturang Bikol
na mahilig sa gabi anumang klase ng pagkakaluto lalo
na’t kung lalagyan ng gata’t sili. Gayundin sa Cebuano,
ang terminong kabute ay may varyans o barayti, isang
pagpapatunay din nang pagiging sagana ng lupaing
sinasaka lalo na sa eryang Mindanao.
Sa kategoryang nauugnay sa mga produkto,
mapapansin na halos kakikitaan ng kultura ang
dalawang wikang ito. May katawagan sa bawat
pagkain o produktong nagmula sa kanilang paligid.
May mga terminong parehong-pareho at may iilan ding
magkaiba. Magkaiba man ang salitang ginamit ngunit
sa pagbibigay-larawan, iisa ang ipinakakahulugan.
Maliban lamang sa ilang salita na hindi umiiral sa isang
wika gaya ng dugos, camote delight, at ginanggang
na halos popular sa kulturang Cebuano. Para sa mga
Cebuano, isang paraan ng pagluluto upang makunsumo
ang mga pagkain, mas lalong pasarapin at higit sa lahat,
dagdag kita sa mga taga-kanayunan.
Ang kategoryang nauugnay sa hayop, majority ng
mga termino ay may katumbas maliban lamang sa
isang hayop gaya ng baboy na maraming katawagan
mula sa paglabas ng biik hanggang sa handa na itong
Rhoderick Nuncio, et al. 39
katayin. Halos ang mga termino ay magkakapareho ang
baybay, bigkas at kahulugan. May iilan lang morpema o
ponemang ipinagkaiba ngunit hindi nangangahulugan
na magkaiba ang tinutukoy nitong salita.
Panghuli, may leksikal na baryasyong nagaganap sa
dalawang wikang kasangkot sa pag-aaral na ito. Bukod
sa aspektong gramatikal na pagpapaliwanag ukol sa
pagkakatulad at pagkakaiba ng mga salita, lumabas din
na malaking salik ang aspektong heograpikal at kultural
sa pagbibigay ng ibang kahulugan at paglalarawan ng
mga termino o salita.
Ang nabuong Listahang NPML ay probisyonal at
inisyal pa lamang. Nangangahulugan na kailangang
palawakin pa natin ang iba’t ibang lingguwistiko’t
leksikograpikong pananaliksik upang maiuri, masuri,
maihambing at maihanay ang marami’t iba’t ibang
wika sa ating bansa. Ang 132 salitang-pakahulugang
Filipino ay maaaring mabawasan o madagdagan pa
nga kung susuriin pa sa mga susunod na pag-aaral.
Pinakatatanging ambag ng proyektong ito na ang
heograpiya, distansiya, kultura at iba’t iba pang salik
ay hindi hadlang upang pag-aralan natin ang ating mga
wika sa bansa. Kailangan lamang ng kolaborasyon at
pakikisangkot ng mga iskolar at mamamayan (guro,
estudyante, at taal na ispiker) sa larang ng pananaliksik
at pagtuklas sa pag-aaral ng wika. Higit sa lahat,
napatutunayan natin na ang wikang Filipino ay may
kakayahang maging tagapagdaloy at tagapag-ugnay
na wika sa/ng iba’t ibang wika sa bansa.
SANGGUNIAN
Almario, Virgilio S. Introduksiyon sa Leksikograpiya sa
Filipinas. Metro Manila: KWF, 2017. Print.
Augusto, William Jr. “Cultural Lexicon of Tagalog and
Sinugbuanon: An Analysis.” Malay 31, Tomo 31, Blg.
1, (2019): 1-19. ResearchGate. Web. 15 June 2020.
Chambers, R. at G. R. Conway. “Sustainable Rural
Livelihoods: Practical Concepts for t h e 2 1 st
Century.” Institute of Development Studies. Research
Gate, 1991. Web. 8 Jan. 2018.
Comparalex. Swadesh 100 List. Canada Institute of
Linguistic, 2020. http://comparalex.org/index.
php?page=stdlist&id=19. Accessed 20 June 2020.
Da Rosa, Elaine. “Linguistic Variation in English.” Revistas
de Letras, 19.25 (2017): 35-50. Research Gate. Web. 19
June 2019.
DENR- Bicol Regional Profile. PSA, n.d. Web. 14 Dec. 2017.
Elmes, David. “The Relationship Between Language and
 40 Malay Tomo 32 Blg. 2

Culture.” National Institute of Fitness and Sports in Santiago, A. O., & N.G. Tiangco. Makabagong Balarilang
Kanoya International Exchange and Language Center Filipino (Binagong Edisyon). Manila: REX Book
46 (2013):11-18. Web. 19 Jan. 2019. Store, 2003. Print.
Fernandez, Doreen G. at Gimblett, Barbara K. “Culture Swadesh, M. Towards greater accuracy in lexicostatistic
Ingested on the Indigenization of Philippine Food.” dating. International Journal of American Linguistics,
Gastronomica Winter vol. 1, no. 1 (2003): 58-71. 21, (1955): 121-137. Print.
ResearchGate. Web. 11 Jan. 2018. Velasco, Melandrew T. At the Birth of a City: Judge Angel
General Jr., Luis, Lydia SD. San Jose & Rosalio Al. Malaya and His Times. Media Touchstone Ventures
Parone eds. Readings on Bikol Culture. Naga City, Inc., 2015. Print.
University of Nueva Caceres, 1972. Wardhaugh, R. An Introduction to Sociolinguistics (5th
Goyena del Prado, Mariano. “Ibalon: Ethnohistory of the Edition). Blackwell Publishing, USA, 2006. Web. 15
Bicol Region.” 1940. Translated by Realubit. Dec. 2017.
Legazpi City, AMS Press, 1981. Print. Zhang, Menghan at Tao Gong. “How Many Is Enough? –
Habito, Cielito. The Environment and Mindanao’s Future. Statistical Principles for Lexicostatistics.” Frontiers in
Philippine Daily Inquire, Aug. 2011. Web. 3 Dec. Psychology, vol. 7, 1916, (2016): 1-12. ResearchGate.
2017. Web. 15 June 2020.
IRP and UNDP-India. Guidance Notes on Recovery: Zorc, David Paul. The Bisayan Dialects of the Philippines:
Livelihood. International Recovery Platform, n.d. Web. Subgrouping and Reconstruction. Australia: Canberra,
27 Nov. 2019. 2010. A.C.T, 1977. Pacific Linguistics. Web. 16 June 2020.
Lobel, Jason William at Grace Uvero Bucad. Bikol
Phrasebook: A Tourism Guide to Speaking
Bikol. Naga City: Lobel & Tria Partnership, Co. 2000. Mga Larawan:
Print.
Lobel, Jason William at Fr. Wilmer Joseph S. Tria. An “Mapa ng Wika sa Pilipinas.” http://www.geocurrents.info/
Satuyang Tataramon: A Study of B i k o l cultural-geography/linguistic- geography/maritime-
Language. Naga City, Lobel and Tria Partnership, Co., linkages-in-the-linguistic-geography-of-the-philippines.
2000. Print. Accessed 18 Jan. 2018.
Macatabon, R. A. at M.D. Calibayan. “Varayti at Baryasyon “Mapa ng Wika ng Rehiyong Bikol.” h t t p : / /
ng Wikang B’laan sa Bacong, Tulunan, Hilagang en.academic.ru/pictures/enwiki/66/Bikol_languages.
Cotabato at Lampitak, Tampakan, Timog Cotabato, png. Accessed 18 Jan. 2018
Philippines.” Asia Pacific Journal of Multidisciplinary “Mapa ng Wika ng mga Cebuano at Rehiyong X.” http://
Research. 4.3 (2016): 128 – 136. Academia. Web. 5 pare-ko.com/wp- c o n t e n t / u p l o a d s / 2 0 1 6 / 0 2 /
Dec. 2017. Visayan_language_distribution_map.jpg at
Mahadi, T at S. Jafari. “Language and Culture.” International https://en.wikipedia.org/wiki/Northern_Mindanao#/
Journal of Humanities and Social Science, 2.17 media/File:Ph_northern_mindanao.pn g. Accessed
(2012): 230-235. IJHSS. Web. 19 Jan. 2019. 18 Jan. 2018.
Nerbonne, John. How Much Does Geography Influence
Language Varities?. University of Groningen,
n.d. Web. 4 Jan. 2018.
Pasion, R.M. “Baryasyong Leksikal sa mga Dayalektong
Mandaya.” Asia Pacific J o u r n a l o f
Multidisciplinary Research, 2.6 (2014): 40-44. APJMR.
Web. 4 Dec. 2017.
Paz, C.J. The Nationalization of a Language: Filipino.
University of the Philippines, Diliman. 1996. Web.
6 Jan. 2018.
Paz, C.J. et al. Ang Pag-aaral ng Wika. Quezon City:
University of the Philippine Press, 2003. Print.
Peregrino, J.M. et al. Minanga: Mga Babasahin sa Varayti
at Baryasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro n g
Wikang Filipino, 2002. Print.
–––. SALINDAW (nirebisang Minanga): Varayti at
Baryasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro
ng Wikang Filipino, 2012. Print.

View publication stats